०६९

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - पराशरः शाक्त्यः
• छन्दः - द्विपदा विराट्

शुक्रः᳓ शुशुक्वाँ᳓ उषो᳓ न᳓ जारः᳓
पप्रा᳓ समीची᳓ दिवो᳓ न᳓ ज्यो᳓तिः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; pentad (decasyllabic), including Arnold’s “pure” and “mixed”; see Oldenberg (1888) 95–8 and Arnold (1905) 238–40.
genre M;; pentad (decasyllabic), including Arnold’s “pure” and “mixed”; see Oldenberg (1888) 95–8 and Arnold (1905) 238–40.

Morph
jāráḥ ← jārá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)

śukráḥ ← śukrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

śuśukvā́n ← √śuc- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:ACT}

uṣáḥ ← uṣás- (nominal stem)
{case:ABL, gender:F, number:SG}

diváḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

jyótiḥ ← jyótis- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ná ← ná (invariable)

paprā́ ← √prā- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

samīcī́ ← samyáñc- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:DU}

शु॒क्रः । शु॒शु॒क्वान् । उ॒षः । न । जा॒रः । प॒प्रा । स॒मी॒ची इति॑ स॒म्ऽई॒ची । दि॒वः । न । ज्योतिः॑ ॥

• śukraḥ ← śukra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “bright; clear; white; light; pure.”

• śuśukvāṃ ← śuc
• [verb noun], nominative, singular
• “mourn; grieve; flame; glow; burn; repent.”

• uṣo ← uṣaḥ ← uṣ
• [noun], genitive, singular, feminine
• “dawn.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• jāraḥ ← jāra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fancy man.”

• paprā ← prā
• [verb], singular, Perfect indicative
• “fill; satisfy.”

• samīcī ← samyañc
• [noun], accusative, dual, feminine
• “conjugate; united.”

• divo ← divaḥ ← div
• [noun], genitive, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• jyotiḥ ← jyotis
• [noun], nominative, singular, neuter
• “light; star; luminosity; fire; jyotis [word]; digestion; planet; light; sunlight.”

शुक्र इति द्वैपदं दशर्चमध्ययनतः पञ्चर्चं पञ्चमं सूक्तं पराशरस्यार्षमाग्नेयम् । शुक्र इत्यनुक्रान्तं ॥ विनियोगो लैङ्गिकः ॥

English translation:

“[1-2] White-shining (Agni), like the (sun), the extinguisher of the dawn, is the illuminator (of all) and fills united (heaven and earth with light), like the lustre of the radiant (sun). You, as soon as manifested, have pervaded all the world with devout acts, being (both) the father and son of the gods.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Devānām pitā putraḥ san: the protector, either of the gods or of the priests (ṛtvijam) and their messenger, that is, at their command, like a son. Metaphorically, Agni, as the bearer of oblations, is said to give paternal support to the gods; he is their son as the presenter of sacrificial offerings to them

The blazing one, blazing bright like the lover of Dawn,
has filled the two conjoined (world-halves), like the light of heaven.

The etymological figure śukráḥ śuśukvā́n is not as redundant as it seems, because both forms are found in similes with the sun — svàr ṇá śukrám (II.2.7, IV.45.2) with the adjective and svàr ṇá śuśucīta (II.2.10, X.43.9) with the perfect — both are found together in X.43.9 svàr ṇá śukráṃ śuśucīta. In other words, since the similes “like the lover of Dawn” and “like the light of heaven” have the sun as their underlying referent, at least one of the √śuc forms is, as it were, bound to it formulaically.

BRIGHT, splendid, like Dawn’s lover, he hath filled the two joined worlds as with the light of heaven.
When born, with might thou hast encompassed them: Father of Gods, and yet their Son wast thou.

Bright, flaming, like the lover of the Dawn 1, he has, like the light of the sky, filled the two (worlds of Heaven and Earth) which are turned towards each other.

Hell flammend wie der Buhle der Morgenröte hat er die beiden gepaarten Welten angefüllt wie des Himmels Leuchte

Der lichte leuchtend, – der Uschas Buhle, füllt beide Welten – wie Licht des Himmels; Geboren ragtest – an Kraft hervor du, der Götter Vater, – obwol ihr Sohn doch.

• अग्निः
• पराशरः शक्तिपुत्रः
• पङ्क्तिः
• पञ्चमः

अब उनहत्तरवें सूक्त का आरम्भ किया जाता है। इसके प्रथम मन्त्र में विद्वानों के गुणों का उपदेश किया है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - जो मनुष्य (उषः) प्रातःकाल की वेला के (जारः) आयु के हन्ता सूर्य के (न) समान (शुक्रः) वीर्यवान् शुद्ध (शुशुक्वान्) शुद्ध कराने (पप्रा) अपनी विद्या से पूर्ण (युवः) भूमि के मध्य (दिवः) प्रकाश से (समीची) पृथिवी को प्राप्त हुए (ज्योतिः) दीप्ति के (न) समान (परि) सब प्रकार (प्रजातः) प्रसिद्ध उत्पन्न (क्रत्वा) उत्तम बुद्धि वा कर्म्म के साथ वर्त्तमान (देवानाम्) विद्वानों के (पुत्रः) पुत्र के तुल्य पढ़नेवाला सब विद्याओं को पढ़ के (पिता) पढ़ानेवाला (बभूथ) होता है, उसका सेवन सब मनुष्य करें ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में श्लेष और उपमालङ्कार हैं। विद्यार्थी न होके कोई भी मनुष्य विद्वान् नहीं हो सकता और किसी मनुष्य को बिजुली आदि विद्या तथा उसके संप्रयोग के विना बड़ा भारी सुख भी नहीं हो सकता ॥ १ ॥

अन्वय: यो मनुष्य उषो जारो नेव शुक्रः शुशुक्वान् पप्रा भुवो दिवः समीची ज्योतिर्न परि प्रज्ञातः क्रत्वा सह वर्त्तमानो देवानां पुत्रः सन् पिता बभूथ भवति, स एव सर्वैस्सेव्यः ॥ १ ॥

अथ विद्वद्गुणा उपदिश्यन्ते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (शुक्रः) वीर्यवान् शुद्धः (शुशुक्वान्) शोचकः (उषः) उषाः। अत्र सुपां सुलुगिति ङमो लुक्। (न) इव (जारः) वयोहन्ता सूर्यः (पप्रा) स्वविद्या पूर्णः। अत्र आदृगमहनजन० इति किः। सुपां सुलुगिति सोर्डादेशश्च। (समीची) सम्यगञ्चति प्राप्नोति सा भूमिः (दिवः) प्रकाशात् (न) इव (ज्योतिः) (परि) सर्वतः (प्रजातः) प्रसिद्ध उत्पन्नः (क्रत्वा) प्रज्ञया कर्मणा वा (बभूथ) अत्र बभूथाततन्थजगृभ्म०। (अष्टा०७.२.६४) इति निपातनादिडभावः। (भुवः) पृथिव्याः (देवानाम्) विदुषाम् (पिता) अध्यापकः (पुत्रः) अध्येता (सन्) अस्ति ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र श्लेषोपमालङ्कारौ। नहि कश्चिदपि विद्यार्थित्वेन विना विद्वान् जन्यते हि कस्यचिद् विद्युदादिविद्यासंप्रयोगाभ्यां विना महान् सुखलाभो जायत इति ॥ १ ॥

या सूक्तात विद्वान, विद्युत व ईश्वराच्या गुणांचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्तार्थाची पूर्व सूक्तार्थाबरोबर संगती जाणावी. ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात श्लेषालंकार व उपमालंकार आहेत. विद्यार्थी झाल्याशिवाय कोणीही माणूस विद्वान बनू शकत नाही व कोणत्याही माणसाला विद्युत इत्यादी विद्या व तिच्या प्रयोगाशिवाय महान सुखही मिळू शकत नाही. ॥ १ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - पराशरः शाक्त्यः
• छन्दः - द्विपदा विराट्

प᳓रि प्र᳓जातः क्र᳓त्वा बभूथ
भु᳓वो देवा᳓नाम् पिता᳓ पुत्रः᳓ स᳓न्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; pentad (decasyllabic), including Arnold’s “pure” and “mixed”; see Oldenberg (1888) 95–8 and Arnold (1905) 238–40.
genre M;; pentad (decasyllabic), including Arnold’s “pure” and “mixed”; see Oldenberg (1888) 95–8 and Arnold (1905) 238–40.

Morph
babhūtha ← √bhū- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

krátvā ← krátu- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

pári ← pári (invariable)

prájātaḥ ← √janⁱ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

bhúvaḥ ← √bhū- (root)
{number:SG, person:2, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

devā́nām ← devá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

pitā́ ← pitár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

putráḥ ← putrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sán ← √as- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

परि॑ । प्रऽजा॑तः । क्रत्वा॑ । ब॒भू॒थ॒ । भुवः॑ । दे॒वाना॑म् । पि॒ता । पु॒त्रः । सन् ॥

• pari
• [adverb]
• “from; about; around.”

• prajātaḥ ← prajan ← √jan
• [verb noun], nominative, singular
• “become; originate; result; be born; give birth; beget; grow; issue.”

• kratvā ← kratu
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “yajña; decision; plan; deliberation; intelligence; Kratu; will; kratu [word]; desire; resoluteness; ritual.”

• babhūtha ← bhū
• [verb], singular, Perfect indicative
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• bhuvo ← bhuvaḥ ← bhū
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• devānām ← deva
• [noun], genitive, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• pitā ← pitṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “father; Pitṛ; ancestor; parent; paternal ancestor; pitṛ [word]; forefather.”

• putraḥ ← putra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “son; putra [word]; male child; Putra; Bodhisattva.”

• san ← as
• [verb noun], nominative, singular
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

शुक्रः शुभ्रवर्णोऽयमग्निः उषो न जारः उषसो जरयिता सूर्य इव शुशुक्वान् शोचयिता सर्वस्य प्रकाशयिता भवति । तथा समीची संगते द्यावापृथिव्यौ दिवो न ज्योतिः योतमानस्य सूर्यस्य ज्योतिरिव पप्रा स्वतेजसा पूरयिता । हे अग्ने अतस्त्वं प्रजातः प्रादुर्भूतः सन् क्रत्वा कर्मणा यद्वा ज्ञानहेतुना प्रकाशेनोक्तप्रकारेण सर्वं जगत् परि बभूथ परितो व्याप्नोषि । दीव्यन्तीति देवा ऋत्विजः । तेषां पुत्रः सन् पुन्नाम्नो नरकात् त्रायकः सन् पिता भुवः पालयिता भवसि । यद्वा । देवानाम् इन्द्रादीनामेव पुत्रः सन् पुत्र इव दूतो भूत्वा पिता हविर्भिः पालयिता भवसि ॥ शुशुक्वान् । ‘ शुच दीप्तौ । लिटः क्वसुः । व्यत्ययेन कुत्वम् । पप्रा । पॄ पालनपूरणयोः’ इत्यस्मात् ‘आदृगमहनजनः’ इति किप्रत्ययः । ‘ सुपां सुलुक् ’ इति सोः डादेशः । समीची । संपूर्वादञ्चतेः ‘ ऋत्विक् ’ इत्यादिना क्विन् । समः समि’ ( पा. सू. ६. ३.९३ ) इति सम्यादेशः । ‘ अञ्चतेश्चेति वक्तव्यम् ’ इति ङीप् । अचः’ इति अकोरलोपे ’ चौ ’ इति दीर्घत्वम् । उदात्तनिवृत्तिस्वरेण डीप उदात्तत्वम् ।’ वा छन्दसि’ इति पूर्वसवर्णदीर्घत्वम् । यदि तु सम्ऽईची इति पदविभागः क्रियते तर्हि उद ईत् ’ ( पा. सू. ६. ४. १३९ ) इति विधीयमानमीत्वं सम उत्तरस्यापि द्रष्टव्यम् । बभूथ । बभूथा ततन्थ°’ (पा. सू. ७. २. ६४ ) इति निपातनात् इडभावः ॥

(Though just) born, you encompass (them) in accordance with your will. You will become the father of the gods, although you are their son.

This verse is parallel to its twin in I.68, with the same verb: #pári … babhūtha [/bhúvat 68.2]… ; the emphasis on Agni’s status among the gods (devó devā́nāṃ 68.2, devā́nām pitā́69.2); and an instr. in -tvā (mahitvā́68.2, krátvā 69.2), though to non-parallel stems (mahitvá-, krátu-). It is therefore surprising that tr. do not note the parallelism of the two verses or necessarily treat them in the same way.

In particular, both Geldner and Oldenberg (SBE) take the pári…bhúvat in 68.2 as ‘encompass’, but pári … babhūtha in 69.2 as ‘be superior, excel’. (Renou tr. both as ‘encompass’ and Witzel Gotō both as ‘excel’.) Given the focus on encompassing/surrounding in this set of hymns (see disc. ad I.65.3 above), I think both lexemes should be tr. the same way, and each requires an object to be supplied. In 68.2 I supply “the still and the moving” from the previous verse; here I would use the conjoined world-halves, also from the previous verse.

The poet handles the parallelism between the two verses in almost a syncopated fashion. As just noted, each verse contains the idiom pári √bhū; in 69.2 this is contained within the first hemistich, whereas the finite form bhúvat opens the second hemistich in 68.2. But 69.2 has the almost identical form bhúvaḥ in that same position, but not as part of the idiom (see also bhúvat I.67.2, 65.3). As Hoffmann argues (e.g., 1967: 236-37), bhuvaḥ, bhuvat are formally ambiguous, both injunctive to the thematic aorist and subjunctive to the root aorist of √bhū. In the published translation I render bhúvaḥ in I.69.2 as a subjunctive, but now I am inclined to take it as a presential injunctive “you become…” parallel to my interpretation of bhúvat in 68.2.

Agni, the Sage, the humble, who discerns like the cow’s udder, the sweet taste of food,
Like a bliss-giver to be drawn to men, sits gracious in the middle of the house.

As soon as thou wert born thou hast excelled by thy power of mind; being the son of the gods thou hast become their father.

Kaum geboren warst du an Umsicht überlegen; du wurdest der Vater der Götter, obwohl ihr Sohn.

Der lichte leuchtend, – der Uschas Buhle, füllt beide Welten – wie Licht des Himmels; Geboren ragtest – an Kraft hervor du, der Götter Vater, – obwol ihr Sohn doch.

• अग्निः
• पराशरः शक्तिपुत्रः
• निचृत्पङ्क्ति
• पञ्चमः

अब उनहत्तरवें सूक्त का आरम्भ किया जाता है। इसके प्रथम मन्त्र में विद्वानों के गुणों का उपदेश किया है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - जो मनुष्य (उषः) प्रातःकाल की वेला के (जारः) आयु के हन्ता सूर्य के (न) समान (शुक्रः) वीर्यवान् शुद्ध (शुशुक्वान्) शुद्ध कराने (पप्रा) अपनी विद्या से पूर्ण (युवः) भूमि के मध्य (दिवः) प्रकाश से (समीची) पृथिवी को प्राप्त हुए (ज्योतिः) दीप्ति के (न) समान (परि) सब प्रकार (प्रजातः) प्रसिद्ध उत्पन्न (क्रत्वा) उत्तम बुद्धि वा कर्म्म के साथ वर्त्तमान (देवानाम्) विद्वानों के (पुत्रः) पुत्र के तुल्य पढ़नेवाला सब विद्याओं को पढ़ के (पिता) पढ़ानेवाला (बभूथ) होता है, उसका सेवन सब मनुष्य करें ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में श्लेष और उपमालङ्कार हैं। विद्यार्थी न होके कोई भी मनुष्य विद्वान् नहीं हो सकता और किसी मनुष्य को बिजुली आदि विद्या तथा उसके संप्रयोग के विना बड़ा भारी सुख भी नहीं हो सकता ॥ १ ॥

अन्वय: यो मनुष्य उषो जारो नेव शुक्रः शुशुक्वान् पप्रा भुवो दिवः समीची ज्योतिर्न परि प्रज्ञातः क्रत्वा सह वर्त्तमानो देवानां पुत्रः सन् पिता बभूथ भवति, स एव सर्वैस्सेव्यः ॥ १ ॥

अथ विद्वद्गुणा उपदिश्यन्ते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (शुक्रः) वीर्यवान् शुद्धः (शुशुक्वान्) शोचकः (उषः) उषाः। अत्र सुपां सुलुगिति ङमो लुक्। (न) इव (जारः) वयोहन्ता सूर्यः (पप्रा) स्वविद्या पूर्णः। अत्र आदृगमहनजन० इति किः। सुपां सुलुगिति सोर्डादेशश्च। (समीची) सम्यगञ्चति प्राप्नोति सा भूमिः (दिवः) प्रकाशात् (न) इव (ज्योतिः) (परि) सर्वतः (प्रजातः) प्रसिद्ध उत्पन्नः (क्रत्वा) प्रज्ञया कर्मणा वा (बभूथ) अत्र बभूथाततन्थजगृभ्म०। (अष्टा०७.२.६४) इति निपातनादिडभावः। (भुवः) पृथिव्याः (देवानाम्) विदुषाम् (पिता) अध्यापकः (पुत्रः) अध्येता (सन्) अस्ति ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र श्लेषोपमालङ्कारौ। नहि कश्चिदपि विद्यार्थित्वेन विना विद्वान् जन्यते हि कस्यचिद् विद्युदादिविद्यासंप्रयोगाभ्यां विना महान् सुखलाभो जायत इति ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. हे माणसांनो ! जशी गाईची कास दूध देऊन सर्वांना सुख देते, जशी विद्वान माणसे सर्वांवर उपकार करतात तसेच सभा इत्यादीमध्ये स्थित शुभगुणयुक्त सभापती तू सर्वांना सुख देणारा हो. ॥ २ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - पराशरः शाक्त्यः
• छन्दः - द्विपदा विराट्

वेधा᳓ अ᳓दृप्तो अग्नि᳓र् विजान᳓न्न्
ऊ᳓धर् न᳓ गो᳓नां स्वा᳓द्मा पितूना᳓म्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; pentad (decasyllabic), including Arnold’s “pure” and “mixed”; see Oldenberg (1888) 95–8 and Arnold (1905) 238–40.
genre M;; pentad (decasyllabic), including Arnold’s “pure” and “mixed”; see Oldenberg (1888) 95–8 and Arnold (1905) 238–40.

Morph
ádr̥ptaḥ ← ádr̥pta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vedhā́ḥ ← vedhás- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vijānán ← √jñā- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

gónām ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

ná ← ná (invariable)

pitūnā́m ← pitú- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

svā́dma ← svā́dman- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ū́dhar ← ū́dhar- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

वे॒धाः । अदृ॑प्तः । अ॒ग्निः । वि॒ऽजा॒नन् । ऊधः॑ । न । गोना॑म् । स्वाद्म॑ । पि॒तू॒नाम् ॥

• vedhā ← vedhāḥ ← vedhas
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Brahma; creator; believer [worshipper]; Vishnu.”

• adṛpto ← a
• [adverb]
• “not; akāra; a [taddhita]; a [word]; a; a.”

• adṛpto ← dṛptaḥ ← dṛp
• [verb noun], nominative, singular

• agnir ← agniḥ ← agni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• vijānann ← vijānan ← vijñā ← √jñā
• [verb noun], nominative, singular
• “know; diagnose; detect; find; identify; call; understand; observe; name; deem; recognize; explain; know.”

• ūdhar ← ūdhas
• [noun], nominative, singular, neuter
• “udder; ūdhas [word]; night.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• gonāṃ ← gonām ← go
• [noun], genitive, plural, feminine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• svādmā ← svādman
• [noun], nominative, singular, masculine
• “preference; sweetness.”

• pitūnām ← pitu
• [noun], genitive, plural, masculine
• “food.”

Sayana bhashya empty

English translation:

“[3-4] The wise, the humble, and discrimating Agni, is the giver of flavour to food, as the udder of cows (gives sweetness to the milk); invited (to the ceremony), he sits in the sacrificial chamber, diffusing happiness like a benevolent man, amongst mankind.”

Discerning Agni is the undistracted ritual expert;
like the udder of cows he is the sweetness of foods.

Born in the dwelling like a lovely son, pleased, like a strong steed, he bears on the folk.
What time the men and I, with heroes, call, may Agni then gain all through Godlike power.

(Agni is) a worshipper (of the gods), never foolish, (always) discriminating; (he is) like the udder of the cows; (he is) the sweetness of food 1.

Ein unbeirrter Meister, der sich auskennt, ist Agni. Wie der Kühe Euter ist er das, was die Speisen schmackhaft macht

Es kennet Agni, – der treue Sorger der Kühe Euter, – der Tränke Labsal, Der anzuflehn ist – als Freund dem Menschen, sich lieblich setzend – in Hauses Mitte.

• अग्निः
• पराशरः शक्तिपुत्रः
• निचृत्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर यह विद्वान् कैसा हो, यह विषय अगले मन्त्र में कहा है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - सब मनुष्यों को चाहिये कि जो (गोनाम्) गौओं के (ऊधः) दूध के स्थान के (न) समान (जने) गुणों से उत्तम सेवने योग्य मनुष्य में (शेवः) सुख करनेवाले के (न) समान (वेधाः) पूर्ण ज्ञानयुक्त (अदृप्तः) मोहरहित (स्वाद्म) स्वादिष्ठ (पितूनाम्) अन्नों का भोक्ता (दुरोणे) घर में (रण्वः) रमण करनेवाला (आहूर्य्यः) आह्वान करने योग्य सभा के मध्य में (निषत्तः) स्थित (विजानन्) सब विद्या का अनुभव करता हुआ (अग्निः) अग्नि के तुल्य ज्ञानप्रकाश से युक्त सभाध्यक्ष है, इसका सदा सेवन करो ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। हे मनुष्यो ! तुम लोगों को चाहिये कि जैसे गौओं का ऐन दूध आदि से सबको सुख देता है, वैसे विद्वान् मनुष्य सब का उपकारी होता है, वैसे ही सब में अभिव्याप्त जीव के मध्य में अन्तर्य्यामी रूप से व्याप्त ईश्वर पक्षपात को छोड़ के न्याय करता है, वैसे सभा आदि में स्थित सभापति तुम सबको सुख करानेवाले होओ ॥ २ ॥

अन्वय: सर्वैर्मनुष्यैर्यो गोनामूधर्न जने शेवो न वेधा अदृप्तः स्वाद्म पितूनां दुरोणे रण्व आहूर्यः सभाया मध्ये निषत्तो विजानन् सन्नग्निरिव वर्त्तते स सदैव सेवनीयः ॥ २ ॥

पुनर्विद्वान् कीदृशो भवेदित्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (वेधाः) ज्ञानवान्। वेधा इति मेधाविनामसु पठितम्। (निघं०३.१५) (अदृप्तः) मोहरहितः (अग्निः) अग्निरिव ज्ञानप्रकाशकः (विजानन्) सर्वविद्या अनुभवन् (ऊधः) दुग्धाधिकरणम् (न) इव (गोनाम्) धेनूनाम्। अत्र गोः पादान्ते इति वाच्छन्दसि सर्वे विधयो भवन्तीत्यपादान्तेऽपि नुट्। (स्वाद्म) स्वादिष्ठानाम्। अत्र सुपां सुलुगित्यामो लोपः। (पितूनाम्) अन्नानाम्। पितुरित्यन्ननामसु पठितम्। (निघं०२.७) (जने) गुणैरुत्कृष्टे सेवनीये (न) इव (शेवः) सुखकारी (आहूर्यः) आह्वातव्यः। अत्र ह्वेञ् धातोर्बाहुलकाद्यक् रुडागमश्च। (सन्) (मध्ये) सभायाः (निषत्तः) निषण्णः (रण्वः) रमयिता (दुरोणे) गृहे। दुरोण इति गृहनामसु पठितम्। (निघं०३.४) ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। हे मनुष्याः ! यथा गवां दुग्धस्थानं यथा च विद्वज्जनः सर्वस्य हितकारी भवति, तथैव शुभैर्गुणैर्व्याप्ताः सभादिषु स्थिताः सभाध्यक्षादयो यूयं सर्वान् सुखयत ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमा व वाचकलुप्तोपमालंकार आहेत. माणसांना विज्ञान व विद्वानाच्या संगतीशिवाय सर्व सुख प्राप्त होऊ शकत नाही, हे जाणले पाहिजे. ॥ ३ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - पराशरः शाक्त्यः
• छन्दः - द्विपदा विराट्

ज᳓ने न᳓ शे᳓व आहू᳓रियः स᳓न्
म᳓ध्ये नि᳓षत्तो रण्वो᳓ दुरोणे᳓

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; pentad (decasyllabic), including Arnold’s “pure” and “mixed”; see Oldenberg (1888) 95–8 and Arnold (1905) 238–40.
genre M;; pentad (decasyllabic), including Arnold’s “pure” and “mixed”; see Oldenberg (1888) 95–8 and Arnold (1905) 238–40.

Morph
āhū́ryaḥ ← āhū́rya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

jáne ← jána- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)

sán ← √as- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

śévaḥ ← śéva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

duroṇé ← duroṇá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

mádhye ← mádhya- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

níṣattaḥ ← √sad- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

raṇváḥ ← raṇvá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

जने॑ । न । शेव॑ । आ॒ऽहूर्यः॑ । सन् । मध्ये॑ । निऽस॑त्तः । र॒ण्वः । दु॒रो॒णे ॥

• jane ← jana
• [noun], locative, singular, masculine
• “people; national; man; relative; jan; Janaloka; person; jana [word]; man; attendant; Jana; foreigner; inhabitant; group.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• śeva ← śevaḥ ← śeva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “friendly; favorable; dear.”

• āhūryaḥ ← āhūrya
• [noun], nominative, singular, masculine

• san ← as
• [verb noun], nominative, singular
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• madhye ← madhya
• [noun], locative, singular, neuter
• “midst; center; cavity; inside; middle; center; waist; group; pulp; torso; time interval; area; series; madhya [word]; Madhya; noon; middle; middle age; span; belly.”

• niṣatto ← niṣattaḥ ← niṣad ← √sad
• [verb noun], nominative, singular
• “sit down; sit; put.”

• raṇvo ← raṇvaḥ ← raṇva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “agreeable; happy; delightful; gay.”

• duroṇe ← duroṇa
• [noun], locative, singular, neuter
• “home; dwelling.”

वेधाः । मेधाविनामैतत् । मेधावी । यद्वा । विधाता सर्वस्य कर्ता । अदृप्तः दर्परहितः विजानन् कर्तव्याकर्तव्यविभागं जानन् अग्निः गोनां गवाम् ऊधर्न गोसंबन्धि पयस आश्रयभूतं स्थानमिव पितूनाम् अन्नानां स्वाद्म स्वादयिता रसयिता । यथा गोरूधः पयःप्रदानेन सर्वाण्यन्नानि स्वादूनि करोति तद्वदग्निरपि सम्यक् पाकेन सर्वाण्यन्नानि स्वादूनि करोतीत्यर्थः । अपि चैवंभूतोऽग्निः जने न शेवः जनपदे लोकसुखकरः पुरुष इव मध्ये यज्ञेषु मध्ये आहूर्यः आह्वातव्यः सन् दुरोणे यज्ञगृहे निषत्तः निषण्णः रण्वः रमयिता स्तुत्यो वा भवति ॥ गोनाम् । ‘ गोः पादान्ते । (पा. सू. ७. १.५७ ) इत्यपादान्तेऽपि नुट् । स्वाद्म। ‘ स्वाद आस्वादने । अन्तर्भावितण्यर्थात् ‘ अन्येभ्योऽपि दृश्यन्ते’ इति मनिन्। ‘सुपां सुलुक्” ’ इति सोर्लुक्। पितूनाम् । नामन्यतरस्याम्’ इति नाम उदात्तत्वम् । आहूर्यः। आङ्पूर्वात् ह्वयतेः ‘अचो यत्’ इति यत्। ‘बहुलं छन्दसि ’ इति संप्रसारणम् । हलः ’ इति दीर्घः । रेफोपजनश्छान्दसः । ‘ यतोऽनावः’ इत्याद्युदात्तत्वम् ॥

Like a friendly (ally) among the people, though quick to anger,
(he has) taken his seat in the middle, bringing joy to the house.

I supply mitráḥ ‘ally’ on the basis of a number of similar formulaic phrases: jáne mitró ná X.22.1; mitráṃ ná jáne VIII.23.8 (of Agni); mitrá iva … jáne II.4.1 (of Agni). This would be via the collocation mitrá śéva; cf. nearby I.58.6 mitráṃ ná śévam divyā́ya jánmane “favorable like an ally to the divine race,” also of Agni, with a different word for ‘people, race’ (cf. also śévam mitrā́ya X.113.5, a diff. permutation). Note also, two hymns previously, I.67.1b márteṣu mitráḥ, where márteṣu is a reasonable equivalent to jáne.

āhū́rya- is a hapax, universally taken to belong to √hvṛ ‘go crookedly, go astray’; although this derivation is not impossible, it leads to some forced tr. (e.g., Geldner Durchgänger [‘bolter’, of horses]). I take it rather as the gerundive to the seṭ root √hṝ ‘be angry’.

None breaks these holy laws of thine when thou hast granted audience to these chieftains here.
This is thy boast, thou smotest with thy peers, and joined with heroes dravest off disgrace.

Like a kind friend to men, not to be led astray 1, sitting in the midst, the lovely one, in the house;

Beliebt wie einer bei dem Volke, obwohl ein Durchgänger, mitten hineingesetzt als der Erfreuer im Hause.

Es kennet Agni, – der treue Sorger der Kühe Euter, – der Tränke Labsal, Der anzuflehn ist – als Freund dem Menschen, sich lieblich setzend – in Hauses Mitte.

• अग्निः
• पराशरः शक्तिपुत्रः
• भुरिक्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर यह विद्वान् कैसा हो, यह विषय अगले मन्त्र में कहा है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - सब मनुष्यों को चाहिये कि जो (गोनाम्) गौओं के (ऊधः) दूध के स्थान के (न) समान (जने) गुणों से उत्तम सेवने योग्य मनुष्य में (शेवः) सुख करनेवाले के (न) समान (वेधाः) पूर्ण ज्ञानयुक्त (अदृप्तः) मोहरहित (स्वाद्म) स्वादिष्ठ (पितूनाम्) अन्नों का भोक्ता (दुरोणे) घर में (रण्वः) रमण करनेवाला (आहूर्य्यः) आह्वान करने योग्य सभा के मध्य में (निषत्तः) स्थित (विजानन्) सब विद्या का अनुभव करता हुआ (अग्निः) अग्नि के तुल्य ज्ञानप्रकाश से युक्त सभाध्यक्ष है, इसका सदा सेवन करो ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। हे मनुष्यो ! तुम लोगों को चाहिये कि जैसे गौओं का ऐन दूध आदि से सबको सुख देता है, वैसे विद्वान् मनुष्य सब का उपकारी होता है, वैसे ही सब में अभिव्याप्त जीव के मध्य में अन्तर्य्यामी रूप से व्याप्त ईश्वर पक्षपात को छोड़ के न्याय करता है, वैसे सभा आदि में स्थित सभापति तुम सबको सुख करानेवाले होओ ॥ २ ॥

अन्वय: सर्वैर्मनुष्यैर्यो गोनामूधर्न जने शेवो न वेधा अदृप्तः स्वाद्म पितूनां दुरोणे रण्व आहूर्यः सभाया मध्ये निषत्तो विजानन् सन्नग्निरिव वर्त्तते स सदैव सेवनीयः ॥ २ ॥

पुनर्विद्वान् कीदृशो भवेदित्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (वेधाः) ज्ञानवान्। वेधा इति मेधाविनामसु पठितम्। (निघं०३.१५) (अदृप्तः) मोहरहितः (अग्निः) अग्निरिव ज्ञानप्रकाशकः (विजानन्) सर्वविद्या अनुभवन् (ऊधः) दुग्धाधिकरणम् (न) इव (गोनाम्) धेनूनाम्। अत्र गोः पादान्ते इति वाच्छन्दसि सर्वे विधयो भवन्तीत्यपादान्तेऽपि नुट्। (स्वाद्म) स्वादिष्ठानाम्। अत्र सुपां सुलुगित्यामो लोपः। (पितूनाम्) अन्नानाम्। पितुरित्यन्ननामसु पठितम्। (निघं०२.७) (जने) गुणैरुत्कृष्टे सेवनीये (न) इव (शेवः) सुखकारी (आहूर्यः) आह्वातव्यः। अत्र ह्वेञ् धातोर्बाहुलकाद्यक् रुडागमश्च। (सन्) (मध्ये) सभायाः (निषत्तः) निषण्णः (रण्वः) रमयिता (दुरोणे) गृहे। दुरोण इति गृहनामसु पठितम्। (निघं०३.४) ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। हे मनुष्याः ! यथा गवां दुग्धस्थानं यथा च विद्वज्जनः सर्वस्य हितकारी भवति, तथैव शुभैर्गुणैर्व्याप्ताः सभादिषु स्थिताः सभाध्यक्षादयो यूयं सर्वान् सुखयत ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - जसा परमेश्वर किंवा पूर्ण विद्यायुक्त विद्वान भेदभाव न करता मनुष्य इत्यादी प्राण्यांवर खरे उपकार करतात तसे सर्व माणसांनी वागावे. ॥ ४ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - पराशरः शाक्त्यः
• छन्दः - द्विपदा विराट्

पुत्रो᳓ न᳓ जातो᳓ रण्वो᳓ दुरोणे᳓
वाजी᳓ न᳓ प्रीतो᳓ वि᳓शो वि᳓ तारीत्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; pentad (decasyllabic), including Arnold’s “pure” and “mixed”; see Oldenberg (1888) 95–8 and Arnold (1905) 238–40.
genre M;; pentad (decasyllabic), including Arnold’s “pure” and “mixed”; see Oldenberg (1888) 95–8 and Arnold (1905) 238–40.

Morph
duroṇé ← duroṇá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

jātáḥ ← √janⁱ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

ná ← ná (invariable)

putráḥ ← putrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

raṇváḥ ← raṇvá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)

prītáḥ ← √prī- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

tārīt ← √tr̥̄- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

vājī́ ← vājín- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ví ← ví (invariable)

víśaḥ ← víś- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

पु॒त्रः । न । जा॒तः । र॒ण्वः । दु॒रो॒णे । वा॒जी । न । प्री॒तः । विशः॑ । वि । ता॒री॒त् ॥

• putro ← putraḥ ← putra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “son; putra [word]; male child; Putra; Bodhisattva.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• jāto ← jātaḥ ← jan
• [verb noun], nominative, singular
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• raṇvo ← raṇvaḥ ← raṇva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “agreeable; happy; delightful; gay.”

• duroṇe ← duroṇa
• [noun], locative, singular, neuter
• “home; dwelling.”

• vājī ← vājin
• [noun], nominative, singular, masculine
• “horse; bird; seven; hero; achiever; aphrodisiac.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• prīto ← prītaḥ ← prī
• [verb noun], nominative, singular
• “delight; gladden; satisfy; nutrify; comfort.”

• viśo ← viśaḥ ← viś
• [noun], accusative, plural, feminine
• “people; tribe; Vaisya; national; viś; real property; Vaisya.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• tārīt ← tṛ
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “traverse; overcome; float; rescue; reach; satisfy.”

Sayana bhashya empty

English translation:

“[5-6] He diffuses happiness in a dwelling like a son(newly) born; he overcomes (opposing) men like an animated charger; whatever (divine) beings I may along with other men invoke (to the ceremony), you, Agni, assume all (their) celestial nature.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Tad devatarupo bhavati: he becomes of the form or nature of that deity; tvan agne varuṇo jāyate tvam mitro bhavasi: you are born as Varuṇa, you become Mitra

Like a son just born, bringing joy to the house;
well treated like a winning horse, he has traversed the clans.

The phrase víśo ví tārīt is variously interpreted. The first issue it raises is whether to take the acc. víśaḥ as direct object (so Geldner, Renou, Witzel Gotō) or to construe it with the preverb ví as acc. of extent of space (Oldenberg SBE). Both usages are attested for ví √tṝ, but it is worth noting that the latter usage is found in Parāśara’s oeuvre using the same form ví tārīt (I.73.1), and I adopt it here. In the simile, “traverse the clans” may refer to the year-long journey of the horse ultimately sacrificed in the Aśvamedha. In the frame it reflects the idea of the Vaiśvānara fire spread through all the clans, not limited to a single household or small family group.

Like the Dawn’s lover, spreading light, well-known as hued like morn, may he remember me.
They, bearing of themselves, unbar the doors: they all ascend to the fair place of heaven.

Like a child when born, he is delightful in the house; like a race-horse which is well cared for 1, he has wandered across the clans 2.

Wie ein geborener Sohn der Erfreuer im Hause; wie ein freudiges Streitroß den Reiter bringt er die Clane weiter

Als Sohn geboren – im Hause lieblich, durchdrang die Stämme – gleich liebem Ross er; Wenn die mit Helden – vereinten Stämme ich ruf’, erreiche, – Allgottheit Agni.

• अग्निः
• पराशरः शक्तिपुत्रः
• भुरिग्बृहती
• मध्यमः

फिर विद्वान् कैसा हो, इस विषय को अगले मन्त्र में कहा है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्य ! (यत्) जो (अग्निः) अग्नि के तुल्य सभाध्यक्ष (दुरोणे) गृह में (जातः) उत्पन्न हुआ (पुत्रः) पुत्र के (न) समान (रण्वः) रमणीय (वाजी) अश्व के (न) समान (प्रीतः) आनन्ददायक (विशः) प्रजा को (वितारीत्) दुःखों से छुड़ाता है (अह्वे) व्याप्त होनेवाले व्यवहार में (सनीडाः) समानस्थान (विशः) प्रजाओं को (विश्वानि) सब (देवत्वा) विद्वानों के गुण, कर्मों को प्राप्त करता है, उसको तू (अश्याः) प्राप्त हो ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमा और वाचकलुप्तोपमालङ्कार हैं। मनुष्यों को विज्ञान और विद्वानों के सङ्ग के विना सब सुख प्राप्त नहीं हो सकते, ऐसा जानना चाहिये ॥ ३ ॥

अन्वय: हे मनुष्य ! यद्योऽग्निरिव दुरोणे जातः पुत्रो न रण्वो वाजी न प्रीतो विशो वितारीत्। योऽह्वे नृभिः सनीडा विशो विश्वानि देवत्वा प्रापयति ते त्वमप्यश्याः ॥ ३ ॥

पुनः स कीदृश इत्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (पुत्रः) पित्रादीनां पालयिता (न) इव (जातः) उत्पन्नः (रण्वः) रमणीयः। अत्र रम धातोर्बाहुलकादौणादिको वः प्रत्ययः। (दुरोणे) गृहे (वाजी) अश्वः (न) इव (प्रीतः) प्रसन्नः (विशः) प्रजाः (वि) विशेषार्थे (तारीत्) दुःखात्सन्तारयेत् (विशः) प्रजाः (यत्) यः (अह्वे) अह्नुवन्ति व्याप्नुवन्ति यस्मिन् व्यवहारे तस्मिन् (नृभिः) नेतृभिर्मनुष्यैः (सनीडाः) समानस्थानाः (अग्निः) पावक इव पवित्रः सभाध्यक्षः (देवत्वा) देवानां विदुषां दिव्यगुणानां वा भावरूपाणि (विश्वानि) सर्वाणि (अश्याः) प्राप्नुयाः। अत्र व्यत्ययेन परस्मैपदम् ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमावाचकलुप्तोपमालङ्कारौ। नहि मनुष्याणां विज्ञानविद्वत्सङ्गाश्रयेण विना सर्वाणि सुखानि प्राप्तुं शक्यानि भवन्तीति वेदितव्यम् ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात श्लेष, उपमा व लुप्तोपमालंकार आहेत. जो सूर्याप्रमाणे विद्येचा प्रकाशक, अग्नीप्रमाणे सर्व दुःखांना भस्म करणारा परमेश्वर किंवा विद्वान असतो. त्याला आपल्या आत्म्याचे आश्रयस्थान बनवून दुष्ट व्यवहाराचा त्याग करून, सत्य व्यवहारात स्थित राहून माणसांनी सदैव सुख प्राप्त करावे. ॥ ५ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - पराशरः शाक्त्यः
• छन्दः - द्विपदा विराट्

वि᳓शो य᳓द् अ᳓ह्वे नृ᳓भिः स᳓नीळा
अग्नि᳓र् देवत्वा᳓ वि᳓श्वानि अश्याः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; pentad (decasyllabic), including Arnold’s “pure” and “mixed”; see Oldenberg (1888) 95–8 and Arnold (1905) 238–40.
genre M;; pentad (decasyllabic), including Arnold’s “pure” and “mixed”; see Oldenberg (1888) 95–8 and Arnold (1905) 238–40.

Morph
áhve ← √hū- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:AOR, voice:MED}

nŕ̥bhiḥ ← nár- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

sánīḷāḥ ← sánīḷa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

víśaḥ ← víś- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

aśyāḥ ← √naś- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:OPT, tense:AOR, voice:ACT, mood:PREC}

devatvā́ ← devatvá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

víśvāni ← víśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

विशः॑ । यत् । अह्वे॑ । नृऽभिः॑ । सऽनी॑ळाः । अ॒ग्निः । दे॒व॒ऽत्वा । विश्वा॑नि । अ॒श्याः॒ ॥

• viśo ← viśaḥ ← viś
• [noun], accusative, plural, feminine
• “people; tribe; Vaisya; national; viś; real property; Vaisya.”

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• ahve ← hvā
• [verb], singular, Thematic aorist (Ind.)
• “raise; call on; call; summon.”

• nṛbhiḥ ← nṛ
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

• sanīḍā ← sanīḍāḥ ← sanīḍa
• [noun], accusative, plural, feminine
• “kindred; equal; sanīḍa [word].”

• agnir ← agniḥ ← agni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• devatvā ← deva
• [noun], masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• devatvā ← tvā ← tva
• [noun], accusative, plural, neuter
• “state; quality; cause; reason.”

• viśvāny ← viśvāni ← viśva
• [noun], accusative, plural, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• aśyāḥ ← aś
• [verb], singular, Aorist optative
• “get; reach; enter (a state).”

पुत्रो न पुत्र इव जातः प्रादुर्भूतोऽग्निः दुरोणे गृहे रण्वः रमयिता भवति । वाजी न अश्व इव प्रीतः हर्षयुक्तः सन् विशः संग्रामे वर्तमानाः शत्रुभूताः प्रजाः वि तारीत् विशेषेण तरति अतिक्रामति । अपि च नृभिः ऋत्विग्लक्षणैर्मनुष्यैः सहितोऽहं सनीळाः समाननिवासस्थानाः विशः दैवीः प्रजाः यत् यदा अह्वे आह्वयामि तदानीमयम् अग्निः विश्वानि सर्वाणि देवत्वा देवत्वानि अश्याः अश्नुते प्राप्नोति । स्वयमेव तत्तद्देवतारूपो भवतीत्यर्थः । तथा च मन्त्रान्तरमाम्नास्यते– ‘ त्वमग्ने वरुणो जायसे यत्त्वं मित्रो भवसि यत्समिद्धः’ (ऋ. सं. ५. ३. १) इत्यादि ॥ अश्याः । ‘ अशू व्याप्तौ । लिङि व्यत्ययेन परस्मैपदमध्यमौ । ‘बहुलं छन्दसि ’ इति विकरणस्य लुक् ॥

When I have summoned the clans of the same nest along with their men, by his divinity Agni should attain all things.

The intrusion of the 1st sg. speaker through áhve “I have summoned” is remarkable. Who is he? Although ordinarily in the RV the default referent of a 1st ps., esp. a 1st sg., is the poet, I wonder in this instance if it is not the leader of the united forces, the Kriegskönig, calling the clans and their leaders and best warriors to unite them for action.

My tr. differs syntactically in several ways from most tr., though it agrees with Renou in both. First, I do not construe instr. nṛ́bhiḥ with sánīḷāḥ (“of the same nest with the men”) but as an independent instr. of accompaniment. This would be the only ex. of sánīḷa- with an instr. By specifying “the clans along with their men,” the poet both refers to the whole social group and singles out its most conspicuous and important members, perhaps the viśpáti-s.

Second, I take devatvā́as an instr. sg., not acc. pl. neut. with víśvāni. There are several reasons for this. The first verse of the next hymn (I.70.1) contains the same phrase víśvāny aśyāḥ, without further specification, and if at all possible the two phrases should be rendered in the same way. Moreover, as Renou points out, no direct cases of the plural are attested in this type of derivative. It’s also the case that Agni is characterized by instrumentals in -tvā in this group of hymns (mahitvā́I.67.9, 68.2; krátvā I.69.2), and his divinity is emphasized (I.68.2, 4, 69.2). I am, however, given pause by several passages containing devatvám (sg.) √(n)aś: I.151.9 ná devatvám paṇáyo nā́naśuḥ … and III.60.2 téna devatvám ṛbhavaḥ sám ānaśa.

विशो॒ यदह्वे॒ नृभिः॒ सनी॑ळा अ॒ग्निर्दे॑व॒त्वा विश्वा॑न्यश्याः ॥

When I call (to the sacrifice) the clans who dwell in the same nest with the heroes, may Agni then attain all divine powers 1.

Da ich die Clane, die den Herren ebenbürtig sind, gerufen habe, so soll Agni alle Götterwürden erhalten.

Als Sohn geboren – im Hause lieblich, durchdrang die Stämme – gleich liebem Ross er; Wenn die mit Helden – vereinten Stämme ich ruf’, erreiche, – Allgottheit Agni.

• अग्निः
• पराशरः शक्तिपुत्रः
• द्विपदा विराट्
• पञ्चमः

फिर विद्वान् कैसा हो, इस विषय को अगले मन्त्र में कहा है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्य ! (यत्) जो (अग्निः) अग्नि के तुल्य सभाध्यक्ष (दुरोणे) गृह में (जातः) उत्पन्न हुआ (पुत्रः) पुत्र के (न) समान (रण्वः) रमणीय (वाजी) अश्व के (न) समान (प्रीतः) आनन्ददायक (विशः) प्रजा को (वितारीत्) दुःखों से छुड़ाता है (अह्वे) व्याप्त होनेवाले व्यवहार में (सनीडाः) समानस्थान (विशः) प्रजाओं को (विश्वानि) सब (देवत्वा) विद्वानों के गुण, कर्मों को प्राप्त करता है, उसको तू (अश्याः) प्राप्त हो ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमा और वाचकलुप्तोपमालङ्कार हैं। मनुष्यों को विज्ञान और विद्वानों के सङ्ग के विना सब सुख प्राप्त नहीं हो सकते, ऐसा जानना चाहिये ॥ ३ ॥

अन्वय: हे मनुष्य ! यद्योऽग्निरिव दुरोणे जातः पुत्रो न रण्वो वाजी न प्रीतो विशो वितारीत्। योऽह्वे नृभिः सनीडा विशो विश्वानि देवत्वा प्रापयति ते त्वमप्यश्याः ॥ ३ ॥

पुनः स कीदृश इत्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (पुत्रः) पित्रादीनां पालयिता (न) इव (जातः) उत्पन्नः (रण्वः) रमणीयः। अत्र रम धातोर्बाहुलकादौणादिको वः प्रत्ययः। (दुरोणे) गृहे (वाजी) अश्वः (न) इव (प्रीतः) प्रसन्नः (विशः) प्रजाः (वि) विशेषार्थे (तारीत्) दुःखात्सन्तारयेत् (विशः) प्रजाः (यत्) यः (अह्वे) अह्नुवन्ति व्याप्नुवन्ति यस्मिन् व्यवहारे तस्मिन् (नृभिः) नेतृभिर्मनुष्यैः (सनीडाः) समानस्थानाः (अग्निः) पावक इव पवित्रः सभाध्यक्षः (देवत्वा) देवानां विदुषां दिव्यगुणानां वा भावरूपाणि (विश्वानि) सर्वाणि (अश्याः) प्राप्नुयाः। अत्र व्यत्ययेन परस्मैपदम् ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमावाचकलुप्तोपमालङ्कारौ। नहि मनुष्याणां विज्ञानविद्वत्सङ्गाश्रयेण विना सर्वाणि सुखानि प्राप्तुं शक्यानि भवन्तीति वेदितव्यम् ॥ ३ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - पराशरः शाक्त्यः
• छन्दः - द्विपदा विराट्

न᳓किष् ट एता᳓ व्रता᳓ मिनन्ति
नृ᳓भ्यो य᳓द् एभ्यः᳓ श्रुष्टिं᳓ चक᳓र्थ

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; pentad (decasyllabic), including Arnold’s “pure” and “mixed”; see Oldenberg (1888) 95–8 and Arnold (1905) 238–40.
genre M;; pentad (decasyllabic), including Arnold’s “pure” and “mixed”; see Oldenberg (1888) 95–8 and Arnold (1905) 238–40.

Morph
etā́ ← eṣá (pronoun)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

minanti ← √mī- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

nákiḥ ← nákiḥ (invariable)

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

vratā́ ← vratá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

cakártha ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

ebhyáḥ ← ayám (pronoun)
{case:DAT, gender:M, number:PL}

nŕ̥bhyaḥ ← nár- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:PL}

śruṣṭím ← śruṣṭí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

नकिः॑ । ते॒ । ए॒ता । व्र॒ता । मि॒न॒न्ति॒ । नृऽभ्यः॑ । यत् । ए॒भ्यः । श्रु॒ष्टिम् । च॒कर्थ॑ ॥

• nakiṣ ← nakir
• [adverb]
• “not.”

• ṭa ← ṭe ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• etā ← etad
• [noun], accusative, plural, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); etad [word].”

• vratā ← vrata
• [noun], accusative, plural, neuter
• “vrata (vote); commandment; law; oath; command; rule; custom; vrata [word]; rule; behavior.”

• minanti ← mī
• [verb], plural, Present indikative
• “transgress; damage.”

• nṛbhyo ← nṛbhyaḥ ← nṛ
• [noun], dative, plural, masculine
• “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• ebhyaḥ ← idam
• [noun], dative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• śruṣṭiṃ ← śruṣṭim ← śruṣṭi
• [noun], accusative, singular, feminine

• cakartha ← kṛ
• [verb], singular, Perfect indicative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

Sayana bhashya empty

English translation:

“[7-8] Never may (malignant spirits) interrupt those rites in which you have given the (hope of) reward to the person ns (who celebrate them) for should (such spirits) disturb your worship, then, assisted by followers like yourself, you put the intruders to flight.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Samānair nṛbhiḥ = with equal leaders or men, i.e. with the Maruts

None transgress these commandments of yours,
since you have given attentive hearing to these men.

नकि॑ष्ट ए॒ता व्र॒ता मि॑नन्ति॒ नृभ्यो॒ यदे॒भ्यः श्रु॒ष्टिं च॒कर्थ॑ ॥

When thou hast listened to these heroes, no one breaks those laws of thine.

Nicht übertreten sie diese deine Gebote, da du diesen Herren Gehorsam geleistet hast

Niemand kann hemmen – all dies dein Wirken, wenn diesen Männern – Gehör du schenkest; Das ist dein Werk ja, – dass du verbündet mit gleichen Helden – Schmach schlägst und tilgest.

• अग्निः
• पराशरः शक्तिपुत्रः
• द्विपदा विराट्
• पञ्चमः

फिर वह विद्वान् कैसा है, यह विषय अगले मन्त्र में कहा है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वन् ! जो आपके (एताः) ये (व्रता) व्रत हैं वे कोई भी (नकिः) नहीं (मिनन्ति) हिंसा कर सकते हैं (यत्) जो आप (एभ्यः) इन (नृभ्यः) मनुष्यों के लिये (यत्) जिस (श्रुष्टिम्) शीघ्र सत्यविद्यासमूह को (चकर्थ) करते हो वा (रंपासि) सत्कर्म और व्यक्त उपदेशयुक्त वचनों को (विवेः) प्राप्त करते हो तथा (यत्) जो (ते) आप का (इदम्) यह (समानैः) विद्यादि गुणों में तुल्य (नृभिः) मनुष्यों के साथ (दंसः) कर्म है (तत्) उसको (तु) कोई मनुष्य (नकिः) नहीं (अहन्) हनन कर सकता, जो (युक्तः) युक्त होकर आप करते हो, उसको हम लोग भी सत्य ही जानते हैं ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - सब मनुष्यों को चाहिये कि जैसे परमेश्वर वा पूर्णविद्यायुक्त विद्वान् पक्षपात छोड़कर मनुष्यादि प्राणियों में सत्य उपकार करनेवाले कर्मों के साथ वर्त्तमान है, वैसे सदा वर्त्तें ॥ ४ ॥

अन्वय: हे विद्वन् ! यानि ते तवैतानि व्रतानि सन्ति तानि केऽपि न मिनन्ति। तानि कानीत्याह। यत्त्वमेभ्यो नृभ्यो यं श्रुष्टिं चकर्थ रपांसि विवेः। यत्ते तवेदं समानैर्नृभिः सह दंसोऽस्ति, तत्तु कश्चिदपि नकिरहन् हन्ति ॥ ४ ॥

पुनः स कीदृश इत्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (नकिः) नहि (ते) तव (एताः) एतानि (व्रता) व्रतानि शीलानि (मिनन्ति) हिंसन्ति (नृभ्यः) मनुष्यादिभ्यः (यत्) यम् (एभ्यः) वर्त्तमानेभ्यः (श्रुष्टिम्) शीघ्रम् (चकर्थ) करोति (तत्) वक्ष्यमाणम् (तु) पश्चादर्थे (ते) तव (दंसः) कर्म (यत्) यैः (युक्तः) सहितः (विवेः) प्राप्नोषि। अत्र बहुलं छन्दसीति श्लुः। (रपांसि) व्यक्तोपदेशप्रकाशकानि शोभनानि वचनानि ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - सर्वेर्मनुष्यैर्यथा परमेश्वर आप्तो विद्वान् वा पक्षपातं विहाय मनुष्यादिषु सत्यैरुपकारैः कर्मभिः सह वर्त्तते, तथैव सदा वर्त्तितव्यम् ॥ ४ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - पराशरः शाक्त्यः
• छन्दः - द्विपदा विराट्

त᳓त् तु᳓ ते दं᳓सो य᳓द् अ᳓हन् समानइ᳓र्
नृ᳓भिर् य᳓द् युक्तो᳓ विवे᳓ र᳓पांसि†

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M;; pentad (decasyllabic), including Arnold’s “pure” and “mixed”; see Oldenberg (1888) 95–8 and Arnold (1905) 238–40.

Morph
áhan ← √han- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

dáṁsaḥ ← dáṁsas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

samānaíḥ ← samāná- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

tú ← tú (invariable)

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ápāṁsi ← ápas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

nŕ̥bhiḥ ← nár- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

vivéḥ ← √viṣ- 2 (root)
{number:SG, person:2, mood:INJ, tense:PRS, voice:ACT}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yuktáḥ ← √yuj- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

तत् । तु । ते॒ । दंसः॑ । यत् । अह॑न् । स॒मा॒नैः । नृऽभिः॑ । यत् । यु॒क्तः । वि॒वेः । रपां॑सि ॥

• tat ← tad
• [noun], nominative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• tu
• [adverb]
• “now; then; but; and; now; however; then; then; surely.”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• daṃso ← daṃsaḥ ← daṃsas
• [noun], nominative, singular, neuter

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• ahan ← ahar
• [noun], locative, singular, neuter
• “day; day; ahar [word]; day; day.”

• samānair ← samānaiḥ ← samāna
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “like; identical; common; like; alike(p); same; samāna [word]; akin(p); comparable; identical; mutual; equal.”

• nṛbhir ← nṛbhiḥ ← nṛ
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• yukto ← yuktaḥ ← yuj
• [verb noun], nominative, singular
• “mix; use; endow; yoke; accompany; to practice Yoga; connect; hire; administer; compound; affect; add; concentrate; unite; join; prosecute; combine; supply; compound; attach to; appoint; fill; process; mobilize; mount; complement; eat; join; treat; coincide; affect; challenge.”

• vive ← viveḥ ← vī
• [verb], singular, Present injunctive
• “approach; ask; desire; go; drive.”

• rapāṃsi ← rapas
• [noun], accusative, plural, neuter
• “injury; disease; infirmity; damage.”

हे अग्ने ते तव संबन्धीनि एता व्रता एतानि परिदृश्यमानानि दर्शपूर्णमासादीनि कर्माणि नकिः मिनन्ति राक्षसादयो बाधका न हिंसन्ति । यत् यस्मात् त्वम् एभ्यः कर्मसु वर्तमानेभ्यः नृभ्यः यज्ञस्य नेतृभ्यो यजमानेभ्यः श्रुष्टिम् । शु आशु अश्नुते व्याप्नोतीति श्रुष्टिर्यज्ञफलरूपं सुखम् । तत् चकर्थ कृतवानसि । सति हि तव व्रतानां बाधके एतन्नोपपद्यते । अतोऽवगम्यते तव व्रतानां हिंसका न सन्तीति । हे अग्ने ते त्वदीयं तत्तु दंसः तदेव कर्म यत् यदि राक्षसादिः अहन् हन्ति नाशयति तदानीं समानैः सप्तगणरूपेण सदृशैः नृभिः नेतृभिर्मरुद्भिः युक्तः त्वं रपांसि बाधकानि राक्षसादीनि यत् यस्मात् त्वम् विवेः गमयसि पलायनं प्रापयसि । तस्मात् तव व्रतानि न हिंसन्तीति योज्यम् ॥ मिनन्ति । ’ मी हिंसायाम् । क्रैयादिकः । ‘ प्वादीनां ह्रस्वः’ इति ह्रस्वस्वम् । विवेः । ‘ छन्दसि लुङ्लङ्लिटः’ इति वर्तमाने लङ्। वी गत्यादिषु । सिपि अदादित्वात् शपो लुकि प्राप्ते ‘ बहुलं छन्दसि’ इति शपः श्लुः ॥

This is your wondrous power: that on (the same) day,
yoked with the same men, you carry out your tasks.

The first hemistich has 11 syllables and is best interpreted as a Triṣṭubh, with Holland & van Nooten Rig Veda edition.

The verse is otherwise problematic, and my interpretation differs sharply from that of others. The crucial point of difference is áhan, which is universally taken as the 2nd sg. impf. of √han ‘smite’. This seems to me contextually very unlikely: √han is a very rare verb with Agni as subject, and when it is found, it is almost always of Agni’s special form as rakṣo-hán- (see IV.3.14, V.2.10, VI.16.29, and with a different object V.4.5). The context does not favor a verb of violence, and I find it hard to believe that √han would be attributed to Agni out of the blue, esp.

without specifying an object and esp. announcing this action as his particular “wondrous power” (dáṃsaḥ). Instead I take it as the loc. sg. of áhar ‘day’, in the formula samāné áhan “on the same day” (cf. I.34.3, 186.4), with the samāné suggested by (or suppressed by) adjacent samānaíḥ. (Something like this possibility is considered by Oldenberg in his n. in SBE and attributed to Aufrecht in Noten.) The major argument against this interpr, as far as I can see, is the double yád, which is unusual under any interpretation but passes better with two verbs (yád áhan … yád … vivéḥ) than one. I do not have a good solution for this doubling. Either it is rhetorical or simply pleonastic+++(=redundant)+++, or it marks off nṛ́bhiḥ … yuktáḥ as a quasi circumstantial clause: “This is your wondrous power, that (yád 1) on the (same) day, when (yád 2) yoked with the same men, you …” But I know of no parallels for such a usage. Another argument for seeing √han here, made by Oldenberg (Noten), comes from X.147.1, which contains both áhan and vivér apáḥ (see immed. below), but I do not think that very late hymn, dedicated to Indra, should overly influence our interpretation of this passage.

With Oldenberg (SBE and Noten) I read vivér ápāṃsi, against Pp. vivé rápāṃsi; Oldenberg’s parallels are very persuasive, and this analysis does not require a change in the Saṃhitā text. Geldner’s tr. appears to follow the Pp. reading, however, as does Renou’s, though in his n. he accepts Oldenberg’s reading.

तत्तु ते॒ दंसो॒ यदह॑न्त्समा॒नैर्नृभि॒र्यद्यु॒क्तो वि॒वे रपां॑सि ॥

That verily is thy wonderful deed that thou hast killed 1, with thy companions, (all foes), that, joined by the heroes, thou hast accomplished thy works 2.

Das aber ist dein Meisterstück, daß was du zerstörtest, du diesen Schaden wieder gutmachst im Bunde mit den gleichgearteten Herren.

Niemand kann hemmen – all dies dein Wirken, wenn diesen Männern – Gehör du schenkest; Das ist dein Werk ja, – dass du verbündet mit gleichen Helden – Schmach schlägst und tilgest.

• अग्निः
• पराशरः शक्तिपुत्रः
• द्विपदा विराट्
• पञ्चमः

फिर वह विद्वान् कैसा है, यह विषय अगले मन्त्र में कहा है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वन् ! जो आपके (एताः) ये (व्रता) व्रत हैं वे कोई भी (नकिः) नहीं (मिनन्ति) हिंसा कर सकते हैं (यत्) जो आप (एभ्यः) इन (नृभ्यः) मनुष्यों के लिये (यत्) जिस (श्रुष्टिम्) शीघ्र सत्यविद्यासमूह को (चकर्थ) करते हो वा (रंपासि) सत्कर्म और व्यक्त उपदेशयुक्त वचनों को (विवेः) प्राप्त करते हो तथा (यत्) जो (ते) आप का (इदम्) यह (समानैः) विद्यादि गुणों में तुल्य (नृभिः) मनुष्यों के साथ (दंसः) कर्म है (तत्) उसको (तु) कोई मनुष्य (नकिः) नहीं (अहन्) हनन कर सकता, जो (युक्तः) युक्त होकर आप करते हो, उसको हम लोग भी सत्य ही जानते हैं ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - सब मनुष्यों को चाहिये कि जैसे परमेश्वर वा पूर्णविद्यायुक्त विद्वान् पक्षपात छोड़कर मनुष्यादि प्राणियों में सत्य उपकार करनेवाले कर्मों के साथ वर्त्तमान है वैसे सदा वर्त्ते ॥ ४ ॥

अन्वय: हे विद्वन् ! यानि ते तवैतानि व्रतानि सन्ति तानि केऽपि न मिनन्ति। तानि कानीत्याह। यत्त्वमेभ्यो नृभ्यो यं श्रुष्टिं चकर्थ रपांसि विवेः। यत्ते तवेदं समानैर्नृभिः सह दंसोऽस्ति, तत्तु कश्चिदपि नकिरहन् हन्ति ॥ ४ ॥

पुनः स कीदृश इत्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (नकिः) नहि (ते) तव (एताः) एतानि (व्रता) व्रतानि शीलानि (मिनन्ति) हिंसन्ति (नृभ्यः) मनुष्यादिभ्यः (यत्) यम् (एभ्यः) वर्त्तमानेभ्यः (श्रुष्टिम्) शीघ्रम् (चकर्थ) करोति (तत्) वक्ष्यमाणम् (तु) पश्चादर्थे (ते) तव (दंसः) कर्म (यत्) यैः (युक्तः) सहितः (विवेः) प्राप्नोषि। अत्र बहुलं छन्दसीति श्लुः। (रपांसि) व्यक्तोपदेशप्रकाशकानि शोभनानि वचनानि ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - सर्वेर्मनुष्यैर्यथा परमेश्वर आप्तो विद्वान् वा पक्षपातं विहाय मनुष्यादिषु सत्यैरुपकारैः कर्मभिः सह वर्त्तते, तथैव सदा वर्त्तितव्यम् ॥ ४ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - पराशरः शाक्त्यः
• छन्दः - द्विपदा विराट्

उषो᳓ न᳓ जारो᳓ विभा᳓वा उस्रः᳓
सं᳓ज्ञातरूपश् चि᳓केतद् अस्मै

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; pentad (decasyllabic), including Arnold’s “pure” and “mixed”; see Oldenberg (1888) 95–8 and Arnold (1905) 238–40.
genre M;; pentad (decasyllabic), including Arnold’s “pure” and “mixed”; see Oldenberg (1888) 95–8 and Arnold (1905) 238–40.

Morph
jāráḥ ← jārá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)

uṣáḥ ← uṣás- (nominal stem)
{case:ABL, gender:F, number:SG}

usráḥ ← uṣár- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

vibhā́vā ← vibhā́van- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

asmai ← ayám (pronoun)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

cíketat ← √cit- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRF, voice:ACT}

sáṁjñātarūpaḥ ← sáṁjñātarūpa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

उ॒षः । न । जा॒रः । वि॒भाऽवा॑ । उ॒स्रः । सञ्ज्ञा॑तऽरूपः । चिके॑तत् । अ॒स्मै॒ ॥

• uṣo ← uṣaḥ ← uṣas
• [noun], genitive, singular, feminine
• “Ushas; dawn; uṣas [word]; morning.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• jāro ← jāraḥ ← jāra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fancy man.”

• vibhāvosraḥ ← vibhāvā ← vibhāvan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “illuminating; shining.”

• vibhāvosraḥ ← usraḥ ← usra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “beam; Asvins.”

• saṃjñātarūpaś ← saṃjñāta ← saṃjñā ← √jñā
• [verb noun]
• “agree.”

• saṃjñātarūpaś ← rūpaḥ ← rūpa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “form; appearance; beauty; look; shape; shape; symptom; feature; nature; guise; rūpa [word]; one; appearance; likeness; color; kind; vowel; type; disguise; aspect; form; derivative; omen; vision.”

• ciketad ← ciketat ← cit
• [verb], singular, Perfect conjunctive (subj.)
• “notice; observe; attend to; intend.”

• asmai ← idam
• [noun], dative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

Sayana bhashya empty

English translation:

“[9-10] May Agni, who is possessed of manifold light, like the extinguisher of the dawn, the granter of dwellings, and of cognizable form, consider (the desires of) this, (his worshipper); (his rays), spontaneously bearing the oblation, open the doors (of the sacrificial chamber), and all spread through the visible heaven.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Uṣo na jāraḥ: extinguisher of the dawn, is explained by jarayitrī, the causer of decay. The dawn is obliterated by the superior radiance of the sun

Ruddy and far-radiant like the lover of Dawn,
he will be conspicuous to him [=the sacrificer?] as the one whose very form has been produced in unison.

The first pāda is identical to 1b and thus forms a ring.

Grassmann, Geldner, Renou (apparently), and Lubotsky take usráḥ as gen. to uṣár-, but since there exists a robust stem usrá- ‘ruddy’, I see no reason not to take it as nom. sg. to that stem, esp. since vibhā́van- doesn’t otherwise take a gen.: the three passages Geldner adduces are not compelling.

As discussed in the published introduction, I do not follow the standard interpr. of sáṃjñāta-rūpa-, i.e., “having (his) well-known form,” since the idiom sám √jñā has a quite specific meaning ‘come to agreement’. The idiom is distinctive enough, and the compound is heavy enough, that that idiom is surely meant, esp. because it appears in finite form in I.68.8. Instead of being an anodyne description of the fire, this is a meaningful characterization of the shared clan-fire as the symbol of, and the product of, the mutual and unified ritual activity of the clans. Unfortunately, to render this comprehensibly in English requires a heavy and awkward locution.

The referent of asmai is not entirely apparent. The standard solution, going back to Sāyaṇa, is that it is the sacrificer. This is basically correct. However, the lack of accent on the pronoun should require that the referent is already present in the discourse. I suggest that it is to be found in the 1st ps. subject of áhve “I have summoned” in vs. 6, a subject that may be one of the ritual participants or, as suggested above, the Kriegskönig. Switch between persons is of course extremely common in the RV.

उ॒षो न जा॒रो वि॒भावो॒स्रः संज्ञा॑तरूप॒श्चिके॑तदस्मै ॥

Wie der Buhle der Morgenröte, der Erheller des Morgens, erscheine er diesem in allbekannter Gestalt

Als lichter Buhle – der Morgenröthe, von gleicher Farbe – erschein er diesem; Die Thore öffnen – sie selbst, ihn fahrend; es jauchzen alle, – den Glanz erblickend.

• अग्निः
• पराशरः शक्तिपुत्रः
• द्विपदा विराट्
• पञ्चमः

फिर वह विद्वान् कैसा है, यह विषय अगले मन्त्र में कहा है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - जो (उषः) प्रातःकाल के (न) समान (जारः) दुःख का नाश करनेवाला (उस्रः) किरणों के समान (संज्ञातरूपः) अच्छी प्रकार रूप जानने (विभावा) सब प्रकाश करनेवाला है, उसको मनुष्य (चिकेतत्) जाने (अस्मै) उस ईश्वर वा विद्वान् के लिये सब कुछ उत्तम पदार्थ समर्पण करे। हे मनुष्यो ! जैसे इस प्रकार करते हुए (विश्वे) सब विद्वान् लोग (त्मना) आत्मा से (स्वः) सुख प्राप्त करनेवाले विद्यासमूह को (वहन्तः) प्राप्त होते हुए (दृशीके) देखने योग्य व्यवहार में (दुरः) शत्रुओं को (व्यृण्वन्) मारते तथा सज्जनों की प्रशंसा करते हैं, वैसे तुम भी शत्रुओं को मारो तथा (नवन्त) सज्जनों की स्तुति करो ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में श्लेष, उपमा और लुप्तोपमालङ्कार हैं। मनुष्यो को चाहिये कि जो सूर्य्य के समान विद्या का प्रकाशक, अग्नि के समान सब दुःखों को भस्म करनेवाला परमेश्वर वा विद्वान् है, उसको अपने आत्मा से आश्रय कर दुष्ट व्यवहारों को त्याग और सत्य व्यवहारों में स्थित होकर सदा सुख को प्राप्त हों ॥ ५ ॥ इस सूक्त में विद्वान् बिजुली और ईश्वर के गुणों का वर्णन होने से इस सूक्तार्थ की पूर्वसूक्तार्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये ॥

अन्वय: य उषो न जार उस्र इव संज्ञातरूपो विभावास्ति तं मनुष्यश्चिकेतज्जानीयादस्मै सर्वं समर्पयतु। हे मनुष्या ! यथैवं कुर्वन्तो विश्वे विद्वांसस्त्मना स्वर्वन्तो दृशीके व्यवहारे दुरो व्यृण्वन् हिंसन्ति सन्नुवन्ति तथैव यूयं सदैतत्कुरुत तं सदा नवन्त ॥ ५ ॥

पुनः स कीदृश इत्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (उषः) प्रत्यूषकालस्य (न) इव (जारः) दुःखहन्ता सविता (विभावा) यः सर्वं विभातीति सः (उस्रः) रश्मिरिव (संज्ञातरूपः) सम्यग्ज्ञातं रूपं येन सः (चिकेतत्) जानीयात् (अस्मै) विदुषे (त्मना) आत्मना जीवेन (वहन्तः) उपदेशेन प्राप्नुवन्तः (दुरः) दुष्टान् (वि) विशेषे (ऋण्वन्) हिंसन् (नवन्त) प्रशंसत (विश्वे) सर्वे धार्मिका मनुष्याः (स्वः) सुखप्रापकम् (दृशीके) द्रष्टव्ये ज्ञानव्यवहारे ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र श्लेषोपमालुप्तोपमालङ्काराः। मनुष्यैर्यः सूर्यवत् सर्वविद्याप्रकाशकोऽग्निवत्सर्वदुःखदाहकः परमेश्वरो विद्वान् वास्ति तमात्मनाऽश्रित्य दुष्टव्यवहारांस्त्यक्त्वा सत्येषु व्यवहारेषु सुखं सदा प्राप्तव्यम् ॥ ५ ॥ ।अत्र विद्वद्विद्युदीश्वरगुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिरस्तीति वेदितव्यम् ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - पराशरः शाक्त्यः
• छन्दः - द्विपदा विराट्

त्म᳓ना व᳓हन्तो दु᳓रो वि᳓ ऋण्वन्
न᳓वन्त वि᳓श्वे सु᳓वर् दृ᳓शीके

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; pentad (decasyllabic), including Arnold’s “pure” and “mixed”; see Oldenberg (1888) 95–8 and Arnold (1905) 238–40.
genre M;; pentad (decasyllabic), including Arnold’s “pure” and “mixed”; see Oldenberg (1888) 95–8 and Arnold (1905) 238–40.

Morph
dúraḥ ← dvā́r- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

r̥ṇvan ← √r̥- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:ACT}

tmánā ← tmán- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

váhantaḥ ← √vah- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

ví ← ví (invariable)

dŕ̥śīke ← dŕ̥śīka- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

návanta ← √nu- ~ nū- (root)
{number:PL, person:3, mood:INJ, tense:IPRF, voice:MED}

svàr ← svàr- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

víśve ← víśva- (nominal stem)

त्मना॑ । वह॑न्तः । दुरः॑ । वि । ऋ॒ण्व॒न् । नव॑न्त । विश्वे॑ । स्वः॑ । दृशी॑के ॥

• tmanā ← tman
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “self.”

• vahanto ← vahantaḥ ← vah
• [verb noun], nominative, plural
• “transport; bring; marry; run; drive; vāhay; drive; run; pull; nirvāpay; blow; transport; discharge; assume; remove.”

• duro ← duraḥ ← dvār
• [noun], accusative, plural, feminine
• “door; means.”

• vy ← vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• ṛṇvan ← ṛch
• [verb], plural, Present injunctive
• “enter (a state); travel; shoot; send; hit; originate; get; raise; begin; harm.”

• navanta ← nū
• [verb], plural, Present injunctive
• “praise; shout.”

• viśve ← viśva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• svar
• [adverb]
• “sun; sky; sunlight.”

• dṛśīke ← dṛśīka
• [noun], locative, singular, neuter
• “visual perception.”

उषो न जारः उषसो जरयिता आदित्य इव विभावा विशिष्टप्रकाशयुक्तः उस्रः निवासयिता संज्ञातरूपः सर्वैः प्राणिभिरवगतस्वरूपः । देवतान्तरवदप्रत्यक्षो न भवतीत्यर्थः । एवंभूतोऽग्निः अस्मै यजमानाय चिकेतत् जानातु । अभिमतफलं ददात्वित्यर्थः । यद्वा । विभक्तिव्यत्ययः । अस्मै इदं सूक्तरूपं स्तोत्रं चिकेतत् जानातु । तथा अस्य रश्मयः त्मना आत्मनैव स्वयमेव वहन्तः हविर्वहनं कुर्वन्तः दुरः यज्ञगृहद्वाराणि व्यृण्वन् विशेषेण गच्छन्ति । व्याप्नुवन्तीत्यर्थः । तदनन्तरं दृशीके दर्शनीये स्वः नभसि विश्वे सर्वे ते रश्मयः नवन्त गच्छन्ति । नवतिर्गतिकर्मा । देवान् प्राप्नुवन्तीत्यर्थः ॥ उस्रः । वस निवासे । ‘ स्फायितञ्चि° ’ इत्यादिना रक् । यजादित्वात् संप्रसारणम् । चिकेतत् । ‘कित ज्ञाने’। जौहोत्यादिकः । लेटि अडागमः । ‘बहुलं छन्दसीति वक्तव्यम्’ (का. ७. ३. ८७. १ ) इति वचनात् ’ नाभ्यस्तस्याचि पिति° ’ इति लघूपधगुणप्रतिषेधाभावः । ‘ अभ्यस्तानामादिः’ इत्याद्युदात्तत्वम् । ऋण्वन्। इवि रिवि रवि धवि गत्यर्थाः’ । इदित्त्वात् नुम् । छान्दसो लङ् । व्यत्ययेन रेफस्य संप्रसारणम् । यद्वा । ‘ ऋणु गतौ । तनोत्यादिः ॥ ॥ १३ ॥

Carrying him themselves, they [=priests] open wide the doors.
All cry out upon seeing the sun.

The phrase dúro vy ṛ̀ṇvan echoes ví … aurṇod dúraḥ, which opens the last verse of the preceding hymn (I.68.10) and which itself forms a ring with vy ū̀rṇot of I.68.1.

The tmánā ‘by himself/themselves’ must refer to the priests; since Agni is regularly the subject of √vah, as the conveyor of oblations to the gods and of the gods to the sacrifice, it is here emphasized that others are conveying him.

The last hemistich is identical with the last one of I.66.10, which itself forms a ring with I.66.1. This set of hymns is very tightly knit together! As argued in the art.

cit., this verse marks the completion of the fire’s transformation into the Vaiśvānara fire. Since that fire is identified with the sun, “all cry out on seeing the sun” is a expression of the unified group’s first sight of and recognition of the fire that symbolizes their unity - which has been presented to them by the priests who carry it and throw open the doors for it to be seen in 10ab.

त्मना॒ वह॑न्तो॒ दुरो॒ व्यृ॑ण्व॒न्नव॑न्त॒ विश्वे॒ स्व१॒॑र्दृशी॑के ॥

Carrying (him) they opened by themselves the doors (of heaven). They all shouted at the aspect of the sun 1.

Selber ihn tragend öffnen die Priester die Tore. Alle rufen laut im Anblick der Sonne.

Als lichter Buhle – der Morgenröthe, von gleicher Farbe – erschein er diesem; Die Thore öffnen – sie selbst, ihn fahrend; es jauchzen alle, – den Glanz erblickend.

• अग्निः
• पराशरः शक्तिपुत्रः
• द्विपदा विराट्
• पञ्चमः

फिर वह विद्वान् कैसा है, यह विषय अगले मन्त्र में कहा है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - जो (उषः) प्रातःकाल के (न) समान (जारः) दुःख का नाश करनेवाला (उस्रः) किरणों के समान (संज्ञातरूपः) अच्छी प्रकार रूप जानने (विभावा) सब प्रकाश करनेवाला है, उसको मनुष्य (चिकेतत्) जाने (अस्मै) उस ईश्वर वा विद्वान् के लिये सब कुछ उत्तम पदार्थ समर्पण करे। हे मनुष्यो ! जैसे इस प्रकार करते हुए (विश्वे) सब विद्वान् लोग (त्मना) आत्मा से (स्वः) सुख प्राप्त करनेवाले विद्यासमूह को (वहन्तः) प्राप्त होते हुए (दृशीके) देखने योग्य व्यवहार में (दुरः) शत्रुओं को (व्यृण्वन्) मारते तथा सज्जनों की प्रशंसा करते हैं, वैसे तुम भी शत्रुओं को मारो तथा (नवन्त) सज्जनों की स्तुति करो ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में श्लेष, उपमा और लुप्तोपमालङ्कार हैं। मनुष्यो को चाहिये कि जो सूर्य्य के समान विद्या का प्रकाशक, अग्नि के समान सब दुःखों को भस्म करनेवाला परमेश्वर वा विद्वान् है, उसको अपने आत्मा से आश्रय कर दुष्ट व्यवहारों को त्याग और सत्य व्यवहारों में स्थित होकर सदा सुख को प्राप्त हों ॥ ५ ॥ इस सूक्त में विद्वान् बिजुली और ईश्वर के गुणों का वर्णन होने से इस सूक्तार्थ की पूर्वसूक्तार्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये ॥

अन्वय: य उषो न जार उस्र इव संज्ञातरूपो विभावास्ति तं मनुष्यश्चिकेतज्जानीयादस्मै सर्वं समर्पयतु। हे मनुष्या ! यथैवं कुर्वन्तो विश्वे विद्वांसस्त्मना स्वर्वन्तो दृशीके व्यवहारे दुरो व्यृण्वन् हिंसन्ति सन्नुवन्ति तथैव यूयं सदैतत्कुरुत तं सदा नवन्त ॥ ५ ॥

पुनः स कीदृश इत्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (उषः) प्रत्यूषकालस्य (न) इव (जारः) दुःखहन्ता सविता (विभावा) यः सर्वं विभातीति सः (उस्रः) रश्मिरिव (संज्ञातरूपः) सम्यग्ज्ञातं रूपं येन सः (चिकेतत्) जानीयात् (अस्मै) विदुषे (त्मना) आत्मना जीवेन (वहन्तः) उपदेशेन प्राप्नुवन्तः (दुरः) दुष्टान् (वि) विशेषे (ऋण्वन्) हिंसन् (नवन्त) प्रशंसत (विश्वे) सर्वे धार्मिका मनुष्याः (स्वः) सुखप्रापकम् (दृशीके) द्रष्टव्ये ज्ञानव्यवहारे ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र श्लेषोपमालुप्तोपमालङ्काराः। मनुष्यैर्यः सूर्यवत् सर्वविद्याप्रकाशकोऽग्निवत्सर्वदुःखदाहकः परमेश्वरो विद्वान् वास्ति तमात्मनाऽश्रित्य दुष्टव्यवहारांस्त्यक्त्वा सत्येषु व्यवहारेषु सुखं सदा प्राप्तव्यम् ॥ ५ ॥ अत्र विद्वद्विद्युदीश्वरगुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिरस्तीति वेदितव्यम् ॥