०६८

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - पराशरः शाक्त्यः
• छन्दः - द्विपदा विराट्

श्रीण᳓न्न् उ᳓प स्थाद् दि᳓वम् भुरण्यु᳓
स्थातु᳓श् चर᳓थम् अक्तू᳓न् वि᳓ ऊर्णोत्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; pentad (decasyllabic), including Arnold’s “pure” and “mixed”; see Oldenberg (1888) 95–8 and Arnold (1905) 238–40.
genre M;; pentad (decasyllabic), including Arnold’s “pure” and “mixed”; see Oldenberg (1888) 95–8 and Arnold (1905) 238–40.

Morph
bhuraṇyúḥ ← bhuraṇyú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dívam ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

śrīṇán ← √śrī- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

sthāt ← √sthā- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

úpa ← úpa (invariable)

aktū́n ← aktú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

carátham ← carátha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

sthātúḥ ← sthātár- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

ūrṇot ← √vr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:ACT}

ví ← ví (invariable)

श्री॒णन् । उप॑ । स्था॒त् । दिव॑म् । भु॒र॒ण्युः । स्था॒तुः । च॒रथ॑म् । अ॒क्तून् । वि । ऊ॒र्णो॒त् ॥

• śrīṇann ← śrīṇan ← śrī
• [verb noun], nominative, singular
• “cook; boil; heat; cook; mix.”

• upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• sthād ← sthāt ← sthā
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “stay; stand; situate; exist; [in]; resist; endure; put; soak; be; stop; adhere; get stale; concentrate; grow; trust; wake; consociate; last; dwell; lie; stand; stop.”

• divam ← div
• [noun], accusative, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• bhuraṇyu
• [noun], accusative, singular, neuter

• sthātuś ← sthātuḥ ← sthātṛ
• [noun], accusative, singular, neuter

• caratham ← caratha
• [noun], accusative, singular, neuter

• aktūn ← aktu
• [noun], accusative, plural, masculine
• “night; dark; beam.”

• vy ← vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• ūrṇot ← vṛ
• [verb], singular, Present injunctive
• “surround; accompany; cover; cover; obstruct; check; spread; envelop.”

श्रीणन्निति द्वैपदं दशर्चं चतुर्थं सूक्तम् । तत्राध्ययनतः पञ्चर्चम् । ऋष्याद्याः पूर्ववत् ॥ विनियोगस्तु लैङ्गिकः ॥

English translation:

“[1-2] The bearer (of the oblations), Agni, mixing them (with other ingredients), ascends to heaven, and clothes all things, moveable and immoveable, and the nights themselves, (with light), radiant amongst the gods, and in himself alone comprehending the virtues of all these (substances).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Comprehending the virtues of all these: alternative, ‘he alone surpasses the glories (mahitva) of all these gods’

Bringing (the sacrifice) to readiness, bustling about, he approaches heaven. He discloses the still and the moving through the nights,

For this interpr. of śrīṇán, which lacks overt object, see Narten 1987: 281 (=KlSch p. 351).

Rather than taking aktū́n as a second object with vy ū̀rṇot, I make it an acc. of extent of time, as it often is elsewhere (e.g., V.54.4).

On the metrical shape of carátham see I.66.9.

COMMINGLING, restless, he ascends the sky, unveiling nights and all that stands or moves,
As he the sole God is preeminent in greatness among all these other Gods.

Cooking 1 (the oblations?) the quick one has approached the sky. He has revealed the nights and what stands and moves 2.

Die Schmalzlöffel mischend steigt er eilfertig gen Himmel. Was geht und steht, die Nächte deckt er auf

Zum Himmel stieg er, – geschäftig flammend, enthüllt’ die Nächte, – was steht und wandert; Da er von diesen, – den Göttern allen, der Gott an Grösse – allein hervorragt.

• अग्निः
• पराशरः शाक्तः
• निचृत्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर वे ईश्वर और विद्युत् अग्नि कैसे गुणवाले हैं, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (यत्) जो (भुरण्युः) धारण वा पोषण करनेवाला (श्रीणन्) परिक्व करता हुआ मनुष्य (दिवम्) प्रकाश करनेवाले परमेश्वर वा विद्युत् अग्नि के (उप स्थात्) उपस्थित होवे और (स्थातुः) स्थावर (चरथम्) जङ्गम तथा (अक्तून्) प्रकट प्राप्त करने योग्य पदार्थों को (पर्यूर्णोत्) आच्छादन वा स्वीकार करता है वह (एषाम्) इन वर्त्तमान (विश्वेषाम्) सब (देवानाम्) विद्वानों के बीच (एकः) सहायरहित (देवः) दिव्यगुणयुक्त (महित्वा) पूजा को प्राप्त होकर (विभुवत्) विभव अर्थात् ऐश्वर्य को प्राप्त होवे ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में श्लेषालङ्कार है। कोई परमेश्वर की उपासना वा विद्युत् अग्नि के आश्रय को छोड़कर सब परमार्थ और व्यवहार के सुखों को प्राप्त होने को योग्य नहीं हो सकता ॥ १ ॥

अन्वय: यद्यो भुरण्युः श्रीणन्मनुष्यो दिवं द्योतनात्मकं परमेश्वरं विद्युतं वा पर्युपस्थात् स्थातुः स्थावरं चरथमक्तूंश्च पर्यूर्णोत् स एषां विश्वेषां देवानामेको महित्वा भुवद्विभवेत् ॥ १ ॥

पुनस्तौ कीदृशावित्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (श्रीणन्) परिपक्वं कुर्वन् (उप) सामीप्ये (स्थात्) तिष्ठेत् (दिवम्) प्रकाशस्वरूपम् (भुरण्युः) धर्त्ता पोषको वा। अत्र भुरणधातोः कण्ड्वादित्वाद् यक् तत उः। (स्थातुः) स्थावरसमूहम्। अत्र स्थाधातोस्तुः सुपां सुलुगित्यमः स्थाने सुश्च। (चरथम्) जङ्गमसमूहम् (अक्तून्) व्यक्तान् प्राप्तव्यान् सर्वान् पदार्थान् (वि) विशेषार्थे (ऊर्णोत्) ऊर्णोत्याच्छादयति स्वीकरोति (परि) सर्वतः (यत्) यः (एषाम्) वर्त्तमानानां मनुष्याणां मध्ये (एकः) कश्चित् (विश्वेषाम्) सर्वेषाम् (भुवत्) (देवः) दिव्यगुणसम्पन्नो विद्वान् (देवानाम्) विदुषां मध्ये (महित्वा) पूजितो भूत्वा ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र श्लेषालङ्कारः। नहि कश्चित्परमेश्वरमनुपास्य विद्युद्विद्यामनाश्रित्य सर्वाणि पारमार्थिकव्यावहारिकसुखानि प्राप्तुमर्हति ॥ १ ॥

या सूक्तात ईश्वर व अग्नीच्या गुणांचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्तार्थाची पूर्वसूक्तार्थाबरोबर संगती जाणली पाहिजे. ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात श्लेषालंकार आहे. कोणताही माणूस परमेश्वराची उपासना व विद्युत अग्नीच्या आश्रयाशिवाय सर्वार्थाने परमार्थ व व्यवहार यांचे सुख प्राप्त करू शकत नाही. ॥ १ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - पराशरः शाक्त्यः
• छन्दः - द्विपदा विराट्

प᳓रि य᳓द् एषाम् ए᳓को वि᳓श्वेषाम्
भु᳓वद् देवो᳓ देवा᳓नाम् महित्वा᳓

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; pentad (decasyllabic), including Arnold’s “pure” and “mixed”; see Oldenberg (1888) 95–8 and Arnold (1905) 238–40.
genre M;; pentad (decasyllabic), including Arnold’s “pure” and “mixed”; see Oldenberg (1888) 95–8 and Arnold (1905) 238–40.

Morph
ékaḥ ← éka- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

eṣām ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

pári ← pári (invariable)

víśveṣām ← víśva- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

bhúvat ← √bhū- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

deváḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

devā́nām ← devá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

mahitvā́ ← mahitvá- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

परि॑ । यत् । ए॒षा॒म् । एकः॑ । विश्वे॑षाम् । भुव॑त् । दे॒वः । दे॒वाना॑म् । म॒हि॒ऽत्वा ॥

• pari
• [adverb]
• “from; about; around.”

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• eṣām ← idam
• [noun], genitive, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• eko ← ekaḥ ← eka
• [noun], nominative, singular, masculine
• “one; single(a); alone(p); some(a); single(a); eka [word]; alone(p); excellent; each(a); some(a); one; same; alone(p); some(a); consistent; any(a); undifferentiated; disjunct.”

• viśveṣām ← viśva
• [noun], genitive, plural, masculine
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• bhuvad ← bhuvat ← bhū
• [verb], singular, Thematic aorist (Ind.)
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• devo ← devaḥ ← deva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• devānām ← deva
• [noun], genitive, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• mahitvā ← mahi
• [noun]
• “great; firm.”

• mahitvā ← tvā ← tva
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “state; quality; cause; reason.”

भुरण्युः हविषां भर्ता धारयिता पयःप्रभृतिना श्रयणद्रव्येण सोममिव तैर्हविर्भिः श्रीणन् मिश्रयन् दिवम् उप स्थात् उपतिष्ठति प्राप्नोतीत्यर्थः । स्थातुः स्थावरं चरथं जङ्गमं तदुभयात्मकं जगत् अक्तून् सर्वा रात्रीश्च व्यूर्णोत् स्वतेजसा विशेषेणाच्छादयति । हविर्वहनं कुर्वन् सर्वमपि जगत् स्वभासा प्रकाशयति स्म इति भावः । विश्वेषां सर्वेषां देवानां दानादिगुणयुक्तानां इन्द्रादीनां मध्ये देवः द्योतमानः एकः एव अयमग्निः एषां पूर्वोक्तानां स्थावरादीनां महित्वा महत्त्वानि माहात्म्यानि यत् यस्मात् परि भुवत् परिभवति परिगृह्णाति परितो व्याप्य वर्तते । परिपूर्वो भवतिः परिग्रहार्थः । यद्वा । एषां विश्वेषां स्थावरादीनां मध्ये वर्तमानोऽयं देवोऽग्निर्देवानां महत्त्वानि यत् यदा परि भुवत् परितो व्याप्नोति। तदानीमिति पूर्वत्रान्वयः ॥ ऊर्णोत् । ‘ ऊर्णुञ् आच्छादने ‘। ‘ ऊर्णोतेर्विभाषा’ (पा. सू. ७. २. ६ ) इति वृद्धेर्विकल्पः ॥

When, alone of all these gods,
the god encompasses (them) by his greatness.

The second half-verse does not work as Dvipadā Virāj, since it would have pādas of 4 and 6 syllables. It has long been suggested (for reff. see Oldenberg SBE and Holland & van Nooten Rig Veda edition comm., both ad loc.) that putting devó devā́nām in the opposite order would fix this problem. However, Oldenberg argues in the Proleg. (97) that this is unnecessary, that Dvipadā Virāj has an affinity to Triṣṭubh, and that this line, though 10 syllables, configures itself nearly as a Triṣṭubh. See I.67.9 above.

The verb pári … bhuvat lacks overt object, and various suggestions have been made. I assume that its object is the same as the object of 1cd “the still and the moving.” Hoffmann (sim. Witzel Gotō) tr. the verb simply as “überragt” (stands out), but this interpr. ignores the emphasis on “encompassing” in this set of hymn (see disc. ad I.65.3).

The unaccented gen. pl. eṣām presents a problem similar to that posed by āsām in vs. 7, though I account for them in different ways. Given its lack of accent, eṣām should be a pronominal, not adjectival, demonstrative, but it appears to be construed with víśveṣām … devā́nām “of all these gods.” Because devā́nām is fairly distant from both eṣām and víśveṣām and appears to be bound to immediately preceding deváḥ, I would now take eṣām … víśveṣām together, separate from devā́nām and emend the tr. to “When alone of all these, the god among the gods, encompasses …” Though it may be difficult to maintain this in the face of vs. 7, as I argue in the forthcoming article cited above, the poet is doling out the genitive plurals here and does not want to specify that “these all” are the gods until the last minute, since masc. pl. “all” in this hymn otherwise refers to the unified worshipers of the Vaiśvānara fire.

All men are joyful in thy power, O God, that living from the dry wood thou art born.
All truly share thy Godhead while they keep, in their accustomed ways, eternal Law.

When he the god, alone of all these gods 1 encompassed (the others) by his greatness.

da er allein aller dieser Götter Größe er, der Gott, mit seiner Größe umspannt.

Zum Himmel stieg er, – geschäftig flammend, enthüllt’ die Nächte, – was steht und wandert; Da er von diesen, – den Göttern allen, der Gott an Grösse – allein hervorragt.

• अग्निः
• पराशरः शाक्तः
• पङ्क्तिः
• पञ्चमः

फिर वे ईश्वर और विद्युत् अग्नि कैसे गुणवाले हैं, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (यत्) जो (भुरण्युः) धारण वा पोषण करनेवाला (श्रीणन्) परिक्व करता हुआ मनुष्य (दिवम्) प्रकाश करनेवाले परमेश्वर वा विद्युत् अग्नि के (उप स्थात्) उप स्थित होवे और (स्थातुः) स्थावर (चरथम्) जङ्गम तथा (अक्तून्) प्रकट प्राप्त करने योग्य पदार्थों को (पर्यूर्णोत्) आच्छादन वा स्वीकार करता है वह (एषाम्) इन वर्त्तमान (विश्वेषाम्) सब (देवानाम्) विद्वानों के बीच (एकः) सहायरहित (देवः) दिव्यगुणयुक्त (महित्वा) पूजा को प्राप्त होकर (विभुवत्) विभव अर्थात् ऐश्वर्य को प्राप्त होवे ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में श्लेषालङ्कार है। कोई परमेश्वर की उपासना वा विद्युत् अग्नि के आश्रय को छोड़कर सब परमार्थ और व्यवहार के सुखों को प्राप्त होने को योग्य नहीं हो सकता ॥ १ ॥

अन्वय: यद्यो भुरण्युः श्रीणन्मनुष्यो दिवं द्योतनात्मकं परमेश्वरं विद्युतं वा पर्युपस्थात् स्थातुः स्थावरं चरथमक्तूंश्च पर्यूर्णोत् स एषां विश्वेषां देवानामेको महित्वा भुवद्विभवेत् ॥ १ ॥

पुनस्तौ कीदृशावित्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (श्रीणन्) परिपक्वं कुर्वन् (उप) सामीप्ये (स्थात्) तिष्ठेत् (दिवम्) प्रकाशस्वरूपम् (भुरण्युः) धर्त्ता पोषको वा। अत्र भुरणधातोः कण्ड्वादित्वाद् यक् तत उः। (स्थातुः) स्थावरसमूहम्। अत्र स्थाधातोस्तुः सुपां सुलुगित्यमः स्थाने सुश्च। (चरथम्) जङ्गमसमूहम् (अक्तून्) व्यक्तान् प्राप्तव्यान् सर्वान् पदार्थान् (वि) विशेषार्थे (ऊर्णोत्) ऊर्णोत्याच्छादयति स्वीकरोति (परि) सर्वतः (यत्) यः (एषाम्) वर्त्तमानानां मनुष्याणां मध्ये (एकः) कश्चित् (विश्वेषाम्) सर्वेषाम् (भुवत्) (देवः) दिव्यगुणसम्पन्नो विद्वान् (देवानाम्) विदुषां मध्ये (महित्वा) पूजितो भूत्वा ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र श्लेषालङ्कारः। नहि कश्चित्परमेश्वरमनुपास्य विद्युद्विद्यामनाश्रित्य सर्वाणि पारमार्थिकव्यावहारिकसुखानि प्राप्तुमर्हति ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - माणसे परमेश्वराची उपासना व आज्ञानुष्ठानाशिवाय व्यवहार व परमार्थाचे सुख प्राप्त करू शकत नाहीत. ॥ २ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - पराशरः शाक्त्यः
• छन्दः - द्विपदा विराट्

आ᳓द् इ᳓त् ते वि᳓श्वे क्र᳓तुं जुषन्त
शु᳓ष्काद् य᳓द् देव जीवो᳓ ज᳓निष्ठाः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; pentad (decasyllabic), including Arnold’s “pure” and “mixed”; see Oldenberg (1888) 95–8 and Arnold (1905) 238–40.
genre M;; pentad (decasyllabic), including Arnold’s “pure” and “mixed”; see Oldenberg (1888) 95–8 and Arnold (1905) 238–40.

Morph
ā́t ← ā́t (invariable)

ít ← ít (invariable)

juṣanta ← √juṣ- (root)
{number:PL, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:MED}

krátum ← krátu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

víśve ← víśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

deva ← devá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

jániṣṭhāḥ ← √janⁱ- (root)
{number:SG, person:2, mood:INJ, tense:AOR, voice:MED}

jīváḥ ← jīvá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

śúṣkāt ← śúṣka- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

आत् । इत् । ते॒ । विश्वे॑ । क्रतु॑म् । जु॒ष॒न्त॒ । शुष्का॑त् । यत् । दे॒व॒ । जी॒वः । जनि॑ष्ठाः ॥

• ād ← āt
• [adverb]
• “then.”

• it ← id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• viśve ← viśva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• kratuṃ ← kratum ← kratu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “yajña; decision; plan; deliberation; intelligence; Kratu; will; kratu [word]; desire; resoluteness; ritual.”

• juṣanta ← juṣ
• [verb], plural, Present injunctive
• “enjoy; endow; possess; frequent; accompany; induce; consume; approve; affect; attend; befit; blend; contract.”

• śuṣkād ← śuṣkāt ← śuṣka
• [noun], ablative, singular, neuter
• “dried; dry; dried-up; śuṣka [word]; baseless; arid.”

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• deva
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• jīvo ← jīvaḥ ← jīva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “live; alive(p); amṛta.”

• janiṣṭhāḥ ← jan
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

Sayana bhashya empty

English translation:

“[3-4] When, divine Agni, you are born living from the dry wood, (by attrition), then all (your worshippers) perform the sacred ceremony, and obtain verily true divinity by praising you, who are immortal, with hymns that reach you.”

All take pleasure in your resolve because of this:
that you are born alive from the desiccated (wood), o god.

Strong is the thought of Law, the Law’s behest; all works have they performed; he quickens all.
Whoso will bring oblation, gifts to thee, to him, bethinking thee, vouchsafe thou wealth.

When thou, O god, hadst been born living from the dry (wood), then all (gods and men?) were pleased with thy wisdom.

Da erfreuten sich alle deines Rates, als du Gott lebend aus dem trocknen Holze geboren wurdest

Dann freuen alle – sich deiner Stärke, wenn, Gott, du lebend – entsprangst aus Dürrem; Dann werden alle – der Gottheit theilhaft, wie’s Brauch ist, ehrend, – den wahren ew’gen.

• अग्निः
• पराशरः शाक्तः
• पङ्क्तिः
• पञ्चमः

फिर जगदीश्वर कैसा है, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (देव) जगदीश्वर ! आपका आश्रय करके (यत्) जो (विश्वे) सब (जनिष्ठाः) अतिज्ञान युक्त (सपन्तः) एक सम्मत विद्वान् लोग (एवैः) प्राप्तिकारक गुणों और (शुष्कात्) धर्मानुष्ठान के तप से वा नीरस काष्ठादि से (ते) आपके (देवत्वम्) दिव्य गुण प्राप्त करनेवाले (क्रतुम्) बुद्धि और कर्म (नाम) प्रसिद्ध अर्थयुक्त संज्ञा को सिद्ध (जुषन्त) प्रीति से सेवा करें, वे (ऋतम्) सत्य रूप को (भजन्त) सेवन करते हैं, वैसे (अमृतम्) मोक्ष को (जीवः) इच्छादि गुणवाला चेतनस्वरूप मनुष्य (आत्) इसके अनन्तर (इत्) ही इस सबको प्राप्त हो ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - मनुष्य परमेश्वर की उपासना वा आज्ञानुष्ठान के विना व्यवहार और परमार्थ के सुखों को प्राप्त नहीं हो सकते ॥ २ ॥

अन्वय: हे देव जगदीश्वर ! त्वामाश्रित्य यद्ये विश्वे सर्वे जनिष्ठाः सपन्तो विद्वांस एवैः शुष्कान् ते देवत्वं क्रतुं नाम जुषन्त ते ऋतममृतं भजन्त सेवन्ते तथा जीव आदिरेतत्सर्वं प्रयत्नेन प्राप्नुयात् ॥ २ ॥

पुनर्जगदीश्वरः कीदृश इत्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (आत्) अनन्तरम् (इत्) एव (ते) तव तस्य वा (विश्वे) अखिलाः (क्रतुम्) प्रज्ञापनं कर्म वा (जुषन्त) प्रीणन्ति सेवन्ते वा (शुष्कात्) धर्मानुष्ठानतपसो नीरसात् काष्ठादेः (यत्) ये (देव) जगदीश्वर (जीवः) इच्छादिगुणविशिष्टश्चेतनः (जनिष्ठाः) अतिशयेन प्रकटाः (भजन्त) सेवन्ते (विश्वे) सम्पूर्णाः (देवत्वम्) देवस्य भावः (नाम) प्रसिद्धम् (ऋतम्) सत्यम् (सपन्तः) समवयन्तः (अमृतम्) मरणजन्मदुःखादिदोषरहितम् (एवैः) ज्ञापकैः प्रापकैर्गुणैः ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - नहि मनुष्याः परमेश्वरोपासनाऽज्ञानुष्ठानेन विना व्यवहारपरमार्थसुखं प्राप्तुमर्हन्तीति ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात श्लेषालंकार आहे. माणसांनी हे जाणावे की ईश्वराने निर्माण केल्याशिवाय जड कारणापासून कोणतेही कार्य उत्पन्न होत नाही व नष्ट होत नाही. आधाराशिवाय आधेयही स्थित होण्यास समर्थ होऊ शकत नाही. कोणताही माणूस कर्माशिवाय क्षणभरही स्थित राहू शकत नाही. जे विद्वान लोक विद्या इत्यादी शुभ गुण इतरांना देतात तसेच ग्रहणही करतात. त्या दोहोंचा सत्कार करावा, इतरांचा नाही. ॥ ३ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - पराशरः शाक्त्यः
• छन्दः - द्विपदा विराट्

भ᳓जन्त वि᳓श्वे देवत्वं᳓ ना᳓म
ऋतं᳓ स᳓पन्तो अमृ᳓तम् ए᳓वैः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; pentad (decasyllabic), including Arnold’s “pure” and “mixed”; see Oldenberg (1888) 95–8 and Arnold (1905) 238–40.
genre M;; pentad (decasyllabic), including Arnold’s “pure” and “mixed”; see Oldenberg (1888) 95–8 and Arnold (1905) 238–40.

Morph
bhájanta ← √bhaj- (root)
{number:PL, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:MED}

devatvám ← devatvá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

nā́ma ← nā́man- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

víśve ← víśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

amŕ̥tam ← amŕ̥ta- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

évaiḥ ← éva- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

r̥tám ← r̥tá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

sápantaḥ ← √sap- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

भज॑न्त । विश्वे॑ । दे॒व॒ऽत्वम् । नाम॑ । ऋ॒तम् । सप॑न्तः । अ॒मृत॑म् । एवैः॑ ॥

• bhajanta ← bhaj
• [verb], plural, Imperfect
• “eat; enjoy; enter (a state); worship; love; flee; possess; fall to one’s share; partake; share; get; approach; love; use.”

• viśve ← viśva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• devatvaṃ ← deva
• [noun], masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• devatvaṃ ← tvam ← tva
• [noun], accusative, singular, neuter
• “state; quality; cause; reason.”

• nāma ← nāman
• [noun], accusative, singular, neuter
• “name; appellation; nāman [word]; nāmakaraṇa; surname; noun; word.”

• ṛtaṃ ← ṛtam ← ṛta
• [noun], accusative, singular, neuter
• “truth; order; fixed order; ṛta [word]; law; custom; custom.”

• sapanto ← sapantaḥ ← sap
• [verb noun], nominative, plural

• amṛtam ← amṛta
• [noun], accusative, singular, neuter
• “immortal; amṛta; imperishable.”

• evaiḥ ← eva
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “eva [word]; habit; manner; behavior; custom.”

हे देव द्योतमानाग्ने जीवः जीवन् प्रज्वलन् शुष्कात् नीरसात् अरणिरूपात काष्ठात् यत् यदा जनिष्ठाः प्रादुर्भवसि मथनेनोत्पद्यसे आदित् अनन्तरमेव विश्वे सर्वे यजमानाः ते तुभ्यं क्रतुं कर्म जुषन्त सेवन्ते अनुतिष्ठन्ति । तथा अनुष्ठाय च विश्वे ते सर्वे नाम नामकम् ऋतम् अवितथं देवत्वं देवतात्वं भजन्त भजन्ते प्राप्नुवन्ति । किं कुर्वन्तः । अमृतम् अमरणं त्वाम् एवैः त्वां गन्तृभिः स्तोत्रैः सपन्तः समवयन्तः प्राप्नुवन्तः इत्यर्थः ॥ जुषन्तेत्यादीनि त्रीण्याख्यातानि ‘ छन्दसि लुङ्लङ्लिटः’ इति वर्तमानार्थानि । एवैः । यन्ति स्तोतव्याभिमुख्येन गच्छन्ति इति एवानि स्तोत्राणि । ‘ इण्शीङ्भ्यां वन्’ ( उ. सू. १. १५० ) ॥

All have a share in divinity and in its name,
as they serve immortal truth in their own ways.

The published translation has “All have a share in divinity and its name.” I would now replace this with “… your divinity and your name.” As I argue in the art. cit., the “all” literally share the name Vaiśvānara.

The contrast between the joint enterprise of those unified by the Vaiśvānara fire, expressed by bhájanta víśve, and the separate actions of each of the members, expressed by évaiḥ, is the theme of this verse as well as vs. 8.

Seated as Priest with Manu’s progeny, of all these treasures he alone is Lord.
Men yearn for children to prolong their line, and are not disappointed in their hope.

They all obtained the name of divinity, of immortality 1, serving the Rita in due way.

Alle erlangten göttlichen Rang, göttlichen Namen, die Wahrheit pflegend unsterblichen Namen durch ihren Eifer.

Dann freuen alle – sich deiner Stärke, wenn, Gott, du lebend – entsprangst aus Dürrem; Dann werden alle – der Gottheit theilhaft, wie’s Brauch ist, ehrend, – den wahren ew’gen.

• अग्निः
• पराशरः शाक्तः
• निचृत्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर जगदीश्वर कैसा है, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (देव) जगदीश्वर ! आपका आश्रय करके (यत्) जो (विश्वे) सब (जनिष्ठाः) अतिज्ञान युक्त (सपन्तः) एक सम्मत विद्वान् लोग (एवैः) प्राप्तिकारक गुणों और (शुष्कात्) धर्मानुष्ठान के तप से (वा नीरस काष्ठादि से) (ते) आपके (देवत्वम्) दिव्य गुण प्राप्त करनेवाले (क्रतुम्) बुद्धि और कर्म (नाम) प्रसिद्ध अर्थयुक्त संज्ञा को सिद्ध (जुषन्त) प्रीति से सेवा करें, वे (ऋतम्) सत्य रूप को (भजन्त) सेवन करते हैं, वैसे (अमृतम्) मोक्ष को (जीवः) इच्छादि गुणवाला चेतनस्वरूप मनुष्य (आत्) इसके अनन्तर (इत्) ही इस सबको प्राप्त हो ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - मनुष्य परमेश्वर की उपासना वा आज्ञानुष्ठान के विना व्यवहार और परमार्थ के सुखों को प्राप्त नहीं हो सकते ॥ २ ॥

अन्वय: हे देव जगदीश्वर ! त्वामाश्रित्य यद्ये विश्वे सर्वे जनिष्ठाः सपन्तो विद्वांस एवैः शुष्कान् ते देवत्वं क्रतुं नाम जुषन्त ते ऋतममृतं भजन्त सेवन्ते तथा जीवआदिरेतत्सर्वं प्रयत्नेन प्राप्नुयात् ॥ २ ॥

पुनर्जगदीश्वरः कीदृश इत्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (आत्) अनन्तरम् (इत्) एव (ते) तव तस्य वा (विश्वे) अखिलाः (क्रतुम्) प्रज्ञापनं कर्म वा (जुषन्त) प्रीणन्ति सेवन्ते वा (शुष्कात्) धर्मानुष्ठानतपसो नीरसात् काष्ठादेः (यत्) ये (देव) जगदीश्वर (जीवः) इच्छादिगुणविशिष्टश्चेतनः (जनिष्ठाः) अतिशयेन प्रकटाः (भजन्त) सेवन्ते (विश्वे) सम्पूर्णाः (देवत्वम्) देवस्य भावः (नाम) प्रसिद्धम् (ऋतम्) सत्यम् (सपन्तः) समवयन्तः (अमृतम्) मरणजन्मदुःखादिदोषरहितम् (एवैः) ज्ञापकैः प्रापकैर्गुणैः ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - नहि मनुष्याः परमेश्वरोपासनाऽज्ञानुष्ठानेन विना व्यवहारपरमार्थसुखं प्राप्तुमर्हन्तीति ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - माणसांनी परस्पर मित्र बनावे व संपूर्ण विद्यांना तात्काळ जाणून निरंतर आनंद भोगावा. ॥ ४ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - पराशरः शाक्त्यः
• छन्दः - द्विपदा विराट्

ऋत᳓स्य प्रे᳓षा ऋत᳓स्य धीति᳓र्
विश्वा᳓युर् वि᳓श्वे अ᳓पांसि चक्रुः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; pentad (decasyllabic), including Arnold’s “pure” and “mixed”; see Oldenberg (1888) 95–8 and Arnold (1905) 238–40.
genre M;; pentad (decasyllabic), including Arnold’s “pure” and “mixed”; see Oldenberg (1888) 95–8 and Arnold (1905) 238–40.

Morph
dhītíḥ ← dhītí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

préṣāḥ ← préṣa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

r̥tásya ← r̥tá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

r̥tásya ← r̥tá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ápāṁsi ← ápas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

cakruḥ ← √kr̥- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

viśvā́yuḥ ← viśvā́yu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

víśve ← víśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ऋ॒तस्य॑ । प्रेषाः॑ । ऋ॒तस्य॑ । धी॒तिः । वि॒श्वऽआ॑युः । विश्वे॑ । अपां॑सि । च॒क्रुः॒ ॥

• ṛtasya ← ṛta
• [noun], genitive, singular, neuter
• “truth; order; fixed order; ṛta [word]; law; custom; custom.”

• preṣā ← preṣāḥ ← preṣa
• [noun], nominative, plural, masculine

• ṛtasya ← ṛta
• [noun], genitive, singular, neuter
• “truth; order; fixed order; ṛta [word]; law; custom; custom.”

• dhītir ← dhītiḥ ← dhīti
• [noun], nominative, singular, feminine
• “thinking; prayer; understanding.”

• viśvāyur ← viśva
• [noun]
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• viśvāyur ← āyuḥ ← āyus
• [noun], accusative, singular, neuter
• “life; longevity; āyus; life; āyus [word]; Āyus.”

• viśve ← viśva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• apāṃsi ← apas
• [noun], accusative, plural, neuter
• “work; deed.”

• cakruḥ ← kṛ
• [verb], plural, Perfect indicative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

Sayana bhashya empty

English translation:

“[5-6] Praises are addressed to him who has repaired (to the solemnity); oblations (are offered) to him who has gone (to the sacrifice); in him is all sustenance, (and to him) have all (devout person ns) performed (the customary) rites. Do you, Agni, knowing (the thoughts of the worshipper), grant riches to him who presents to you oblations, or who wishes (to be able to present them).”

The promptings of truth, the vision of truth—
all have performed their tasks lifelong.

The logical and syntactic connections between the nominal expressions of ab and the clause in cd are not clear. Geldner simply pronounces ab elliptical and suggests supplying cakruḥ from cd, while Renou supplies “(telles sont/est)” with the two phrases.

My assumption is that the promptings and vision of truth are the indirect cause of the actions in cd by defining the proper tasks that all should perform throughout their lifetimes.

Eagerly they who hear his word fulfil his wish as sons obey their sire’s behest.
He, rich in food, unbars his wealth like doors: he, the House-Friend, hath decked heaven’s vault with stars.

The instigations of Rita, the thought of Rita 1: they all performed the works of [?] the full-lived one 2.

Die Mahnungen der Wahrheit, die Erkenntnis der Wahrheit haben es bewirkt: Alle haben zeitlebens die Werke der Wahrheit vollbracht

Der Wahrheit Triebe, – der Wahrheit Andacht, alllabend, alle – vollbrachten Werke; Wer dich verehret, – und wer dir spendet, an den, du weiser, – vertheile Reichthum.

• अग्निः
• पराशरः शाक्तः
• पङ्क्तिः
• पञ्चमः

फिर वे ईश्वर और विद्वान् कैसे हैं, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - जिस ईश्वर वा विद्युत् अग्नि से (विश्वे) सब (प्रेषाः) अच्छी प्रकार जिनकी इच्छा की जाती है, वे बोधसमूह को प्राप्त होते हैं (ऋतस्य) सत्य विज्ञान तथा कारण का (धीतिः) धारण और (विश्वायुः) सब आयु प्राप्त होती है, उसका आश्रय करके जो (ऋतस्य) स्वरूप प्रवाह से सत्य के बीच वर्त्तमान विद्वान् लोग (अपांसि) न्याययुक्त कामों को (चक्रुः) करते हैं (यः) वा मनुष्य इस विद्या को (तुभ्यम्) ईश्वरोपासना, धर्म, पुरुषार्थयुक्त मनुष्य के लिये (दाशात्) देवे वा उससे ग्रहण करे (यः) जो (चिकित्वान्) ज्ञानवान् मनुष्य (ते) तेरे लिये (शिक्षात्) शिक्षा करे वा तुझ से शिक्षा लेवे (तस्मै) उसके लिये आप (रयिम्) सुवर्णादि धन को (दयस्व) दीजिये ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में श्लेषालङ्कार है। मनुष्यों को ऐसा जानना चाहिये ईश्वर की रचना के विना जड़ कारण से कुछ भी कार्य उत्पन्न वा नष्ट होने तथा आधार के विना आधेय भी स्थित होने को समर्थ नहीं हो सकता और कोई मनुष्य कर्म से विना क्षण भर भी स्थित नहीं हो सकता। जो विद्वान् लोग विद्या आदि उत्तम गुणों को अन्य सज्जनों के लिये देते तथा उनसे ग्रहण करते हैं, उन्हीं दोनों का सत्कार करें, औरों का नहीं ॥ ३ ॥

अन्वय: येनेश्वरेण विद्युता विश्वे प्रेषाः प्राप्यन्ते ऋतस्य धीतिर्विश्वायुश्च भवति तमाश्रित्य ये ऋतस्य मध्ये वर्त्तमाना विद्वांसोऽपांसि चक्रुः। य एतद्विद्यां तुभ्यं दाशाद्वा तव सकाशाद् गृह्णीयात्। यश्चिकित्वांस्ते तुभ्यं शिक्षां दाशाद् वा तव सकाशाद् गृह्णीयात्तस्मै स्वं रयिं दयस्व देहि ॥ ३ ॥

पुनस्तौ कीदृशावित्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (ऋतस्य) सत्यस्य विज्ञानस्य परमात्मनः कारणस्य वा (प्रेषाः) प्रेष्यन्ते ये प्रकृष्टमिष्यन्ते बोधसमूहास्ते (ऋतस्य) स्वरूपप्रवाहरूपेण सत्यस्य (धीतिः) धारणम् (विश्वायुः) विश्वं सर्वमायुर्यस्माद्यस्य वा (विश्वे) सर्वे (अपांसि) न्याय्यानि कर्माणि (चक्रुः) कुर्वन्ति (यः) (तुभ्यम्) ईश्वरोपासकाय धर्मपुरुषार्थयुक्ताय (दाशात्) पूर्णां विद्यां दद्यात् (यः) (वा) पक्षान्तरे (ते) तुभ्यम् (शिक्षात्) साध्वीं शिक्षां कुर्यात् (तस्मै) महात्मने (चिकित्वान्) ज्ञानवान् (रयिम्) सुवर्णादिधनम् (दयस्व) देहि ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र श्लेषालङ्कारः मनुष्यैर्नहीश्वररचनया विना जडात्कारणात्किंचित्कार्यमुत्पत्तुं विनष्टुं च शक्यते। नह्याधारेण विनाऽऽधेयं स्थातुमर्हति। नहि कश्चित् कर्म्मणा विना स्थातुं शक्नोति ये विद्वांसः सन्तो विद्यादिशुभगुणान् ददति वा य एतेभ्यो गृह्णन्ति, तेषामेव सदा सत्कारः कर्त्तव्यो नान्येषामिति बोद्धव्यम् ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात श्लेष व उपमालंकार आहेत. माणसांनी हे जाणावे की ईश्वराची आज्ञा पाळल्याशिवाय कोणत्याही माणसाला किंचितही सुख प्राप्त होऊ शकत नाही. तसेच जितेंद्रियता इत्यादी गुणांशिवाय कोणताही माणूस सुखी होऊ शकत नाही. त्यामुळे ईश्वराची आज्ञा व जितेंद्रियता इत्यादींचा स्वीकार करावा. ॥ ५ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - पराशरः शाक्त्यः
• छन्दः - द्विपदा विराट्

य᳓स् तु᳓भ्यं दा᳓शाद् यो᳓ वा ते शि᳓क्षात्
त᳓स्मै चिकित्वा᳓न् रयिं᳓ दयस्व

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; pentad (decasyllabic), including Arnold’s “pure” and “mixed”; see Oldenberg (1888) 95–8 and Arnold (1905) 238–40.
genre M;; pentad (decasyllabic), including Arnold’s “pure” and “mixed”; see Oldenberg (1888) 95–8 and Arnold (1905) 238–40.

Morph
dā́śāt ← √dāś- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

śíkṣāt ← √śak- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT, mood:DES}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

túbhyam ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

vā ← vā (invariable)

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

cikitvā́n ← √cit- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:ACT}

dayasva ← √dā- 3 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}

rayím ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tásmai ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

यः । तुभ्य॑म् । दाशा॑त् । यः । वा॒ । ते॒ । शिक्षा॑त् । तस्मै॑ । चि॒कि॒त्वान् । र॒यिम् । द॒य॒स्व॒ ॥

• yas ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• tubhyaṃ ← tubhyam ← tvad
• [noun], dative, singular
• “you.”

• dāśād ← dāśāt ← dāś
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “sacrifice; give.”

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• vā
• [adverb]
• “or; optionally; either.”

• te ← tvad
• [noun], dative, singular
• “you.”

• śikṣāt ← śikṣ
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “help; give.”

• tasmai ← tad
• [noun], dative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• cikitvān ← cit
• [verb noun], nominative, singular
• “notice; observe; attend to; intend.”

• rayiṃ ← rayim ← rayi
• [noun], accusative, singular, feminine
• “wealth; property.”

• dayasva ← day
• [verb], singular, Present imperative
• “share.”

ऋतस्य गतस्य देवयजनं प्राप्तस्याग्नेः प्रेषाः प्रकर्षेणेष्यमाणाः स्तुतयः क्रियन्ते । धीतिः । धीयते सोमः पीयतेऽस्मिन्निति धीतिर्यागः । सोऽपि ऋतस्य देवयजनदेशं प्राप्तस्याग्नेरेव क्रियते । अतः सोऽग्निः विश्वायुः । विश्वं सर्वमायुरन्नं यस्य स तथाविधो भवति । अपि चास्मै विश्वे सर्वे यजमानाः अपांसि दर्शपूर्णमासादीनि कर्माणि चक्रुः कुर्वन्ति । हे अग्ने तुभ्यं यः दाशात् चरुपुरोडाशादीनि हवींषि ददाति । यो वा अन्योऽपि यो यजमानः ते शिक्षात् त्वदीयं कर्म कर्तुं शक्तो भूयासम् इति इच्छति । उभयविधाय तस्मै यजमानाय चिकित्वान् तत्कृतमनुष्ठानं जानंस्त्वं रयिं दयस्व धनं देहि ॥ दाशात् ।’ दाश्रृ दाने ‘। लेटि आडागमः । शिक्षात् । ‘ शक्लृ शक्तौ ’ । इच्छार्थे सन् । ‘ सनि मीमाघुरभलभशक ’ ( पा. सू. ७. ४. ५४ ) इति अकारस्य इसादेशः । अत्र लोपोऽभ्यासस्य’ इति अभ्यासलोपः । ‘ स्कोः संयोगाद्यो: ’ इति सकारलोपः । पूर्ववत् लेटि आडागमः । चिकित्वान् । कित ज्ञाने’ । लिटः क्वसुः । दयस्व । ‘दय दानगतिरक्षणहिंसादानेषु ॥

Whoever will do ritual service to you or who will do his best for you, to him distribute wealth as the attentive one.

यस्तुभ्यं॒ दाशा॒द्यो वा॑ ते॒ शिक्षा॒त्तस्मै॑ चिकि॒त्वान्र॒यिं द॑यस्व ॥

Bestow wealth, thou who art the knowing one, on him who worships thee or who does service to thee 1.

Wer immer dir spendet oder wer für dich sich bemüht, dem teile Reichtum zu, dessen eingedenk!

Der Wahrheit Triebe, – der Wahrheit Andacht, alllabend, alle – vollbrachten Werke; Wer dich verehret, – und wer dir spendet, an den, du weiser, – vertheile Reichthum.

• अग्निः
• पराशरः शाक्तः
• द्विपदा विराट्
• पञ्चमः

फिर वे ईश्वर और विद्वान् कैसे हैं, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - जिस ईश्वर वा विद्युत् अग्नि से (विश्वे) सब (प्रेषाः) अच्छी प्रकार जिनकी इच्छा की जाती है, वे बोधसमूह को प्राप्त होते हैं (ऋतस्य) सत्य विज्ञान तथा कारण का (धीतिः) धारण और (विश्वायुः) सब आयु प्राप्त होती है, उसका आश्रय करके जो (ऋतस्य) स्वरूप प्रवाह से सत्य के बीच वर्त्तमान विद्वान् लोग (अपांसि) न्याययुक्त कामों को (चक्रुः) करते हैं (यः) वा मनुष्य इस विद्या को (तुभ्यम्) ईश्वरोपासना, धर्म, पुरुषार्थयुक्त मनुष्य के लिये (दाशात्) देवे वा उससे ग्रहण करे (यः) जो (चिकित्वान्) ज्ञानवान् मनुष्य (ते) तेरे लिये (शिक्षात्) शिक्षा करे वा तुझ से शिक्षा लेवे (तस्मै) उसके लिये आप (रयिम्) सुवर्णादि धन को (दयस्व) दीजिये ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में श्लेषालङ्कार है। मनुष्यों को ऐसा जानना चाहिये ईश्वर की रचना के विना जड़ कारण से कुछ भी कार्य उत्पन्न वा नष्ट होने तथा आधार के विना आधेय भी स्थित होने को समर्थ नहीं हो सकता और कोई मनुष्य कर्म से विना क्षण भर भी स्थित नहीं हो सकता। जो विद्वान् लोग विद्या आदि उत्तम गुणों को अन्य सज्जनों के लिये देते तथा उनसे ग्रहण करते हैं, उन्हीं दोनों का सत्कार करें, औरों का नहीं ॥ ३ ॥

अन्वय: येनेश्वरेण विद्युता विश्वे प्रेषाः प्राप्यन्ते ऋतस्य धीतिर्विश्वायुश्च भवति तमाश्रित्य ये ऋतस्य मध्ये वर्त्तमाना विद्वांसोऽपांसि चक्रुः। य एतद्विद्यां तुभ्यं दाशाद्वा तव सकाशाद् गृह्णीयात्। यश्चिकित्वांस्ते तुभ्यं शिक्षां दाशाद् वा तव सकाशाद् गृह्णीयात्तस्मै स्वं रयिं दयस्व देहि ॥ ३ ॥

पुनस्तौ कीदृशावित्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (ऋतस्य) सत्यस्य विज्ञानस्य परमात्मनः कारणस्य वा (प्रेषाः) प्रेष्यन्ते ये प्रकृष्टमिष्यन्ते बोधसमूहास्ते (ऋतस्य) स्वरूपप्रवाहरूपेण सत्यस्य (धीतिः) धारणम् (विश्वायुः) विश्वं सर्वमायुर्यस्माद्यस्य वा (विश्वे) सर्वे (अपांसि) न्याय्यानि कर्माणि (चक्रुः) कुर्वन्ति (यः) (तुभ्यम्) ईश्वरोपासकाय धर्मपुरुषार्थयुक्ताय (दाशात्) पूर्णां विद्यां दद्यात् (यः) (वा) पक्षान्तरे (ते) तुभ्यम् (शिक्षात्) साध्वीं शिक्षां कुर्यात् (तस्मै) महात्मने (चिकित्वान्) ज्ञानवान् (रयिम्) सुवर्णादिधनम् (दयस्व) देहि ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र श्लेषालङ्कारः मनुष्यैर्नहीश्वररचनया विना जडात्कारणात्किंचित्कार्यमुत्पत्तुं विनष्टुं च शक्यते। नह्याधारेण विनाऽऽधेयं स्थातुमर्हति। नहि कश्चित् कर्म्मणा विना स्थातुं शक्नोति ये विद्वांसः सन्तो विद्यादिशुभगुणान् ददति वा य एतेभ्यो गृह्णन्ति, तेषामेव सदा सत्कारः कर्त्तव्यो नान्येषामिति बोद्धव्यम् ॥ ३ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - पराशरः शाक्त्यः
• छन्दः - द्विपदा विराट्

हो᳓ता नि᳓षत्तो म᳓नोर् अ᳓पत्ये
स᳓ चिन् नु᳓ आसाम् प᳓ती रयीणा᳓म्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; pentad (decasyllabic), including Arnold’s “pure” and “mixed”; see Oldenberg (1888) 95–8 and Arnold (1905) 238–40.
genre M;; pentad (decasyllabic), including Arnold’s “pure” and “mixed”; see Oldenberg (1888) 95–8 and Arnold (1905) 238–40.

Morph
ápatye ← ápatya- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

hótā ← hótar- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mánoḥ ← mánu- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

níṣattaḥ ← √sad- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

āsām ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

cit ← cit (invariable)

nú ← nú (invariable)

pátiḥ ← páti- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

rayīṇā́m ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

होता॑ । निऽस॑त्तः । मनोः॑ । अप॑त्ये । सः । चि॒त् । नु । आ॒सा॒म् । पतिः॑ । र॒यी॒णाम् ॥

• hotā ← hotṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Hotṛ.”

• niṣatto ← niṣattaḥ ← niṣad ← √sad
• [verb noun], nominative, singular
• “sit down; sit; put.”

• manor ← manoḥ ← manu
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Manu; mantra; Manusmṛti; fourteen; man; manu [word]; Vaivasvata; incantation; sacred text.”

• apatye ← apatya
• [noun], locative, singular, neuter
• “child; offspring; patronymic; descendant.”

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• cin ← cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• nv ← nu
• [adverb]
• “now; already.”

• āsām ← idam
• [noun], genitive, plural, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• patī ← patiḥ ← pati
• [noun], nominative, singular, masculine
• “husband; overlord; king; deity; īśvara; ruler; pati [word]; commanding officer; leader; owner; mayor; lord.”

• rayīṇām ← rayi
• [noun], genitive, plural, feminine
• “wealth; property.”

Sayana bhashya empty

English translation:

“[7-8] You have abided with the descendants of Manu as the invoker (of the gods); you are indeed the lord of their possessions; they have desired (of you) procreative vigour in their bodies, and, associated with their own excellent offspring, they contemplate (all things) undisturbed.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Descendants of Manu: mankind

As the Hotar, he has taken his seat among the progeny of Manu. Just he is now the lord of these (offspring/clans? and) of riches.

There is a syntactic problem in cd that is ignored by all tr. as far as I can see, though Oldenberg treats it briefly (ZDMG 61 [1907]: 829 = KlSch p. 260; see below): the fem. gen. pl. demonstr. āsām is unaccented. Oblique forms of the ayám demonstrative are unaccented when used pronominally, but accented when used adjectivally. The two accented forms of āsā́m appear with NPs, pū́rvāsām … svásṝṇām “previous sisters” I.124.9 and viśā́m .. ábhayānām “fearless clans” X.92.14, and unaccented āsām (25x) is always pronominal (for VII.34.10 and X.75.4 see disc.

ad loc.) Yet all interpr. of our passage construe āsām with rayīṇā́m (e.g., Geldner [/Witzel Gotō] “der Herr dieser Reichtümer,” Renou “le maître de ces richesses”). This produces another anomaly: rayí- is overwhelmingly masculine and should not be modified by a feminine demonstrative. (On supposed fem. rayí- in I.66.1 belonging to this group of hymns, see disc. ad loc. It need not be, and in my opinion is not, feminine there either.) Although it introduces some complexity, I therefore think that āsām “of these” must stand for a different feminine noun also construed with páti-. The problem then is what noun? It should already be present in the discourse, since unaccented forms of ayám are anaphoric, but there are no obvious candidates - indeed, no candidates at all if we limit ourselves to overt feminine plurals in the previous verses of this hymn.

However, an underlying feminine referent can be generated from the context. I see two possibilities. 1) From ápatya- ‘progeny’ in the phrase mánor ápatye we can generate the synonym, fem. prajā́- ‘offspring’ - note their juxtaposition in I.179.6 prajā́m ápatyam. The gen. pl. of prajā́- does not occur in Vedic (indeed no gen. pl. to a root noun in -ā does; see Macdonell VG), presumably because it should be prajā́m and identical to the acc. sg. (though with possible distracted 2nd syllable). By this interpretation Agni would essentially be prajā́-pati. 2) More likely, in my view: the underlying noun is víś- ‘clan’. Although no direct reference to clans is made in the hymn, as I point out in the published introduction. and argue in more detail elsewhere (Jamison Klein Fs., 2016; see above), the repeated víśve ‘all’ triggers a pun with víś- in this set of hymns (see esp. I.70.4) and so would be present in the minds of the poet and his audience. Agni is regularly called viśā́m páti- and viśpáti-, sometimes at the same time - e.g., III.13.5 hótāraṃ viśpátiṃ viśā́m, which also contains hótar-, as also here. The mention of Manu might also have triggered the association; cf., e.g., V.4.3 viśā́ṃ kavíṃ viśpátim mā́nuṣīnām “the poet of the clans, the clanlord of the (clans) of the sons of Manu.” If this solution seems too fussy, it is possible to follow Oldenberg’s explanation of the lack of accentuation (see ref. above): that āsām does not modify rayīṇā́m but anticipates it (“he is the master of them, of the riches”), while being anaphoric to sg. rayím in 6d. This does not eliminate the gender issue, however, and also seems over-tricky. The eṣām … víśveṣām … devā́nām of vs. 2 makes some problems for my interpretation here, but see discussion there.

होता॒ निष॑त्तो॒ मनो॒रप॑त्ये॒ स चि॒न्न्वा॑सां॒ पती॑ रयी॒णाम् ॥

He who sits down as the Hotri among the offspring of Manu: he verily is the master of all these riches.

Als Hotri eingesetzt bei den Nachkommen des Manu, ist nur er der Herr dieser Reichtümer

Als Priester sitzend – bei Manu’s Stamme ist dieser Güter – Gebieter stets er; Sie wünschten Samen – sich wechselseitig, die Weisen, einig – in ihren Plänen.

• अग्निः
• पराशरः शाक्तः
• द्विपदा विराट्
• पञ्चमः

फिर अध्यापक और शिष्य कैसे हों, यह विषय अगले मन्त्र में कहा है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - जो (निषत्तः) सर्वत्र स्थित (मनोः) मनुष्य के (अपत्ये) सन्तान में (रयीणाम्) राज्यश्री आदि धनों का (होता) देनेवाला है (सः) वह ईश्वर विद्युत् अग्नि (आसाम्) इन प्रजाओं का (पतिः) पालन करनेवाला है। हे (अमूराः) मूढ़पन आदि गुणों से रहित ज्ञानवाले ! (स्वैः) अपने (दक्षैः) शिक्षा सहित चतुराई आदि गुणों के साथ (तनूषु) शरीरों में वर्त्तमान होते हुए (मिथः) परस्पर (रेतः) विद्या शिक्षारूपी वीर्य का विस्तार करते हुए तुम लोग इस की (समिच्छन्त) अच्छे प्रकार शिक्षा करो (चित्) और तुम सब विद्याओं को (नु) शीघ्र (जानत) अच्छे प्रकार जानो ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यों को उचित है कि परस्पर मित्र हो और समग्र विद्याओं को शीघ्र जानकर निरन्तर आनन्द भोगें ॥ ४ ॥

अन्वय: यो निषत्तो मनोरपत्ये रयीणां होताऽस्ति स आसां प्रज्ञानां पतिर्भवेत्। हे अमूराः ! स्वैर्दक्षैर्गुणैः सह तनूषु वर्त्तमानाः सन्तो मिथो रेतो विस्तारयन्तो भवन्त एतं समिच्छन्त चिदपि सर्वा विद्या यूयं नु जानत ॥ ४ ॥

पुनस्तौ कीदृशावित्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (होता) दाता (निषत्तः) सर्वत्र शुभकर्मसु स्थितस्य (मनोः) विज्ञानवतो मनुष्यस्य (अपत्ये) सन्ताने (सः) विद्वान् (चित्) अपि (नु) सद्यः (आसाम्) प्रजानाम् (पतिः) पालयिता (रयीणाम्) राज्यश्रियादिधनानाम् (इच्छन्त) इच्छन्तु। अत्र व्यत्ययेनात्मनेपदम्। (रेतः) विद्याशिक्षाजं शरीरात्मवीर्य्यम् (मिथः) परस्परं प्रीत्या (तनूषु) विद्यमानेषु शरीरेषु (सम्) सम्यगर्थे (जानत) (स्वैः) आत्मीयैः (दक्षैः) विद्यासुशिक्षाचातुर्य्यगुणैः (अमूराः) अमूढाः। (निरु०६.८) मूढत्वादिगुणरहिता ज्ञानवन्तः। अमूर इति पदनामसु पठितम्। (निघं०४.३) ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यैरन्योन्यं सखायो भूत्वाखिलविद्याः शीघ्रं ज्ञात्वा सततमानन्दितव्यम् ॥ ४ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - पराशरः शाक्त्यः
• छन्दः - द्विपदा विराट्

इछ᳓न्त रे᳓तो मिथ᳓स् तनू᳓षु
सं᳓ जानत स्वइ᳓र् द᳓क्षैर् अ᳓मूराः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; pentad (decasyllabic), including Arnold’s “pure” and “mixed”; see Oldenberg (1888) 95–8 and Arnold (1905) 238–40.
genre M;; pentad (decasyllabic), including Arnold’s “pure” and “mixed”; see Oldenberg (1888) 95–8 and Arnold (1905) 238–40.

Morph
ichánta ← √iṣ- 2 (root)
{number:PL, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:MED}

mithás ← mithás (invariable)

rétaḥ ← rétas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

tanū́ṣu ← tanū́- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

ámūrāḥ ← ámūra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

dákṣaiḥ ← dákṣa- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

jānata ← √jñā- (root)
{number:PL, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:MED}

sám ← sám (invariable)

svaíḥ ← svá- (pronoun)
{case:INS, gender:M, number:PL}

इ॒च्छन्त॑ । रेतः॑ । मि॒थः । त॒नूषु॑ । सम् । जा॒न॒त॒ । स्वैः । दक्षैः॑ । अमू॑राः ॥

• icchanta ← iṣ
• [verb], plural, Imperfect
• “desire; recommend; approve; seek; call; search; try; prefer; love; commend; assent; permit; choose.”

• reto ← retaḥ ← retas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “semen; sperm.”

• mithas
• [adverb]
• “together; mutually; alternately.”

• tanūṣu ← tanū
• [noun], locative, plural, feminine
• “body; self; own(a); person; form.”

• saṃ ← sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• jānata ← jñā
• [verb], plural, Present injunctive
• “know; diagnose; perceive; know; come to know; notice; determine; think of; find; learn; perceive; identify; recognize; understand; know; learn; ascertain; detect; deem.”

• svair ← svaiḥ ← sva
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “own(a); respective(a); akin(p); sva [word]; individual; present(a); independent.”

• dakṣair ← dakṣaiḥ ← dakṣa
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “Dakṣa; ability; cock; fitness; will; purpose; disposition; cock.”

• amūrāḥ ← amūra
• [noun], nominative, plural, masculine
• “wise; intelligent; apt.”

हे अग्ने त्वं मनोरपत्ये यजमानस्वरूपायां प्रजायां होता देवानामाह्वाता सन् निषत्तः निषण्णः । ‘ मानव्यो हि प्रजाः ’ ( तै. सं. ५. १. ५. ६ ) इति हि ब्राह्मणम् । स चिन्नु स एव त्वम् आसां प्रजानां रयीणा गवादीनां धनानामपि पतिः स्वामी । अतस्ताः प्रजाः तनूषु आत्मीयेषु शरीरेषु मिथः संसृष्टमेकीभूतं पुत्ररूपेण परिणतं रेतः वीर्यम् इच्छन्त ऐच्छन् । त्वदनुग्रहेण पुत्रमलभन्तेति यावत् । लब्धपुत्राश्च ताः प्रजाः अमूराः अमूढाः सत्यः स्वैः स्वकीयैः दक्षैः समर्थैः पुत्रैः सह सं जानत सम्यगवगच्छन्ति चिरकालं जीवन्तीत्यर्थः । यद्वा । दक्षशब्दः प्राणवाची । ‘ प्राणो वै दक्षोऽपानः क्रतुः ’ ( तै. सं. २. ५. २. ४ ) इति श्रुतेः । स्वैर्दक्षैः स्वकीयैः प्राणैः अमूराः संगतास्त्वयैव सर्वं जानन्ति ॥ इच्छन्त । व्यत्ययेनात्मनेपदम्। जानत । छान्दसो लङ् । झस्य अदादेशे ‘ श्नाभ्यस्तयोरातः ’ इति आकारलोपः । अमूराः । मूरा अमूरेत्यत्र यास्क एवं व्याचख्यौ- मूढा वयं स्मोऽमूढस्त्वमसि’ ( निरु. ६. ८ ) इति । अतोऽत्रापि अमूरशब्देन अमूढत्वमुच्यते । वर्णव्यापत्त्या ढकारस्य रेफः । यद्वा । मुर्छा मोहसमुच्छ्राययोः’। अस्मात् संपदादिलक्षणो भावे क्विप्। रोल्लोपः ’ इति छलोपः। रो मत्वर्थीयः। न मूरा अमूराः । अथवा। ‘अम गत्यादिषु’। अस्मादौणादिक ऊरन्प्रत्ययः ॥

They seek the seed mutually among themselves;
no fools—they act in unison, each according to his own skill.

This verse has given rise to a number of different interpretations, which cannot be discussed in detail here. I interpret it in the framework of Proferes’s treatment of the joint clan-fire (see published introduction.; also Fs. Klein), which must be kindled and tended by members of the separate clans working together. This cooperative and reciprocal enterprise is expressed by the phrase mithás tanū́ṣu “mutually among themselves” (at least in my interpretation; it has received varying tr., but with most rendering tanū́ṣu as ‘bodies’), by sáṃ jānata “they agree, act in unison” to the resonant lexeme sám √jñā (see published introduction. to I.68 and esp. I.68.9), and by the middle voice of ichanta “they seek (from each other).” The rétaḥ they seek is, I think, the means of kindling the fire, though I admit that this is not a usual sense of that word. Again, as in 4cd, there is a contrast between joint action (sáṃ jānata) and each individual’s contribution to it (svaír dákṣaiḥ).

इ॒च्छन्त॒ रेतो॑ मि॒थस्त॒नूषु॒ सं जा॑नत॒ स्वैर्दक्षै॒रमू॑राः ॥

They longed together for the seed in their bodies 1, and the wise ones were concordant among each other in their minds.

Sie wünschten sich gegenseitig leiblichen Samen; die Weisen waren in ihren eigenen Bestrebungen einig.

Als Priester sitzend – bei Manu’s Stamme ist dieser Güter – Gebieter stets er; Sie wünschten Samen – sich wechselseitig, die Weisen, einig – in ihren Plänen.

• अग्निः
• पराशरः शाक्तः
• द्विपदा विराट्
• पञ्चमः

फिर अध्यापक और शिष्य कैसे हों, यह विषय अगले मन्त्र में कहा है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - जो (निषत्तः) सर्वत्र स्थित (मनोः) मनुष्य के (अपत्ये) सन्तान में (रयीणाम्) राज्यश्री आदि धनों का (होता) देनेवाला है (सः) वह ईश्वर विद्युत् अग्नि (आसाम्) इन प्रजाओं का (पतिः) पालन करनेवाला है। हे (अमूराः) मूढ़पन आदि गुणों से रहित ज्ञानवाले ! (स्वैः) अपने (दक्षैः) शिक्षा सहित चतुराई आदि गुणों के साथ (तनूषु) शरीरों में वर्त्तमान होते हुए (मिथः) परस्पर (रेतः) विद्या शिक्षारूपी वीर्य का विस्तार करते हुए तुम लोग इस की (समिच्छन्त) अच्छे प्रकार शिक्षा करो (चित्) और तुम सब विद्याओं को (नु) शीघ्र (जानत) अच्छे प्रकार जानो ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यों को उचित है कि परस्पर मित्र हो और समग्र विद्याओं को शीघ्र जानकर निरन्तर आनन्द भोगें ॥ ४ ॥

अन्वय: यो निषत्तो मनोरपत्ये रयीणां होताऽस्ति स आसां प्रज्ञानां पतिर्भवेत्। हे अमूराः ! स्वैर्दक्षैर्गुणैः सह तनूषु वर्त्तमानाः सन्तो मिथो रेतो विस्तारयन्तो भवन्त एतं समिच्छन्त चिदपि सर्वा विद्या यूयं नु जानत ॥ ४ ॥

पुनस्तौ कीदृशावित्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (होता) दाता (निषत्तः) सर्वत्र शुभकर्मसु स्थितस्य (मनोः) विज्ञानवतो मनुष्यस्य (अपत्ये) सन्ताने (सः) विद्वान् (चित्) अपि (नु) सद्यः (आसाम्) प्रजानाम् (पतिः) पालयिता (रयीणाम्) राज्यश्रियादिधनानाम् (इच्छन्त) इच्छन्तु। अत्र व्यत्ययेनात्मनेपदम्। (रेतः) विद्याशिक्षाजं शरीरात्मवीर्य्यम् (मिथः) परस्परं प्रीत्या (तनूषु) विद्यमानेषु शरीरेषु (सम्) सम्यगर्थे (जानत) (स्वैः) आत्मीयैः (दक्षैः) विद्यासुशिक्षाचातुर्य्यगुणैः (अमूराः) अमूढाः। (निरु०६.८) मूढत्वादिगुणरहिता ज्ञानवन्तः। अमूर इति पदनामसु पठितम्। (निघं०४.३) ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यैरन्योन्यं सखायो भूत्वाखिलविद्याः शीघ्रं ज्ञात्वा सततमानन्दितव्यम् ॥ ४ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - पराशरः शाक्त्यः
• छन्दः - द्विपदा विराट्

पितु᳓र् न᳓ पुत्राः᳓ क्र᳓तुं जुषन्त
श्रो᳓षन् ये᳓ अस्य शा᳓सं तुरा᳓सः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; pentad (decasyllabic), including Arnold’s “pure” and “mixed”; see Oldenberg (1888) 95–8 and Arnold (1905) 238–40.
genre M;; pentad (decasyllabic), including Arnold’s “pure” and “mixed”; see Oldenberg (1888) 95–8 and Arnold (1905) 238–40.

Morph
juṣanta ← √juṣ- (root)
{number:PL, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:MED}

krátum ← krátu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)

pitúḥ ← pitár- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

putrā́ḥ ← putrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

asya ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

śā́sam ← śā́sa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

śróṣan ← √śru- (root)
{number:PL, person:3, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

turā́saḥ ← turá- 1 (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

yé ← yá- (pronoun)

पि॒तुः । न । पु॒त्राः । क्रतु॑म् । जु॒ष॒न्त॒ । श्रोष॑न् । ये । अ॒स्य॒ । शास॑म् । तु॒रासः॑ ॥

• pitur ← pituḥ ← pitṛ
• [noun], genitive, singular, masculine
• “father; Pitṛ; ancestor; parent; paternal ancestor; pitṛ [word]; forefather.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• putrāḥ ← putra
• [noun], nominative, plural, masculine
• “son; putra [word]; male child; Putra; Bodhisattva.”

• kratuṃ ← kratum ← kratu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “yajña; decision; plan; deliberation; intelligence; Kratu; will; kratu [word]; desire; resoluteness; ritual.”

• juṣanta ← juṣ
• [verb], plural, Present injunctive
• “enjoy; endow; possess; frequent; accompany; induce; consume; approve; affect; attend; befit; blend; contract.”

• śroṣan ← śruṣ
• [verb], plural, Present conjunctive (subjunctive)

• ye ← yad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• śāsaṃ ← śāsam ← śās
• [noun], accusative, singular, masculine
• “śās; command; ruler; commander.”

• turāsaḥ ← tura
• [noun], nominative, plural, masculine
• “powerful; noble; noble.”

Sayana bhashya empty

English translation:

“[9-10] Hastening to obey the commands of Agni, like sons (obedient of the orders) of a father, they celebrate his worship; abounding in food, Agni sets open before them treasures that are the doorf of sacrifice; and he who delights in the sacrificial chamber has studded the sky with constellations.”

They take pleasure in his resolve like sons in their father’s—
the powerful ones who obey his command.

This verse returns us to vs. 3; the b-pādas of both are identical: krátuṃ juṣanta “They take pleasure in your/his resolve.” In vs. 3 the subject is “all”; here we can assume that the unidentified subject here is “all” as well, and, since vs. 8 follows easily on vs. 7, we can superimpose “all” as subject there too. In vs. 3 the “all” found this pleasure when Agni was born in cd; the parallelism between vs. 3 and vss. 8-9 supports my view that vs. 8 also concerns the kindling of the fire, and the birth metaphor of 3cd (jániṣṭḥāḥ ‘you are born’) further supports my suggestion that the rétaḥ ‘seed’ of 8a refers to the means of begetting the fire.

पि॒तुर्न पु॒त्राः क्रतुं॑ जुषन्त॒ श्रोष॒न्ये अ॑स्य॒ शासं॑ तु॒रासः॑ ॥

They took pleasure in his will, as sons (take pleasure) in their father’s (will), the quick ones who have listened to his command.

Sie erfreuen sich deines Rates wie die Söhne des Vaters, die Mächtigen, die auf seine Weisung hören sollen

Wie Söhne nutzten – des Vaters Kraft sie, die seiner Weisung – voll Eifer lauschten; Der Schätze Thüren – erschloss der reiche, den Himmel schmückte – der Freund mit Sternen.

• अग्निः
• पराशरः शाक्तः
• द्विपदा विराट्
• पञ्चमः

फिर वे पढ़ने और पढ़ाने हारे कैसे हों, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (ये) जो (तुरासः) अच्छे कर्मों को शीघ्र करनेवाले मनुष्य (पितुः) पिता के (पुत्राः) पुत्रों के (न) समान (अस्य) जगदीश्वर वा सत्पुरुष की (शासम्) शिक्षा को (श्रोषन्) सुनते हैं, वे सुखी होते हैं। जो (दमूनाः) शान्तिवाला (पुरुक्षुः) बहुत अन्नादि पदार्थों से युक्त (स्तृभिः) प्राप्त करने योग्य गुणों से (रायः) धनों के (व्यौर्णोत्) स्वीकारकर्त्ता तथा (नाकम्) सुख को स्वीकार कर और (दुरः) हिंसा करनेवाले शत्रुओं के (पिपेश) अवयवों को पृथक्-पृथक् करता है, उसी की सेवा सब मनुष्य करें ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में श्लेष और उपमालङ्कार हैं। मनुष्यों को चाहिये कि ईश्वर की आज्ञा पालने विना किसी मनुष्य का कुछ भी सुख सम्भव नहीं होता तथा जितेन्द्रियता आदि गुणों के विना किसी मनुष्य को सुख प्राप्त नहीं हो सकता। इससे ईश्वर की आज्ञा और जितेन्द्रियता आदि का सेवन अवश्य करें ॥ ५ ॥ इस सूक्त में ईश्वर और अग्नि के गुणों का वर्णन होने से इस सूक्तार्थ की पूर्व सूक्तार्थ के साथ संगति जाननी चाहिये ॥

अन्वय: ये तुरासो मनुष्याः पितुः पुत्रानेवास्य शासं श्रोषन् शृण्वन्ति ते सुखिनो भवन्तु। यो दमूनाः पुरुक्षुः स्तृभी रायो व्यौर्णोन्नाकं च दुरः पिपेश स सर्वैर्मनुष्यैः सेवनीयः ॥ ५ ॥

पुनस्तौ कीदृशावित्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (पितुः) जनकस्य (न) इव (पुत्राः) औरसाः। पुत्रः पुरु त्रायते निपरणाद्वा पुं नरकं ततस्त्रायत इति वा। (निरु०१.११) (क्रतुम्) कर्म प्रज्ञां वा (जुषन्त) सेवन्ताम् (श्रोषन्) शृण्वन्तु (ये) मनुष्याः (अस्य) जगदीश्वरस्याप्तस्य वा (शासम्) शासनम् (तुरासः) शीघ्रकारिणः (वि) विशेषार्थे (रायः) धनानि (और्णोत्) स्वीकरोति (दुरः) हिंसकान् (पुरुक्षुः) पुरूणि क्षूण्यन्नानि यस्य सः (पिपेश) पिंशत्यवयवान् प्राप्नोति (नाकम्) बहुसुखम् (स्तृभिः) प्राप्तव्यैर्गुणैः (दमूनाः) उपशमयुक्तः। दमूना दममना वा दानमना वा दान्तमना वा। (निरु०४.४) ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र श्लेषोपमालङ्कारौ। मनुष्यैर्नहीश्वराप्ताज्ञापालनेन विना कस्यचित् किंचिदपि सुखं प्राप्तुं शक्नोति नहि जितेन्द्रियत्वादिभिर्विना कश्चित्सुखं प्राप्तुमर्हति। तस्मादेतत्सर्वं सर्वदा सेवनीयम् ॥ ५ ॥ अत्रेश्वरग्निगुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिरस्तीति वेदितव्यम् ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - पराशरः शाक्त्यः
• छन्दः - द्विपदा विराट्

वि᳓ रा᳓य और्णोद् दु᳓रः पुरुक्षुः᳓
पिपे᳓श ना᳓कं स्तृ᳓भिर् द᳓मूनाः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; pentad (decasyllabic), including Arnold’s “pure” and “mixed”; see Oldenberg (1888) 95–8 and Arnold (1905) 238–40.
genre M;; pentad (decasyllabic), including Arnold’s “pure” and “mixed”; see Oldenberg (1888) 95–8 and Arnold (1905) 238–40.

Morph
aurṇot ← √vr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

dúraḥ ← dvā́r- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

purukṣúḥ ← purukṣú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

rā́yaḥ ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ví ← ví (invariable)

dámūnāḥ ← dámūnas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

nā́kam ← nā́ka- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

pipéśa ← √piś- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

stŕ̥bhiḥ ← stár- ~ tár- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

वि । रायः॑ । औ॒र्णो॒त् । दुरः॑ । पु॒रु॒ऽक्षुः । पि॒पेश॑ । नाक॑म् । स्तृऽभिः॑ । दमू॑नाः ॥

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• rāya ← rāyaḥ ← rai
• [noun], genitive, singular, masculine
• “wealth; possession; rai [word]; gold.”

• aurṇod ← aurṇot ← vṛ
• [verb], singular, Imperfect
• “surround; accompany; cover; cover; obstruct; check; spread; envelop.”

• duraḥ ← dvār
• [noun], accusative, plural, feminine
• “door; means.”

• purukṣuḥ ← purukṣu
• [noun], nominative, singular, masculine

• pipeśa ← piś
• [verb], singular, Perfect indicative
• “decorate.”

• nākaṃ ← nākam ← nāka
• [noun], accusative, singular, masculine
• “sky; celestial sphere; Svarga; nāka [word].”

• stṛbhir ← stṛbhiḥ ← star
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “star.”

• damūnāḥ ← damūnas
• [noun], nominative, singular, masculine
• “master.”

अस्य अग्नेः शासं शासनं तुरासः त्वरमाणाः सन्तः ये यजमानाः श्रोषन् शृण्वन्ति ते सर्वे तेनानुशिष्टं क्रतुं कर्म ‘जुषन्त सेवन्ते । तत्र दृष्टान्तः । पितुर्न पुत्राः । यथा पुत्राः पुरु बहुलं त्रायकाः पुन्नाम्नो नरकाद्वा रक्षकास्तनयाः पितुराज्ञां कुर्वन्ति तद्वत् ।’ पुत्रः पुरु त्रायते निपरणाद्वा पुन्नरकं ततस्त्रायत इति वा ’ ( निरु. २. ११ ) इति यास्कः । पुरुक्षुः । क्षु इत्यन्ननाम । बह्वन्नः सोऽग्निरेषां यजमानानां दुरः द्वाराणि यज्ञस्य द्वारभूतानि रायः धनानि वि और्णोत् विवृणोति प्रकाशयति । ददातीति यावत् । अपि च दमूनाः दमे यज्ञगृहे मनो यस्य सोऽग्निः । नास्मिन्नकं दुःखमस्तीति नाको द्युलोकः । तम् । स्तृभिरिति नक्षत्रनाम । स्तृभिः नक्षत्रैः पिपेश अवयवीचकार नक्षत्रैर्युक्तमकरोदित्यर्थः ॥ श्रोषन् । ’ श्रु श्रवणे’। लेटि अडागमः । ‘ सिब्बहुलं लेटि’ इति सिप् । ‘ बहुलं छन्दसि ’ इति विकरणस्य लुक् । ’ इतश्च लोपः० ’ इति इकारलोपः । संयोगान्तस्य लोपः । पिपेश । ‘ पिश अवयवे ॥ ॥ १२ ॥

Bringing much livestock, he has opened wide the doors of wealth. He, the master of the house, has emblazoned heaven’s vault with stars.

As Hoffmann points out, ví … aurṇot is the only augmented form in the hymn and is esp. striking because it forms a ring with vy ū̀rṇot in 1d. The use of a clear past tense form seems to me to mark the conclusion of the ritual kindling of Agni and the attendant distribution of largesse. In other words, like so many final verses it summarizes the ritual activity whose general description precedes it. The final half-verse, in which Agni decorates the vault with stars, may seem out of place, but it also forms a ring, thematic not lexical, with vs. 1, where Agni approaches heaven and performs his tasks through the nights: the vault (nā́kam) reprises heaven in 1ab, and the stars are appropriate to the nights.

Strictly speaking, rā́yaḥ is acc. pl., not gen. sg. (rāyáḥ), and a more literal translation would follow Geldner’s “Er schloss die Reichtümer, die Töre (dazu), auf,” or - to match my tr. of 1cd and accommodate English idiom - “he disclosed riches, opened wide (its) doors.” However, Oldenberg strenuously argues that it should be interpreted as gen., and certainly the idiom rāyó dúraḥ (with the correct accent) is found nearby in Parāśara’s oeuvre (I.72.8) What exactly is meant by Agni’s decorating heaven with stars is unclear.

However, in a similar passage (IV.7.3) Proferes (p. 27) argues that the stars in the sky represent the domestic fires distributed though many households.

वि राय॑ और्णो॒द्दुरः॑ पुरु॒क्षुः पि॒पेश॒ नाकं॒ स्तृभि॒र्दमू॑नाः ॥

He who is rich in food has opened the gates of wealth 1. The householder (Agni) has adorned the sky with stars.

Er schloß die Reichtümer, die Tore dazu auf, der Viehreiche. Er hat das Himmelsgewölbe mit Sternen verziert, der Hausgebieter.

Wie Söhne nutzten – des Vaters Kraft sie, die seiner Weisung – voll Eifer lauschten; Der Schätze Thüren – erschloss der reiche, den Himmel schmückte – der Freund mit Sternen.

• अग्निः
• पराशरः शाक्तः
• द्विपदा विराट्
• पञ्चमः

फिर वे पढ़ने और पढ़ाने हारे कैसे हों, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (ये) जो (तुरासः) अच्छे कर्मों को शीघ्र करनेवाले मनुष्य (पितुः) पिता के (पुत्राः) पुत्रों के (न) समान (अस्य) जगदीश्वर वा सत्पुरुष की (शासम्) शिक्षा को (श्रोषन्) सुनते हैं, वे सुखी होते हैं। जो (दमूनाः) शान्तिवाला (पुरुक्षुः) बहुत अन्नादि पदार्थों से युक्त (स्तृभिः) प्राप्त करने योग्य गुणों से (रायः) धनों के (व्यौर्णोत्) स्वीकारकर्त्ता तथा (नाकम्) सुख को स्वीकार कर और (दुरः) हिंसा करनेवाले शत्रुओं के (पिपेश) अवयवों को पृथक्-पृथक् करता है, उसी की सेवा सब मनुष्य करें ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में श्लेष और उपमालङ्कार हैं। मनुष्यों को चाहिये कि ईश्वर की आज्ञा पालने विना किसी मनुष्य का कुछ भी सुख सम्भव नहीं होता तथा जितेन्द्रियता आदि गुणों के विना किसी मनुष्य को सुख प्राप्त नहीं हो सकता। इससे ईश्वर की आज्ञा और जितेन्द्रियता आदि का सेवन अवश्य करें ॥ ५ ॥ इस सूक्त में ईश्वर और अग्नि के गुणों का वर्णन होने से इस सूक्तार्थ की पूर्व सूक्तार्थ के साथ संगति जाननी चाहिये ॥

अन्वय: ये तुरासो मनुष्याः पितुः पुत्रानेवास्य शासं श्रोषन् शृण्वन्ति ते सुखिनो भवन्तु। यो दमूनाः पुरुक्षुः स्तृभी रायो व्यौर्णोन्नाकं च दुरः पिपेश स सर्वैर्मनुष्यैः सेवनीयः ॥ ५ ॥

पुनस्तौ कीदृशावित्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (पितुः) जनकस्य (न) इव (पुत्राः) औरसाः। पुत्रः पुरु त्रायते निपरणाद्वा पुं नरकं ततस्त्रायत इति वा। (निरु०१.११) (क्रतुम्) कर्म प्रज्ञां वा (जुषन्त) सेवन्ताम् (श्रोषन्) शृण्वन्तु (ये) मनुष्याः (अस्य) जगदीश्वरस्याप्तस्य वा (शासम्) शासनम् (तुरासः) शीघ्रकारिणः (वि) विशेषार्थे (रायः) धनानि (और्णोत्) स्वीकरोति (दुरः) हिंसकान् (पुरुक्षुः) पुरूणि क्षूण्यन्नानि यस्य सः (पिपेश) पिंशत्यवयवान् प्राप्नोति (नाकम्) बहुसुखम् (स्तृभिः) प्राप्तव्यैर्गुणैः (दमूनाः) उपशमयुक्तः। दमूना दममना वा दानमना वा दान्तमना वा। (निरु०४.४) ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र श्लेषोपमालङ्कारौ। मनुष्यैर्नहीश्वराप्ताज्ञापालनेन विना कस्यचित् किंचिदपि सुखं प्राप्तुं शक्नोति नहि जितेन्द्रियत्वादिभिर्विना कश्चित्सुखं प्राप्तुमर्हति। तस्मादेतत्सर्वं सर्वदा सेवनीयम् ॥ ५ ॥ अत्रेश्वरग्निगुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिरस्तीति वेदितव्यम् ॥