०६७

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - पराशरः शाक्त्यः
• छन्दः - द्विपदा विराट्

व꣡नेषु जायु꣡र् म꣡र्तेषु मित्रो꣡
वृणीते꣡ श्रुष्टिं꣡ रा꣡जेवाजुर्य꣡म्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; pentad (decasyllabic), including Arnold’s “pure” and “mixed”; see Oldenberg (1888) 95–8 and Arnold (1905) 238–40.
genre M;; pentad (decasyllabic), including Arnold’s “pure” and “mixed”; see Oldenberg (1888) 95–8 and Arnold (1905) 238–40.

Morph
jāyúḥ ← jāyú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

márteṣu ← márta- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

mitráḥ ← mitrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

váneṣu ← vána- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:PL}

ajuryám ← ajuryá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

iva ← iva (invariable)
{}

rā́jā ← rā́jan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

śruṣṭím ← śruṣṭí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

vr̥ṇīté ← √vr̥- ~ vr̥̄- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

वने॑षु । जा॒युः । मर्ते॑षु । मि॒त्रः । वृ॒णी॒ते । श्रु॒ष्टिम् । राजा॑ऽइव । अ॒जु॒र्यम् ॥

• vaneṣu ← vana
• [noun], locative, plural, neuter
• “forest; wood; tree; grove; vana [word]; forest; brush.”

• jāyur ← jāyuḥ ← jāyu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “victorious.”

• marteṣu ← marta
• [noun], locative, plural, masculine
• “man.”

• mitro ← mitraḥ ← mitra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “friend; Mitra; mitra [word]; sun; ally.”

• vṛṇīte ← vṛ
• [verb], singular, Present indikative
• “choose; ask.”

• śruṣṭiṃ ← śruṣṭim ← śruṣṭi
• [noun], accusative, singular, feminine

• rājevājuryam ← rājā ← rājan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “king; Kshatriya; rājan [word]; best; rājāvarta; Yakṣa.”

• rājevājuryam ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• rājevājuryam ← ajuryam ← ajurya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “ageless; amaranthine.”

वनेष्विति द्वैपदं दशर्चमध्ययनतः पञ्चर्चं तृतीयं सूक्तं पराशरस्यार्षमाग्नेयम् । वनेष्वित्यनुक्रान्तं ॥ विनियोगो लैङ्गिकः ॥

English translation:

“[1-2] Born in the woods, the friend of man, Agni protects his worshipper, as a rājā favours an able man; kind as a defender, prosperous as a performer of (good) works, may he, the invoker of the gods, the bearer of oblations, be propitious.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Havyavāḥ = bearer of oblations to the gods; three Agnis: havyavāḥ (havyavāhana), that which conveys offerings to the gods; kavyavāḥ, that which conveys them to the pitṛs or manes; saharakṣas, that which receives those offered to the rākṣasas

A conqueror amid the wood, an ally among mortals;
like a king he demands obedience without fail.

‘Demand’ may push √vṛ ‘choose’ a bit, but the simile suggests a degree of coercion.

Adverbial ajuryám is lit. ‘undecaying, unaging’, but in the developed sense ‘unfailing’ or, in English idiomatic terms, ‘without fail’.

VICTORIOUS in the wood, Friend among men, ever he claims obedience as a King.
Gracious like peace, blessing like mental power, Priest was he, offering-bearer, full of thought.

Victorious 1 in the forests, a friend among men, he demands obedience like a king, the undecaying one 2.

In den Hölzern Sieger, unter Menschen der Freund, beansprucht er wie der König Gehorsam ohne nachzulassen

In Hölzern siegreich, – ein Freund der Menschen heischt stets Gehorsam – er wie ein König, Wie Friede heilvoll, – wie Kraft voll Segen, als treuer Priester – die Opfer fahrend.

• अग्निः
• पराशरः शाक्तः
• निचृत्पङ्क्ति
• पञ्चमः

अब सड़सठवें सूक्त का आरम्भ है। इसके प्रथम मन्त्र में विद्वान् कैसा हो, इस विषय को कहा है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! तुम लोग जो विद्वान् (वनेषु) सम्यक् सेवने योग्य पदार्थ (जायुः) जीतने के हेतु सूर्य्य के समान (अजुर्य्यम्) युद्धविद्या से सङ्गत सेना के तुल्य योग्य (श्रुष्टिम्) शीघ्रता करनेवाले को (राजेव) राजा के समान (क्षेमः) रक्षक (साधुः) सत्पुरुष के समान (भद्रः) कल्याणकारी (क्रतुर्न) उत्तम बुद्धि और कर्मकर्त्ता के तुल्य (स्वाधीः) अच्छे प्रकार धारण करने (होता) देने तथा अनुग्रह करने और (हव्यवाट्) लेने-देने योग्य पदार्थों का प्राप्त करानेवाला (भुवत्) हो तथा धर्मात्मा मनुष्यों को (वृणीते) स्वीकार करे, उसका सदा सेवन करो ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्रा में उपमा और (वाचकलुप्तोपमालङ्कार) हैं। मनुष्यों को उचित है कि विद्वानों का संग करके सदैव आनन्द भोग करें ॥ १ ॥

अन्वय: हे मनुष्या ! यूयं यो विद्वान् वनेषु जायुरिवाजुर्य्यं श्रुष्टिं राजेव क्षेमः साधुर्नेव भद्रः क्रतुर्नेव स्वाधीर्होता हव्यवाड्भुवद्भवेद्धार्मिकान् मनुष्यान् वृणीते तं सदा सेवध्वम् ॥ १ ॥

पुनः स विद्वान् कीदृशो भवेदित्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (वनेषु) संभजनीयेषु पदार्थेषु (जायुः) प्रजेता (मर्तेषु) मनुष्येषु (मित्रः) सखेव (वृणीते) स्वीकुरुते (श्रुष्टिम्) क्षिप्रकारिणम्। श्रुष्टि इति क्षिप्रनाम। आशु अष्टीति । (निरु०६.१२) (राजेव) यथा सभाद्यध्यक्षः (अजुर्य्यम्) युद्धविद्यासङ्गतम् (क्षेमः) कल्याणकारी (न) इव (साधुः) सत्यमानी सत्यकारी सत्यवादी (क्रतुः) प्रशस्तकर्मप्रज्ञः (न) इव (भद्रः) कल्याणकरः (भुवत्) भवेत्। अत्र लडर्थे लेट्। (स्वाधीः) सुष्ठु समन्ताद्धीयते येन सः (होता) दाताऽनुग्रहीता (हव्यवाट्) यो ग्राह्यदातव्यान् पदार्थान् वहति प्रापयति सः ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमावाचकलुप्तोपमालङ्कारौ। मनुष्यैर्विद्वत्सङ्गं कृत्वाऽऽनन्दः सदैव कर्त्तव्यः ॥ १ ॥

या सूक्तात ईश्वर, सभाध्यक्ष व विद्युत अग्नीच्या गुणांचे वर्णन असल्यामुळे पूर्वसूक्तार्थाची या सूक्तार्थाबरोबर संगती जाणली पाहिजे. ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमा (वाचकलुप्तोपमालंकार) आहेत. माणसांनी विद्वानांची संगत करून सदैव आनंद भोगावा. ॥ १ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - पराशरः शाक्त्यः
• छन्दः - द्विपदा विराट्

क्षे꣡मो न꣡ साधुः꣡ क्र꣡तुर् न꣡ भद्रो꣡
भु꣡वत् सुआधी꣡र् हो꣡ता हव्यवा꣡ट्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; pentad (decasyllabic), including Arnold’s “pure” and “mixed”; see Oldenberg (1888) 95–8 and Arnold (1905) 238–40.
genre M;; pentad (decasyllabic), including Arnold’s “pure” and “mixed”; see Oldenberg (1888) 95–8 and Arnold (1905) 238–40.

Morph
bhadráḥ ← bhadrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

krátuḥ ← krátu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

kṣémaḥ ← kṣéma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)
{}

ná ← ná (invariable)
{}

sādhúḥ ← sādhú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

bhúvat ← √bhū- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

havyavā́ṭ ← havyavā́h- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

hótā ← hótar- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

svādhī́ḥ ← svādhī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

क्षेमः॑ । न । सा॒धुः । क्रतुः॑ । न । भ॒द्रः । भुव॑त् । सु॒ऽआ॒धीः । होता॑ । ह॒व्य॒ऽवाट् ॥

• kṣemo ← kṣemaḥ ← kṣema
• [noun], nominative, singular, masculine
• “ease; happiness; peace; tranquillity; kṣema [word]; respite; rest.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• sādhuḥ ← sādhu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “good; good; correct; correct; sādhu [word]; excellent; efficient.”

• kratur ← kratuḥ ← kratu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “yajña; decision; plan; deliberation; intelligence; Kratu; will; kratu [word]; desire; resoluteness; ritual.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• bhadro ← bhadraḥ ← bhadra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “auspicious; lovely; good; happy; bhadra [word]; lucky; fine-looking; beautiful.”

• bhuvat ← bhū
• [verb], singular, Thematic aorist (Ind.)
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• svādhīr ← svādhīḥ ← svādhī
• [noun], nominative, singular, masculine
• “devout; heedful; prudent.”

• hotā ← hotṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Hotṛ.”

• havyavāṭ ← havyavah
• [noun], nominative, singular
• “Agni; fire.”

वनेषु जायुः अरण्येषु जायमानः मर्तेषु मनुष्येषु मित्रः सखा सोऽयमग्निः श्रुष्टिम् । शु आशु अश्नुते कर्माणि व्याप्नोतीति श्रुष्टिर्यजमानः । क्षिप्रेण कर्मणामनुष्ठातेत्यर्थः। तथा च यास्कः-’ श्रुष्टीति क्षिप्रनामाशु अष्टीति’ (निरु. ६.१२) । एवंभूतं यजमानं वृणीते संभजते । अनेन प्रत्तं हविः स्वीकृत्य रक्षतीति भावः । तत्र दृष्टान्तः । राजेव अजुर्यम् । अजुर्यं जरारहितं दृढाङ्गं सर्वकार्येषु शक्तमित्यर्थः। एवंभूतं पुरुषं यथा राजा वृणीते तद्वत् । क्षेमो न रक्षक इव साधुः साधयिता क्रतुर्न । क्रतुः कर्मणां कर्ता । स इव भद्रः भजनीयः कल्याणो वा होता देवानामाह्वाता हव्यवाट् हव्यवाहनो नाम देवानामग्निः । तथा चाम्नायते- ‘त्रयो वा अग्नयो हव्यवाहनो देवानां कव्यवाहनः पितृणां सहरक्षा असुराणाम् । (तै. सं. २. ५.८.६) इति । एवंभूतोऽग्निः स्वाधीः शोभनकर्मा शोभनाध्यानः वा भुवत् भवतु ॥ जायुः । ‘ जि जये’।’ कृवापाजि° ’ इति उण् । अजुर्यम् । जॄष् वयोहानौ । भावे ण्यत् । वृद्धौ कृतायाम् आकारस्य व्यत्ययेन उकारः। जुर्यं जरा नास्त्यस्येति बहुव्रीहौ ‘नञ्सुभ्याम्’ इत्युत्तरपदान्तोदात्तत्वम् । भुवत् । भवतेर्लेटि अडागमः । ‘ बहुलं छन्दसि ’ इति विकरणस्य लुक् । भूसुवास्तिङि’ इति गुणप्रतिषेधः ॥

Like peace that brings prosperity, like good resolve;
he has become the very attentive Hotar who carries the oblations.

He, bearing in his hand all manly might, crouched in the cavern, struck the Gods with fear.
Men filled with understanding find him there, when they have sting prayers formed within their heart.

Like good peace, like fortunate wisdom, may he (Agni) be a kind Hotri, a carrier of offerings.

Wie der Friede ersprießlich, gut wie ein Rat, wurde der Wohlmeinende der Opferpriester, der Opferfahrer.

In Hölzern siegreich, – ein Freund der Menschen heischt stets Gehorsam – er wie ein König, Wie Friede heilvoll, – wie Kraft voll Segen, als treuer Priester – die Opfer fahrend.

• अग्निः
• पराशरः शाक्तः
• निचृत्पङ्क्ति
• पञ्चमः

अब सड़सठवें सूक्त का आरम्भ है। इसके प्रथम मन्त्र में विद्वान् कैसा हो, इस विषय को कहा है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! तुम लोग जो विद्वान् (वनेषु) सम्यक् सेवने योग्य पदार्थ (जायुः) जीतने के हेतु सूर्य्य के समान (अजुर्य्यम्) युद्धविद्या से सङ्गत सेना के तुल्य योग्य (श्रुष्टिम्) शीघ्रता करनेवाले को (राजेव) राजा के समान (क्षेमः) रक्षक (साधुः) सत्पुरुष के समान (भद्रः) कल्याणकारी (क्रतुर्न) उत्तम बुद्धि और कर्मकर्त्ता के तुल्य (स्वाधीः) अच्छे प्रकार धारण करने (होता) देने तथा अनुग्रह करने और (हव्यवाट्) लेने-देने योग्य पदार्थों का प्राप्त करानेवाला (भुवत्) हो तथा धर्मात्मा मनुष्यों को (वृणीते) स्वीकार करे, उसका सदा सेवन करो ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्रा में उपमा और (वाचकलुप्तोपमालङ्कार) हैं। मनुष्यों को उचित कि विद्वानों का संग करके सदैव आनन्द भोग करें ॥ १ ॥

अन्वय: हे मनुष्या ! यूयं यो विद्वान् वनेषु जायुरिवाजुर्य्यं श्रुष्टिं राजेव क्षेमः साधुर्नेव भद्रः क्रतुर्नेव स्वाधीर्होता हव्यवाड्भुवद्भवेद्धार्मिकान् मनुष्यान् वृणीते तं सदा सेवध्वम् ॥ १ ॥

पुनः स विद्वान् कीदृशो भवेदित्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (वनेषु) संभजनीयेषु पदार्थेषु (जायुः) प्रजेता (मर्तेषु) मनुष्येषु (मित्रः) सखेव (वृणीते) स्वीकुरुते (श्रुष्टिम्) क्षिप्रकारिणम्। श्रुष्टि इति क्षिप्रनाम। आशु अष्टीति। (निरु०६.१२) (राजेव) यथा सभाद्यध्यक्षः (अजुर्य्यम्) युद्धविद्यासङ्गतम् (क्षेमः) कल्याणकारी (न) इव (साधुः) सत्यमानी सत्यकारी सत्यवादी (क्रतुः) प्रशस्तकर्मप्रज्ञः (न) इव (भद्रः) कल्याणकरः (भुवत्) भवेत्। अत्र लडर्थे लेट्। (स्वाधीः) सुष्ठु समन्ताद्धीयते येन सः (होता) दाताऽनुग्रहीता (हव्यवाट्) यो ग्राह्यदातव्यान् पदार्थान् वहति प्रापयति सः ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमावाचकलुप्तोपमालङ्कारौ। मनुष्यैर्विद्वत्सङ्गं कृत्वाऽऽनन्दः सदैव कर्त्तव्यः ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. हे माणसांनो! अंतर्यामी आत्मा सत्य - असत्याचा उपदेश करतो व बाह्य अध्ययन, अध्यापन करविणारा विद्वान अध्यापक असतो. त्याला सोडून कुणाचीही उपासना करू नका. कुणाचीही संगत धरू नका. ॥ २ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - पराशरः शाक्त्यः
• छन्दः - द्विपदा विराट्

ह꣡स्ते द꣡धानो नृम्णा꣡ वि꣡श्वानि
अ꣡मे देवा꣡न् धाद् गु꣡हा निषी꣡दन्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; pentad (decasyllabic), including Arnold’s “pure” and “mixed”; see Oldenberg (1888) 95–8 and Arnold (1905) 238–40.
genre M;; pentad (decasyllabic), including Arnold’s “pure” and “mixed”; see Oldenberg (1888) 95–8 and Arnold (1905) 238–40.

Morph
dádhānaḥ ← √dhā- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

háste ← hásta- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

nr̥mṇā́ ← nr̥mṇá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

víśvāni ← víśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

áme ← áma- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

devā́n ← devá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

dhāt ← √dhā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

gúhā ← gúhā (invariable)
{}

niṣī́dan ← √sad- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

हस्ते॑ । दधा॑नः । नृ॒म्णा । विश्वा॑नि । अमे॑ । दे॒वान् । धा॒त् । गुहा॑ । नि॒ऽसीद॑न् ॥

• haste ← hasta
• [noun], locative, singular, masculine
• “hand; hand; proboscis; hasta [word]; autograph.”

• dadhāno ← dadhānaḥ ← dhā
• [verb noun], nominative, singular
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• nṛmṇā ← nṛmṇa
• [noun], accusative, plural, neuter
• “manhood; power.”

• viśvāny ← viśvāni ← viśva
• [noun], accusative, plural, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• ame ← ama
• [noun], locative, singular, masculine
• “am; panic; power; ferocity.”

• devān ← deva
• [noun], accusative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• dhād ← dhāt ← dhā
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• guhā
• [adverb]
• “secretly.”

• niṣīdan ← niṣad ← √sad
• [verb noun], nominative, singular
• “sit down; sit; put.”

Sayana bhashya empty

English translation:

“[3-4] Holding in his hand all (sacrificial) wealth, and hiding in the hollows (of the waters), he filled the gods with alarm; the leaders, (the gods), the upholders of acts, then recognize Agni when they have recited the prayers conceived in the heart.”

Taking in his hand all manly powers,
sitting down in secret, he sets the gods in (the path of) his onslaught.

On the idiom áme √dhā see disc. ad I.63.1; this expression must also be considered in relation to Parāśara’s ámaṃ √dhā in the preceding hymn (I.66.7).

Although a tr. like Witzel Gotō “setzt er die Götter in Schrecken” is easier, I do not think we should lose the sense of ‘onslaught’ for áma- by redefining it as ‘panic’ or ‘terror’ in this idiom. Here I think the point is that the leaping flames of Agni put even the gods in his way, even though he is, for the moment, sitting undetected. The first pāda of the hymn (váneṣu jāyúḥ “a conquerer amid the wood”) also implicitly contrasts his martial power with his apparently humble station.

He, like the Unborn, holds the broad earth up; and with effective utterance fixed the sky.
O Agni, guard the spots which cattle love: thou, life of all, hast gone from lair to lair.

Having taken in his hand all manly powers, he has made the gods fear, when sitting down in his hiding-place.

Da er alle Manneskräfte in der Hand hält, brachte er die Götter in Aufregung, als er sich im Versteck niederließ

Die Kräfte alle – in Händen haltend, schreckt’ er die Götter, – als er versteckt sass; Dort fanden Männer – ihn auf durch Andacht, die Sprüche singend, – die herzentsprossnen.

• अग्निः
• पराशरः शाक्तः
• निचृत्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर वह विद्वान् कैसा हो, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (यत्) जो (नरः) प्राप्ति करनेवाला मनुष्य जैसे (धियन्धाः) प्रज्ञा, कर्म को धारण करनेवाले विद्वान् लोग (तष्टान्) विद्याओं को तीक्ष्ण करनेवाले (मन्त्रान्) वेदों के अवयव वा विचाररूपी मन्त्रों को (विदन्ति) जानते (अशंसन्) स्तुति करते हैं। जैसे देनेवाला उदार मनुष्य (हस्ते) हाथ में (विश्वानि) सब (नृम्णा) धनों को (दधानः) धारण किया हुआ अन्य सुपात्र मनुष्यों को देता है। जैसे (गुहा) सब विद्याओं से युक्त बुद्धि में (निषीदन्) स्थित हुआ ईश्वर वा योगी विद्वान् (अत्र) इस (अमे) विज्ञान आदि में (देवान्) विद्वान् व दिव्य गुणों को (धात्) धारण करता है, वैसे होते हैं, वे अत्यन्त आनन्द को प्राप्त होते हैं ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। हे मनुष्यो ! तुम लोगों को चाहिये कि जो अन्तर्यामी आत्मा में सत्य-झूँठ का उपदेश करता और बाह्य अध्ययन करानेवाला विद्वान् वर्त्तमान है, उसको छोड़ कर किसी की उपासना वा संगत कभी मत करो ॥ २ ॥

अन्वय: यद्येन नरो यथा धियन्धा विद्वांसस्तष्टान् मन्त्रान् विदन्त्यशंसन् स्तुवन्ति च। यथोदारो दाता हस्ते विश्वानि नृम्णानि दधानोऽन्येभ्यः सुपात्रेभ्यो ददाति यथा गुहा निषीदन्नीश्वरो विद्वान् अत्र अमे देवान् धाद्दधाति तथा वर्त्तन्ते तेऽतुलमानन्दं लभन्ते ॥ २ ॥

पुनः स कीदृश इत्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (हस्ते) करे (दधानः) धरन्नुदारो धातेव (नृम्णा) धनानि (विश्वानि) सर्वाणि (अमे) ज्ञानादिनिमित्तेषु गृहेषु (देवान्) विदुषो दिव्यगुणान् वा (धात्) दधाति (गुहा) गुहायां सर्वविद्यासंयुक्तायां बुद्धौ। गुहा गूहतेः। (निरु०१३.९) (निषीदन्) स्थितोऽवस्थापयन् (विदन्ति) जानन्ति (ईम्) प्राप्तव्यान् बोधान्। ईमिति पदनामसु पठितम्। (निघं०४.२) (अत्र) अस्मिन् (नरः) ये नयन्ति ते मनुष्याः (धियन्धाः) ये प्रज्ञां कर्म्म वा दधाति ते (हृदा) हृदयस्तेन विज्ञानेन (यत्) (तष्टान्) तक्षन्ति तीक्ष्णीकुर्वन्ति यैर्विद्यास्तान् (मन्त्रान्) वेदावयवान् विचारान् वा (अशंसन्) स्तुवन्ति ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। हे मनुष्या ! युष्माभिर्योऽन्तर्य्याम्यात्मनि सत्यानृते उपदिशति बाह्योऽध्यापको विद्वांश्च वर्त्तते तं विहाय नैव कस्याप्युपासना संसर्गश्च कर्त्तव्य इति ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जसा परमेश्वर किंवा जीव कधी उत्पन्न होत नाही व नष्ट होत नाही. तसा कारणाचाही कधी नाश होत नाही. जसा परमेश्वर आपल्या बल विज्ञानाने पृथ्वी इत्यादी जगाची निर्मिती करून धारण करतो. तसे सत्य विचारांनी सभाध्यक्षाने राज्य धारण करावे. जसा एखादा प्रिय मित्र आपल्या मित्राला दुःखाच्या बंधनापासून पृथक करून उत्तम उत्तम सुख प्राप्त करवितो तसा ईश्वर व सूर्यही सर्व सुखांना प्राप्त करवितो. जसा अंतर्यामी रूपाने ईश्वर जीव इत्यादींना धारण करून प्रकाश करतो. तसे सभाध्यक्ष सत्य न्यायाने राज्य व सूर्य आपल्या आकर्षण इत्यादी गुणांनी जगाला धारण करतो. ॥ ३ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - पराशरः शाक्त्यः
• छन्दः - द्विपदा विराट्

विद꣡न्तीम् अ꣡त्र न꣡रो धियंधा꣡
हृदा꣡ य꣡त् तष्टा꣡न् म꣡न्त्राँ अ꣡शंसन्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; pentad (decasyllabic), including Arnold’s “pure” and “mixed”; see Oldenberg (1888) 95–8 and Arnold (1905) 238–40.
genre M;; pentad (decasyllabic), including Arnold’s “pure” and “mixed”; see Oldenberg (1888) 95–8 and Arnold (1905) 238–40.

Morph
átra ← átra (invariable)
{}

dhiyaṁdhā́ḥ ← dhiyaṁdhā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

īm ← īm (invariable)
{}

náraḥ ← nár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

vidánti ← √vid- 1 (root)
{number:PL, person:3, voice:ACT}

áśaṁsan ← √śaṁs- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

hr̥dā́ ← hā́rdi ~ hr̥d- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

mántrān ← mántra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

taṣṭā́n ← √takṣ- (root)
{case:ACC, gender:M, number:PL, non-finite:PPP}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

वि॒दन्ति॑ । ई॒म् । अत्र॑ । नरः॑ । धि॒य॒म्ऽधाः । हृ॒दा । यत् । त॒ष्टान् । मन्त्रा॑न् । अशं॑सन् ॥

• vidantīm ← vidanti ← vid
• [verb], plural, Present indikative
• “know; diagnose; perceive; know; accord; notice; deem; mind; learn; specify; watch; recognize; detect; call.”

• vidantīm ← īm ← īṃ
• [adverb]

• atra
• [adverb]
• “now; there; then; then; there; here; here; in the following; alternatively; now.”

• naro ← naraḥ ← nṛ
• [noun], nominative, plural, masculine
• “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

• dhiyaṃdhā ← dhiyaṃdhāḥ ← dhiyaṃdhā
• [noun], nominative, plural, masculine

• hṛdā ← hṛd
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “heart; heart; mind; breast; hṛd [word].”

• yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• taṣṭān ← takṣ
• [verb noun], accusative, plural
• “produce; shape; fashion; chisel; invent.”

• mantrāṃ ← mantra
• [noun], accusative, plural, masculine
• “mantra; Mantra; consultation; advice; consultation; mantra [word]; speech; plan.”

• aśaṃsan ← śaṃs
• [verb], plural, Imperfect
• “recommend; tell; praise; approve; communicate; recite; commend; bode; name; agree.”

विश्वानि सर्वाणि नृम्णा नृम्णानि हविर्लक्षणानि धनानि हस्ते स्वकीये बाहौ दधानः धारयन्नयमग्निः गुहा गुहायामप्सु मध्येऽश्वत्थादौ वा संवृतप्रदेशे निषीदन् निगूढो वर्तमानः सन् अमे भये देवान् धात अस्थापयत् । अग्नौ हविर्भिः सह पलायिते सति सर्वे देवा अभैषुरित्यर्थः । नरः नेतारः धियंधाः कर्मणां बुद्धीनां वा धारयितारो देवाः अत्र अस्मिन् काले ईम् एनमग्निं विदन्ति जानन्ति । यत् यदा हृदा हृदयावस्थितया बुद्ध्या तष्टान् निर्मितान् अग्निस्तुतिपरान् मन्त्रान् अशंसन् अस्तुवन् अवोचन्नित्यर्थः ॥ निषीदन् । सदिरप्रतेः’ इति षत्वम् । विदन्ति । ‘ विद ज्ञाने ’ । अदादित्वात् शपो लुक् । प्रत्ययस्वरः । धियंधाः । अतोऽनुपसर्गे कः’ इति कः । ‘ तत्पुरुषे कृति बहुलम् ’ इति बहुलवचनात् द्वितीयाया अपि अलुक् । तष्टान् । ‘ तक्षू त्वक्षू तनूकरणे’ । निष्ठा । यस्य विभाषा’ इति इट्प्रतिषेधः । ‘ स्कोः संयोगाद्योः० ’ इति कलोपः ॥

The superior men, producing insights, find him here,
when they have recited mantras fashioned by the heart.

The anomalous 3rd pl. vidánti, to the thematic aorist ávidat, is the only apparent primary indicative form to this stem and should belong to a present.

However, I think it can be eliminated: rather than following the Pp. vidánti īm, we can instead read vidánt īm, an injunctive with secondary ending whose final -t was preserved in this ambiguous sandhi situation. No alteration of the text is required.

The published translation need not be altered either, though a preterital interpretation is in fact better: “They found him there when they recited mantras…” - since this passage appears to refer to the mythological tale of the gods finding Agni hidden in the waters. Cf. I.72.2 (also a Parāśara product), where the immortals did not find him (ná vindan) though they sought him; they are also described as dhiyaṃdhā́-, as here. For this and other such passages (esp. I.65.4 and I.85.11), see my “Hidden in Plain Sight: Some Older Verb Endings in the Rig Veda” in a forthcoming festschrift.

Whoso hath known him dwelling in his lair, and hath approached the stream of holy Law,–
They who release him, paying sacred rites,–truly to such doth he announce great wealth.

There the thoughtful men find him, when they have recited the spells which they had fashioned in their heart.

Dort finden ihn die sinnenden Männer, als sie die im Herzen geformten Seherworte aufsagten.

Die Kräfte alle – in Händen haltend, schreckt’ er die Götter, – als er versteckt sass; Dort fanden Männer – ihn auf durch Andacht, die Sprüche singend, – die herzentsprossnen.

• अग्निः
• पराशरः शाक्तः
• निचृत्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर वह विद्वान् कैसा हो, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (यत्) जो (नरः) प्राप्ति करनेवाला मनुष्य जैसे (धियन्धाः) प्रज्ञा, कर्म को धारण करनेवाले विद्वान् लोग (तष्टान्) विद्याओं को तीक्ष्ण करनेवाले (मन्त्रान्) वेदों के अवयव वा विचाररूपी मन्त्रों को (विदन्ति) जानते (अशंसन्) स्तुति करते हैं। जैसे देनेवाला उदार मनुष्य (हस्ते) हाथ में (विश्वानि) सब (नृम्णा) धनों को (दधानः) धारण किया हुआ अन्य सुपात्र मनुष्यों को देता है। जैसे (गुहा) सब विद्याओं से युक्त बुद्धि में (निषीदन्) स्थित हुआ ईश्वर वा योगी विद्वान् (अत्र) इस (अमे) विज्ञान आदि में (देवान्) विद्वान् व दिव्य गुणों को (धात्) धारण करता है, वैसे होते हैं, वे अत्यन्त आनन्द को प्राप्त होते हैं ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। हे मनुष्यो ! तुम लोगों को चाहिये कि जो अन्तर्यामी आत्मा में सत्य-झूँठ का उपदेश करता और बाह्य अध्ययन करानेवाला विद्वान् वर्त्तमान है, उसको छोड़ कर किसी की उपासना वा संगत कभी मत करो ॥ २ ॥

अन्वय: यद्येन नरो यथा धियन्धा विद्वांसस्तष्टान् मन्त्रान् विदन्त्यशंसन् स्तुवन्ति च। यथोदारो दाता हस्ते विश्वानि नृम्णानि दधानोऽन्येभ्यः सुपात्रेभ्यो ददाति यथा गुहा निषीदन्नीश्वरो विद्वान् अत्र अमे देवान् धाद्दधाति तथा वर्त्तन्ते तेऽतुलमानन्दं लभन्ते ॥ २ ॥

पुनः स कीदृश इत्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (हस्ते) करे (दधानः) धरन्नुदारो धातेव (नृम्णा) धनानि (विश्वानि) सर्वाणि (अमे) ज्ञानादिनिमित्तेषु गृहेषु (देवान्) विदुषो दिव्यगुणान् वा (धात्) दधाति (गुहा) गुहायां सर्वविद्यासंयुक्तायां बुद्धौ। गुहागूहतेः। (निरु०१३.९) (निषीदन्) स्थितोऽवस्थापयन् (विदन्ति) जानन्ति (ईम्) प्राप्तव्यान् बोधान्। ईमति पदनामसु पठितम्। (निघं०४.२) (अत्र) अस्मिन् (नरः) ये नयन्ति ते मनुष्याः (धियन्धाः) ये प्रज्ञां कर्म्म वा दधाति ते (हृदा) हृदयस्तेन विज्ञानेन (यत्) (तष्टान्) तक्षन्ति तीक्ष्णीकुर्वन्ति यैर्विद्यास्तान् (मन्त्रान्) वेदावयवान् विचारान् वा (अशंसन्) स्तुवन्ति ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। हे मनुष्या ! युष्माभिर्योऽन्तर्य्याम्यात्मनि सत्यानृते उपदिशति बाह्योऽध्यापको विद्वांश्च वर्त्तते तं विहाय नैव कस्याप्युपासना संसर्गश्च कर्त्तव्य इति ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात श्लेषालंकार आहे. कोणत्याही माणसाला परमेश्वराची उपासना, विज्ञान, सत्यविद्या व उत्तम आचरणाशिवाय निर्विघ्नपणे सुख प्राप्त होऊ शकत नाही. ॥ ४ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - पराशरः शाक्त्यः
• छन्दः - द्विपदा विराट्

अजो꣡ न꣡ क्षां꣡ दाधा꣡र पृथिवीं꣡
तस्त꣡म्भ दिया꣡म् म꣡न्त्रेभिः सत्यइः꣡

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; pentad (decasyllabic), including Arnold’s “pure” and “mixed”; see Oldenberg (1888) 95–8 and Arnold (1905) 238–40.
genre M;; pentad (decasyllabic), including Arnold’s “pure” and “mixed”; see Oldenberg (1888) 95–8 and Arnold (1905) 238–40.

Morph
ajáḥ ← ajá- 2 (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dādhā́ra ← √dhr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

kṣā́m ← kṣám- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

ná ← ná (invariable)
{}

pr̥thivī́m ← pr̥thivī́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

dyā́m ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

mántrebhiḥ ← mántra- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

satyaíḥ ← satyá- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

tastámbha ← √stambhⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

अ॒जः । न । क्षाम् । दा॒धार॑ । पृ॒थि॒वीम् । त॒स्तम्भ॑ । द्याम् । मन्त्रे॑भिः । स॒त्यैः ॥

• ajo ← ajaḥ ← aja
• [noun], nominative, singular, masculine
• “unborn.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• kṣāṃ ← kṣām ← kṣā
• [noun], accusative, singular, feminine
• “Earth; Earth.”

• dādhāra ← dhṛ
• [verb], singular, Perfect indicative
• “keep; put; hold; assume; wear; take; promise; stay; exist; hold; begin; dip.”

• pṛthivīṃ ← pṛthivīm ← pṛthivī
• [noun], accusative, singular, feminine
• “Earth; pṛthivī; floor; Earth; earth; pṛthivī [word]; land.”

• tastambha ← stambh
• [verb], singular, Perfect indicative
• “paralyze; stiffen; fixate; fixate; stambh; rear; stop; strengthen; constipate.”

• dyām ← div
• [noun], accusative, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• mantrebhiḥ ← mantra
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “mantra; Mantra; consultation; advice; consultation; mantra [word]; speech; plan.”

• satyaiḥ ← satya
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “true; real; real; faithful; good.”

Sayana bhashya empty

English translation:

“[5-6] Like the unborn (sun) he sustains the earth and the firmament, and props up the heaven with true prayers; Agni, in whom is all sustenance, cherish the plural ces that are grateful to animals; repair (to the spots) where there is no pasturage.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Propped up the heaven: the gods alarmed at the obliquity of the region of the sun and fearing that it might fall, propped it up with the metres of the Veda (Taittirīya). This act is attributed to Agni in this hymn. Guha guham gaḥ= guha means any arid or rugged tract unfit for pasture; sañcārayogyam sthānam, a plural ce unfit for grazing; hence, a region which may be scorched by Agni

Like Aja (Ekapad) he supports the broad earth;
he props up heaven with mantras that come true.

Tr. of the subj. ajáḥ vary between ‘unborn’ (Geldner, Renou) and ‘goat’ (Oldenberg SBE, Witzel Gotō), but parallel passages show that it must be the shadowy divinity Aja Ekapad (“One-footed Aja”), whatever the ajá- signifies in that conjunction. (Oldenberg recognizes as much in his n.) Cf. esp. AV XIII.1.6 tátra śiśriye ‘já ékapādó ‘dr̥ṃhad dyā́vāprthiv ̥ ī bálena; also RV X.65.13 where ékapād ajáḥ is adjacent to divó dhartā́.

In our passage the word padá- appears in the next verse and gestures toward the epithet.

The pf. dādhā́ra is ordinarily always presential (Kümmel 261); Kümmel cannot decide whether the pf. of √stambh is presential or preterital, but at least in this context I think it matches dadhā́ra in value.

He who grows mightily in herbs, within each fruitful mother and each babe she bears,
Wise, life of all men, in the waters’ home,–for him have sages built as ’twere a seat.

As the goat 1 (supports) the earth 2, thus he supports the earth 2; he upholds the sky by his efficacious spells.

Wie der Ungeborene befestigt er den Erdboden; er hat den Himmel mit wahrhaften Seherworten gestützt

Als ew’ger trug er – die Erd’ als Wohnsitz, durch wahre Sprüche – den Himmel stützend, Die lieben Stätten – der Heerden schütze, alllabend Agni – durchschreit die Schluchten.

• अग्निः
• पराशरः शाक्तः
• विराट्पङ्क्ति
• पञ्चमः

अब अगले मन्त्र में ईश्वर और विद्वान् के गुणों का उपदेश किया है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अग्ने) पूर्ण विद्यायुक्त विद्वान् ! तू जैसे परमात्मा (सत्यैः) सत्य लक्षणों से प्रकाशित ज्ञानयुक्त (मन्त्रेभिः) विचारों से (क्षाम्) भूमि को (दाधार) अपने बल से धारण करता (पृथिवीम्) अन्तरिक्ष में स्थित जो अन्य लोक (द्याम्) तथा प्रकाशमय सूर्य्यादि लोकों को (तस्तम्भ) प्रतिबन्धयुक्त करता और (प्रिया) प्रीतिकारक (पदानि) प्राप्त करने योग्य ज्ञानों को प्राप्त कराता है (गुहा) बुद्धि में स्थित हुए (गुहम्) गूढ़ विज्ञान भीतर के स्थान को (गाः) प्राप्त हो वा होते हैं (पश्वः) बन्धन से हम लोगों की रक्षा करता वैसे धर्म से प्रजा की (नि पाहि) निरन्तर रक्षा कर और (अजो न) न्यायकारी ईश्वर के समान हूजिये ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे परमेश्वर वा जीव कभी उत्पन्न वा नष्ट नहीं होता, वैसे कारण भी विनाश में नहीं आता। जैसे परमेश्वर अपने विज्ञान, बल आदि गुणों से पृथिवी आदि जगत् को रचकर धारण करता है, वैसे सत्य विचारों से सभाध्यक्ष राज्य का धारण करे। जैसे प्रिय मित्र अपने मित्र को दुःख के बन्धों से पृथक् करके उत्तम-उत्तम सुखों को प्राप्त कराता है, वैसे ईश्वर और सूर्य्य भी सब सुखों को प्राप्त कराते हैं। जैसे अन्तर्य्यामि रूप से ईश्वर जीवादि को धारण करके प्रकाश करता है, वैसे सभाध्यक्ष सत्यन्याय से राज्य और सूर्य्य अपने आकर्षणादि गुणों से जगत् को धारण करता है ॥ ३ ॥

अन्वय: हे अग्ने विद्वंस्त्वं यथा परमात्मा सत्यैर्मन्त्रेभिः क्षां दाधार पृथिवीं द्यां तस्तम्भ स्तभ्नाति प्रियाणि पदानि ददाति गुहा स्थितः सन् गुहं गाः पश्वो बन्धनादस्मान् रक्षति तथा विश्वायुः सन् धर्मेण प्रजा निपाह्यजो नेव भव ॥ ३ ॥

पुनरीश्वरविद्वद्गुणा उपदिश्यन्ते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अजः) यः परमात्मा कदाचिन्न जायते सः (न) इव (क्षाम्) भूमिम्। क्षेति पृथिवीनामसु पठितम्। (निघं०१.१) (दाधार) स्वसत्तयाकर्षणेन धरति (पृथिवीम्) अन्तरिक्षस्थानन्यांल्लोकान् (तस्तम्भ) स्तभ्नाति (द्याम्) प्रकाशमयं विद्यमानम्। सूर्य्यादिलोकसमूहं वा (मन्त्रेभिः) ज्ञानयुक्तैर्विचारैः (सत्यैः) सत्यलक्षणोज्ज्वलैर्नित्यैः (प्रिया) प्रियाणि (पदानि) प्राप्तव्यानि (पश्वः) पशोर्बन्धनात् (नि) नितराम् (पाहि) रक्ष (विश्वायुः) सर्वमायुर्जीवनं यस्मात्सः (अग्ने) विद्वन् (गुहा) गुहायां बुद्धौ (गुहम्) गूढं विज्ञानगम्यं कारणज्ञानम् (गाः) ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथा परमेश्वरः स्वकीयैर्विज्ञानबलादिगुणैः सर्वं जगद्धरति यथा प्रियः सखा स्वकीयं मित्रं दुःखबन्धात् पृथक्कृत्य प्रियाणि सुखानि प्रापयति यथाऽन्तर्यामिरूपेण परमेश्वरो जीवादिकं धृत्वा प्रकाशयति, तथैव सभाध्यक्षः सत्यन्यायेन राज्यं सूर्यः स्वैराकर्षणादिगुणैर्जगच्च धरति ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात श्लेष व उपमालंकार आहेत. जो अंतर्यामी रूपाने व रूप, वेग इत्यादी गुणांनी प्रजेला नियंत्रित करतो त्याच जगदीश्वराची माणसांनी उपासना करावी व विद्युत अग्नीला आपल्या कार्यात संयुक्त करून जसे विद्वान लोक घरात स्थित होतात व संग्रामात शत्रूंना जिंकून सुखी करतात, तसे सुखी करावे. ॥ ५ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - पराशरः शाक्त्यः
• छन्दः - द्विपदा विराट्

प्रिया꣡ पदा꣡नि पश्वो꣡ नि꣡ पाहि
विश्वा꣡युर् अग्ने गुहा꣡ गु꣡हं गाः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; pentad (decasyllabic), including Arnold’s “pure” and “mixed”; see Oldenberg (1888) 95–8 and Arnold (1905) 238–40.
genre M;; pentad (decasyllabic), including Arnold’s “pure” and “mixed”; see Oldenberg (1888) 95–8 and Arnold (1905) 238–40.

Morph
ní ← ní (invariable)
{}

padā́ni ← padá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

pāhi ← √pā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

paśváḥ ← paśú- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

priyā́ ← priyá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

gāḥ ← √gā- (root)
{number:SG, person:2, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

guhā́ ← gúh- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

gúham ← gúh- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

viśvā́yuḥ ← viśvā́yu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

प्रि॒या । प॒दानि॑ । प॒श्वः । नि । पा॒हि॒ । वि॒श्वऽआ॑युः । अ॒ग्ने॒ । गु॒हा । गुह॑म् । गाः॒ ॥

• priyā ← priya
• [noun], accusative, plural, neuter
• “beloved; pleasant; dear; fond(p); wanted; priya [word]; favorite; good; liked; suitable; proper.”

• padāni ← pada
• [noun], accusative, plural, neuter
• “word; location; foot; footprint; pada [word]; verse; footstep; metrical foot; situation; dwelling; state; step; mark; position; trace; construction; animal foot; way; moment; social station; topographic point; path; residence; site; topic.”

• paśvo ← paśvaḥ ← paśu
• [noun], genitive, singular, masculine
• “domestic animal; sacrificial animal; animal; cattle; Paśu; stupid; Paśu; herd; goat.”

• ni
• [adverb]
• “back; down.”

• pāhi ← pā
• [verb], singular, Present imperative
• “protect; govern.”

• viśvāyur ← viśvāyuḥ ← viśvāyu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “lifelong.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• guhā
• [adverb]
• “secretly.”

• guhaṃ ← guham ← guha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Guha; Skanda; Vishnu.”

• gāḥ ← gā
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “go; enter (a state); arrive.”

अजो न । अजति गच्छतीत्यजः सूर्यः । यद्वा । न जायते इत्यजः । जन्मरहित इत्यर्थः। स इव। क्षा इति पृथिवीनाम। क्षां भूमिं दाधार अयमग्निः प्रकाशकत्वेन धारयति । पृथिवीत्यन्तरिक्षनाम। पृथिवीम् अन्तरिक्षं च धारयतीत्येव । द्यां द्युलोकं सत्यैः अवितथार्थैः मन्त्रेभिः मन्त्रैः तस्तम्भ स्तभ्नाति । यथाधो न पतति उपर्येव तिष्ठति तथा करोतीत्यर्थः । मन्त्रैर्दिवो धारणं तैत्तिरीये समाम्नातं- देवा वा आदित्यस्य सुवर्गस्य लोकस्य पराचोऽतिपादादबिभयुः । तं छन्दोभिरदृंहन्धृत्यै ( तै. ब्रा. १. २. ४. २ ) इति। यद्वा । सव्यैर्मन्त्रैः स्तूयमानोऽग्निर्याँ तस्तम्भेति । हे अग्ने विश्वायुः विश्वं सर्वमायुरन्नं यस्य स त्वं पश्वः पशोः प्रिया प्रियाणि पदानि शोभनतृणोदकोपेतानि स्थानानि नि पाहि नितरां पालय मा धाक्षीरित्यर्थः । तर्हि कुत्र निवसामीति चेत् तत्राह। गुहा गुहाया अपि गुहं गुहां गवां संचारायोग्यस्थानं गाः गच्छ तत्रैव निवसेत्यर्थः ॥ पश्वः । ‘ जसादिषु च्छन्दसि वावचनम् ’ इति ‘घेर्ङिति ’ इति गुणाभावे यणादेशः । ‘ उदात्तयणः० ’ इति विभक्तेरुदात्तत्वम् । गुहा । ‘सुपां सुलुक्° ’ इति पञ्चम्या आजादेशः । चित्त्वादन्तोदात्तत्वम् । गुहम् । व्यत्ययेन ह्रस्वत्वम् । गाः । छान्दसो लुङ् । ’ इणो गा लुङि’ इति गादेशः ॥

Protect the dear tracks of the livestock.
During your whole lifetime, Agni, you go from hiding place to
hiding place.

The verse is highly alliterative: ab: priyā́padā́ni, paśvó ní pāhi; d: guhā́ guháṃ gāḥ. For the stylistic figure guhā́guhám see Hoffmann, KZ 76 (1960) 242-48, esp. 246-47 [=Aufs. I.113-19]. Note that guhā́has a different accentuation from adverbial gúhā.

प्रि॒या प॒दानि॑ प॒श्वो नि पा॑हि वि॒श्वायु॑रग्ने गु॒हा गुहं॑ गाः ॥

Protect the dear 1 footsteps of the cattle 2. O Agni, thou who hast a full life, thou hast gone from covert to covert 3.

Hüte die lieben Spuren des Viehs; allezeit gehst du, Agni, von Versteck zu Versteck.

Als ew’ger trug er – die Erd’ als Wohnsitz, durch wahre Sprüche – den Himmel stützend, Die lieben Stätten – der Heerden schütze, alllabend Agni – durchschreit die Schluchten.

• अग्निः
• पराशरः शाक्तः
• द्विपदा विराट्
• पञ्चमः

अब अगले मन्त्र में ईश्वर और विद्वान् के गुणों का उपदेश किया है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अग्ने) पूर्ण विद्यायुक्त विद्वान् ! तू जैसे परमात्मा (सत्यैः) सत्य लक्षणों से प्रकाशित ज्ञानयुक्त (मन्त्रेभिः) विचारों से (क्षाम्) भूमि को (दाधार) अपने बल से धारण करता (पृथिवीम्) अन्तरिक्ष में स्थित जो अन्य लोक (द्याम्) तथा प्रकाशमय सूर्य्यादि लोकों को (तस्तम्भ) प्रतिबन्धयुक्त करता और (प्रिया) प्रीतिकारक (पदानि) प्राप्त करने योग्य ज्ञानों को प्राप्त कराता है (गुहा) बुद्धि में स्थित हुए (गुहम्) गूढ़ विज्ञान भीतर के स्थान को (गाः) प्राप्त हो वा होते हैं (पश्वः) बन्धन से हम लोगों की रक्षा करता वैसे धर्म से प्रजा की (नि पाहि) निरन्तर रक्षा कर और (अजो न) न्यायकारी ईश्वर के समान हूजिये ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे परमेश्वर वा जीव कभी उत्पन्न वा नष्ट नहीं होता, वैसे कारण भी विनाश में नहीं आता। जैसे परमेश्वर अपने विज्ञान, बल आदि गुणों से पृथिवी आदि जगत् को रचकर धारण करता है, वैसे सत्य विचारों से सभाध्यक्ष राज्य का धारण करे। जैसे प्रिय मित्र अपने मित्र को दुःख के बन्धों से पृथक् करके उत्तम-उत्तम सुखों को प्राप्त कराता है, वैसे ईश्वर और सूर्य्य भी सब सुखों को प्राप्त कराते हैं। जैसे अन्तर्य्यामि रूप से ईश्वर जीवादि को धारण करके प्रकाश करता है, वैसे सभाध्यक्ष सत्यन्याय से राज्य और सूर्य्य अपने आकर्षणादि गुणों से जगत् को धारण करता है ॥ ३ ॥

अन्वय: हे अग्ने विद्वंस्त्वं यथा परमात्मा सत्यैर्मन्त्रेभिः क्षां दाधार पृथिवीं द्यां तस्तम्भ स्तभ्नाति प्रियाणि पदानि ददाति गुहा स्थितः सन् गुहं गाः पश्वो बन्धनादस्मान् रक्षति तथा विश्वायुः सन् धर्मेण प्रजा निपाह्यजो नेव भव ॥ ३ ॥

पुनरीश्वरविद्वद्गुणा उपदिश्यन्ते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अजः) यः परमात्मा कदाचिन्न जायते सः (न) इव (क्षाम्) भूमिम्। क्षेति पृथिवीनामसु पठितम्। (निघं०१.१) (दाधार) स्वसत्तयाकर्षणेन धरति (पृथिवीम्) अन्तरिक्षस्थानन्यांल्लोकान् (तस्तम्भ) स्तभ्नाति (द्याम्) प्रकाशमयं विद्यमानम्। सूर्य्यादिलोकसमूहं वा (मन्त्रेभिः) ज्ञानयुक्तैर्विचारैः (सत्यैः) सत्यलक्षणोज्ज्वलैर्नित्यैः (प्रिया) प्रियाणि (पदानि) प्राप्तव्यानि (पश्वः) पशोर्बन्धनात् (नि) नितराम् (पाहि) रक्ष (विश्वायुः) सर्वमायुर्जीवनं यस्मात्सः (अग्ने) विद्वन् (गुहा) गुहायां बुद्धौ (गुहम्) गूढं विज्ञानगम्यं कारणज्ञानम् (गाः) ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथा परमेश्वरः स्वकीयैर्विज्ञानबलादिगुणैः सर्वं जगद्धरति यथा प्रियः सखा स्वकीयं मित्रं दुःखबन्धात् पृथक्कृत्य प्रियाणि सुखानि प्रापयति यथाऽन्तर्यामिरूपेण परमेश्वरो जीवादिकं धृत्वा प्रकाशयति, तथैव सभाध्यक्षः सत्यन्यायेन राज्यं सूर्यः स्वैराकर्षणादिगुणैर्जगच्च धरति ॥ ३ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - पराशरः शाक्त्यः
• छन्दः - द्विपदा विराट्

य꣡ ईं चिके꣡त गु꣡हा भ꣡वन्तम्
आ꣡ यः꣡ ससा꣡द धा꣡राम् ऋत꣡स्य

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; pentad (decasyllabic), including Arnold’s “pure” and “mixed”; see Oldenberg (1888) 95–8 and Arnold (1905) 238–40.
genre M;; pentad (decasyllabic), including Arnold’s “pure” and “mixed”; see Oldenberg (1888) 95–8 and Arnold (1905) 238–40.

Morph
bhávantam ← √bhū- (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

cikéta ← √cit- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

gúhā ← gúhā (invariable)
{}

īm ← īm (invariable)
{}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)
{}

dhā́rām ← dhā́rā- 1 (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

r̥tásya ← r̥tá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

sasā́da ← √sad- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

यः । ई॒म् । चि॒केत॑ । गुहा॑ । भव॑न्तम् । आ । यः । स॒साद॑ । धारा॑म् । ऋ॒तस्य॑ ॥

• ya ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• īṃ ← īm ← īṃ
• [adverb]

• ciketa ← cit
• [verb], singular, Perfect indicative
• “notice; observe; attend to; intend.”

• guhā
• [adverb]
• “secretly.”

• bhavantam ← bhū
• [verb noun], accusative, singular
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• sasāda ← sad
• [verb], singular, Perfect indicative
• “sit down; break down; slow; sink; crumble; fracture; perish; ride; stop; besiege; tire.”

• dhārām ← dhārā
• [noun], accusative, singular, feminine
• “flush; flow; current; spring; fountain.”

• ṛtasya ← ṛta
• [noun], genitive, singular, neuter
• “truth; order; fixed order; ṛta [word]; law; custom; custom.”

Sayana bhashya empty

English translation:

“[7-8] He who knows Agni hidden in the hollows; he who approaches him as the maintainer of truth; those who, performing worship, repeat his praises, to them assuredly he promises affluence.”

He who perceives him gone into hiding,
and who has taken his seat at the stream of truth— ꣡

य ईं॑ चि॒केत॒ गुहा॒ भव॑न्त॒मा यः स॒साद॒ धारा॑मृ॒तस्य॑ ॥

He who has seen him the hidden one, he who has got near to the stream of Rita 1.

Wer ihn entdeckt hat, da er sich versteckt hielt, wer zum Strom der Wahrheit gelangt ist

Wer ihn erblickte, – der im Versteck lag, wer auf den Strom sich – des Opfers setzte, Und die ihn lösen – der Bräuche wartend, für die hat Güter – er stets verkündet.

• अग्निः
• पराशरः शाक्तः
• द्विपदा विराट्
• पञ्चमः

फिर भी ईश्वर और विद्वान् के गुणों का उपदेश करते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (यः) जो मनुष्य (गुहा) बुद्धि तथा विज्ञान में (ईम्) विज्ञानस्वरूप (भवन्तम्) जगदीश्वर वा सभाध्यक्ष को (चिकेत) जानता है (यः) जो (ऋतस्य) सत्य विद्यारूप चारों वेद वा जल के (धाराम्) वाणी वा प्रवाह को (आ ससाद) प्राप्त कराता है (ये) जो मनुष्य (ऋता) सत्यों को (सपन्तः) संयुक्त करते हुए (वसूनि) विद्या, सुवर्ण आदि धनों को (विचृतन्ति) ग्रन्थियुक्त करते हैं, जिसलिये परमेश्वर ने (प्र ववाच) कहा है (आत्) इसके पीछे (इत्) उसी के लिये सब सुख प्राप्त होते हैं ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में श्लेषालङ्कार है। किसी मनुष्य को परमेश्वर की उपासना वा विज्ञान, सत्यविद्या और उत्तम आचरणों के विना सुख प्राप्त नहीं हो सकते ॥ ४ ॥

अन्वय: यो मनुष्यो गुहाभवन्तमीं ज्ञानस्वरूपमीश्वरं विद्वांसं ज्ञापकमुदकं वा चिकेत जानाति। य ऋतस्य धारामाससाद ये ऋता सपन्तो वसूनि विचृतन्ति। यस्मै परमेश्वरः प्रववाचादनन्तरमस्मायिदेव सर्वाणि सुखानि प्राप्नुवन्ति ॥ ४ ॥

पुनस्तौ कीदृशावित्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (यः) मनुष्यः (ईम्) विज्ञानमुदकं वा (चिकेत) जानाति (गुहा) बुद्धौ विज्ञाने (भवन्तम्) सन्तं जगदीश्वरं सभाद्यध्यक्षं वा (आ) समन्तात् (यः) (ससाद) अवसादयति (धाराम्) वाचं प्रवाहं वा। धारेति वाङ्नामसु पठितम्। (निघं०१.११) (ऋतस्य) सत्यविद्यामयस्य वेदचतुष्टयस्य जलस्य वा (वि) विशेषे (ये) मनुष्याः (चृतन्ति) ग्रथ्नन्ति (ऋता) ऋतानि सत्यानि (सपन्तः) समवयन्तः (आ) अनन्तरे (इत्) एव (वसूनि) विद्यासुवर्णादिधनानि (प्र) प्रकृष्टे (ववाच) उक्तवान्। सम्प्रसारणाच्चेत्यत्र वाच्छन्दसीत्युनवर्त्तनाद् यणादेशः। (अस्मै) मनुष्याय ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र श्लेषालङ्कारः। नहि कस्यचित्परमेश्वरोपासनविज्ञानाभ्यां सत्यविद्याचरणाभ्यां च विना सुखानि यथावन्निर्विघ्नतया भवितुं शक्यन्ते ॥ ४ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - पराशरः शाक्त्यः
• छन्दः - द्विपदा विराट्

वि꣡ ये꣡ चृत꣡न्ति ऋता꣡ स꣡पन्त
आ꣡द् इ꣡द् व꣡सूनि प्र꣡ ववाचास्मै

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; pentad (decasyllabic), including Arnold’s “pure” and “mixed”; see Oldenberg (1888) 95–8 and Arnold (1905) 238–40.
genre M;; pentad (decasyllabic), including Arnold’s “pure” and “mixed”; see Oldenberg (1888) 95–8 and Arnold (1905) 238–40.

Morph
cr̥tánti ← √cr̥t- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

r̥tā́ ← r̥tá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

sápantaḥ ← √sap- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

ví ← ví (invariable)
{}

yé ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

asmai ← ayám (pronoun)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

ā́t ← ā́t (invariable)
{}

ít ← ít (invariable)
{}

prá ← prá (invariable)
{}

vásūni ← vásu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

vavāca ← √vac- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

वि । ये । चृ॒तन्ति॑ । ऋ॒ता । सप॑न्तः । आत् । इत् । वसू॑नि । प्र । व॒वा॒च॒ । अ॒स्मै॒ै ॥

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• ye ← yad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• cṛtanty ← cṛtanti ← cṛt
• [verb], plural, Present indikative

• ṛtā ← ṛta
• [noun], accusative, plural, neuter
• “truth; order; fixed order; ṛta [word]; law; custom; custom.”

• sapanta ← sapantaḥ ← sap
• [verb noun], nominative, plural

• ād ← āt
• [adverb]
• “then.”

• id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• vasūni ← vasu
• [noun], accusative, plural, neuter
• “wealth; property; gold; vasu [word]; ruby; treasure; jewel.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• vavācāsmai ← vavāca ← vac
• [verb], singular, Perfect indicative
• “say; describe; name; tell; address; enumerate; call; state; teach; explain; say; declare; speak; define; declare; order; address; recommend; answer; deem; recite; approve; proclaim; indicate; determine; mention; designate.”

• vavācāsmai ← asmai ← idam
• [noun], dative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

यः पुमान् ईम् एनं गुहा भवन्तं गुहायां सन्तमग्निं चिकेत जानाति । यः च ऋतस्य सत्यस्य यज्ञस्य वा धारां धारयितारमेनमग्निम् आ ससाद आसीदति उपास्ते इत्यर्थः । ये च ऋता ऋतानि सत्यानि यज्ञान् वा सपन्तः समवयन्तः स्पृशन्तो वा पुरुषा एतमग्निं वि चृतन्ति अग्निमुद्दिश्य स्तुतीर्ग्रथ्नन्ति कुर्वन्तीत्यर्थः । आदित् स्तुत्यनन्तरमेव अस्मै सर्वस्मै स्तोतृजनाय वसूनि धनानि प्र ववाच प्रकथयति ॥ चिकेत । ‘ कित ज्ञाने ‘। लिटि णलि लित्स्वरः । चृतन्ति । ‘चृती हिंसाग्रन्थनयोः’ । तौदादिकः । लसार्वधातुकानुदात्तत्वे विकरणस्वरः शिष्यते । ववाच । लिटि ‘ब्रुवो वचिः । ‘ लिट्यभ्यासस्योभयेषाम् ’ ( पा. सू. ६. १. १७ ) इति अभ्यासस्य संप्रसारणम् । ‘ संप्रसारणाच ’ इति परपूर्वत्वस्य ’ वा छन्दसि ’ ( पा. सू. ६. १. १०६ ) इति विकल्पनात् यणादेशः ॥

Those who unbind (the fetters of deceit?), serving truths —
for him, because of this, he [=Agni] has proclaimed good things.

The verb ví … cṛntánti lacks an overt object, and several different ones have been proposed: Geldner (in n.) suggests it’s “the stream of truth” from 7d; Renou supplies “(l’énigme)”; and Witzel Gotō read ṛtā́with this verb as well as the participle sápantaḥ (“welche … die Ṛtas aufknoten, (sie) pflegend”). Since the other two occurrences of this root (impv. ví … cṛta I.25.21, ppl. vícṛtta-) are both construed with pā́śa- ‘fetter’, that seems the likely object here as well. More speculatively, on the basis of VII.59.8 druháḥ pā́śān ‘fetters of deceit’, I have supplied that whole phrase here, since ‘deceit’ contrasts nicely with the emphasis on ṛtá- ‘truth’.

The pf. prá vavāca is one of the very few pf. forms to √vac with full reduplication (against uvā́ca, etc.). On the basis of its agreement with Aves. vauuac-, Kümmel (p. 441) considers this the older type of reduplication, with the newer type spreading from Samprasāraṇa roots.

वि ये चृ॒तन्त्यृ॒ता सप॑न्त॒ आदिद्वसू॑नि॒ प्र व॑वाचास्मै ॥

They who get him off, doing service to Rita, to him he then indicates riches.

jeden der ihn entbindet, die Wahrheit pflegend,

Wer ihn erblickte, – der im Versteck lag, wer auf den Strom sich – des Opfers setzte, Und die ihn lösen – der Bräuche wartend, für die hat Güter – er stets verkündet.

• अग्निः
• पराशरः शाक्तः
• द्विपदा विराट्
• पञ्चमः

फिर भी ईश्वर और विद्वान् के गुणों का उपदेश करते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (यः) जो मनुष्य (गुहा) बुद्धि तथा विज्ञान में (ईम्) विज्ञानस्वरूप (भवन्तम्) जगदीश्वर वा सभाध्यक्ष को (चिकेत) जानता है (यः) जो (ऋतस्य) सत्य विद्यारूप चारों वेद वा जल के (धाराम्) वाणी वा प्रवाह को (आ ससाद) प्राप्त कराता है (ये) जो मनुष्य (ऋता) सत्यों को (सपन्तः) संयुक्त करते हुए (वसूनि) विद्या, सुवर्ण आदि धनों को (विचृतन्ति) ग्रन्थियुक्त करते हैं, जिसलिये परमेश्वर ने (प्र ववाच) कहा है (आत्) इसके पीछे (इत्) उसी के लिये सब सुख प्राप्त होते हैं ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में श्लेषालङ्कार है। किसी मनुष्य को परमेश्वर की उपासना वा विज्ञान, सत्यविद्या और उत्तम आचरणों के विना सुख प्राप्त नहीं हो सकते ॥ ४ ॥

अन्वय: यो मनुष्यो गुहाभवन्तमीं ज्ञानस्वरूपमीश्वरं विद्वांसं ज्ञापकमुदकं वा चिकेत जानाति। य ऋतस्य धारामाससाद ये ऋता सपन्तो वसूनि विचृतन्ति। यस्मै परमेश्वरः प्रववाचादनन्तरमस्मायिदेव सर्वाणि सुखानि प्राप्नुवन्ति ॥ ४ ॥

पुनस्तौ कीदृशावित्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (यः) मनुष्यः (ईम्) विज्ञानमुदकं वा (चिकेत) जानाति (गुहा) बुद्धौ विज्ञाने (भवन्तम्) सन्तं जगदीश्वरं सभाद्यध्यक्षं वा (आ) समन्तात् (यः) (ससाद) अवसादयति (धाराम्) वाचं प्रवाहं वा। धारेति वाङ्नामसु पठितम्। (निघं०१.११) (ऋतस्य) सत्यविद्यामयस्य वेदचतुष्टयस्य जलस्य वा (वि) विशेषे (ये) मनुष्याः (चृतन्ति) ग्रथ्नन्ति (ऋता) ऋतानि सत्यानि (सपन्तः) समवयन्तः (आ) अनन्तरे (इत्) एव (वसूनि) विद्यासुवर्णादिधनानि (प्र) प्रकृष्टे (ववाच) उक्तवान्। सम्प्रसारणाच्चेत्यत्र वाच्छन्दसीत्युनवर्त्तनाद् यणादेशः। (अस्मै) मनुष्याय ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र श्लेषालङ्कारः। नहि कस्यचित्परमेश्वरोपासनविज्ञानाभ्यां सत्यविद्याचरणाभ्यां च विना सुखानि यथावन्निर्विघ्नतया भवितुं शक्यन्ते ॥ ४ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - पराशरः शाक्त्यः
• छन्दः - द्विपदा विराट्

वि꣡ यो꣡ वीरु꣡त्सु रो꣡धन् महित्वा꣡
उत꣡ प्रजा꣡ उत꣡ प्रसू꣡ष्व् अन्तः꣡

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; pentad (decasyllabic), including Arnold’s “pure” and “mixed”; see Oldenberg (1888) 95–8 and Arnold (1905) 238–40.
genre M;; pentad (decasyllabic), including Arnold’s “pure” and “mixed”; see Oldenberg (1888) 95–8 and Arnold (1905) 238–40.

Morph
mahitvā́ ← mahitvá- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

ródhat ← √rudh- 2 (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:ACT}

ví ← ví (invariable)
{}

vīrútsu ← vīrúdh- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

antár ← antár (invariable)
{}

prajā́ḥ ← prajā́- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

prasū́ṣu ← prasū́- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

utá ← utá (invariable)
{}

utá ← utá (invariable)
{}

वि । यः । वी॒रुत्ऽसु॑ । रोध॑त् । म॒हि॒ऽत्वा । उ॒त । प्र॒ऽजाः । उ॒त । प्र॒ऽसूषु॑ । अ॒न्तरिति॑ ॥

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• vīrutsu ← vīrudh
• [noun], locative, plural
• “plant; shrub.”

• rodhan ← rudh
• [verb noun], nominative, singular

• mahitvota ← mahi
• [noun]
• “great; firm.”

• mahitvota ← tvā ← tva
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “state; quality; cause; reason.”

• mahitvota ← uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• prajā ← prajāḥ ← prajā
• [noun], accusative, plural, feminine
• “people; offspring; being; national; man; prajā [word]; creature; child; descendants; population; race; animal.”

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• prasūṣv ← prasūṣu ← prasū
• [noun], locative, plural, feminine
• “mother; grass.”

• antaḥ ← antar
• [adverb]
• “inside; in; antar [word]; midmost; between; among.”

Sayana bhashya empty

English translation:

“[9-10] The wise, (first) honouring Agni, as they do a dwelling, worship him who implants their (peculiar) virtues in herbs, as progeny in their parents, and who, the source of knowledge and of all sustenance, (abides) in the domicile of the waters.”

He who [=Agni]—along with his offspring—sprouts greatly
in the sprouts and within the fruitful (plants),

The second half of the verse is metrically disturbed. As Holland & van Nooten Rig Veda edition note in their metrical commentary, it actually reads better as a Triṣṭubh, as is occasionally the case with Dvipadā Virāj.

The syntax of the verse is also problematic. The two utá-s of c are difficult to construe, and partly for this reason Grassmann, Oldenberg (SBE [disavowed in Noten]), Renou, and Klein (DGRV 358) emend prajā́utá to prajā́su (presumably then *prajā́sūtá in the Saṃhitā text, though it’s not stated). If the original text had read this, it is hard to see why it would have become corrupted, given the two other loc. pl. in this verse. I consider the problematic utá-s and the problematic prajā́ḥ connected and suggest that the utá-s are connecting different entities: the first connects the nominatives yáḥ … utá prajā́ḥ “who [Agni] and his offspring” (not grammatical in English, of course, but possibly so in Skt; consider the common “X and which Y” construction), the second the locatives vīrútsu … utá prasū́ṣu antáḥ “in the sprouts and within the fruitful (plants).” Both Agni and his offspring grow in both media; note that because of its sandhi position ródhan can be both sg. (ródhat) and pl. and thus construed with both suggested subjects.

Note also that the verse begins ví REL, just like vs. 8, but with entirely different referents for the rel. pronoun. This might be another reason why 8ab shifts to the plural, to establish the difference between those who serve Agni and Agni himself.

वि यो वी॒रुत्सु॒ रोध॑न्महि॒त्वोत प्र॒जा उ॒त प्र॒सूष्व॒न्तः ॥

He who grows up with might within the plants, and within the children 1, and within the sprouting grass 2.

Der in den Pflanzen mächtig wächst, sowohl das neugeborene Kind, als in den befruchteten Pflanzen

Der in den Pflanzen – mit Kraft emporwuchs, und in den Völkern – und in den Müttern; Der Wasser kundig – im Haus erquickend; ihm machten Weise – den Sitz ermessend.

• अग्निः
• पराशरः शाक्तः
• द्विपदा विराट्
• पञ्चमः

अब अगले मन्त्र में ईश्वर और विद्युत् अग्नि के गुणों का वर्णन किया है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (धीराः) ज्ञानवाले विद्वान् मनुष्यो ! (संमाय) अच्छे प्रकार मान कर (सद्मेव) जैसे घर वा संग्राम के लिये जिस लाभ को (चक्रुः) करते हो, वैसे (यः) जो जगदीश्वर वा बिजुली (महित्वा) सत्कार करके (वीरुत्सु) रचना विशेष से निरोध प्राप्त हुए कारण-कार्य द्रव्यों में (प्रजाः) प्रजा (विरोधत्) विशेष कर के आवरण करता है, जो (उत) (प्रसूषु) उत्पन्न होनेवालों में भी (अन्तः) मध्य में वर्त्तमान है, जो (उत) (विश्वायुः) पूर्ण आयुयुक्त भी (चित्तिः) अच्छे प्रकार जाननेवाला (दमे) शान्तियुक्त घर तथा (अपाम्) प्राण वा जलों के मध्य में प्रजा को धारण करता है, उसकी सेवा अच्छे प्रकार करो ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में श्लेष और उपमालङ्कार हैं। मनुष्यों को चाहिये कि जो अन्तर्यामीरूप तथा रूप वेगादि गुणों से प्रजा में नियत (संयमन) करता है, उसी जगदीश्वर की उपासना और विद्युत् अग्नि को अपने कार्यों में संयुक्त करके जैसे विद्वान् लोग घर में स्थित हुए संग्राम में शत्रुओं को जीत कर सुखी करते हैं, वैसे सुखी करे ॥ ५ ॥ इस सूक्त में ईश्वर, सभाध्यक्ष और विद्युत्, अग्नि के गुणों का वर्णन होने से पूर्व सूक्तार्थ के साथ इस सूक्तार्थ की सङ्गति जाननी चाहिये ॥

अन्वय: हे मनुष्या ! धीराः यूयं संमाय सद्मेव यं लाभं चक्रुः। तथा यो महित्वा वीरुत्सु प्रज्ञा दाधार विरोधत् प्रसूष्वन्तर्वर्त्तते। य उतापि विश्वायुश्चितिर्दमेऽपां मध्ये प्रजा दधाति तं सुसेवध्वम् ॥ ५ ॥

अथेश्वरविद्युद्गुणा उपदिश्यन्ते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (वि) विशेषार्थे (यः) जगदीश्वरो विद्युद्वा (वीरुत्सु) सत्तारचनाविशेषेण निरुद्धेषु कार्य्यकारणद्रव्येषु। वीरुध इति पदनामसु पठितम्। (निघं०४.३) (रोधत्) निरुणद्धि स्वीकरोति (महित्वा) सत्कृत्य (उत) अपि (प्रजाः) समुत्पन्नाः (उत) अपि (प्रसूषु) येभ्यो ये वा प्रसूयन्ते तेषु (अन्तः) मध्ये (चित्तिः) सम्यङ् ज्ञाता ज्ञापको वा (अपाम्) प्राणानां जलानां वा (इमे) उपशमे गृहीते गृहे वा (विश्वायुः) विश्वमायुर्यस्य सः (सद्मेव) गृहमिव संग्राममिव वा। सद्मेति संग्रामनामसु पठितम्। (निघं०२.१७) (धीराः) ज्ञानवन्तो विद्वांसः (संमाय) सम्यङ् मानं कृत्वा (चक्रुः) कुर्वन्ति ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र श्लेषोपमालङ्कारौ। मनुष्यैर्योऽन्तर्य्यामिरूपेण रूपवेगादिगुणवत्त्वेन वा प्रजासु व्याप्य संनियच्छति तमेव जगदीश्वरमुपास्य कार्य्येषु विद्युतं संप्रयोज्य यथा विद्वांसो गृहे स्थित्वा संग्रामे शत्रून् विजित्य सुखयन्ति तथैव सुखयितव्यम् ॥ ५ ॥ ।अत्रेश्वरसभाध्यक्षविद्युद्गुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिरस्तीति वेदितव्यम् ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - पराशरः शाक्त्यः
• छन्दः - द्विपदा विराट्

चि꣡त्तिर् अपां᳐꣡ द꣡मे विश्वा꣡युः
स꣡द्मेव धी꣡राः सम्मा꣡य चक्रुः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; pentad (decasyllabic), including Arnold’s “pure” and “mixed”; see Oldenberg (1888) 95–8 and Arnold (1905) 238–40.
genre M;; pentad (decasyllabic), including Arnold’s “pure” and “mixed”; see Oldenberg (1888) 95–8 and Arnold (1905) 238–40.

Morph
apā́m ← áp- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

cíttiḥ ← cítti- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

dáme ← dáma- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

viśvā́yuḥ ← viśvā́yu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

cakruḥ ← √kr̥- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

dhī́rāḥ ← dhī́ra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

iva ← iva (invariable)
{}

sádma ← sádman- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

sammā́ya ← √mā- 1 (root)
{non-finite:CVB}

चित्तिः॑ । अ॒पाम् । दमे॑ । वि॒श्वऽआ॑युः । सद्म॑ऽइव । धीराः॑ । स॒म्ऽमाय॑ । च॒क्रुः॒ ॥

• cittir ← cittiḥ ← citti
• [noun], nominative, singular, feminine
• “purpose.”

• apāṃ ← apām ← ap
• [noun], genitive, plural, feminine
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

• dame ← dama
• [noun], locative, singular, masculine
• “dwelling; home.”

• viśvāyuḥ ← viśvāyu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “lifelong.”

• sadmeva ← sadma ← sadman
• [noun], accusative, singular, neuter
• “seat; house; stable; dwelling.”

• sadmeva ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• dhīrāḥ ← dhīra
• [noun], nominative, plural, masculine
• “expert; wise; intelligent; versed; adept.”

• saṃmāya ← saṃmā ← √mā
• [verb noun]
• “total; weigh; measure; create; last; look.”

• cakruḥ ← kṛ
• [verb], plural, Perfect indicative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

यः अग्निः वीरुत्सु ओषधीषु महित्वा यानि महत्त्वानि सन्ति तानि वि रोधत् विरुणद्धि विशेषेणावृणोति नावशेषयति। उत अपि च प्रजाः प्रकर्षेणोत्पन्नाः पुष्पफलादिलक्षणाः प्रसूषु उत्पादयित्रीषु मातृस्थानीयास्वोषधीषु अन्तः मध्ये विरुणद्धीत्येव। द्वितीयः उतशब्दः पादपूरणः । तथा चित्तिः चेतयिता ज्ञापयिता अपां दमे जलानां मध्यभूते गृहे विश्वायुः सर्वान्नो योऽग्निर्वर्तते इति शेषः । तमग्निं धीराः मेधाविनः संमाय संमाननं पूजनं कृत्वा । स्तुतिभिः स्तुत्वेत्यर्थः । चक्रुः कर्माणि कुर्वन्ति । तत्र दृष्टान्तः । सद्मेव । यथा सदनं गृहं प्रथमतः संपूज्य पश्चात्तत्र कर्माण्याचरन्ति तद्वत् ॥ वीरुत्सु । विपूर्वात् रोहतेः क्विप् । न्यङ्क्वादिषु वीरुध्’ (पा. सू. ७. ३.५३. ग.) इति पठितत्वादुपसर्गस्य दीर्घो धकारश्चान्तादेशः । उक्तं च । वीरुध ओषधयो भवन्ति ’ ( निरु. ६. ३ )। रोधत् ।’ रुधिर् आवरणे’। लेटि अडागमः । ‘ इतश्च लोपः’ इति इकारलोपः । संमाय । माङ् माने शब्दे च’। ‘ समासेऽनञ्पूर्वे क्त्वो ल्यप् ’ ( पा. सू. ७. १. ३७)। ‘न ल्यपि ’ ( पा. सू. ६. ४. ६९ ) इति ईत्वप्रतिषेधः ॥ ॥ ११ ॥

(He is) the bright apparition in the house of the waters through his whole lifetime.
Like clever men an abode, the wise have made a seat (for him), having measured it out completely.

The exact sense of cittí- and the syntactic disposition of apā́m are the two issues in this verse. Although cittí- ordinarily means ‘perception, insight’ and most tr.

so take it, I prefer to make it the abstract to a different, but well-represented, sense of √cit, namely ‘appears’, hence ‘apparition’. I also, with Oldenberg SBE, take apā́m with dáme rather than cittíḥ. I find tr. like “la pensée active des eaux” (Renou), “der Verstand der Wasser” (Witzel Gotō) hard to interpret, indeed even lacking sense. Since much of the hymn has dealt with the theme of Agni’s hiding - and since his hiding place was the waters, though this was not overtly stated earlier - I think that this verse describes him glowing in the waters (and therefore detectible) and also makes reference to him as Apām Napāt.

The sádma of c must be read with both simile and frame.

चित्ति॑र॒पां दमे॑ वि॒श्वायुः॒ सद्मे॑व॒ धीराः॑ स॒म्माय॑ चक्रुः ॥

The splendour [?] in the home of the waters 1, the full-lived. The sages made him as if building a seat.

der Geist der Wasser, lebenslänglich im Hause. Wie die Werkmeister ein Wohnhaus haben sie gleichmäßig ausmessend seinen Sitz bereitet.

Der in den Pflanzen – mit Kraft emporwuchs, und in den Völkern – und in den Müttern; Der Wasser kundig – im Haus erquickend; ihm machten Weise – den Sitz ermessend.

• अग्निः
• पराशरः शाक्तः
• द्विपदा विराट्
• पञ्चमः

अब अगले मन्त्र में ईश्वर और विद्युत् अग्नि के गुणों का वर्णन किया है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (धीराः) ज्ञानवाले विद्वान् मनुष्यो ! (संमाय) अच्छे प्रकार मान कर (सद्मेव) जैसे घर वा संग्राम के लिये जिस लाभ को (चक्रुः) करते हो, वैसे (यः) जो जगदीश्वर वा बिजुली (महित्वा) सत्कार करके (वीरुत्सु) रचना विशेष से निरोध प्राप्त हुए कारण-कार्य द्रव्यों में (प्रजाः) प्रजा (विरोधत्) विशेष कर के आवरण करता है, जो (उत) (प्रसूषु) उत्पन्न होनेवालों में भी (अन्तः) मध्य में वर्त्तमान है, जो (उत) (विश्वायुः) पूर्ण आयुयुक्त भी (चित्तिः) अच्छे प्रकार जाननेवाला (दमे) शान्तियुक्त घर तथा (अपाम्) प्राण वा जलों के मध्य में प्रजा को धारण करता है, उसकी सेवा अच्छे प्रकार करो ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में श्लेष और उपमालङ्कार हैं। मनुष्यों को चाहिये कि जो अन्तर्यामीरूप तथा रूप वेगादि गुणों से प्रजा में नियत (संयमन) करता है, उसी जगदीश्वर की उपासना और विद्युत् अग्नि को अपने कार्यों में संयुक्त करके जैसे विद्वान् लोग घर में स्थित हुए संग्राम में शत्रुओं को जीत कर सुखी करते हैं, वैसे सुखी करे ॥ ५ ॥ इस सूक्त में ईश्वर, सभाध्यक्ष और विद्युत्, अग्नि के गुणों का वर्णन होने से पूर्व सूक्तार्थ के साथ इस सूक्तार्थ की सङ्गति जाननी चाहिये ॥

अन्वय: हे मनुष्या ! धीराः यूयं संमाय सद्मेव यं लाभं चक्रुः। तथा यो महित्वा वीरुत्सु प्रज्ञा दाधार विरोधत् प्रसूष्वन्तर्वर्त्तते। य उतापि विश्वायुश्चितिर्दमेऽपां मध्ये प्रजा दधाति तं सुसेवध्वम् ॥ ५ ॥

अथेश्वरविद्युद्गुणा उपदिश्यन्ते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (वि) विशेषार्थे (यः) जगदीश्वरो विद्युद्वा (वीरुत्सु) सत्तारचनाविशेषेण निरुद्धेषु कार्य्यकारणद्रव्येषु। वीरुध इति पदनामसु पठितम्। (निघं०४.३) (रोधत्) निरुणद्धि स्वीकरोति (महित्वा) सत्कृत्य (उत) अपि (प्रजाः) समुत्पन्नाः (उत) अपि (प्रसूषु) येभ्यो ये वा प्रसूयन्ते तेषु (अन्तः) मध्ये (चित्तिः) सम्यङ् ज्ञाता ज्ञापको वा (अपाम्) प्राणानां जलानां वा (इमे) उपशमे गृहीते गृहे वा (विश्वायुः) विश्वमायुर्यस्य सः (सद्मेव) गृहमिव संग्राममिव वा। सद्मेति संग्रामनामसु पठितम्। (निघं०२.१७) (धीराः) ज्ञानवन्तो विद्वांसः (संमाय) सम्यङ् मानं कृत्वा (चक्रुः) कुर्वन्ति ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र श्लेषोपमालङ्कारौ। मनुष्यैर्योऽन्तर्य्यामिरूपेण रूपवेगादिगुणवत्त्वेन वा प्रजासु व्याप्य संनियच्छति तमेव जगदीश्वरमुपास्य कार्य्येषु विद्युतं संप्रयोज्य यथा विद्वांसो गृहे स्थित्वा संग्रामे शत्रून् विजित्य सुखयन्ति तथैव सुखयितव्यम् ॥ ५ ॥ अत्रेश्वरसभाध्यक्षविद्युद्गुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिरस्तीति वेदितव्यम् ॥