०६६

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - पराशरः शाक्त्यः
• छन्दः - द्विपदा विराट्

रयि᳓र् न᳓ चित्रा᳓ सू᳓रो न᳓ संदृ᳓ग्
आ᳓युर् न᳓ प्राणो᳓ नि᳓त्यो न᳓ सूनुः᳓

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; pentad (decasyllabic), including Arnold’s “pure” and “mixed”; see Oldenberg (1888) 95–8 and Arnold (1905) 238–40.
genre M;; pentad (decasyllabic), including Arnold’s “pure” and “mixed”; see Oldenberg (1888) 95–8 and Arnold (1905) 238–40.

Morph
citrā́ ← citrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

ná ← ná (invariable)

ná ← ná (invariable)

rayíḥ ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

saṁdŕ̥k ← saṁdŕ̥ś- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

sū́raḥ ← sū́ra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ā́yuḥ ← ā́yu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ná ← ná (invariable)

ná ← ná (invariable)

nítyaḥ ← nítya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

prāṇáḥ ← prāṇá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sūnúḥ ← sūnú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

र॒यिः । न । चि॒त्रा । सूरः॑ । न । स॒म्ऽदृक् । आयुः॑ । न । प्रा॒णः । नित्यः॑ । न । सू॒नुः ॥

• rayir ← rayiḥ ← rayi
• [noun], nominative, singular, feminine
• “wealth; property.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• citrā ← citra
• [noun], nominative, singular, feminine
• “manifold; extraordinary; beautiful; divers(a); varicolored; bright; bright; bright; outstanding; agitated; aglitter(p); brilliant; painted; obvious; patched; bizarre.”

• sūro ← sūraḥ ← svar
• [adverb]
• “sun; sky; sunlight.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• saṃdṛg ← saṃdṛś
• [noun], nominative, singular, feminine
• “appearance; view; view.”

• āyur ← āyuḥ ← āyu
• [noun], nominative, singular, masculine

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• prāṇo ← prāṇaḥ ← prāṇa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “life; prāṇa (coll.); breath; breath; prāṇa (indiv.); inhalation; Prāṇa; might; myrrh; energy; survival.”

• nityo ← nityaḥ ← nitya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “continuous; own(a); changeless; everlasting; continual; devoted(p); permanent; obligatory; continuing; indispensable; native; addicted; connatural; necessary; durable; ageless; invariable; biological.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• sūnuḥ ← sūnu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “son; offspring.”

रयिरिति दशर्चं द्वैपदमध्ययनतः पञ्चर्चं द्वितीयं सूक्तं पराशरस्यार्षमाग्नेयम् । अनुक्रान्तं च । रयिरिति ॥ विनियोगो लैङ्गिकः ॥

English translation:

“[1-2] Agni who is like wondrous wealth, like the all-surveying Sun, like vital breath, like a well-conducted son, like a rider-bearing steed, like a milk-yielding cow, who is pure and radiant, consumes the forests.”

Glittering like wealth, like the sight of the sun,
like life-breath, like one’s own son;

The fem. gender of citrā́is a problem. The standard solution (see, e.g., Grassmann) is to assume that rayí-, which is normally masc., is occasionally fem. (so also, supposedly, in nearby I.68.7, though see disc. there). I find this unsatisfactory and explain the gender by assuming that citrā́modifies not only rayíḥ but also fem.

saṃdṛ́k and agrees with the latter.

Grassmann takes sū́raḥ as the nom. sg. of the thematic stem sū́ra-; in this he is apparently followed by Renou: “(propre à la) vision (des hommes) comme le soleil.” I find this unlikely, since saṃdṛ́ś- regularly takes the gen., incl. sū́ryasya (II.33.1, X.37.6, X.59.5). I therefore take sū́raḥ as gen. of svàr-, with, apparently, Geldner (/Witzel Gotō).

More problematic is ā́yur ná prāṇáḥ, where the first word should be the neut.

noun ā́yus- ‘lifetime’, since Grassmann’s supposed adjectival stem ā́yu- ‘beweglich’ does not exist (only the neut. noun ā́yu-, also ‘lifetime’). Thus, properly speaking, we should have an equational simile “breath like lifetime,” represented in Renou’s “souffle-animé comme la vie (même)” and Witzel Gotō “der Atem gleichsam als Leben.” Nonetheless I consider the interpretation as an improper compound, as in Geldner’s “wie der Lebenshauch,” to make more sense.

LIKE the Sun’s glance, like wealth of varied sort, like breath which is the life, like one’s own son,
Like a swift bird, a cow who yields her milk, pure and refulgent to the wood he speeds.

Like unto excellent wealth, like unto the shine of the sun, like unto living breath, like unto one’s own 1 son.

Wie ansehnlicher Reichtum, wie der Sonne Anblick, wie der Lebenshauch, wie der leibliche Sohn

Wie schöner Reichthum, – wie Sonne strahlend, wie Hauch und Leben – wie eigner Sohn lieb; Wie schneller Vogel – eilt ins Gehölz er, wie Milch die Kuh lässt, – hellstrahlend, leuchtend.

• अग्निः
• पराशरः शाक्तः
• पङ्क्तिः
• पञ्चमः

अब छासठवें सूक्त का आरम्भ किया जाता है। इसके प्रथम मन्त्र में पूर्वोक्त अग्नि के गुणों का उपदेश किया है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! आप सब लोग (रयिर्न) द्रव्यसमूह के समान (चित्रा) आश्चर्य गुणवाले (सूरः) सूर्य्य के (न) समान (संदृक्) अच्छे प्रकार दिखानेवाला (आयुः) जीवन के (न) समान (प्राणः) सब शरीर में रहनेवाला (नित्यः) कारणरूप से अविनाशिस्वरूप वायु के (न) समान (सूनुः) कार्य्यरूप से वायु के पुत्र के तुल्य वर्त्तमान (पयः) दूध के (न) समान (धेनुः) दूध देनेवाली गौ (तक्वा) चोर के (न) समान (भूर्णिः) धारण करने (विभावा) अनेक पदार्थों का प्रकाश करनेवाला (शुचिः) पवित्र अग्नि (वना) वन वा किरणों को (सिसक्ति) संयुक्त होता वा संयोग करता है, उसको यथावत् जान के कार्यों में उपयुक्त करो ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। मनुष्यों को उचित है कि जिस ईश्वर ने प्रजा के हित के लिए बहुत गुणवाले अनेक कार्य्यों के उपयोगी सत्य स्वभाववाले इस अग्नि को रचा है, उसी की सदा उपासना करें ॥ १ ॥

अन्वय: हे मनुष्या ! भवन्तो रयिर्नेव चित्रः सूरो नेव संदृगायुर्नेव प्राणो नित्यो नेव सूनुः पयो नेव धेनुस्तक्वा नेव भूर्णिर्विभावा शुचिरग्निर्वना सिसक्ति तं यथावद् विज्ञाय कार्येषूपयोजयन्तु ॥ १ ॥

पुनः सोऽग्निः कीदृश इत्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (रयिः) द्रव्यसमूहः (न) इव (चित्रा) विविधाश्चर्यगुणः। अत्र सुपां सुलुगित्याकारादेशः। (सूरः) सूर्यः (न) इव (सन्दृक्) सम्यग्दर्शयिता (आयुः) जीवनम् (न) इव (प्राणः) सर्वशरीरगामी वायुः (नित्यः) कारणरूपेणाविनाशिस्वरूपः (न) इव (सूनुः) कारणरूपेण वायोः पुत्रवद्वर्त्तमानः (तक्वा) स्तेनः। तक्वेति स्तेननामसु पठितम्। (निघं०३.२४) (भूर्णिः) धर्त्ता (वना) अरण्यानि किरणान् वा (सिसक्ति) समवैति (पयः) दुग्धम् (न) इव (धेनुः) दुग्धदात्री गौः (शुचिः) पवित्रः (विभावा) यो विविधान् पदार्थान् भाति प्रकाशयति सः ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। मनुष्यैर्येनेश्वरेण प्रजाहिताय विविधगुणोऽनेककार्योपयोगी सत्यस्वभावोऽग्निर्निर्मितः स एव सर्वदोपासनीयः ॥ १ ॥

या सूक्तात ईश्वर व अग्नीच्या गुणांचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्ताची पूर्वसूक्तार्थाबरोबर संगती जाणावी. ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. ज्या ईश्वराने प्रजेच्या हितासाठी अनेक गुण असणाऱ्या व अनेक कार्यात उपयुक्त असणाऱ्या अग्नीला निर्माण केलेले आहे म्हणून माणसांनी त्याचीच सदैव उपासना करावी. ॥ १ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - पराशरः शाक्त्यः
• छन्दः - द्विपदा विराट्

त᳓क्वा न᳓ भू᳓र्णिर् व᳓ना सिषक्ति
प᳓यो न᳓ धेनुः᳓ शु᳓चिर् विभा᳓वा

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; pentad (decasyllabic), including Arnold’s “pure” and “mixed”; see Oldenberg (1888) 95–8 and Arnold (1905) 238–40.
genre M;; pentad (decasyllabic), including Arnold’s “pure” and “mixed”; see Oldenberg (1888) 95–8 and Arnold (1905) 238–40.

Morph
bhū́rṇiḥ ← bhū́rṇi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)

siṣakti ← √sac- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

tákvā ← tákvan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vánā ← vána- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

dhenúḥ ← dhenú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

ná ← ná (invariable)

páyaḥ ← páyas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

śúciḥ ← śúci- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vibhā́vā ← vibhā́van- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

तक्वा॑ । न । भूर्णिः॑ । वना॑ । सि॒स॒क्ति॒ । पयः॑ । न । धे॒नुः । शुचिः॑ । वि॒भाऽवा॑ ॥

• takvā ← takvan
• [noun], nominative, singular, masculine

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• bhūrṇir ← bhūrṇiḥ ← bhūrṇi
• [noun], nominative, singular, masculine
• “impatient; restless.”

• vanā ← vana
• [noun], accusative, plural, neuter
• “forest; wood; tree; grove; vana [word]; forest; brush.”

• siṣakti ← sac
• [verb], singular, Present indikative
• “accompany; follow; company; obey; participate; enter.”

• payo ← payaḥ ← payas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “milk; milky juice; water; fluid; juice; payas [word]; drink.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• dhenuḥ ← dhenu
• [noun], nominative, singular, feminine
• “cow; dhenu [word]; milk.”

• śucir ← śuciḥ ← śuci
• [noun], nominative, singular, feminine
• “clean; clean; pure; bright; clear; honest; śuci [word]; clear; impeccant.”

• vibhāvā ← vibhāvan
• [noun], nominative, singular, feminine
• “illuminating; shining.”

अयमग्निः रयिर्न धनमिव चित्रा चायनीयो विचित्ररूपो वा सूरो न सूर्य इव संदृक् संद्रष्टा सर्वेषां वस्तूनां दर्शयिता आयुर्न प्राणः आयुर्मुखे संचरन् प्राणः प्रश्वसन्वायुरिव’ प्रियतमः । यद्वा । यथा प्राणवायुः आयुः जीवनमवस्थापयति । तथा चाम्नायते-’ यावद्ध्यस्मिन् शरीरे प्राणो वसति तावदायुः’ (कौ.उ.३.२) इति । एवमग्निरपि जाठररूपेणायुषोऽवस्थापयिता। नित्यः न सूनुः नित्यो ध्रुवः पुत्र इव प्रियकारी। यथौरसः पुत्रः पितुर्हितमेवाचरति तद्वदयमपि हितस्य स्वर्गस्य प्रापयिता । तथा चाम्नायते-’ पुत्रः पित्रे लोककृज्जातवेदः’ (तै. ब्रा. ३. ७. ७. १०) इति । तक्वा न गतिमानश्व इव भूर्णिः भर्ता । यथाश्व उपर्यारूढं पुरुषं बिभर्ति धारयति पोषयति वा तद्वदयमपीत्यर्थः। पयो न धेनुः पय इव प्रीणयिता शुचिः दीप्तः विभावा विशिष्टप्रकाशयुक्तः । एवंगुणविशिष्टोऽग्निः वना वनान्यरण्यानि सिषक्ति दग्धुं समवैति सेवते वा ॥ चित्रा । ‘सुपां सुलुक् ’ इति सोः पूर्वसवर्णदीर्घत्वम् । नित्यः ।’ नेर्ध्रुवे ’ ( पा. म. ४. २. १०४ ) इति त्यप् । प्रत्ययस्य पित्त्वादनुदात्तत्वे उपसर्गस्वर एव शिष्यते । तक्वा । ‘ तक हसने ’ । गतिकर्मसु पठितत्वादत्र गत्यर्थः । तकति गच्छतीति तक्वा । अन्येभ्योऽपि दृश्यन्ते ’ इति वनिप् । भूर्णिः । ‘ घृणिः पृश्निः’ इत्यादौ भरतेर्निप्रत्ययान्तो निपातितः ॥

Like a swooping (bird), ever restless, he clings to the wood;
like a milk-cow (yielding) milk, (he is) blazing and widely radiant.

Both tákvan- and bhū́rṇi- have received diverse tr., which I will not treat in detail here. For √tak as ‘plunge, rush’, etc., see EWA s.v. TAK; here and in takva-vī́- I take it to refer to a “swooping” bird of prey. As for bhū́rni, it belongs to √bhur ‘quiver’, and I tr. it here as ‘restless’ to capture the constant circling and diving of birds of prey. How then can he ‘cling’ (siṣakti) to the wood? The image must be of the flames of the fire constantly licking and dancing (to use our preferred metaphors in English), but always in contact with the wood. My “clings” is a more vivid version of the literal “accompanies, keeps company with.” To avoid the appearance of contradiction, the phrase might better have been rendered “ever restless, like a swooping (bird), he (yet) clings to the wood.” Note that the second syllable of vánā somewhat echoes the ná simile markers of previous pādas.

The simile of c is syntactically problematic, consisting of a neut. NA sg.

páyaḥ ‘milk’ and a fem. nom. sg. dhenúḥ ‘milk-cow’, with the relation between them unspecified. Geldner simply takes it as a functional compound (“wie die Kuhmilch”), though unlike “life-breath” in 1c, the order of the elements would be wrong; Renou takes dhenúḥ as if it were gen. (“comme le lait (de) la vache-laitière”), while Oldenberg (SBE) and Witzel Gotō render it as two similes (Oldenberg “like milk, like a milch-cow”). I have supplied a verb “(yielding),” allowing páyaḥ to serve as acc. object, on the basis of IV.57.2 dhenúr iva páyaḥ … dhukṣva. None of these solutions is immediately satisfying. One clue might be whether the adjectives in d (śúcir vibhā́vā ‘blazing/gleaming and ‘farradiant’) are applicable to either the one or the other of the nouns in the simile, but this doesn’t turn out to be very helpful. Although both adjectives are regularly used of Agni, they are characteristic of neither milk nor cows. One exception is V.1.3 śúcir aṅkte śúcibhir góbhir agníḥ “blazing Agni is anointed with blazing cows,” but there the “cows” stand for products of the cow, either milk (so the published translation) or, more likely, ghee, so that a metaphorical application to either noun is possible. And it may be that the simile in c is to be taken by itself, detached from the adjectives in d; see, e.g., 3cd, where the two pādas, one a simile, the other not, are semantically independent.

He offers safety like a pleasant home, like ripened corn, the Conqueror of men.
Like a Seer lauding, famed among the folk; like a steed friendly he vouchsafes us power.

Like unto a quick takvan 1 he (Agni) holds the wood, like milk, like a milch cow 2, bright and shining.

wie ein flüchtiges Raubtier sucht er die Wälder auf, wie die Kuhmilch hell, glänzend.

Wie schöner Reichthum, – wie Sonne strahlend, wie Hauch und Leben – wie eigner Sohn lieb; Wie schneller Vogel – eilt ins Gehölz er, wie Milch die Kuh lässt, – hellstrahlend, leuchtend.

• अग्निः
• पराशरः शाक्तः
• पङ्क्तिः
• पञ्चमः

अब छासठवें सूक्त का आरम्भ किया जाता है। इसके प्रथम मन्त्र में पूर्वोक्त अग्नि के गुणों का उपदेश किया है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! आप सब लोग (रयिर्न) द्रव्यसमूह के समान (चित्रा) आश्चर्य गुणवाले (सूरः) सूर्य्य के (न) समान (संदृक्) अच्छे प्रकार दिखानेवाला (आयुः) जीवन के (न) समान (प्राणः) सब शरीर में रहनेवाला (नित्यः) कारणरूप से अविनाशिस्वरूप वायु के (न) समान (सूनुः) कार्य्यरूप से वायु के पुत्र के तुल्य वर्त्तमान (पयः) दूध के (न) समान (धेनुः) दूध देनेवाली गौ (तक्वा) चोर के (न) समान (भूर्णिः) धारण करने (विभावा) अनेक पदार्थों का प्रकाश करनेवाला (शुचिः) पवित्र अग्नि (वना) वन वा किरणों को (सिसक्ति) संयुक्त होता वा संयोग करता है, उसको यथावत् जान के कार्यों में उपयुक्त करो ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। मनुष्यों को उचित है कि जिस ईश्वर ने प्रजा के हित के लिए बहुत गुणवाले अनेक कार्य्यों के उपयोगी सत्य स्वभाववाले इस अग्नि को रचा है, उसी की सदा उपासना करें ॥ १ ॥

अन्वय: हे मनुष्या ! भवन्तो रयिर्नेव चित्रः सूरो नेव संदृगायुर्नेव प्राणो नित्यो नेव सूनुः पयो नेव धेनुस्तक्वा नेव भूर्णिर्विभावा शुचिरग्निर्वना सिसक्ति तं यथावद् विज्ञाय कार्येषूपयोजयन्तु ॥ १ ॥

पुनः सोऽग्निः कीदृश इत्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (रयिः) द्रव्यसमूहः (न) इव (चित्रा) विविधाश्चर्यगुणः। अत्र सुपां सुलुगित्याकारादेशः। (सूरः) सूर्यः (न) इव (सन्दृक्) सम्यग्दर्शयिता (आयुः) जीवनम् (न) इव (प्राणः) सर्वशरीरगामी वायुः (नित्यः) कारणरूपेणाविनाशिस्वरूपः (न) इव (सूनुः) कारणरूपेण वायोः पुत्रवद्वर्त्तमानः (तक्वा) स्तेनः। तक्वेति स्तेननामसु पठितम्। (निघं०३.२४) (भूर्णिः) धर्त्ता (वना) अरण्यानि किरणान् वा (सिसक्ति) समवैति (पयः) दुग्धम् (न) इव (धेनुः) दुग्धदात्री गौः (शुचिः) पवित्रः (विभावा) यो विविधान् पदार्थान् भाति प्रकाशयति सः ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। मनुष्यैर्येनेश्वरेण प्रजाहिताय विविधगुणोऽनेककार्योपयोगी सत्यस्वभावोऽग्नि-र्निर्मितः स एव सर्वदोपासनीयः ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - जी माणसे जीवन हेतू असलेल्या ब्रह्मचर्याला कार्यसिद्धीसाठी चांगल्या प्रकारे जाणून आहार व विहारात पदार्थांचा उपयोग करतात ती दीर्घायुषी बनून सुखी होतात. ॥ २ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - पराशरः शाक्त्यः
• छन्दः - द्विपदा विराट्

दाधा᳓र क्षे᳓मम् ओ᳓को न᳓ रण्वो᳓
य᳓वो न᳓ पक्वो᳓ जे᳓ता ज᳓नानाम्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; pentad (decasyllabic), including Arnold’s “pure” and “mixed”; see Oldenberg (1888) 95–8 and Arnold (1905) 238–40.
genre M;; pentad (decasyllabic), including Arnold’s “pure” and “mixed”; see Oldenberg (1888) 95–8 and Arnold (1905) 238–40.

Morph
dādhā́ra ← √dhr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

kṣémam ← kṣéma- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)

ókaḥ ← ókas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

raṇváḥ ← raṇvá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

jánānām ← jána- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

jétā ← jétar- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)

pakváḥ ← pakvá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yávaḥ ← yáva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

दा॒धार॑ । क्षेम॑म् । ओकः॑ । न । र॒ण्वः । यवः॑ । न । प॒क्वः । जेता॑ । जना॑नाम् ॥

• dādhāra ← dhṛ
• [verb], singular, Perfect indicative
• “keep; put; hold; assume; wear; take; promise; stay; exist; hold; begin; dip.”

• kṣemam ← kṣema
• [noun], accusative, singular, neuter
• “ease; happiness; peace; tranquillity; kṣema [word]; respite; rest.”

• oko ← okaḥ ← oka
• [noun], nominative, singular, neuter
• “home; house; oka [word].”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• raṇvo ← raṇvaḥ ← raṇva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “agreeable; happy; delightful; gay.”

• yavo ← yavaḥ ← yava
• [noun], nominative, singular, masculine
• “barley; yava; barleycorn; yava [word]; yava; yavakṣāra; grain.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• pakvo ← pakvaḥ ← pakva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “heated; pakva; ripe; cooked; festering; baked; developed; doomed; digested; pakva [word]; suppurative; gray; fruiting; done.”

• jetā ← ji
• [verb], singular, periphrast. future
• “overcome; cure; win; conquer; control; win; succeed; remove; beat; govern; surpass; suppress.”

• janānām ← jana
• [noun], genitive, plural, masculine
• “people; national; man; relative; jan; Janaloka; person; jana [word]; man; attendant; Jana; foreigner; inhabitant; group.”

Sayana bhashya empty

English translation:

“[3-4] Like a secure mansion, he proects property; he (nourishes people) like barley; he is the conqueror of (hostile)) men; he is like a ṛṣi, the praiser (of the gods), eminent amongst (devout) person ns; as a spirited horse (goes to battle), he repairs delighted to the hall of sacrifice; may be bestow upon us food.”

Delightful like a home, he maintains peace;
ripe like grain, a conqueror of peoples.

As Renou notes, we might expect suffix-accented jetā́with gen. jánānām. Witzel Gotō, following Tichy (1995: 343-44), interpret the gen. in datival function (“als Sieger für die Menschen”) to avoid nominal rection with a root-accented agent noun. But since this accentual “rule” is often broken, I see no problem with the standard interpr. as objective gen. “conquerer of peoples.”

With flame insatiate, like eternal might; caring for each one like a dame at home;
Bright when he shines forth, whitish mid the folk, like a car, gold-decked, thundering to the fight.

He holds safety, pleasant like a homestead, like ripe barley, a conqueror of men,

Er sichert die Ruhe, behaglich wie das Heim, wie reifes Korn, der Besieger der Völker.

Behagen schafft er, – hold wie ein Wohnhaus, wie reife Gerste, – der Männer Sieger, Wie Sänger rauschend, – gerühmt bei Menschen, wie lieber Renner – verschafft er Labung.

• अग्निः
• पराशरः शाक्तः
• पङ्क्तिः
• पञ्चमः

फिर वह मनुष्य कैसा हो, यह विषय अगले मन्त्र में कहा है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - जो मनुष्य (ओकः) घर के (न) समान (रण्वः) रमणीयस्वरूप (पक्वः) पके (यवः) सुख करनेवाले यव के (न) समान (ऋषिः) मन्त्रों के अर्थ को जाननेवाले विद्वान् के (न) समान (स्तुभ्वा) सत्कार के योग्य (वाजी) वेगवान् घोड़े के समान (प्रीतः) कमनीय (विक्षु) प्रजाओं में (प्रशस्त) श्रेष्ठ (जनानाम्) मनुष्य आदि प्राणियों को (जेता) सुख प्राप्त करानेवाला (वयः) जीवन (दधाति) धारण करता है, वह (क्षेमम्) रक्षा को (दाधार) धारण करता है ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। जो मनुष्य जीवन के निमित्त ब्रह्मचर्य्यादि कर्मों को काम की सिद्धि के लिये अच्छे प्रकार जानके युक्तिपूर्वक आहार और विहार के अर्थ यथायोग्य पदार्थों को धारण करते हैं, वे बहुत काल पर्यन्त जी के सदा सुखी होते हैं ॥ २ ॥

अन्वय: यो मनुष्य ओको नेव रण्वः पक्वो यवो नेव पक्वऋषिर्नेव स्तुभ्वा वाजी नेव प्रीतो विक्षु प्रशस्तो जनानां जेता वयो दधाति स क्षेमं दाधार ॥ २ ॥

पुनः स मनुष्यः कीदृशो भवेदित्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (दाधार) धरेत्। अत्र तुजादित्वाद् दीर्घोऽभ्यासः। (क्षेमम्) कल्याणकरं रक्षणम् (ओकः) गृहम् (न) इव (रण्वः) रमणीयः (यवः) सुखकारी धान्यविशेषः (न) इव (पक्वः) उपभोक्तुमर्हः (जेता) उत्कर्षत्वप्रापकः (जनानाम्) मनुष्यादीनाम् (ऋषिः) मन्त्रार्थद्रष्टा विद्वान् विद्याप्रकाशकः (न) इव (स्तुभ्वा) अर्चकः। स्तोभतीत्यर्चतिकर्मसु पठितम्। (निघं०३.१४) (विक्षु) उत्पन्नासु प्रजासु (प्रशस्तः) श्रेष्ठः (वाजी) वेगवानश्वः (न) इव (प्रीतः) कमनीयः (वयः) जीवनम् (दधाति) धरेत् ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। ये मनुष्या जीवनहेतून् ब्रह्मचर्यादीन् सम्यग् विज्ञाय कार्य्यसिद्धये संप्रयुञ्जते युक्ताहारविहारायोपयुक्तान् पदार्थान् धरन्ति, ते दीर्घायुषो भूत्वा सदा सुखिनो भवन्ति ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जो ज्ञान व कर्माप्रमाणे सदैव वर्तमान असतो. अनुकूल स्त्रीप्रमाणे सुखाचे निमित्त असतो. सूर्याप्रमाणे शुभगुणांचा प्रकाश करणारा असतो. अद्भुत रथाप्रमाणे मोक्षमार्गाकडे नेणारा, वीराप्रमाणे युद्धात विजय मिळविणारा असतो, त्याला राज्यलक्ष्मी प्राप्त होते. ॥ ३ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - पराशरः शाक्त्यः
• छन्दः - द्विपदा विराट्

ऋ᳓षिर् न᳓ स्तु᳓भ्वा विक्षु᳓ प्रशस्तो᳓
वाजी᳓ न᳓ प्रीतो᳓ व᳓यो दधाति

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; pentad (decasyllabic), including Arnold’s “pure” and “mixed”; see Oldenberg (1888) 95–8 and Arnold (1905) 238–40.
genre M;; pentad (decasyllabic), including Arnold’s “pure” and “mixed”; see Oldenberg (1888) 95–8 and Arnold (1905) 238–40.

Morph
ná ← ná (invariable)

praśastáḥ ← √śaṁs- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

ŕ̥ṣiḥ ← ŕ̥ṣi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

stúbhvā ← stúbhvan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vikṣú ← víś- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

dadhāti ← √dhā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

ná ← ná (invariable)

prītáḥ ← √prī- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

vājī́ ← vājín- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

váyaḥ ← váyas- 2 (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ऋषिः॑ । न । स्तुभ्वा॑ । वि॒क्षु । प्र॒ऽश॒स्तः । वा॒जी । न । प्री॒तः । वयः॑ । द॒धा॒ति॒ ॥

• ṛṣir ← ṛṣiḥ ← ṛṣi
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Ṛṣi; spiritual teacher; ascetic; Mantra.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• stubhvā ← stubhvan
• [noun], nominative, singular, masculine

• vikṣu ← viś
• [noun], locative, plural
• “people; tribe; Vaisya; national; viś; real property; Vaisya.”

• praśasto ← praśastaḥ ← praśaṃs ← √śaṃs
• [verb noun], nominative, singular
• “recommend; approve; praise; laud; favor; proclaim.”

• vājī ← vājin
• [noun], nominative, singular, masculine
• “horse; bird; seven; hero; achiever; aphrodisiac.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• prīto ← prītaḥ ← prī
• [verb noun], nominative, singular
• “delight; gladden; satisfy; nutrify; comfort.”

• vayo ← vayaḥ ← vayas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “age; vigor; old age; strength; vayas [word]; aging; power; youth; food.”

• dadhāti ← dhā
• [verb], singular, Present indikative
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

अयमग्निः क्षेमं लब्धस्य धनस्य रक्षणं दाधार धारयति । स्तोतृभ्यो दत्तस्य धनस्य रक्षणं कर्तुं शक्नोतीति भावः । ओको न निवासस्थानं गृहमिव रण्वः रमणीयः । यद्वा । गन्तव्यः । गृहवत् सर्वैः प्राप्यते इत्यर्थः। यवो न यव इव पक्वः । यथा पक्वो यव उपभोगयोग्यः भवति तद्वदग्निरपि पाकादिकार्यहेतुतया उपभोग्यः इत्यर्थः । जनानां जेता शत्रुजनानां मध्येऽभिभविता ऋषिर्न मन्त्रद्रष्टा ऋषिरिव स्तुभ्वा देवानां स्तोता विक्षु यजमानलक्षणेषु मनुष्येषु प्रशस्तः प्रख्यातः वाजी न अश्व इव प्रीतः हर्षयुक्तः । यथाश्वो हर्षयुक्तो युद्धाभिमुखं गच्छति तद्वदयमपि देवानां हविर्वहने हर्षयुक्तो भवतीत्यर्थः । एवंभूतोऽग्निः वयः अन्नं दधाति दधातु । अस्मभ्यं ददात्वित्यर्थः । वय इत्यन्ननाम। ‘ वयः क्षद्म’ इति तन्नामसु पाठात् ॥ दाधार । तुजादीनाम् ’ इति अभ्यासस्य दीर्घत्वम् । क्षेमम् । क्षियति निवसत्यनेनेति क्षेमः । ‘ अर्तिस्तुसु ’ इत्यादिना मन् । नित्त्वादाद्युदात्तत्वम् । रण्वः । ‘ रवि धवि गत्यर्थाः । अस्मात् कर्मणि कप्रत्ययः । इदित्त्वात् नुम् । जेता । तृनन्त आद्युदात्तः । जनानाम् । यतश्च निर्धारणम् ’ ( पा. सू. २. ३. ४१ ) इति निर्धारणे षष्ठी, नेयं कर्मणि षष्ठी इति ‘न लोकाव्ययनिष्ठा । इति षष्ठीप्रतिषेधो न भवति । स्तुभ्वा। स्तोभतिः स्तुतिकर्मा । ‘ अन्येभ्योऽपि दृश्यन्ते’ इति क्वनिप्॥

Having rhythm like a seer, lauded among the clans;
well treated like a winning horse, he confers vitality.

He strikes with terror like a dart shot forth, e’en like an archer’s arrow tipped with flame;
Master of present and of future life, the maidens’ lover and the matrons’ Lord.

Like a Rishi uttering (sacred) shouts, praised among the clans; like a well-cared-for race-horse 1, Agni bestows vigour.

lobsingend wie ein Rishi, unter allen Völkern gefeiert, wie ein freudiges Streitroß leiht er die Kraft.

Behagen schafft er, – hold wie ein Wohnhaus, wie reife Gerste, – der Männer Sieger, Wie Sänger rauschend, – gerühmt bei Menschen, wie lieber Renner – verschafft er Labung.

• अग्निः
• पराशरः शाक्तः
• विराट्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर वह मनुष्य कैसा हो, यह विषय अगले मन्त्र में कहा है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - जो मनुष्य (ओकः) घर के (न) समान (रण्वः) रमणीयस्वरूप (पक्वः) पके (यवः) सुख करनेवाले यव के (न) समान (ऋषिः) मन्त्रों के अर्थ को जाननेवाले विद्वान् के (न) समान (स्तुभ्वा) सत्कार के योग्य (वाजी) वेगवान् घोड़े के समान (प्रीतः) कमनीय (विक्षु) प्रजाओं में (प्रशस्त) श्रेष्ठ (जनानाम्) मनुष्य आदि प्राणियों को (जेता) सुख प्राप्त करानेवाला (वयः) जीवन (दधाति) धारण करता है, वह (क्षेमम्) रक्षा को (दाधार) धारण करता है ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। जो मनुष्य जीवन के निमित्त ब्रह्मचर्य्यादि कर्मों को काम की सिद्धि के लिये अच्छे प्रकार जानके युक्तिपूर्वक आहार और विहार के अर्थ यथायोग्य पदार्थों को धारण करते हैं, वे बहुत काल पर्यन्त जी के सदा सुखी होते हैं ॥ २ ॥

अन्वय: यो मनुष्य ओको नेव रण्वः पक्वो यवो नेव पक्वऋषिर्नेव स्तुभ्वा वाजी नेव प्रीतो विक्षु प्रशस्तो जनानां जेता वयो दधाति स क्षेमं दाधार ॥ २ ॥

पुनः स मनुष्यः कीदृशो भवेदित्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (दाधार) धरेत्। अत्र तुजादित्वाद् दीर्घोऽभ्यासः। (क्षेमम्) कल्याणकरं रक्षणम् (ओकः) गृहम् (न) इव (रण्वः) रमणीयः (यवः) सुखकारी धान्यविशेषः (न) इव (पक्वः) उपभोक्तुमर्हः (जेता) उत्कर्षत्वप्रापकः (जनानाम्) मनुष्यादीनाम् (ऋषिः) मन्त्रार्थद्रष्टा विद्वान् विद्याप्रकाशकः (न) इव (स्तुभ्वा) अर्चकः। स्तोभतीत्यर्चतिकर्मसु पठितम्। (निघं०३.१४) (विक्षु) उत्पन्नासु प्रजासु (प्रशस्तः) श्रेष्ठः (वाजी) वेगवानश्वः (न) इव (प्रीतः) कमनीयः (वयः) जीवनम् (दधाति) धरेत् ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। ये मनुष्या जीवनहेतून् ब्रह्मचर्यादीन् सम्यग् विज्ञाय कार्य्यसिद्धये संप्रयुञ्जते युक्ताहारविहारायोपयुक्तान् पदार्थान् धरन्ति, ते दीर्घायुषो भूत्वा सदा सुखिनो भवन्ति ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. माणसांनी हे जाणावे की विद्येमुळे सम्यक प्रयत्नाने जसे प्रशिक्षणयुक्त सिद्ध सेना शत्रूंना जिंकून विजय मिळविते. जसे धनुर्वेदविद् शत्रूंवर अस्र शस्त्र सोडून त्यांचे छेदन करून त्यांना पलायन करण्यास भाग पाडतात. तसेच उत्तम सेनापती सर्व दुःखांचा नाश करतो. हे तुम्ही जाणा. ॥ ४ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - पराशरः शाक्त्यः
• छन्दः - द्विपदा विराट्

दुरो᳓कशोचिः क्र᳓तुर् न᳓ नि᳓त्यो
जाये᳓व यो᳓नाव् अ᳓रं वि᳓श्वस्मै

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; pentad (decasyllabic), including Arnold’s “pure” and “mixed”; see Oldenberg (1888) 95–8 and Arnold (1905) 238–40.
genre M;; pentad (decasyllabic), including Arnold’s “pure” and “mixed”; see Oldenberg (1888) 95–8 and Arnold (1905) 238–40.

Morph
durókaśociḥ ← durókaśocis- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

krátuḥ ← krátu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)

nítyaḥ ← nítya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

áram ← áram (invariable)

iva ← iva (invariable)

jāyā́ ← jāyā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

víśvasmai ← víśva- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

yónau ← yóni- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

दु॒रोक॑ऽशोचिः । क्रतुः॑ । न । नित्यः॑ । जा॒याऽइ॑व । योनौ॑ । अर॑म् । विश्व॑स्मै ॥

• durokaśociḥ ← duroka
• [noun]

• durokaśociḥ ← śociḥ ← śocis
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; flare; burn; radiance.”

• kratur ← kratuḥ ← kratu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “yajña; decision; plan; deliberation; intelligence; Kratu; will; kratu [word]; desire; resoluteness; ritual.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• nityo ← nityaḥ ← nitya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “continuous; own(a); changeless; everlasting; continual; devoted(p); permanent; obligatory; continuing; indispensable; native; addicted; connatural; necessary; durable; ageless; invariable; biological.”

• jāyeva ← jāyā
• [noun], nominative, singular, feminine
• “wife; jāyā [word].”

• jāyeva ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• yonāv ← yonau ← yoni
• [noun], locative, singular, feminine
• “vagina; vulva; uterus; beginning; origin; reincarnation; birthplace; family; production; cause; race; grain; raw material; birth; kind; caste; kinship; bed.”

• araṃ ← aram
• [adverb]

• viśvasmai ← viśva
• [noun], dative, singular, masculine
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

Sayana bhashya empty

English translation:

“[5-6] Agni of unattainable brightness, is like a vigilant sacrificer; he is an ornament to all (in the sacrificial chamber), like a woman in a dwelling; when he shines with wonderful lustre, he is like the white (sun) or like a golden chariot amongst men, resplendent in battle.”

Whose blaze is beyond domestication like one’s own will;
like a wife in the lap, enough for anyone.

The two halves of this verse are conceptually more complex than those preceding. Most tr. take a and b as implicitly contrastive: Agni’s blaze is undomesticated but he is nonetheless intimately familiar – e.g., Geldner “Dessen Flamme schwer heimisch wird, (und doch ist er) eingeboren wie die Einsicht.” This is certainly possible. However, although I recognize the contrast between duróka- and nítya-, I think the poet is equating the two elements in a clever play: Agni’s flame can’t be controlled and “domesticated” anymore than a man in the grip of his own will.

As for the second half, I find it hard to believe that the poet is implying that one’s wife is at the disposition of everybody, with the distasteful sexual connotations this implies – as in Renou’s “(se mettent) à disposition pour chacun comme l’épouse sur la couche.” Rather I think this is the Papageno situation: all it takes for anyone to be happy is his own wife in his lap.

To him lead all your ways: may we attain the kindled God as cows their home at eve.
He drives the flames below as floods their swell: the rays rise up to the fair place of heaven.

He to whose flame men do not grow accustomed 1, who is like one’s own mind 2, like a wife on a couch, enough for all (happiness).

Dessen Flamme schwer heimisch wird, und doch ist er eingeboren wie die Einsicht, für jeden bereit wie die Frau auf dem Lager

Nicht leicht entzündbar, – wie Kraft beständig, wie Frau im Hause – bereit für jeden; Hell, wenn er aufstrahlt – wie Licht in Häusern, wie goldner Wagen – in Schlachten eilend.

• अग्निः
• पराशरः शाक्तः
• विराट्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर वह कैसा है, इस विषय को अगले मन्त्र में कहा है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (यत्) जो मनुष्य (क्रतुः) बुद्धि वा कर्म के (न) समान (नित्यः) अविनाशिस्वभाव (जायेव) भार्या के समान (योनौ) कारणरूप में (अरम्) अलंकर्त्ता (श्वेतः) शुद्ध शुक्लवर्ण के (न) समान (विक्षु) प्रजाओं में शुद्ध करने (रथः) सुवर्णादि से निर्मित विमानादि यान के (न) समान (रुक्मी) रुचि करनेवाले कर्म वा गुणयुक्त (दुरोकशोचिः) दूरस्थानों में दीप्तियुक्त (विश्वस्मै) सब जगत् के लिये सुख करने (समत्सु) संग्रामों में (चित्रः) अद्भुत स्वभावयुक्त (अभ्राट्) आप ही प्रकाशमान होने से शुद्ध (त्वेषः) प्रदीप्त स्वभाववाला है, वही चक्रवर्त्ति राजा होने के योग्य होता है ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। मनुष्यों को जानना चाहिये कि जो ज्ञान और कर्मकाण्ड के समान सदा वर्त्तमान, अनुकूल स्त्री के समान सुखों का निमित्त, सूर्य के समान शुभगुणों को प्रकाश करने, आश्चर्य गुणवाले रथ के समान मोक्ष में प्राप्त करने, वीर के समान युद्धों में विजय करनेवाला हो, वह राज्यलक्ष्मी को प्राप्त होता है ॥ ३ ॥

अन्वय: यद्यो मनुष्यो क्रतुर्नेव नित्यो जायेव योनावरं कर्त्ता श्वेतो नेव विक्षु रथो नेव रुक्मी दुरोकशोचिर्विश्वस्मै सर्वसुखकर्त्ता समत्सु चित्रोऽभ्राट् त्वेषोऽस्ति स सम्राड् भवितुमर्हति ॥ ३ ॥

पुनः स कीदृश इत्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (दुरोकशोचिः) दूरस्थेष्वोकेषु स्थानेषु शोचयो दीप्तयो यस्य सः (क्रतुः) प्रज्ञा कर्म वा (न) इव (नित्यः) अविनश्वरस्वभावः (जायेव) यथा भार्या तथा (योनौ) कारणे (अरम्) अलम् (विश्वस्मै) सर्वस्मै जगते (चित्रः) अद्भुतस्वभावः (यत्) यः (अभ्राट्) न केनापि प्रकाशितो भवति स्वप्रकाशत्वात् (श्वेतः) भास्वरस्वरूपत्वाच्छुद्धः (न) इव (रुक्मी) प्रशस्तानि रुक्माणि रोचकानि कर्माणि गुणा वा सन्ति यस्य सः (त्वेषः) प्रदीप्तस्वभावः (समत्सु) संग्रामेषु। समत्स्विति संग्रामनामसु पठितम्। (निघं०२.१७) ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। मनुष्यैर्यो ज्ञानकर्मवत्सदा वर्त्तमानोऽनुकूलस्त्रीवत्सर्वसुखनिमित्तः सूर्य्यवत् प्रकाशकोऽद्भुतो रथवन्मोक्षमार्गस्य नेता वीरवद्युद्धेषु विजेता वर्त्तते, स राज्यश्रियमवाप्नोति ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमा व वाचकलुप्तोपमालंकार आहेत. जे सभापती इत्यादी परमेश्वराचे सेवन व विद्युत अग्नी सिद्ध करतात. जसे गायींना गृह व किरणांना सूर्य प्राप्त होतो, तसा त्यांना आनंद मिळतो. जशी माणसे समुद्राद्वारे नाना प्रकारची कार्ये सिद्ध करून सुशोभित होतात तसे सज्जन पुरुषांनी अंतर्यामी परमेश्वराची उपासना व विद्युत विद्या यथायोग्य सिद्ध करून आपल्या सर्व कामना पूर्ण कराव्यात. ॥ ५ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - पराशरः शाक्त्यः
• छन्दः - द्विपदा विराट्

चित्रो᳓ य᳓द् अ᳓भ्राट् छ्वेतो᳓ न᳓ विक्षु᳓
र᳓थो न᳓ रुक्मी᳓ त्वेषः᳓ सम᳓त्सु

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; pentad (decasyllabic), including Arnold’s “pure” and “mixed”; see Oldenberg (1888) 95–8 and Arnold (1905) 238–40.
genre M;; pentad (decasyllabic), including Arnold’s “pure” and “mixed”; see Oldenberg (1888) 95–8 and Arnold (1905) 238–40.

Morph
ábhrāṭ ← √bhrāj- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

citráḥ ← citrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)

śvetáḥ ← śvetá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vikṣú ← víś- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ná ← ná (invariable)

ráthaḥ ← rátha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

rukmī́ ← rukmín- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

samátsu ← samád- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

tveṣáḥ ← tveṣá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

चि॒त्रः । यत् । अभ्रा॑ट् । श्वे॒तः । न । वि॒क्षु । रथः॑ । न । रु॒क्मी । त्वे॒षः । स॒मत्ऽसु॑ ॥

• citro ← citraḥ ← citra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “manifold; extraordinary; beautiful; divers(a); varicolored; bright; bright; bright; outstanding; agitated; aglitter(p); brilliant; painted; obvious; patched; bizarre.”

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• abhrāṭ ← bhrāj
• [verb], singular, Root aorist (Ind.)
• “shine; glitter; look.”

• chveto ← chvetaḥ ← śveta
• [noun], nominative, singular, masculine
• “white; bright; śveta [word]; bright.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• vikṣu ← viś
• [noun], locative, plural
• “people; tribe; Vaisya; national; viś; real property; Vaisya.”

• ratho ← rathaḥ ← ratha
• [noun], nominative, singular, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• rukmī ← rukmin
• [noun], nominative, singular, masculine

• tveṣaḥ ← tveṣa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “awful; brilliant; aglitter(p); bright.”

• samatsu ← samad
• [noun], locative, plural, feminine
• “conflict; strife.”

दुरोकशोचिः दुष्प्रापतेजाः क्रतुर्न नित्यः। क्रतुः कर्मणां कर्ता । स इव ध्रुवः । यथा सः कर्मसु ध्रुवोऽप्रमत्तः सन् जागर्ति तद्वदयमप्यग्निः कर्मसु रक्षसां दहने ध्रुवो जागर्तीत्यर्थः । योनौ गृहे वर्तमाना जायेव योषिदिव अग्निहोत्रादिगृहे वर्तमानो वह्निः विश्वस्मै सर्वस्मै यष्टृजनाय अरम् अलं भूषणं भवति । यथा जायया गृहमलंकृतं भवति तद्वदग्निना यज्ञगृहमप्यलंकृतं सत् दृश्यते इत्यर्थः । चित्रः चायनीयो विचित्रदीप्तिर्वा यत् यदायमग्निः अभ्राट् भ्राजते तदानीं श्वेतो न शुभ्रवर्ण आदित्य इव भवति। रात्रौ हि अहनि सूर्य इवाग्निः’ प्रकाशको भवति । विक्षु प्रजासु रथो न रथ इव रुक्मी सुवर्णवद्रोचमानदीप्तियुक्तः समत्सु संग्रामेषु त्वेषः दीप्तः । एवंभूतोऽग्निर्यदभ्राडिति पूर्वेणान्वयः ॥ दुरोकशोचिः । ‘ उच समवाये । ‘ ईषद्दुःसुषु° ’ इति कृच्छ्रार्थे खल् । बहुलवचनात् कुत्वम् । लित्स्वरेण प्रत्ययात् पूर्वस्योदात्तत्वम् । दुरोकं शोचिस्तेजो यस्य । बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । अरम् । वालमूल° ’ ( पा. म. ८. २. १८) इत्यादिना लकारस्य रेफादेशः । अभ्राट् । ‘ भ्राजृ दीप्तौ ’ । लङि व्यत्ययेन परस्मैपदम् । ‘ बहुलं छन्दसि ’ इति शपो लुक् । व्रश्चादिषत्वे जश्त्वम्। अडागम उदात्तः । यद्वृत्तयोगादनिघातः। समत्सु । समानं माद्यन्त्येष्विति समदः संग्रामाः । औणादिकः अधिकरणे क्विप्। समानस्य च्छन्दसि ’ इति सभावः । यद्वा । सम्यगत्ति भक्षयति वीरानिति समत् । संपूर्वादत्तेः ‘क्विप् च ’ इति क्विप् ॥

When, glittering, he has flashed like a white (horse) among the clans, like a brilliant chariot (he is) dazzling in combats.

The “horse” generally supplied with śvetáḥ ‘white’ is based on the regular cooccurrence of that adj. with áśva- and other expressions for ‘horse’, including metaphorically of Agni (e.g., V.1.4). It of course also harmonizes nicely with the chariot of cd.

चि॒त्रो यदभ्रा॑ट् छ्वे॒तो न वि॒क्षु रथो॒ न रु॒क्मी त्वे॒षः स॒मत्सु॑ ॥

When the bright (Agni) has shone forth, he is like a white (horse [?]) 1 among people, like a chariot with golden ornaments, impetuous in fights.

Wenn er prächtig erglänzte wie ein Schimmel unter dem Volke, wie ein goldverzierter Wagen in den Kämpfen wutentbrannt.

Nicht leicht entzündbar, – wie Kraft beständig, wie Frau im Hause – bereit für jeden; Hell, wenn er aufstrahlt – wie Licht in Häusern, wie goldner Wagen – in Schlachten eilend.

• अग्निः
• पराशरः शाक्तः
• द्विपदा विराट्
• पञ्चमः

फिर वह कैसा है, इस विषय को अगले मन्त्र में कहा है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (यत्) जो मनुष्य (क्रतुः) बुद्धि वा कर्म के (न) समान (नित्यः) अविनाशिस्वभाव (जायेव) भार्या के समान (योनौ) कारणरूप में (अरम्) अलंकर्त्ता (श्वेतः) शुद्ध शुक्लवर्ण के (न) समान (विक्षु) प्रजाओं में शुद्ध करने (रथः) सुवर्णादि से निर्मित विमानादि यान के (न) समान (रुक्मी) रुचि करनेवाले कर्म वा गुणयुक्त (दुरोकशोचिः) दूरस्थानों में दीप्तियुक्त (विश्वस्मै) सब जगत् के लिये सुख करने (समत्सु) संग्रामों में (चित्रः) अद्भुत स्वभावयुक्त (अभ्राट्) आप ही प्रकाशमान होने से शुद्ध (त्वेषः) प्रदीप्त स्वभाववाला है, वही चक्रवर्त्ति राजा होने के योग्य होता है ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। मनुष्यों को जानना चाहिये कि जो ज्ञान और कर्मकाण्ड के समान सदा वर्त्तमान, अनुकूल स्त्री के समान सुखों का निमित्त, सूर्य के समान शुभगुणों को प्रकाश करने, आश्चर्य गुणवाले रथ के समान मोक्ष में प्राप्त करने, वीर के समान युद्धों में विजय करनेवाला हो, वह राज्यलक्ष्मी को प्राप्त होता है ॥ ३ ॥

अन्वय: यद्यो मनुष्यो क्रतुर्नेव नित्यो जायेव योनावरं कर्त्ता श्वेतो नेव विक्षु रथो नेव रुक्मी दुरोकशोचि-र्विश्वस्मै सर्वसुखकर्त्ता समत्सु चित्रोऽभ्राट् त्वेषोऽस्ति स सम्राड् भवितुमर्हति ॥ ३ ॥

पुनः स कीदृश इत्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (दुरोकशोचिः) दूरस्थेष्वोकेषु स्थानेषु शोचयो दीप्तयो यस्य सः (क्रतुः) प्रज्ञा कर्म वा (न) इव (नित्यः) अविनश्वरस्वभावः (जायेव) यथा भार्या तथा (योनौ) कारणे (अरम्) अलम् (विश्वस्मै) सर्वस्मै जगते (चित्रः) अद्भुतस्वभावः (यत्) यः (अभ्राट्) न केनापि प्रकाशितो भवति स्वप्रकाशत्वात् (श्वेतः) भास्वरस्वरूपत्वाच्छुद्धः (न) इव (रुक्मी) प्रशस्तानि रुक्माणि रोचकानि कर्माणि गुणा वा सन्ति यस्य सः (त्वेषः) प्रदीप्तस्वभावः (समत्सु) संग्रामेषु। समत्स्विति संग्रामनामसु पठितम्। (निघं०२.१७) ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। मनुष्यैर्यो ज्ञानकर्मवत्सदा वर्त्तमानोऽनुकूलस्त्रीवत्सर्वसुखनिमित्तः सूर्य्यवत् प्रकाशकोऽद्भुतो रथवन्मोक्षमार्गस्य नेता वीरवद्युद्धेषु विजेता वर्त्तते, स राज्यश्रियमवाप्नोति ॥ ३ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - पराशरः शाक्त्यः
• छन्दः - द्विपदा विराट्

से᳓ने ऽव सृष्टा᳓ अ᳓मं दधाति
अ᳓स्तुर् न᳓ दिद्यु᳓त् त्वेष᳓प्रतीका

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; pentad (decasyllabic), including Arnold’s “pure” and “mixed”; see Oldenberg (1888) 95–8 and Arnold (1905) 238–40.
genre M;; pentad (decasyllabic), including Arnold’s “pure” and “mixed”; see Oldenberg (1888) 95–8 and Arnold (1905) 238–40.

Morph
ámam ← áma- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

dadhāti ← √dhā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

iva ← iva (invariable)

sénā ← sénā- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

sr̥ṣṭā́ ← √sr̥j- (root)
{case:NOM, gender:F, number:SG, non-finite:PPP}

ástuḥ ← ástar- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

didyút ← didyút- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

ná ← ná (invariable)

tveṣápratīkā ← tveṣápratīka- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

सेना॑ऽइव । सृ॒ष्टा । अम॑म् । द॒धा॒ति॒ । अस्तुः॑ । न । दि॒द्युत् । त्वे॒षऽप्र॑तीका ॥

• seneva ← senā
• [noun], nominative, singular, feminine
• “army; senā [word]; armament.”

• seneva ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• sṛṣṭāmaṃ ← sṛṣṭā ← sṛj
• [verb noun], nominative, singular
• “create; shoot; discharge; free; cause; throw; emit; send; produce; use; be born; make.”

• sṛṣṭāmaṃ ← amam ← ama
• [noun], accusative, singular, masculine
• “am; panic; power; ferocity.”

• dadhāty ← dadhāti ← dhā
• [verb], singular, Present indikative
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• astur ← astuḥ ← astṛ
• [noun], genitive, singular, masculine
• “archer; shot.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• didyut
• [noun], nominative, singular, feminine
• “arrow; Didyut.”

• tveṣapratīkā ← tveṣa
• [noun]
• “awful; brilliant; aglitter(p); bright.”

• tveṣapratīkā ← pratīkā ← pratīka
• [noun], nominative, singular, feminine
• “face; surface.”

Sayana bhashya empty

English translation:

“[7-8] He terrifies (his adversaries) like an army sent (against an enemy), or like the bright-pointed shaft of an archer. Agni, as Yama, is all that is born; as Yama, all that will be born; he is the lover of maidens, the husband of wives.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Yamo ha jāto, yamo janitvam: yama is interpreted as: yacchati dadāti kāmān stotṛbhyaḥ, he who gives the desired object to the worshippers; so, Yama becomes a synonym of Agni: yam agnir ucyate; or, Agni becomes one of the twins (yama), by the simultaneous birth of Indra and Agni (according to Yāska);

Jāta = all existing beings;

Janitva = those that will exist; the terms imply dependence of all existence, past, present, or future, upon worship with fire; lover of maids: the essential part of the nuptial ceremony is completed when the maiden offers to fire; husband of wives: An allusion to a legend; Soma obtained a maiden and gave her to gandharva, Viśvāvasu; he transferred her to Agni, who gave her to a mortal husband and bestowed upon her wealth and offspring; the reference is to the wife as a chief participant in the oblations to fire

Set loose like an army, he initiates an onslaught,
like the arrow of an archer with its dazzling point.

In the RV it’s necessary to allow sénā- to mean both ‘army’ and ‘weapon’; although the latter could make sense here (so Renou), an army is more likely to produce an onslaught than a single weapon.

सेने॑व सृ॒ष्टामं॑ दधा॒त्यस्तु॒र्न दि॒द्युत्त्वे॒षप्र॑तीका ॥

Like an army which is sent forward he shows his vehemence, like an archer’s shaft with sharp point.

Wie ein losgelassenes Heer macht er Panik; wie das Geschoß des Schützen von glühendem Aussehen

Entsandtem Speer gleich – erregt er Schrecken, wie Pfeil des Schützen – mit Flammenspitze; Zugleich Vergangnes, – zugleich Zukünft’ges, der Mädchen Freier, – der Frauen Gatte.

• अग्निः
• पराशरः शाक्तः
• द्विपदा विराट्
• पञ्चमः

फिर वह कैसा है, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! तुम लोग जो सेनापति (यमः) नियम करनेवाला (जातः) प्रकट (यमः) सर्वथा नियमकर्त्ता (जनित्वम्) जन्मादि कारणयुक्त (कनीनाम्) कन्यावत् वर्त्तमान रात्रियों के (जारः) आयु का हननकर्त्ता सूर्य के समान (जननीनाम्) उत्पन्न हुई प्रजाओं का (पतिः) पालनकर्त्ता (सृष्टा) प्रेरित (सेनेव) अच्छी शिक्षा को प्राप्त हुई वीर पुरुषों की विजय करनेवाली सेना के समान (अस्तुः) शत्रुओं के ऊपर अस्त्र-शस्त्र चलानेवाले (त्वेषप्रतीका) दीप्तियों के प्रतीति करनेवाले (दिद्युन्न) बिजुली के समान (अमम्) अपरिपक्व विज्ञानयुक्त जन को (दधाति) धारण करता है, उसका सेवन करो ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। मनुष्यों को चाहिये कि विद्या से अच्छे प्रयत्न द्वारा जैसे की हुई उत्तम शिक्षा से सिद्ध की हुई सेना शत्रुओं को जीत कर विजय करती है, जैसे धनुर्वेद के जाननेवाले विद्वान् लोग शत्रुओं के ऊपर शस्त्र-अस्त्रों को छोड़ उनका छेदन करके भगा देते हैं, वैसे उत्तम सेनापति सब दुःखों का नाश करता है, ऐसा तुम जानो ॥ ४ ॥

अन्वय: हे मनुष्या ! यूयं योऽयं सेनेशो जातो यमो जनित्वं कनीनां जार इव जनीनां पतिश्चाऽस्ति, स सृष्टा सेनेवास्तुस्त्वेषप्रतीका दिद्युन्नेवादधाति तं भजत ॥ ३ ॥

पुनः स कीदृश इत्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (सेनेव) यथा (सुशिक्षिता) वीरपुरुषाणां विजयकर्त्री सेनास्ति तथाभूतः (सृष्टा) युद्धाय प्रेरिता (अमम्) अपरिपक्वविज्ञानं जनम् (दधाति) धरति (अस्तुः) शत्रूणां विजेतुः प्रक्षेप्तुः (न) इव (दिद्युत्) विच्छेदिका (यमः) नियन्ता (ह) किल (जातः) प्रकटत्वं गतः (यमः) सर्वोपरतः (जनित्वम्) जन्मादिकारणम् (जारः) हन्ता सूर्य्यः (कनीनाम्) कन्येव वर्त्तमानानां रात्रीणां सूर्य्यादीनां वा (पतिः) पालयिता (जनीनाम्) जनानां प्रजानाम् ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। मनुष्यैर्विद्यया सम्यक् प्रयत्नेन यथा सुशिक्षिता सेना शत्रून् विजित्य विजयं करोति। यथा च धनुर्वेदविदः शत्रूणामुपरि शस्त्रास्त्राणि प्रक्षिप्यैतान् विच्छिद्य प्रलयं गमयन्ति, तथैवोत्तमः सेनाऽधिपतिः सर्वदुःखानि नाशयतीति बोद्धव्यम् ॥ ४ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - पराशरः शाक्त्यः
• छन्दः - द्विपदा विराट्

यमो᳓ ह जातो᳓ यमो᳓ ज᳓नित्वं
जारः᳓ कनी᳓नाम् प᳓तिर् ज᳓नीनाम्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; pentad (decasyllabic), including Arnold’s “pure” and “mixed”; see Oldenberg (1888) 95–8 and Arnold (1905) 238–40.
genre M;; pentad (decasyllabic), including Arnold’s “pure” and “mixed”; see Oldenberg (1888) 95–8 and Arnold (1905) 238–40.

Morph
ha ← ha (invariable)

jánitvam ← jánitva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

jātáḥ ← √janⁱ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

yamáḥ ← yamá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yamáḥ ← yamá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

jánīnām ← jáni- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

jāráḥ ← jārá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

kanī́nām ← kanyā̀- ~ kanī́n- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

pátiḥ ← páti- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

य॒मः । ह॒ । जा॒तः । य॒मः । जनि॑ऽत्वम् । जा॒रः । क॒नीना॑म् । पतिः॑ । जनी॑नाम् ॥

• yamo ← yamaḥ ← yama
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Yama; yama; twin; yam; Yama; two; bridle; yama [word]; Asvins.”

• ha
• [adverb]
• “indeed; ha [word].”

• jāto ← jātaḥ ← jan
• [verb noun], nominative, singular
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• yamo ← yamaḥ ← yama
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Yama; yama; twin; yam; Yama; two; bridle; yama [word]; Asvins.”

• janitvaṃ ← janitvam ← jan
• [verb noun], accusative, singular
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• jāraḥ ← jāra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fancy man.”

• kanīnām ← kanī
• [noun], genitive, plural, feminine

• patir ← patiḥ ← pati
• [noun], nominative, singular, masculine
• “husband; overlord; king; deity; īśvara; ruler; pati [word]; commanding officer; leader; owner; mayor; lord.”

• janīnām ← jani
• [noun], genitive, plural, feminine
• “wife; jan; woman; jani [word]; birth.”

सृष्टा प्रेरिता सेनेव स्वामिना सह वर्तमाना भटसंहतिरिव अयमग्निः अमं शत्रूणां भयं दधाति विदधाति । करोतीत्यर्थः । यद्वा । सृष्टा सेनेव अमं बलं दधाति । स यथा बलवती तद्वदग्निरपि बलवानित्यर्थः । निदर्शनान्तरमुच्यते । दिद्युदिति वज्रनाम । तेन चात्रेषुर्लक्ष्यते । त्वेषप्रतीका दीप्तमुखा अस्तुर्न दिद्युत् क्षेप्तुः संबन्धिनी इषुरिव । सो यथा भीषयते तद्वदग्निरपि राक्षसादीन् भीषयते इत्यर्थः । अत्र निरुक्तं– सेनेव सृष्टा भयं वा बलं वा दधात्यस्तुरिव दिद्युत्त्वेषप्रतीका’ ( निरु. १०. २१ ) इत्यादि । यच्छति ददाति स्तोतृभ्यः कामानिति यमोऽग्निरुच्यते । यद्वा । इन्द्राग्न्योर्युगपदुत्पन्नत्वादग्नेर्यमत्वम् । अस्मिन्नर्थे यास्केन मन्त्रब्राह्मणे दर्शिते-’ यमो ह जात इन्द्रेण सह संगतः । यमाविहेह मातरेत्यपि निगमो भवति’ ( निरु. १०, २१ ) इति । यः जातः उत्पन्नो भूतसंघो यच्च जनित्वं जनयितव्यमुत्पत्स्यमानं भूतजातं तदुभयमपि यमो ह अग्निरेव। सर्वेषां भावानामाहुतिद्वारा अग्न्यधीनत्वात् । कनीनां कन्यकानां जारः जरयिता । यतो विवाहसमये अग्नौ लाजादिद्रव्यहोमे सति तासां कन्यात्वं निवर्तते । अतो जरयितेत्युच्यते । तथा जनीनां जायानां कृतविवाहानां पतिः भर्ता । तथा चाख्यायते- अनुपजातपुरुषसंभोगेच्छावस्थां स्त्रियं सोमो लेभे । स च सोमः ईषदुपजातभोगेच्छां तां विश्वावसवे गन्धर्वाय प्रादात् । स च गन्धर्वो विवाहसमयेऽग्नये प्रददौ । अग्निश्च मनुजाय भर्त्रे धनपुत्रैः सहितामिमां प्रायच्छत् ’ इति । इममर्थं काचिदृक् स्पष्टं ब्रूते-‘सोमो ददद्गन्धर्वाय गन्धर्वो दददग्नये । रयिं च पुत्रांश्चादादग्निर्मह्यमथो इमाम् ’ ( ऋ. सं. १०. ८५. ४१ ) इति । यास्कस्त्वाह- तृतीयो अग्निष्टे पतिरित्यपि निगमो भवति’ ( निरु. १०. २१ ) इति । यद्वा । जनीनां पालयिता यतोऽयम् अनुष्ठितैर्यागैः फलं प्रयच्छति ॥ सेनेव । इनेन सह वर्तते इति सेना । ‘ वोपसर्जनस्य ’ इति सभावः । बहुव्रीहिस्वरः । जनित्वम् । जनी प्रादुर्भावे’। ‘ कृत्यार्थे तवैकेन् इति कर्मणि त्वन्प्रत्ययः । इडागमः । नित्त्वादाद्युदात्तत्वम् । जारः । जरयतीति जारः । दारजारौ कर्तरि णिलुक् च’ (पा. सू. ३. ३. २०. ४ ) इति निपात्यते । कनीनाम् । कन्याशब्दात षष्ठ्येकवचने ‘ बहुलं छन्दसि ’ इति बहुलग्रहणात् संप्रसारणम् । परपूर्वत्वम् । जनीनाम् । जन्यन्ते आसु इति जनयः स्त्रियः । ‘ इन्सर्वधातुभ्यः’ इति इन्प्रत्ययः । नित्त्वादाद्युदात्तत्वम् ॥

(The one) twin [=Sun?] has been born, (the other) twin [=Soma?] is what is to be born:
(the one [=Sun]) is the lover of girls [=Dawns?]; (the other [=Soma]) the husband of women [=cows’ (milk)?].

As discussed in the published introduction, this verse is quite opaque and breaks the pattern of Agni-describing similes that has prevailed up to now in this hymn (and the last one). It has, not surprisingly, stimulated much discussion and some fanciful interpretations, all the details of which I will not rehearse here. The first question that must be addressed is what the first word (and the fourth), yamáḥ, represents here. Is it the PN Yama, naming the first man and the king of the dead? or the common noun ‘twin’? or even the common noun ‘controller’ (though we might then expect the accent yáma-)? What one decides about this question determines the direction of interpretation of the rest of the verse. Geldner (/Witzel Gotō) take it as Yama, here identified with Agni; Renou and Oldenberg (and I) as ‘twin’, with the two twins displaying different characteristics. The rhetorical structure of the verse favors this interpretation; not only do the first two pādas both begin yamáḥ, a repetition that invites (but does not require) a “the one … the other …” reading, but the contrastive characterizations found in cd also support it.

The next problem is the gender discrepancy between jātáḥ (m.) and jánitvam (n.) in what appear to be parallel equational clauses. To solve this Geldner (/Witzel Gotō) simply supply a verb with the second, to which jánitvam serves as object: “als Yama (erzeugt er) das künftiges Geschlecht.” But this would disturb the balanced structure of the verse, and it seems best to allow jánitvam to be predicated of yamáḥ, as Oldenberg and Renou (and I) do. Where I differ from these latter is in my interpretation of the two equations. Oldenberg and Renou take both twins to be identified with Agni, with each “twin” representing one aspect of Agni’s nature. I think that each twin is identified first with another entity, which is then secondarily identified with Agni. Although this might seem complex, it allows the other parts of the verse to bear more meaning than the exclusive “Agni = one twin, Agni = other twin” interpretation admits. As indicated in the published introduction, I take the verse as reflecting the circumstances of the early morning ritual, when the fire is kindled at sunrise and the soma is pressed for the first offering.

Under that interpretation the twin that has (already) been born (jātáḥ) would be the sun, at whose appearance the ceremony gets started. The twin that is the substance to be born (jánitvam) would be the soma. The two are not only twins of each other, but each is the twin of Agni. Soma and the sun are not infrequently identified (see, e.g., IX.66.18 tváṃ soma sū́ra éṣaḥ “you, Soma, are the sun”); the identification of Agni and the sun is a commonplace; and Agni can also be identified with Soma (see, e.g., the tṛca IX.66.19-21), and they frequently share epithets (like śúci-, discussed above 2d, though in another context).

I then take the two pādas cd as referring to the sun and the soma respectively.

The sun is “the lover of girls” because he appears with the Dawns. For the same phrase, in the acc., referring (most probably) to the sun, see I.152.4. Whereas in IX.86.32 our same phrase pátir jánīnām is applied to Soma, where the “women/wives” are the milk-drinks with which he is mixed. As for the secondary reference to Agni, of these characterizations, either group of females (or both) might refer to the offering ladles (fem. juhū́-) that approach the ritual fire with their oblations or the streams (fem. dhā́rā-) of melted butter being offered. See the fem. pl.

nī́cīḥ in 10b.

Despite the complications of this interpretation, it provides a rich reading of the enigmatic verse, which fits well with the two ritually centered verses that end the hymn.

य॒मो ह॑ जा॒तो य॒मो जनि॑त्वं जा॒रः क॒नीनां॒ पति॒र्जनी॑नाम् ॥

He who is born is one twin; he who will be born 1 is the other twin—the lover of maidens, the husband of wives 2.

Als Yama ist er geboren, als Yama erzeugt er das künftige Geschlecht; der Buhle der Mädchen, der Gatte der Frauen.

Entsandtem Speer gleich – erregt er Schrecken, wie Pfeil des Schützen – mit Flammenspitze; Zugleich Vergangnes, – zugleich Zukünft’ges, der Mädchen Freier, – der Frauen Gatte.

• अग्निः
• पराशरः शाक्तः
• द्विपदा विराट्
• पञ्चमः

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - पराशरः शाक्त्यः
• छन्दः - द्विपदा विराट्

तं᳓ वश् चरा᳓था वयं᳓ वसत्या᳓
अ᳓स्तं न᳓ गा᳓वो न᳓क्षन्त इद्ध᳓म्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; pentad (decasyllabic), including Arnold’s “pure” and “mixed”; see Oldenberg (1888) 95–8 and Arnold (1905) 238–40.
genre M;; pentad (decasyllabic), including Arnold’s “pure” and “mixed”; see Oldenberg (1888) 95–8 and Arnold (1905) 238–40.

Morph
carā́thā ← carā́tha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

vasatyā́ ← vasatí- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

vayám ← ahám (pronoun)
{case:NOM, number:PL}

ástam ← ásta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

gā́vaḥ ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

iddhám ← √idh- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

ná ← ná (invariable)

nákṣante ← √nakṣ- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

तम् । वः॒ । च॒राथा॑ । व॒यम् । व॒स॒त्या । अस्त॑म् । न । गावः॑ । नक्ष॑न्ते । इ॒द्धम् ॥

• taṃ ← tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• vaś ← vaḥ ← tvad
• [noun], genitive, plural
• “you.”

• carāthā ← car
• [verb], plural, Present conjunctive (subjunctive)
• “car; wander; perform; travel; bore; produce; make; dwell; dig; act; observe; enter (a state); observe; cause; crop; behave; practice; heed; process; administer.”

• vayaṃ ← vayam ← mad
• [noun], nominative, plural
• “I; mine.”

• vasatyāstaṃ ← vasatyā ← vasati
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “residency; dwelling; nest; stay; vasati [word]; vas; mansion; sojourn.”

• vasatyāstaṃ ← astam ← asta
• [noun], accusative, singular, masculine
• “set; Asta.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• gāvo ← gāvaḥ ← go
• [noun], nominative, plural, masculine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• nakṣanta ← nakṣante ← nakṣ
• [verb], plural, Present indikative
• “reach; approach.”

• iddham ← indh
• [verb noun], accusative, singular
• “kindle; ignite; set ablaze.”

Sayana bhashya empty

English translation:

“[9-10] Let us approach that blazing Agni with animal and vegetable offerings, as cows hasten to their stalls. He has tossed about his flames (in every direction), like running streams of water; the rays comingle (with the radiance) visible in the sky.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Caratha and vasthaya are explained as animal and vegetable offerings; further elaboration: tat prabhāvaiḥ bṛdayādibhiḥ sādhyāhutiḥ, paśuprabhāva-hṛdayādisādhanāyāhutya, these are invocations prompted by minds purified by offerings of moveable things, that is, animals; or of immoveable things, as rice, and the like

With our movable (goods [=livestock]) and with our settled
household, we,
like cows (going) home, approach him, on your behalf, when he has been kindled.

As indicated in the published introduction, I consider the last two verses of the hymn to reflect the ritual situation. This scenario is supported by the presence of 1st and 2nd pronouns (vayám and vaḥ respectively), with the 2nd ps. enclitic indicating, as often, the other human participants and observers besides the poet and priests, who are the “we.” The crux in this verse is carā́thā. The first problem with it is the long ā in the 2nd syllable, the only instance of such a stem in the transmitted RV beside regularly formed carátha- (13x). However, the situation is more complex: 4 of the transmitted carátha- forms occur in the Parāśara hymns (I.68.1, 70.3, 7, 72.6), but of these, 3 (68.1, 70.3, 7) would be metrically better if read *carā́tha-. I have no explanation for the variation and will not pursue the issue further. More interesting is the grammatical identity of the form and the semantic role it plays in the verse. Oldenberg (SBE, Noten) and Geldner (/Witzel Gotō) take it as a nom. pl. ‘wanderers’, neuter if flg. the Pp., though Geldner suggests that it might reflect masc. carā́thāḥ. They further interpret it as conjoined with vayám (Oldenberg, Geldner) or identified with it (Witzel Gotō). However, in the Noten (ad loc., fn. 1) Oldenberg allows the possibility that the form could be an instr. parallel with vasatyā́(“mit Gehen und mit Verweilen”), an idea that Renou develops, suggesting that the pair are semantically parallel to the contrastive pair yóga / kṣéma (roughly “activity and rest”). Renou believes that the instrumentals characterize Agni (“(soit) dans (sa) marche, (soit) dans (sa) demeure”). This is possible, though it would be a slightly odd use of the instr. With Renou I consider carā́thā an instr. contrasting with vasatyā́, but think that the pair is applicable to “us”: we approach Agni with homage with both our movable goods, that is, the livestock that provides the butter and milk offerings, and our household establishment that supplies the rest.

The 3rd pl. nákṣante (nákṣanta in sandhi) does not agree with its 1st pl. subject vayám. With Geldner I take it as attraction to the immediately preceding simile, ástaṃ ná gā́vaḥ. It is accented because it begins the pāda.

तं व॑श्च॒राथा॑ व॒यं व॑स॒त्यास्तं॒ न गावो॒ नक्ष॑न्त इ॒द्धम् ॥

1 As cows go to their stalls, all that moves and we, for the sake of a dwelling, reach him who has been kindled.

Zu diesem eurem Agni kommen die Wanderer und wir mit der Hausgenossenschaft wie die Kühe nach Hause, wenn er angezündet ist

Zu dem entflammten – gehn eure Wege, in unser Haus wir – wie heim die Kühe; Wie Strom die Fluten – trieb er herab sie, die Kühe brüllten, – wie Licht zu schauen.

• अग्निः
• पराशरः शाक्तः
• द्विपदा विराट्
• पञ्चमः

फिर पूर्वोक्त कैसा है, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - जो (चराथा) चररूप (वसत्या) वास करने योग्य पृथिवी के सह वर्त्तमान (गावः) गौ (न) जैसे (अस्तम्) घर को (नक्षन्ते) प्राप्त होती हैं, जैसे (गावः) किरण (स्वर्दृशीके) देखने के हेतु व्यवहार में (इद्धम्) सूर्य्य को (नवन्ते) प्राप्त होते हैं (न) जैसे (सिन्धुः) समुद्र (नीचीः) नीचे के (क्षोदः) जल को प्राप्त होता है, वैसे (वः) तुम लोगों को (प्रैनोत्) प्राप्त होता है, उसी की सेवा हम लोग करें ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमा और वाचकलुप्तोपमालङ्कार हैं। जो सभापति आदि इस प्रकार परमेश्वर का सेवन और विद्युत् अग्नि को सिद्ध करते हैं, उनको जैसे गौ, घर और किरण सूर्य को प्राप्त होते हैं और जैसे मनुष्य समुद्र को प्राप्त होके नाना प्रकार के कामों को सुशोभित (सिद्ध) करता है, वैसे ही सज्जन पुरुषों को उचित है कि अन्तर्य्यामी परमेश्वर की उपासना तथा विद्युत् विद्या को यथावत् सिद्ध करके अपनी सब कामनाओं को पूर्ण करें ॥ ५ ॥ इस सूक्त में ईश्वर और अग्नि के गुणों का वर्णन होने इस सूक्त की पूर्व सूक्तार्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये ॥

अन्वय: यः सभेशश्चराथा वसत्या गावोऽस्तं न गृहमिव नक्षन्ते गाव स्वर्दृशीक इद्धं नवन्तेव सिन्धुर्नीचीः क्षोदो न वः प्रैनोत् प्राप्नोति तं वयं सेवेमहि ॥ ५ ॥

पुनः स कीदृश इत्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (तम्) पूर्वोक्तम् (वः) युष्मभ्यम् (चराथा) चराथया। अत्र चरधातो बाहुलकादौणादिकोऽथप्रत्ययः प्रत्ययादेर्दीर्घः सुपां सुलुगित्याकारादेशश्च। (वयम्) अनुष्ठातारः (वसत्या) वसन्ति यस्यां तया (अस्तम्) गृहम् (न) इव (गावः) पालिता धेनवः (नक्षन्ते) प्राप्नुवन्ति (इद्धम्) दीप्तम् (सिन्धुः) समुद्रः (न) इव (क्षोदः) जलम् (प्र) प्रकृष्टार्थे (नीचीः) निम्नदेशे (ऐनोत्) प्राप्नोति। अत्रेण् धातोर्व्यत्ययेन श्नुः। (नवन्त) गच्छन्ति। नवत इति गतिकर्मसु पठितम्। (निघं०२.१४) (गावः) किरणाः (स्वः) आदित्ये (दृशीके) दर्शके। अत्र दृशधातोर्बाहुलकादौणादिक ईकन् प्रत्ययः किच्च ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमावाचकलुप्तोपमालङ्कारौ। य एवं जगदीश्वरं संसेव्य विद्युतं वा साध्नुवन्ति तान् यथा गावो गृहं किरणाः सूर्य्यं च गच्छन्ति तथैव सुखानि प्राप्नुवन्ति। यथा मनुष्यः समुद्रं प्राप्य नानाकार्य्याण्यलंकरोति तथैव सज्जनैरन्तर्यामिणमुपास्य विद्युद्विद्यां वा साध्य सर्वे कामा अलंकर्त्तव्याः ॥ ५ ॥ अत्रेश्वरस्याग्नेश्च गुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिरस्तीति वेद्यम् ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - पराशरः शाक्त्यः
• छन्दः - द्विपदा विराट्

सि᳓न्धुर् न᳓ क्षो᳓दः प्र᳓ नी᳓चीर् ऐनोन्
न᳓वन्त गा᳓वः सु᳓वर् दृ᳓शीके

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; pentad (decasyllabic), including Arnold’s “pure” and “mixed”; see Oldenberg (1888) 95–8 and Arnold (1905) 238–40.
genre M;; pentad (decasyllabic), including Arnold’s “pure” and “mixed”; see Oldenberg (1888) 95–8 and Arnold (1905) 238–40.

Morph
ainot ← √i- 2 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

kṣódaḥ ← kṣódas- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

ná ← ná (invariable)

nī́cīḥ ← nyàñc- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

prá ← prá (invariable)

síndhuḥ ← síndhu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dŕ̥śīke ← dŕ̥śīka- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

gā́vaḥ ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

návanta ← √nu- ~ nū- (root)
{number:PL, person:3, mood:INJ, tense:IPRF, voice:MED}

svàr ← svàr- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

सिन्धुः॒ । न । क्षोदः॑ । प्र । नीचीः॑ । ऐ॒नो॒त् । नव॑न्त । गावः॑ । स्वः॑ । दृशी॑के ॥

• sindhur ← sindhuḥ ← sindhu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “river; Indus; sindhu [word].”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• kṣodaḥ ← kṣodas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “swell.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• nīcīr ← nīcīḥ ← nyāñc
• [noun], accusative, plural, feminine

• ainon ← ainot ← i
• [verb], singular, Imperfect
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• navanta ← nū
• [verb], plural, Present injunctive
• “praise; shout.”

• gāvaḥ ← go
• [noun], nominative, plural, masculine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• svar
• [adverb]
• “sun; sky; sunlight.”

• dṛśīke ← dṛśīka
• [noun], locative, singular, neuter
• “visual perception.”

वः इति व्यत्ययेन बहुवचनम्। हे अग्ने तं त्वां चराथा। चरतीति चरथः पशुः । तत्प्रभवैर्हृदयादिभिः साध्या आहुतिरपि चरथा इत्युच्यते । उपचारात् कार्ये कारणशब्दः । चराथा चरथया पशुप्रभवहृदयादिसाधनया आहुत्या । वसत्या । वसति निवसतीति स्थावरो व्रीह्यादिर्वसतिः। पूर्ववत् तत्साध्याहुतिर्लक्ष्यते । वसत्या पुरोडाशाद्याहुत्या च वयम् इद्धं प्रदीप्तमग्निं नक्षन्ते व्याप्नुयाम । पुरुषव्यत्ययः । तत्र दृष्टान्तः। अस्तं न गावः । अस्तमिति गृहनाम। यथा गावो गृहं व्याप्नुवन्ति तद्वत् । अत्र यास्कः- ‘तं वश्चराथा चरन्त्या पश्वाहुत्या वसत्या च निवसन्त्यौषधाहुत्यास्तं यथा गाव आप्नुवन्ति तथाप्नुयाम’ ( निरु. १०. २१) इति । अयमग्निः सिन्धुर्न क्षोदः स्यन्दनशीलमुदकमिव नीचीः नितरामञ्चतीः इतस्ततो नितरामुद्गच्छन्तीर्ज्वालाः प्र ऐनोत् प्रेरयति । यथा जलप्रवाहो निम्नदेशे शीघ्रं गच्छति तद्वदग्नेर्ज्वालाः दग्धव्यं प्रति गच्छन्तीति भावः । स्वः नभसि वर्तमाने दृशीके दर्शनीये तस्मिन्नग्नौ गावः गमनस्वभावा रश्मयः नवन्त संगच्छन्ते । नवतिर्गतिकर्मा ॥ चराथा । चरेरौणादिकः अथक्प्रत्ययः । दीर्घश्छान्दसः । सुपां सुलुक् ’ इति विभक्तेः आकारः । वसत्या । ‘ वहिवस्यर्तिभ्यश्चित्’ (उ, सू. ४, ५०० ) इति अतिप्रत्ययः । ‘ उदात्तयणः०’ इति विभक्तेरुदात्तत्वम् । अस्तम् । अस्यते अस्मिन् सर्वमित्यस्तं गृहम् । ‘असिहसि’ इत्यादिना तन्। ‘तितुत्र’ इति इट्प्रतिषेधः । नित्त्वादाद्युदात्तत्वम् । नक्षन्ते । नक्षतिर्व्र्याप्तिकर्मा । ’ नक्ष गतौ । व्यत्ययेनात्मनेपदम् । चादिलोपे विभाषा ’ इति निघाताभावः । नीचीः । निपूर्वात् ’ अञ्चतेश्चोपसंख्यानम् ’ ( पा. सू. ४. १. ६. २ ) इति डीप् ।’ अचः’ इति अकारलोपे ’ चौ ’ इति दीर्घत्वम् । ‘न्यधी च ’ ( पा. सू. ६. २. ५३) इति गतेः प्रकृतिस्वरत्वम् । ऐनोत् । • इण् गतौ ’ । अन्तर्भावितण्यर्थात् छन्दसि लुङ्लङ्लिटः’ इति वर्तमाने लङि व्यत्ययेन श्नुः । आडागमो वृद्धिश्च । दृशीके । “ दृशिर् प्रेक्षणे ’ । “ अनिदृशिभ्यां च ’ इति कीकन्प्रत्ययः । नित्त्वादाद्युदात्तत्वम् ॥

Like a river its gush, he has sent forth those [=butter offerings?] heading downward.
The cows cry out upon seeing the sun.

The fem. pl. nī́cīḥ has almost too many possible referents – waters, flames, cows, or butter offerings (configured as cows) - all of which have been proposed by one or more tr. I favor butter offerings. See also VIII.101.13, also containing nī́cī and showing the same range of possibilities; sim. V.44.4. The cows of c may well be the same offerings metaphorically.

See introduction. for the ring compositional final pāda. As Renou points out, svàr dṛ́śīke is a nominalizing extension of the infinitive phrase svàr drś̥ é “to see the sun,” and we need not try to interpret svàr as a genitive.

सिन्धु॒र्न क्षोदः॒ प्र नीची॑रैनो॒न्नव॑न्त॒ गावः॒ स्व१॒॑र्दृशी॑के ॥

Like the flood of the Sindhu 1 he has driven forward the downwards-flowing (waters) 2. The cows lowed at the sight of the sun 3.

Wie die Stromflut die Wasser, hat er sie abwärts getrieben. Es brüllen die Kühe im Anblick der Sonne.

Zu dem entflammten – gehn eure Wege, in unser Haus wir – wie heim die Kühe; Wie Strom die Fluten – trieb er herab sie, die Kühe brüllten, – wie Licht zu schauen.

• अग्निः
• पराशरः शाक्तः
• द्विपदा विराट्
• पञ्चमः

फिर पूर्वोक्त कैसा है, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - जो (चराथा) चररूप (वसत्या) वास करने योग्य पृथिवी के सह वर्त्तमान (गावः) गौ (न) जैसे (अस्तम्) घर को (नक्षन्ते) प्राप्त होती जैसे (गावः) किरण (स्वर्दृशीके) देखने के हेतु व्यवहार में (इद्धम्) सूर्य्य को (नवन्ते) प्राप्त होते हैं (न) जैसे (सिन्धुः) समुद्र (नीचीः) नीचे के (क्षोदः) जल को प्राप्त होता है, वैसे (वः) तुम लोगों को (प्रैनोत्) प्राप्त होता है, उसी की सेवा हम लोग करें ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमा और वाचकलुप्तोपमालङ्कार हैं। जो सभापति आदि इस प्रकार परमेश्वर का सेवन और विद्युत् अग्नि को सिद्ध करते हैं, उनको जैसे गौ, घर और किरण सूर्य को प्राप्त होते हैं और जैसे मनुष्य समुद्र को प्राप्त होके नाना प्रकार के कामों को सुशोभित (सिद्ध) करता है, वैसे ही सज्जन पुरुषों को उचित है कि अन्तर्य्यामी परमेश्वर की उपासना तथा विद्युत् विद्या को यथावत् सिद्ध करके अपनी सब कामनाओं को पूर्ण करें ॥ ५ ॥ इस सूक्त में ईश्वर और अग्नि के गुणों का वर्णन होने इस सूक्त की पूर्व सूक्तार्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये ॥

अन्वय: यः सभेशश्चराथा वसत्या गावोऽस्तं न गृहमिव नक्षन्ते गाव स्वर्दृशीक इद्धं नवन्तेव सिन्धुर्नीचीः क्षोदो न वः प्रैनोत् प्राप्नोति तं वयं सेवेमहि ॥ ५ ॥

पुनः स कीदृश इत्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (तम्) पूर्वोक्तम् (वः) युष्मभ्यम् (चराथा) चराथया। अत्र चरधातो बाहुलकादौणादिकोऽथप्रत्ययः प्रत्ययादेर्दीर्घः सुपां सुलुगित्याकारादेशश्च। (वयम्) अनुष्ठातारः (वसत्या) वसन्ति यस्यां तया (अस्तम्) गृहम् (न) इव (गावः) पालिता धेनवः (नक्षन्ते) प्राप्नुवन्ति (इद्धम्) दीप्तम् (सिन्धुः) समुद्रः (न) इव (क्षोदः) जलम् (प्र) प्रकृष्टार्थे (नीचीः) निम्नदेशे (ऐनोत्) प्राप्नोति। अत्रेण् धातोर्व्यत्ययेन श्नुः। (नवन्त) गच्छन्ति। नवत इति गतिकर्मसु पठितम्। (निघं०२.१४) (गावः) किरणाः (स्वः) आदित्ये (दृशीके) दर्शके। अत्र दृशधातोर्बाहुलकादौणादिक ईकन् प्रत्ययः किच्च ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमावाचकलुप्तोपमालङ्कारौ। य एवं जगदीश्वरं संसेव्य विद्युतं वा साध्नुवन्ति तान् यथा गावो गृहं किरणाः सूर्य्यं च गच्छन्ति तथैव सुखानि प्राप्नुवन्ति। यथा मनुष्यः समुद्रं प्राप्य नानाकार्य्याण्यलंकरोति तथैव सज्जनैरन्तर्यामिणमुपास्य विद्युद्विद्यां वा साध्य सर्वे कामा अलंकर्त्तव्याः ॥ ५ ॥ अत्रेश्वरस्याग्नेश्च गुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिरस्तीति वेद्यम् ॥