०६४

• देवता - मरुतः
• ऋषिः - नोधा गौतमः
• छन्दः - जगती

वृ᳓ष्णे श᳓र्धाय सु᳓मखाय वेध᳓से
नो᳓धः सुवृक्ति᳓म् प्र᳓ भरा मरु᳓द्भियः
अपो᳓ न᳓ धी᳓रो म᳓नसा सुह᳓स्तियो
गि᳓रः स᳓म् अञ्जे विद᳓थेषु आभु᳓वः

Strata
Normal on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
śárdhāya ← śárdha- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

súmakhāya ← súmakha- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

vedháse ← vedhás- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

vŕ̥ṣṇe ← vŕ̥ṣan- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

bhara ← √bhr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

marúdbhyaḥ ← marút- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:PL}

nódhaḥ ← nodhás- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

prá ← prá (invariable)

suvr̥ktím ← suvr̥ktí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

apáḥ ← áp- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

dhī́raḥ ← dhī́ra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mánasā ← mánas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

ná ← ná (invariable)

suhástyaḥ ← suhástya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ābhúvaḥ ← ābhū́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

añje ← √añj- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

gíraḥ ← gír- ~ gīr- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

sám ← sám (invariable)

vidátheṣu ← vidátha- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:PL}

वृष्णे॑ । शर्धा॑य । सुऽम॑खाय । वे॒धसे॑ । नोधः॑ । सु॒ऽवृ॒क्तिम् । प्र । भ॒र॒ । म॒रुत्ऽभ्यः॑ ।
अ॒पः । न । धीरः॑ । मन॑सा । सु॒ऽहस्त्यः॑ । गिरः॑ । सम् । अ॒ञ्जे॒ । वि॒दथे॑षु । आ॒ऽभुवः॑ ॥

• vṛṣṇe ← vṛṣan
• [noun], dative, singular, masculine
• “bullocky; potent; powerful; strong; manly; aroused; potent; much(a); male; large.”

• śardhāya ← śardha
• [noun], dative, singular, masculine
• “troop.”

• sumakhāya ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• sumakhāya ← makhāya ← makha
• [noun], dative, singular, masculine

• vedhase ← vedhas
• [noun], dative, singular, masculine
• “devout.”

• nodhaḥ ← nodhas
• [noun], vocative, singular, masculine

• suvṛktim ← suvṛkti
• [noun], accusative, singular, feminine
• “praise.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• bharā ← bhara ← bhṛ
• [verb], singular, Present imperative
• “bring; hold; fill; support; wear; possess; carry; nourish; keep; hire; have; satiate; follow; bear.”

• marudbhyaḥ ← marut
• [noun], dative, plural, masculine
• “Marut; vāta; wind; Vayu.”

• apo ← apaḥ ← apas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “work; deed.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• dhīro ← dhīraḥ ← dhīra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “expert; wise; intelligent; versed; adept.”

• manasā ← manas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “mind; Manas; purpose; idea; attention; heart; decision; manas [word]; manas [indecl.]; spirit; temper; intelligence.”

• suhastyo ← suhastyaḥ ← suhastya
• [noun], nominative, singular, masculine

• giraḥ ← gir
• [noun], accusative, plural, feminine
• “hymn; praise; voice; words; invocation; command; statement; cry; language.”

• sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• añje ← añj
• [verb], singular, Present indikative
• “smear; anoint; mix; color.”

• vidatheṣv ← vidatheṣu ← vidatha
• [noun], locative, plural, neuter
• “meeting; wisdom; council.”

• ābhuvaḥ ← ābhū
• [noun], accusative, plural, masculine
• “assistant.”

अत्र पूर्वार्धेन स्तुतौ नोधाः प्रेर्यते । हे नोधः वृष्णे कामानां वर्षित्रे सुमखाय शोभनयज्ञाय वेधसे पुष्पफलादीनां कर्त्रे । वायौ सति हि पुष्पाणि फलानि चोत्पद्यन्ते । एवंविधाय मरुद्भ्यः । विभक्तिव्यत्ययः । मरुतां मितराविणां शर्धाय समूहाय सुवृक्तिं सुष्ठु आवर्जकं सुष्ठु प्रवृत्तं वा स्तोत्रं प्र भर प्रेरय स्तुहीति यावत् । स्तुतौ प्रेरितो नोधा आह । धीरः धीमान् सुहस्त्यः शोभनाङ्गुलियुक्तः । कृताञ्जलिरित्यर्थः । एवंभूतोऽहं मनसा गिरः स्तुतिलक्षणा वाचः समञ्जे सम्यग्व्यक्ताः करोमि। या गिरः विदथेषु यज्ञेषु आभुवः । आङ् मर्यादायाम् । यथाशास्त्रं प्रयुक्ता भवन्तीति आभुवः । देवताभिमुखीकरणाय समर्थाः । यज्ञयोग्यैः स्तोत्रैर्मनःपूर्वकं मरुद्गणं स्तौमीति भावः । तत्र दृष्टान्तः । अपो न । यथा पर्जन्यो युगपदेव बहुषु प्रदेशेषु बहुशो जलानि वर्षति तद्वत् ॥ वृष्णे । ‘ वृषु सेचने ’ । कनिन्युवृषितक्षि° ’ इत्यादिना कनिन्प्रत्ययः । कित्त्वाद्गुणाभावो नित्त्वादाद्युदात्तत्वम् । चतुर्थ्येकवचने अल्लोपोऽनः’ इति अकालोपः । शर्धाय । ‘ शृधु प्रसहने । शर्ध्यते प्रसह्यते अनेन पर्वतादिकमिति शर्धो मरुत्संघः । करणे घञ् । ञित्त्वादाद्युदात्तत्वम् । सुमखाय । शोभनो मखो यस्य । ‘ नञ्सुभ्याम् ’ इति प्राप्ते व्यत्ययेन पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । नोधः । पादादित्वात् षाष्ठिकमामन्त्रिताद्युदात्तत्वम् । सुहस्त्यः । हस्ते भवा हस्त्याः । भवे छन्दसि ’ इति यत् । ‘ यतोऽनावः ’ इत्याद्युदात्तत्वम् । ततः सुशब्देन बहुव्रीहौ ‘आद्युदात्तं द्व्यच्छन्दसि’ इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम् ॥

English translation:

“Offer, Nodhas, earnest praise to the company of the Maruts, the senders of rain and ripeners of fruit, deserving of adoration. Composed, and with folded hands, I utter the praises conceived in my mind, which are efficacious in sacred rites, (and flow rreadily) as the waters.”

To the bullish troop, good battlers and ritual adepts, present a
well-turned (hymn), o Nodhas—to the Maruts.
As one clever in mind and with dexterous hands ornaments his work, I ornament the hymns standing ready at the rites.

Geldner argues that apó (apparently the acc. pl. of ‘waters’) should be emended to ápo (neut. acc. sg. of ‘work’). His parallels are persuasive, and I accept the emendation. Therefore the published translation should have an asterisk * before ‘work’. The accent shift may have been made redactionally, on the basis of vs. 6, which contains apó ‘waters’ in its first pāda and vidátheṣv ābhúvaḥ in its second, as here. On the other hand, if we choose to retain the reading apó (see below), the hemistich can mean “Wise in mind, with dextrous hands I anoint the hymns, like waters standing ready at the rites.” Witzel Gotō accept the reading as given, but take it as “Werkmeister,” i.e., to the internally derived adjectival stem apás- ‘possessing work’. This would be appealing save for the fact that the masc. nom. sg. should be *apā́s (or ápā in this sandhi context). This morphological problem is not mentioned.

BRING for the manly host, wise and majestical, O Nodhas, for the Maruts bring thou a pure gift.
I deck my songs as one deft-handed, wise in mind prepares the water that hath power in solemn rites.

Der bullenhaften Schar, der freigebigen, meisterlichen, den Marut trag das Preislied vor, o Nodhas. Wie ein handfertiger Künstler mit Verstand sein Werk, mache ich die zum Opfer dienlichen Lobesreden salbungsvoll.

Der starken Schar, der kampfestücht’gen, waltenden, den Maruts bring’, o Nodhas, schönen Lobgesang, Ich schmücke, wie sein Werk des weisen Künstlers Hand, im Geist die Lieder, die das Fest verschönen, aus.

Мужественной толпе, очень щедрой, распоряжающейся (обрядом),-
Марутам, принеси прекрасный гимн, о Нодхас.
Как искусный (человек) с умелыми руками с душой (делает свою) работу,
(Так) умащаю я воспевания, (чтобы были они) помощниками на жертвенных раздачах.

• इन्द्र:
• नोधा गौतमः
• भुरिक्त्रिष्टुप्
• निषादः

अब चौसठवें सूक्त का आरम्भ किया जाता है, उसके पहिले मन्त्र में वायु के गुणों के दृष्टान्त से विद्वान् के गुणों का उपदेश किया है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (नोधः) स्तुति करनेवाले मनुष्य ! (आभुवः) अच्छे प्रकार उत्पन्न होनेवाले (अपः) कर्म वा प्राणों के समान (धीरः) संयम से रहनेवाला विद्वान् (सुहस्त्यः) उत्तम हस्तक्रियाओं में कुशल मैं (मनसा) विज्ञान और (मरुद्भ्यः) पवनों के सकाश से (विदथेषु) युद्धादि चेष्टामय यज्ञों में (गिरः) वाणी (सुवृक्तिम्) उत्तमता से दुष्टों को रोकनेवाली क्रिया को (समञ्जे) अपनी इच्छा से ग्रहण करता हूँ, वैसे ही तू (प्रभर) धारण कर ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। मनुष्यों को चाहिये कि जितनी चेष्टा, भावना, बल, विज्ञान, पुरुषार्थ धारण करना, छोड़ना, कहना, सुनना, बढ़ना, नष्ट होना, भूख, प्यास आदि हैं, वे सब वायु के निमित्त से ही होते हैं। जिस प्रकार कि इस विद्या को मैं जानता हूँ, वैसे ही तू भी ग्रहण कर, ऐसा उपदेश सबको करो ॥ १ ॥

अन्वय: हे नोधो मनुष्य ! आभुव अपो नेव धीरः सुहस्त्योऽहं वृष्णे शर्द्धाय वेधसे सुमखाय मनसा मरुद्भ्यो विदथेषु गिरः सुवृक्तिं च समञ्जे तथैव त्वं प्रभर ॥ १ ॥

अथ वायुस्वरूपगुणदृष्टान्तेन विद्वद्गुणा उपदिश्यन्ते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (वृष्णे) वृष्टिकर्त्रे (शर्द्धाय) बलाय (सुमखाय) शोभनाय चेष्टासाध्याय यज्ञाय (वेधसे) धारणाय। अत्र विधाञो वेध च। (उणा०४.१३२) अनेनास्य सिद्धिः। (नोधः) स्तावकः (सुवृक्तिम्) वर्जयन्त्यनया सा शोभना चासौ वृक्तिश्च ताम् (प्र) प्रकृष्टार्थे (भर) धर (मरुद्भ्यः) वायुभ्यः (अपः) प्राणान् कर्माणि वा (न) इव (धीरः) संयमी विद्वान् मनुष्यः (मनसा) विज्ञानेन (सुहस्त्यः) शोभनहस्तक्रियाः सुहस्तास्तासु साधुः (गिरः) वाचः (सम्) सम्यक् (अञ्जे) स्वेच्छया गृह्णामि (विदथेषु) युद्धादिचेष्टामययज्ञेषु (आभुवः) समन्ताद्भवन्ति ये या वा तान् ता वा ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। मनुष्यैर्यावच्चेष्टा भावना बलं विज्ञानं पुरुषार्थो धारणं विसर्जनं वचनं श्रवणं वृद्धिः क्षयः क्षुत्पिपासादिकं च भवति तावत् सर्वं वायुनिमित्तेनैव जायत इति वेद्यम्। यादृशीमेतां विद्यामहं जानामि तादृशीमेव त्वमपि गृहाणेति सर्वदोपदेष्टव्यम् ॥ १ ॥

या सूक्तात वायूच्या गुणांचा उपदेश असल्यामुळे या सूक्तार्थाची पूर्वसूक्तार्थाबरोबर संगती जाणावी.

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. माणसांनी हे जाणावे की प्रयत्न भावना, बल, विज्ञान, पुरुषार्थधारण, विसर्जन, वचन, श्रवण, वृद्धी, क्षय, भूक, तहान इत्यादी वायूच्या निमित्तानेच होतात. ‘ज्या प्रकारे या विद्येला मी जाणतो तसेच तू ही ग्रहण कर’ असा उपदेश सर्वांना करावा. ॥ १ ॥

• देवता - मरुतः
• ऋषिः - नोधा गौतमः
• छन्दः - जगती

ते᳓ जज्ञिरे दिव᳓ ऋष्वा᳓स उक्ष᳓णो
रुद्र᳓स्य म᳓र्या अ᳓सुरा अरेप᳓सः
पवाका᳓सः+ शु᳓चयः सू᳓रिया इव
स᳓त्वानो न᳓ द्रप्सि᳓नो घोर᳓वर्पसः

Strata
Normal on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
diváḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

jajñire ← √janⁱ- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

r̥ṣvā́saḥ ← r̥ṣvá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

té ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ukṣáṇaḥ ← ukṣán- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

arepásaḥ ← arepás- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ásurāḥ ← ásura- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

máryāḥ ← márya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

rudrásya ← rudrá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

iva ← iva (invariable)

pāvakā́saḥ ← pāvaká- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

śúcayaḥ ← śúci- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

sū́ryāḥ ← sū́rya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

drapsínaḥ ← drapsín- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ghorávarpasaḥ ← ghorávarpas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ná ← ná (invariable)

sátvānaḥ ← sátvan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ते । ज॒ज्ञि॒रे॒ । दि॒वः । ऋ॒ष्वासः॑ । उ॒क्षणः॑ । रु॒द्रस्य॑ । मर्याः॑ । असु॑राः । अ॒रे॒पसः॑ ।
पा॒व॒कासः॑ । शुच॑यः । सूर्याः॑ऽइव । सत्वा॑नः । न । द्र॒प्सिनः॑ । घो॒रऽव॑र्पसः ॥

• te ← tad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• jajñire ← jan
• [verb], plural, Perfect indicative
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• diva ← divaḥ ← div
• [noun], genitive, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• ṛṣvāsa ← ṛṣvāsaḥ ← ṛṣva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “distinguished; high; noble; enormous.”

• ukṣaṇo ← ukṣaṇaḥ ← ukṣan
• [noun], nominative, plural, masculine
• “bull; ukṣan [word].”

• rudrasya ← rudra
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Shiva; Rudra; eleven; rudra [word]; eleventh.”

• maryā ← maryāḥ ← marya
• [noun], nominative, plural, masculine
• “young buck; boyfriend.”

• asurā ← asurāḥ ← asura
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Asura; lord; asura [word]; sulfur.”

• arepasaḥ ← arepas
• [noun], nominative, plural, masculine
• “immaculate.”

• pāvakāsaḥ ← pāvaka
• [noun], nominative, plural, masculine
• “pure; purifying; pure; āgneya; clear; bright; bright.”

• śucayaḥ ← śuci
• [noun], nominative, plural, masculine
• “clean; clean; pure; bright; clear; honest; śuci [word]; clear; impeccant.”

• sūryā ← sūryāḥ ← sūrya
• [noun], nominative, plural, masculine
• “sun; Surya; sūrya [word]; right nostril; twelve; Calotropis gigantea Beng.; sūryakānta; sunlight; best.”

• iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• satvāno ← satvānaḥ ← satvan
• [noun], nominative, plural, masculine
• “warrior.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• drapsino ← drapsinaḥ ← drapsin
• [noun], nominative, plural, masculine

• ghoravarpasaḥ ← ghora
• [noun]
• “awful; dangerous; terrific; intense; dreadful.”

• ghoravarpasaḥ ← varpasaḥ ← varpas
• [noun], nominative, plural, masculine
• “form; look; disguise.”

ते मरुतः दिवः अन्तरिक्षात् जज्ञिरे प्रादुर्बभूवुः । कीदृशाः । ऋष्वासः दर्शनीयाः उक्षणः सेक्तारः । युवान इत्यर्थः । रुद्रस्य मर्याः । मर्यशब्दो मनुष्यवाची इह मरुतां मर्यत्वासंभवात्पुत्रा इत्यस्मिन्नर्थे पर्यवस्यति । मरुतां रुद्रपुत्रत्वं च मन्त्रान्तरे स्पष्टम् - आ ते पितर्मरुतां सुम्नमेतु’ ( ऋ. सं. २. ३३. १ ) इति । असुराः शत्रूणां निरसितारः अरेपसः । रेप इति पापनाम । पापरहिताः पावकासः सर्वेषां शोधकाः सूर्याइव शुचयः दीप्ताः सत्वानो न यथा परमेश्वरस्य भूतगणा अतिशायितबलपराक्रमाः तत्सदृशा इत्यर्थः । सत्वान इति भूतगणा उच्यन्ते - अथो ये अस्य सत्वानः ’ ( तै. सं. ४. ५. १. ३) इत्यादौ तथा दर्शनात् । द्रप्सिनः वृष्ट्युदकबिन्दुभिर्युक्ताः । ‘ मरुतः सृष्टां वृष्टिं नयन्ति’ (तै. सं. २. ४. १०.२ ) इति श्रुतेः। घोरवर्पसः । वर्प इति रूपनाम । घोररूपाः । शत्रूणां भयंकररूपा इत्यर्थः । यद्वा । सत्वानो न घोरवर्पसः । यथा भूतगणा भयंकररूपास्तद्वदेतेऽपीत्यर्थः ॥ ऋष्वासः । ‘ ऋषी गतौ । गत्यर्था बुद्ध्यर्था इति अत्र ज्ञानार्थः । ‘ सर्वनिघृष्व ’ ( उ. सू. १. १५१ ) इत्यादौ प्रत्ययान्तो निपातितः । ‘ आज्जसेरसुक्’ । उक्षणः । ‘ वा षपूर्वस्य निगमे ’ इति उपधादीर्घाभावः । अरेपसः । बहुव्रीहौ ‘नञ्सुभ्याम्’ इत्युत्तरपदान्तोदात्तत्वम् । सत्वानः । षद्लृ विशरणगत्यवसादनेषु ।’ प्र ईरसद्योस्तुट्च’ ( उ. सू. ४. ५२६ ) इति विधीयमानः क्वनिप्प्रत्ययो बहुलवचनात् केवलादपि भवति । प्रत्ययस्य पित्त्वादनुदात्तत्वे धातुस्वरः शिष्यते ॥

English translation:

“They were born handsome and vigorous from the sky, the sons of Rudra, the conquerors of their foes, pure from sin, and purifying (all), radiant as suns, powerful as evil spirits, diffusers of rain-drops, and of fearful forms.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Rudrasya maryāḥ = lit. the mortals or men of rudra; since the Maruts are immortal the term should imply sons; maruts are called rudrasya sunuḥ = sons of Rudra. satvāno na: satvānaḥ = parameśvarasya bhūtagaṇaḥ, the troops of demons attendant on Parameśvara or Śiva

They were born as the lofty bulls of heaven, the young bloods of Rudra, lordly, unblemished,
pure white, blazing like suns, like consummate warriors with their drops as banners, of frightful form.

They spring to birth, the lofty Ones, the Bulls of Heaven, divine, the youths of Rudra, free from spot and stain;
The purifiers, shining brightly even as suns, awful of form like giants, scattering rain-drops down.

Sie sind als des Himmels hohe Bullen geboren, des Rudra Jungen, die makellosen Asura´s, lauter, rein wie die Sonnen, wie die bannertragenden Krieger tropfend, von furchtbarem Aussehen.

Des Rudra Mannen, lebensvoll und fleckenlos, sind als des Himmels hohe Stiere sie erzeugt, Die flammenden, wie Sonnen leuchtendhellen Scheins, die tropfenden, wie Krieger furchtbar an Gestalt.

Они родились как высокие быки неба,
Юные мужи Рудры, Асуры беспорочные,
Очищающие, ясные, словно солнца,
Как воины, несущие знамена страшного вида.

• इन्द्र:
• नोधा गौतमः
• निचृज्जगती
• निषादः

फिर भी उक्त वायु कैसे हैं, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! तुम लोगों को उचित है कि जो (रुद्रस्य) जीव वा प्राण के सम्बन्धी पवन (दिवः) प्रकाश से (जज्ञिरे) उत्पन्न होते हैं जो (सूर्याइव) सूर्य के किरणों के समान (ऋष्वासः) ज्ञान के हेतु (उक्षणः) सेचन और (पावकासः) पवित्र करनेवाले (शुचयः) शुद्ध जो (सत्वानः) बल पराक्रमवाले प्राणियों के (न) समान (मर्याः) मरणधर्मयुक्त (असुराः) प्रकाशरहित (अरेपसः) पापों से पृथक् (द्रप्सिनः) नाना प्रकार के मोहों से युक्त (घोरवर्पसः) भयङ्कर वायु के हैं (ते) उन्हीं के संग से विद्यादि उत्तम गुणों का ग्रहण करो ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में दो उपमालङ्कार हैं। जैसे ईश्वर की सृष्टि में सिंह, हाथी और मनुष्य आदि प्राणी बलवान् होते हैं, वैसे वायु भी है। जैसे सूर्य की किरणें पवित्र करनेवाली हैं, वैसे वायु भी। इन दोनों के बिना, रोग, रोग का नाश, मरण और जन्म आदि व्यवहार नहीं हो सकते। इससे मनुष्यों को चाहिये कि इनके गुणों को जानके सब कार्यों में यथावत् संप्रयोग करें ॥ २ ॥

अन्वय: हे मनुष्या ! युष्माभिर्ये रुद्रस्य जीवस्य प्राणसमुदायस्य वा सम्बन्धिनो वायवो दिवो जज्ञिरे जायन्ते। ये सूर्य्याइव ऋष्वास उक्षणः पावकासः शुचयो वर्त्तन्ते। ये सत्वानो नेव मर्या असुरा अरेपसो द्रप्सिनो घोरवर्पसः सन्ति तेषां सङ्गेन विद्यादिशुभगुणा गृह्यन्ताम् ॥ २ ॥

पुनस्ते वायवः कीदृशा इत्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (ते) वायव इव (जज्ञिरे) प्रादुर्भवन्ति (दिवः) प्रकाशात् (ऋष्वासः) ज्ञानहेतवः (उक्षणः) सेचनकर्त्तारः। अत्र वा षपूर्वस्य निगमे। (अष्टा०६.४.९) अनेन दीर्घनिषेधः। (रुद्रस्य) समष्टिप्राणस्य (मर्याः) मरणधर्मकाः (असुराः) प्रकाशरहिताः (अरेपसः) अव्यक्तशब्दा निष्पापाः (पावकासः) पवित्रकारकाः (शुचयः) पवित्रा (सूर्य्याइव) सूर्य्यस्य किरणा इव (सत्वानः) बलपराक्रमप्राणिभूतगणाः (न) (इव) (द्रप्सिनः) बहुद्रप्सो विविधो मोहोऽस्ति येषु ते (घोरवर्पसः) घोरं वर्पो रूपं येषान्ते ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारौ। यथेश्वरसृष्टौ सिंहहस्तिमनुष्यादयो बलवन्तः सन्ति तथा वायवो वर्त्तन्ते। यथा सूर्यकिरणाः पवित्रकारकाः सन्ति तथैव वायवोऽपि। नह्येतयोर्विना रोगाऽऽरोग्यमरणजन्मादयो व्यवहाराः सम्भवितुं शक्यास्तस्मान्मनुष्यैरेतेषां गुणान् विज्ञाय सर्वेषु कार्येषु यथावत्संप्रयोगाः कार्याः ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात दोन उपमालंकार आहेत. जसे ईश्वराच्या सृष्टीत सिंह, हत्ती व माणसे इत्यादी प्राणी बलवान असतात तसाच वायूही आहे. सूर्याची किरणे जशी पवित्र करतात तसाच वायू आहे. या दोन्हीशिवाय रोग, रोगाचा नाश, मरण, जन्म इत्यादी व्यवहार होऊ शकत नाहीत. यामुळे माणसांनी त्यांचे गुण जाणून सर्व कार्यात यथायोग्य संप्रयोग करावा. ॥ २ ॥

• देवता - मरुतः
• ऋषिः - नोधा गौतमः
• छन्दः - जगती

यु᳓वानो रुद्रा᳓ अज᳓रा अभोग्घ᳓नो
ववक्षु᳓र् अ᳓ध्रिगावः प᳓र्वता इव
दॄळ्हा᳓+ चिद् वि᳓श्वा भु᳓वनानि पा᳓र्थिवा
प्र᳓ च्यावयन्ति दिविया᳓नि मज्म᳓ना

Strata
Normal on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
abhogghánaḥ ← abhogghán- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ajárāḥ ← ajára- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

rudrā́ḥ ← rudrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

yúvānaḥ ← yúvan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ádhrigāvaḥ ← ádhrigu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

iva ← iva (invariable)

párvatāḥ ← párvata- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

vavakṣúḥ ← √vakṣ- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

bhúvanāni ← bhúvana- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

cit ← cit (invariable)

dr̥ḷhā́ ← √dr̥h- (root)
{case:ACC, gender:N, number:PL, non-finite:PPP}

pā́rthivā ← pā́rthiva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

víśvā ← víśva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

cyāvayanti ← √cyu- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

divyā́ni ← divyá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

majmánā ← majmán- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

prá ← prá (invariable)

युवा॑नः । रु॒द्राः । अ॒जराः॑ । अ॒भो॒क्ऽहनः॑ । व॒व॒क्षुः । अध्रि॑ऽगावः । पर्व॑ताःऽइव ।
दृ॒ळ्हा । चि॒त् । विश्वा॑ । भुव॑नानि । पार्थि॑वा । प्र । च्य॒व॒य॒न्ति॒ । दि॒व्यानि॑ । म॒ज्मना॑ ॥

• yuvāno ← yuvānaḥ ← yuvan
• [noun], nominative, plural, masculine
• “young person; yuvan [word]; taruṇabandha; yuvan; yuvan; young buck; young.”

• rudrā ← rudrāḥ ← rudra
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Shiva; Rudra; eleven; rudra [word]; eleventh.”

• ajarā ← ajarāḥ ← ajara
• [noun], nominative, plural, masculine
• “undecaying; ageless.”

• abhogghano ← abhoj
• [noun]
• “stingy.”

• abhogghano ← hanaḥ ← han
• [noun], nominative, plural, masculine
• “killing; curative; destroying; removing; māraka; stabbing.”

• vavakṣur ← vavakṣuḥ ← vakṣ
• [verb], plural, Perfect indicative
• “grow; grow.”

• adhrigāvaḥ ← adhrigu
• [noun], nominative, plural, masculine

• parvatā ← parvatāḥ ← parvata
• [noun], nominative, plural, masculine
• “mountain; Parvata; parvata [word]; Parvata; Parvata; rock; height.”

• iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• dṛḍhā ← dṛh
• [verb noun], accusative, plural
• “fixate; strengthen.”

• cid ← cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• viśvā ← viśva
• [noun], accusative, plural, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• bhuvanāni ← bhuvana
• [noun], accusative, plural, neuter
• “Earth; being; world; bhuvana [word].”

• pārthivā ← pārthiva
• [noun], accusative, plural, neuter
• “earthly; earthen; mundane; royal; tellurian; sublunar.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• cyāvayanti ← cyāvay ← √cyu
• [verb], plural, Present indikative
• “chase away; remove; move.”

• divyāni ← divya
• [noun], accusative, plural, neuter
• “divine; celestial; divine; heavenly; divine; beautiful; rain; agreeable.”

• majmanā ← majman
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “size.”

युवानः तरुणाः रुद्राः रुद्रपुत्राः अजराः जरारहिताः अभोग्घनः ये देवान् हविर्भिर्न भोजयन्ति तेषां हन्तारः अधिगावः अधृतगमनाः परैरनिवारितगतयः पर्वताइव दृढाङ्गाः एवंभूता मरुतः ववक्षुः स्तोतॄणामभिमतं प्रापयितुमिच्छन्ति । अपि च विश्वा सर्वाणि भुवनानि सद्भावं प्राप्तानि पार्थिवा पृथिव्यां भवानि दिव्यानि दिवि भवानि च वसूनि दृळ्हा चित् दृढान्यपि मज्मना । मज्मनेति बलनाम । मज्मना शोधकेन बलेन प्र च्यावयन्ति प्रचालयन्ति ॥ अभोग्घनः । भोजयन्तीति भोजः । न भोजः अभोजः । तेषां हन्तारः । ‘ बहुलं छन्दसि ’ इति हन्तेः क्विप् । झयो होऽन्यतरस्याम् ’ ( पा. सू. ८. ४, ६२ ) इति हकारस्य घत्वम् । ‘ इन्हन्पूषार्यम्णां शौ ’ ( पा. . ६. ४. १२) इति नियमात् दीर्घाभावः । ववक्षुः । ‘ वह प्रापणे ‘। अस्मात् इच्छासनि ‘ एकाचः०’ इति इट्प्रतिषेधः । द्विर्भावः। ढत्वकत्वषत्वानि । ‘ सन्यतः’ इति इत्वाभावश्छान्दसः । लिटि उसि • अमन्त्रे’ (पा. सू. ३. १, ३५ ) इति निषेधात् आम्प्रत्ययाभावे । अतो लोपः । इति अकारलोपः । प्रत्ययस्वरः । पादादित्वात् निघाताभावः ॥

English translation:

“Youthful Rudras, and undecaying destructive of those who do not worship (the gods), of unobstructed progress, and immoveable as mountains they are desirous of granting (the wishes of the worshipper), and by their strength agitate all substances, whether of heaven or of earth.”

The young unaging Rudras, who smite the miser though themselves not poor, have grown strong like mountains.
All earthly creations, even the firm ones, do they stir up, and the
heavenly ones as well, by their might.

Young Rudras, demon-slayers, never growing old, they have waxed, even as mountains, irresistible.
They make all beings tremble with their mighty strength, even the very strongest, both of earth and heaven.

Die jugendlichen Rudrasöhne, die alterlosen, die den Knauser erschlagen, selbst nicht karg, sind wie die Berge gewachsen. Alle irdischen und himmlischen Dinge, auch die festen, erschüttern sie mit Macht.

Die ewig jungen Rudra’s, feind dem Geizigen, die unaufhaltsam schreiten, wuchsen Bergen gleich; Mit ihrer Macht erschüttern alle Wesen sie, das feste auch, was auf der Erd’, im Himmel ist.

Юные Рудры, нестареющие, убивающие скупца,
(Сами) лишенные скаредности, выросли, как горы,
Все земные (и) небесные сущности,
Даже твердые, они сотрясают (своей) мощью.

• इन्द्र:
• नोधा गौतमः
• निचृज्जगती
• निषादः

फिर भी पूर्वोक्त वायु कैसे हैं, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! तुम लोग जो ये (पर्वताइव) पर्वत वा मेघ के समान धारण करनेवाले (युवानः) पदार्थों के मिलाने तथा पृथक् करने में बड़े बलवान् (अभोग्घनः) भोजन करने तथा मरने से पृथक् (अध्रिगावः) किरणों को नहीं धारण करनेवाले अर्थात् प्रकाशरहित (अजराः) जन्म लेके वृद्ध होना, फिर मरना इत्यादि कामों से रहित तथा कारणरूप से नित्य (रुद्राः) ज्वर आदि की पीडा से रुलानेवाले वायु जीवों को (ववक्षुः) रुष्ट करते हैं (मज्मना) बल से (पार्थिवा) भूगोल आदि (दिव्यानि) प्रकाश में रहनेवाले सूर्य आदि लोक (चित्) और (विश्वा) सब (भुवनानि) लोक (दृढा) दृढ़ स्थिरों को भी (प्रच्यावयन्ति) चलायमान करते हैं, उनको विद्या से यथावत् जानकर कार्य्यों के बीच लगाओ ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। मनुष्यों को जैसे मेघ जलों के आधार और पर्वत ओषधि आदि के आधार हैं, वैसे ही ये संयोग-वियोग करनेवाले, सबके आधार, सुख-दुःख होने के हेतु, नित्यरूप, गुण से अलग, स्पर्श गुणवाले पवन हैं, ऐसा समझना योग्य है। और इन्हींके विना जल, अग्नि और भूगोल तथा इनके परमाणु भी जान-आने तथा ठहरने को समर्थ नहीं हो सकते ॥ ३ ॥

अन्वय: हे मनुष्याः ! यूयं य इमे पर्वताइव युवानोऽभोग्घनोऽध्रिगावोऽजरा रुद्रा जीवान् ववक्षु रोषयन्ति। मज्मना पार्थिवा दिव्यानि चिदपि विश्वा भुवनानि दृढा प्रच्यावयन्ति तान् विद्यया यथावद्विदित्वा कार्य्येषु संप्रयोजयत ॥ ३ ॥

पुनस्ते कीदृशा इत्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (युवानः) मिश्रणामिश्रणकर्त्तृत्वेन बलिष्ठाः (रुद्राः) मरणज्वरादिपीडाहेतुत्वाद्रोदयितारः (अजराः) जन्मजरामृत्युधर्मादि-रहित्वात्कारणरूपेण नित्याः (अभोग्घनः) ये भोज्यन्ते ते भोजो हन्यन्ते ते हनः। भोजश्च ते हनो भोग्घनः न भोग्घनोऽभोग्घनस्ते (ववक्षुः) ये वक्षयन्ति रोषयन्ति ते (अध्रिगावः) अधृता गावो रश्मयो यैस्ते (पर्वताइव) यथा पर्वता मेघाः शैला वा धर्त्तारः सन्ति तथैव मूर्त्तद्रव्यधर्त्तारः (दृढा) दृढानि (चित्) अपि (विश्वा) सर्वाणि (भुवनानि) सर्वेषां पदार्थानामधिकरणानि (पार्थिवा) पृथिवीत्याख्यस्य कारणस्य विकारभूतानि भूगोलाख्यानि कार्य्याणि (प्र) प्रकृष्टार्थे (च्यावयन्ति) प्रचालयन्ति (दिव्यानि) दिवि प्रकाशे भवानि सूर्य्यविद्युदादीनि (मज्मना) शुद्धिधारणक्षेपणाख्येन बलेन। अत्र मस्जधातोरौणादिको मनिन् प्रत्ययो बाहुलकात्सकारलोपश्च। मज्मेति बलनामसु पठितम्। (निघं०२.९) ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। मनुष्यैर्यथा मेघा जलाधिकरणाः शैलाश्चौषध्याद्यधिकरणाः सन्ति तथैवैते संयोगवियोगकर्त्तारः सर्वाधाराः सुखदुःखहेतवो नित्या रूपरहिताः स्पर्शवन्तो वायवः सन्तीति वेदितव्यम्। नह्येतैर्विना भूगोलजलाग्निपुञ्जाश्चैतेषां कणाश्च गन्तुमागन्तुं स्थातुं च शक्नुवन्ति ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जसे मेघ जलाचा आधार व पर्वत औषधी इत्यादीचा आधार आहेत. तसेच संयोग वियोगकर्ते सर्वांचे आधार, सुखदुःखाचे हेतू, नित्यरूप गुणांपासून वेगळे, स्पर्शगुण असणारे वायू असतात असे समजावे व त्यांच्याशिवाय जल, अग्नी व भूगोल आणि त्यांचे परमाणू जाण्या-येण्यास व स्थित राहण्यास समर्थ होऊ शकत नाहीत. हे माणसांनी जाणावे. ॥ ३ ॥

• देवता - मरुतः
• ऋषिः - नोधा गौतमः
• छन्दः - जगती

चित्रइ᳓र् अञ्जि᳓भिर् व᳓पुषे वि᳓ अञ्जते
व᳓क्षस्सु रुक्माँ᳓ अ᳓धि येतिरे शुभे᳓
अं᳓सेषु एषां नि᳓ मिमृक्षुर् ऋष्ट᳓यः
साकं᳓ जज्ञिरे स्वध᳓या दिवो᳓ न᳓रः

Strata
Normal on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
añjate ← √añj- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

añjíbhiḥ ← añjí- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

citraíḥ ← citrá- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

vápuṣe ← vápus- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

ví ← ví (invariable)

ádhi ← ádhi (invariable)

rukmā́n ← rukmá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

śubhé ← śúbh- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

vákṣassu ← vákṣas- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:PL}

yetire ← √yat- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

áṁseṣu ← áṁsa- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

eṣām ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

mimikṣuḥ * ← √myakṣ- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

ní ← ní (invariable)

r̥ṣṭáyaḥ ← r̥ṣṭí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

diváḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

jajñire ← √janⁱ- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

náraḥ ← nár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

sākám ← sākám (invariable)

svadháyā ← svadhā́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

चि॒त्रैः । अ॒ञ्जिऽभिः॑ । वपु॑षे । वि । अ॒ञ्ज॒ते॒ । वक्षः॑ऽसु । रु॒क्मान् । अधि॑ । ये॒ति॒रे॒ । शु॒भे ।
अंसे॑षु । ए॒षा॒म् । नि । मि॒मृ॒क्षुः॒ । ऋ॒ष्टयः॑ । सा॒कम् । ज॒ज्ञि॒रे॒ । स्व॒धया॑ । दि॒वः । नरः॑ ॥

• citrair ← citraiḥ ← citra
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “manifold; extraordinary; beautiful; divers(a); varicolored; bright; bright; bright; outstanding; agitated; aglitter(p); brilliant; painted; obvious; patched; bizarre.”

• añjibhir ← añjibhiḥ ← añji
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “color; ointment; adornment.”

• vapuṣe ← vapus
• [noun], dative, singular, neuter
• “body; form; miracle; human body; beauty; look; spectacle; figure; embodiment.”

• vy ← vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• añjate ← añj
• [verb], plural, Present indikative
• “smear; anoint; mix; color.”

• vakṣassu ← vakṣas
• [noun], locative, plural, neuter
• “breast; breast; bosom; thorax.”

• rukmāṃ ← rukma
• [noun], accusative, plural, masculine
• “adornment.”

• adhi
• [adverb]
• “on; from; accordingly.”

• yetire ← yat
• [verb], plural, Perfect indicative
• “strive; endeavor; join; equal; rival.”

• śubhe ← śubh
• [noun], dative, singular, feminine

• aṃseṣv ← aṃseṣu ← aṃsa
• [noun], locative, plural, masculine
• “shoulder; aṃsa [word].”

• eṣāṃ ← eṣām ← idam
• [noun], genitive, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• ni
• [adverb]
• “back; down.”

• mimṛkṣur ← mimṛkṣuḥ ← mṛkṣ
• [verb], plural, Perfect indicative

• ṛṣṭayaḥ ← ṛṣṭi
• [noun], nominative, plural, feminine
• “spear.”

• sākaṃ ← sākam
• [adverb]
• “together; jointly; simultaneously.”

• jajñire ← jan
• [verb], plural, Perfect indicative
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• svadhayā ← svadhā
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “free will; offering; libation; nature; svadhā [word]; comfort; power.”

• divo ← divaḥ ← div
• [noun], genitive, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• naraḥ ← nṛ
• [noun], nominative, plural, masculine
• “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

वपुरिति रूपनाम । वपुषे रूपाय शोभार्थं मरुतः चित्रैः नानाविधैः अञ्जिभिः रूपाभिव्यञ्जनसमर्थैराभरणैः स्वशरीराणि व्यञ्जते व्यक्तं कुर्वन्ति । अलंकुर्वन्तीत्यर्थः । वक्षःसु भुजान्तरेषु रुक्मान् रोचमानान् हारान् अधि येतिरे उपरि चक्रिरे । किमर्थम् । शुभे शोभार्थम् । अपि च एषां मरुताम् अंसेषु ऋष्टयः आयुधानि नि मिमृक्षुः निमृष्टाः स्थिता बभूवुः । तैरायुधैः सहिताः नरः नेतारो मरुतः दिवः अन्तरिक्षात् स्वधया स्वकीयेन बलेन साकं सह जज्ञिरे प्रादुर्बभूवुः ॥ येतिरे ।’ यती प्रयत्ने । लिटि ‘ अत एकहल्मध्ये इति एत्वाभ्यासलोपौ । शुभे । ‘ शुभ दीप्तौ । संपदादिलक्षणो भावे क्विप्। सावेकाचः० ’ इति चतुर्थ्या उदात्तत्वम् । मिमृक्षुः । ‘मृजूष् शुद्धौ’ । सनि ऊदित्वात् इडभावः । ‘ हलन्ताच्च ’ इति सनः कित्त्वाद्गुणाभावः । द्विर्वचनादि । सन्यतः’ इति इत्वम् । लिटि उसि • अतो लोपः’ इति अकारलोपः। जज्ञिरे । ‘ जनी प्रादुर्भावे’। लिटि • गमहन° ’ इत्यादिना उपधालोपः ॥

English translation:

“They decorate their person ns with various ornaments; they have plural ced, for elegance, brilliant (garlands) on their breasts; lances are borne upon their shoulders, and with them and their own strength have they been both, leaders, from the sky.”

With bright unguents they anoint themselves for wonder; on their breasts they arrange brilliants for beauty.
On their shoulders spears have rubbed. They were born all at once by their own power, the men of heaven.

vy àñjate here responds to sám añje in 1d, though here the verb is reflexive and in the 1st vs. it is transitive but with subject involvement (“I ornament [my own] hymns”). I tr. the verbs slightly differently because the ‘anoint’ sense doesn’t work very well in vs. 1, esp. with the simile, whereas here the etymological figure with añjíbhiḥ ‘unguents’ enforces the more literal sense.

Grassmann suggests emending mimṛkṣur ‘they rubbed’ to mimikṣur ‘they were fixed/attached’ (accepted by Witzel Gotō), since this verb √myakṣ is used elsewhere of spears in similar contexts. However, ‘rub’ makes fine sense, and the poet may well be playing with a well-known phrase. (This perhaps should give us pause about emending apó to ápo in 1.) Pāda d sākáṃ jajñire svadháyā … “They were born all at once by their own power” – that the Maruts were self-born is asserted in I.168.2; see also V.87.2.

With glittering ornaments they deck them forth for show; for beauty on their breasts they bind their chains of gold.
The lances on their shoulders pound to pieces; they were born together, of themselves, the Men of Heaven.

Mit bunten Zierraten schmücken sie sich zur Schönheit, auf der Brust haben sie Goldmünzen angereiht zum Prunke. An ihren Schultern reiben sich die Speere; des Himmels Mannen wurden zugleich mit ihrer Eigenart geboren.

Mit buntem Schmucke schmücken sie zur Pracht sich aus, zum Prunke legten Goldschmuck sie an ihre Brust, Von ihren Schultern funkeln Speere hell herab, zugleich entsprang aus eigner Kraft des Himmels Schar.

Яркими украшениями они украшают себя для привлекательности.
На груди они носят золотые пластинки для блеска.
Об плечи их трутся копья.
Вместе родились они со своими особенностями, (эти) мужи неба.

• इन्द्र:
• नोधा गौतमः
• विराड्जगती
• निषादः

फिर वे कैसे हैं, इस विषय को अगले मन्त्र में कहा है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! तुम लोग जो ये (ऋष्टयः) इधर-उधर चलने तथा (नरः) पदार्थों को प्राप्त करनेवाले पवन (चित्रैः) आश्चर्य्यरूप क्रिया, गुण और स्वभाव तथा (अञ्जिभिः) प्रकट करना आदि धर्मों से (शुभे) सुन्दर (वपुषे) शरीर के धारण वा पोषण के लिये (व्यञ्जते) विशेष करके प्राप्त होते हैं, जो (वक्षःसु) हृदयों में (रुक्मान्) बिजुली तथा जाठराग्नि के प्रकाशों को (अधियेतिरे) यत्नपूर्वक सिद्ध करते (स्वधया) पृथिवी, आकाश तथा अन्न के (साकम्) साथ (जायन्ते) उत्पन्न होते और (दिवः) सूर्य आदि के प्रकाशों को उत्पन्न करते हैं, (एषाम्) इन पवनों के योग से (अंसेषु) बल, पराक्रम के मूल कन्धों में (निमिमृक्षुः) सब पदार्थ समूह को प्राप्त हो सकते हैं, उनको यथावत् जानकर अपने कार्य्यों में सम्प्रयुक्त करो ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - विद्वानों को उचित है कि ऐसे-ऐसे विलक्षण गुणवाले वायुओं को जानकर शुद्ध-शुद्ध सुखों को भोगें ॥ ४ ॥

अन्वय: हे मनुष्याः ! यूयं य एते ऋष्टयो नरो वायवश्चित्रैरञ्जिभिः शुभे वपुषे व्यञ्जते वक्षःसु रुक्मानधियेतिरे स्वधया साकं जज्ञिरे जायन्ते दिवो जनयन्ति चैषामंसेषु निमिमृक्षुः सर्वे पदार्थाः सहन्ते तान् विदित्वा सम्प्रयोजयत ॥ ४ ॥

पुनस्ते कीदृशा इत्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (चित्रैः) अद्भुतक्रियास्वभावैः (अञ्जिभिः) व्यक्तीकरणादिधर्मैः (वपुषे) शरीरधारणपोषणाग्निरूपप्रकाशाय। वपुरिति रूपनामसु पठितम्। (निघं०३.७) (वि) विशेषार्थे (अञ्जते) गच्छन्ति। अत्र व्यत्ययेनात्मनेपदम्। (वक्षःसु) हृदयेषु (रुक्मान्) विद्युज्जाठराग्निप्रकाशान् (अधि) उपरिभावे (येतिरे) प्रयतन्ते (शुभे) शोभनाय (अंसेषु) बलपराक्रमाधिकरणेषु भुजमूलेषु (एषाम्) वायुनां योगे (नि) नितराम् (मिमृक्षुः) सहन्ते। अत्र बहुलं छन्दसीत्यभ्यासस्येत्वम्। (ऋष्टयः) गमनागमनशीलाः (साकम्) सह (जज्ञिरे) जायन्ते जनयन्ति वा (स्वधया) पृथिव्यादिनान्नेन वा (दिवः) सूर्य्यादिप्रकाशान् (नरः) नेतारः ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - विद्वद्भिरीदृग्दिव्यगुणान् वायून् विदित्वा शुद्धानि सुखानि भोक्तव्यानि ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - विद्वानांनी दिव्यगुणयुक्त वायूंना जाणून शुद्ध सुख भोगावे ॥ ४ ॥

• देवता - मरुतः
• ऋषिः - नोधा गौतमः
• छन्दः - जगती

ईशानकृ᳓तो धु᳓नयो रिशा᳓दसो
वा᳓तान् विद्यु᳓तस् त᳓विषीभिर् अक्रत
दुह᳓न्ति ऊ᳓धर् दिविया᳓नि धू᳓तयो
भू᳓मिम् पिन्वन्ति प᳓यसा प᳓रिज्रयः

Strata
Normal on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
dhúnayaḥ ← dhúni- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

īśānakŕ̥taḥ ← īśānakŕ̥t- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

riśā́dasaḥ ← riśā́das- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

akrata ← √kr̥- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:MED}

táviṣībhiḥ ← táviṣī- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

vā́tān ← vā́ta- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

vidyútaḥ ← vidyút- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

dhū́tayaḥ ← dhū́ti- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

divyā́ni ← divyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

duhánti ← √duh- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

ū́dhar ← ū́dhar- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

bhū́mim ← bhū́mi- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

párijrayaḥ ← párijri- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

páyasā ← páyas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

pinvanti ← √pinv- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

ई॒शा॒न॒ऽकृतः॑ । धुन॑यः । रि॒शाद॑सः । वाता॑न् । वि॒ऽद्युतः॑ । तवि॑षीभिः । अ॒क्र॒त॒ ।
दु॒हन्ति॑ । ऊधः॑ । दि॒व्यानि॑ । धूत॑यः । भूमि॑म् । पि॒न्व॒न्ति॒ । पय॑सा । परि॑ऽज्रयः ॥

• īśānakṛto ← īśāna
• [noun], masculine
• “Shiva; Īśāna; ruler; Vishnu; īśvara; overlord.”

• īśānakṛto ← kṛtaḥ ← kṛt
• [noun], nominative, plural, masculine
• “causing; making; performing; promotive; producing; doing; acting; writing; transforming; effecting.”

• dhunayo ← dhunayaḥ ← dhuni
• [noun], nominative, plural, masculine
• “deafening; boisterous; noisy.”

• riśādaso ← riśādasaḥ ← riśādas
• [noun], nominative, plural, masculine
• “superior; superior; proud.”

• vātān ← vāta
• [noun], accusative, plural, masculine
• “vāta; wind; fart; Vayu; air; draft; vāta [word]; Vāta; rheumatism; Marut.”

• vidyutas ← vidyutaḥ ← vidyut
• [noun], accusative, plural, feminine
• “lightning; Vidyut; thunderbolt.”

• taviṣībhir ← taviṣībhiḥ ← taviṣī
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “strength; power.”

• akrata ← kṛ
• [verb], plural, Root aorist (Ind.)
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• duhanty ← duhanti ← duh
• [verb], plural, Present indikative
• “milk.”

• ūdhar ← ūdhas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “udder; ūdhas [word]; night.”

• divyāni ← divya
• [noun], accusative, plural, neuter
• “divine; celestial; divine; heavenly; divine; beautiful; rain; agreeable.”

• dhūtayo ← dhūtayaḥ ← dhūti
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Marut.”

• bhūmim ← bhūmi
• [noun], accusative, singular, feminine
• “floor; earth; Earth; real property; region; pṛthivī; location; Earth; place; bhūja; floor; pit; bhūmi [word]; one; hole; shop; distance; country; space; land; territory; topographic point.”

• pinvanti ← pinv
• [verb], plural, Present indikative
• “swell; swell; overflow; abound.”

• payasā ← payas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “milk; milky juice; water; fluid; juice; payas [word]; drink.”

• parijrayaḥ ← parijri
• [noun], nominative, plural, masculine
• “whirling.”

ईशानकृतः स्तोतारमीशानं धनाधिपतिं कुर्वाणाः धुनयः मेघादीनां कम्पयितारः रिशादसः रिशानां हिंसकानामत्तारः । यद्वा । रिशतां हिंसतामसितारो निरसितारः । एवंभूता मरुतः तविषीभिः आत्मीयैर्बलैः वातान् पुरोवातादीन् विद्युतः विद्योतमानास्तडितश्च अक्रत कुर्वन्ति । कृत्वा च परिज्रयः परितो गन्तारः धूतयः कम्पयितारो मरुतः दिव्यानि दिवि भवानि ऊधः ऊधःस्थानीयान्यभ्राणि दुहन्ति रिक्तीकुर्वन्ति । जलरहितानि कुर्वन्तीत्यर्थः । तदनन्तरं भूमिं पयसा मेघान्निर्गतेनोदकेन जलेन पिन्वन्ति सिञ्चन्ति ॥ रिशादसः । ‘ रिश हिंसायाम् । इगुपधलक्षणः कः । रिशन्ति हिंसन्तीति रिशाः शत्रवः । तानदन्तीति रिशादसः । असुन्। नित्त्वादाद्युदात्तत्वम् । कृदुतरपदप्रकृतिस्वरत्वम् । यद्वा । रिशच्छब्दात् शत्रन्तात् “ असु क्षेपणे ’ इत्यस्मात् क्विप् । व्यत्ययेन पूर्वपदस्य उपधादीर्घः अन्तोदात्तत्वं च । अक्रत । करोतेश्छान्दसो वर्तमाने लुङ् । मन्त्रे घस इति च्लेर्लुक् । ऊधः । ‘सुपां सुलुक् ’ इति विभक्तेर्लुक् ॥ ॥ ६ ॥

English translation:

“Enriching their worshipper, agitating the clouds, devourers of foes, they create the winds are lightnings by their power; the cirumambient and agitating Maruts milk heavenly udders, and sprinkle the earth with water.”

Performing the master’s part, the boisterous ones who care for the stranger have produced winds and lightning flashes with their powers. The shakers milk the udder for heavenly (goods [=rain]). Swirling they swell the earth with milk.

Very alliterative verse, esp. in 2nd half, with pāda c duhánty ū́dhar divyā́ni dhū́tayo (cf. also dhúnayo in pāda a) and d … pinvanti páyasā párijrayaḥ. Cf. also b vā́tān vidyútas (ta)vi(ṣībhir).

Most tr. take ū́dhar divyā́ni together (e.g., Geldner “die himmlischen Euter”).

Although divyá- does modify ū́dhar- elsewhere in similar context (e.g., IX.107.5 duhāná ū́dhar divyám mádhu priyám), the collocation is not grammatically possible here, since ū́dhar is definitely singular and divyā́ni is definitely plural. At best one would have to argue that short-vowel neut. plurals to n-stems, which are identical to their neut. sgs., provided some sort of model (cf., e.g., I.173.3 sádma mitā́“fixed seats”). Oldenberg (ZDMG 55.273 n. 1 [=KlSch 732]) claims that this is a vicarious introduction (“ein vicarirendes Eintretung,” whatever that means) of the sg. ū́dhar since the plural of ū́dhar- doesn’t exist. (We would expect *ū́dhāni, like áhāni to áhar, though Oldenberg bizarrely produces *ū́dhṝṇi instead; I see no reason why *ū́dhāni could not exist and assume its non-attestation is an accidental gap.) But the issue here is not the singular of ‘udder’, but the plural of ‘heavenly’, which the poet could easily have made singular (as in the parallels) if he had wanted. The root √duh can take a double accusative, as in IX.107.5 just quoted: “milking the heavenly udder of its dear honey”), and this is how I interpret divyā́ni here, supplying a form of vásu ‘goods’, which divyá- regularly modifies. In one way or another this alternative goes back to Grassmann and Delbrück AiS.80 and is accepted by Witzel Gotō. Again, Nodhas seems to be playfully evoking a familiar phrase but modifying it.

On párijrayaḥ, supposedly a cmpd with root noun -jri-, lacking the usual -textension, see comm. ad V.54.2.

Loud roarers, giving strength, devourers of the foe, they make the winds, they make the lightnings with their powers.
The restless shakers drain the udders of the sky, and ever wandering round fill the earth full with milk.

Reichmachend, lärmend, über Feinde triumphierend, haben sie die Winde, die Blitze durch ihre Kraft erzeugt. Die Schüttler melken die himmlischen Euter, sie überschwemmen herumfahrend die Erde mit Naß.

Die Macht gebrauchend, stürmend, tilgend jeden Feind, erzeugen Winde, Blitze sie durch ihre Kraft, Und melken schüttelnd aus dem Euter Himmelsgut; die Erde füllen ringsum laufend sie mit Milch.

Действующие как владыки шумящие, заботящиеся о чужом,
(Своими) силами они создали ветры (и) молнии.
Сотрясатели доят небесное вымя.
Носящиеся вокруг делают землю набухшей от молока.

• इन्द्र:
• नोधा गौतमः
• विराड्जगती
• निषादः

फिर उक्त वायु कैसे हैं, इस विषय को अगले मन्त्र में कहा है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! तुम लोग जो ये (ईशानकृतः) जीवों के ऐश्वर्य्ययुक्त करने (धुनयः) धूलि के वर्षाने, वृक्ष आदि के कम्पाने (रिशादसः) जीवों को दुःख देनेवाले रोगों के नाश करने (धूतयः) सब पदार्थों को कम्पाने और (परिज्रयः) सब ओर से पदार्थों को जीर्ण करनेवाले वायु (तविषीभिः) अपने बलों से (विद्युतः) बिजुली आदि को (अक्रत) उत्पन्न करते हैं तथा जो (पयसा) जल वा रस से (ऊधः) उषा को (दुहन्ति) पूर्ण करते हैं, जो (भूमिम्) पृथिवी (दिव्यानि) शुद्ध जल आदि वस्तु तथा उत्तम कार्य्यों का (पिन्वन्ति) सेवन या सेचन करते हैं (वातान्) उन पवनों को जानो ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! तुम लोगों के लिये परमेश्वर वायु के गुणों का उपदेश करता है कि कहे वा न कहे गुणवाले वायु बिजुली को उत्पन्न करके वर्षा द्वारा भूमि पर ओषधि आदि के सेचन से सब प्राणियों को सुख देनेवाले होते हैं, ऐसा तुम सब लोग जानो ॥ ५ ॥

अन्वय: हे मनुष्या ! यूयं य एत ईशानकृतो धुनयो रिशादसो धूतयः परिज्रयस्तविषीभिर्विद्युतोऽक्रत ये पयसोऽधर्दुहन्ति भूमिं पिन्वन्ति सेवन्ते तान् वातान् विजानीत ॥ ५ ॥

पुनस्ते कीदृशा इत्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (ईशानकृतः) य ईशानानैश्वर्य्ययुक्तान् कुर्वन्ति ते (धुनयः) रजो वृक्षादीन् कम्पयितारः (रिशादसः) ये रिशान् हिंसकान् रोगानदन्ति ते (वातान्) पवनान् (विद्युतः) स्तनयित्नून् (तविषीभिः) बलैः (अक्रत) कुर्वन्ति (दुहन्ति) पिप्रति (ऊधः) उषसम्। ऊधरित्युषर्नामसु पठितम्। (निघं०१.८) (दिव्यानि) शुद्धानि जलादीनि वस्तूनि कर्माणि वा (धूतयः) ये धून्वन्ति (भूमिम्) पृथिवीम् (पिन्वन्ति) सेवन्ते सिञ्चन्ति वा (पयसा) जलेन रसेन वा (परिज्रयः) ये परितः सर्वतो जीर्णयन्ति ते ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या ! युष्मभ्यमीश्वरो वायुगुणानुपदिशति। उक्तानुक्तगुणा वायवो विद्युदुत्पादनेन वृष्ट्या भूम्यौषधादिसेचनेन सर्वान् प्राणिनः सुखयन्तीति विजानीत ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो! परमेश्वर तुमच्यासाठी वायूंच्या गुणांचा उपदेश करतो की कथित किंवा अकथित गुणयुक्त वायू विद्युत उत्पन्न करून वृष्टीद्वारे भूमीवर औषधी इत्यादींना सिंचित करून सर्व प्राण्यांना सुख देणारे असतात. हे तुम्ही जाणा. ॥ ५ ॥

• देवता - मरुतः
• ऋषिः - नोधा गौतमः
• छन्दः - जगती

पि᳓न्वन्ति अपो᳓ मरु᳓तः सुदा᳓नवः
प᳓यो घृत᳓वद् विद᳓थेषु आभु᳓वः
अ᳓त्यं न᳓ मिहे᳓ वि᳓ नयन्ति वाजि᳓नम्
उ᳓त्सं दुहन्ति स्तन᳓यन्तम् अ᳓क्षितम्

Strata
Normal on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
apáḥ ← áp- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

marútaḥ ← marút- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

pínvanti ← √pinv- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

sudā́navaḥ ← sudā́nu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ābhúvaḥ ← ābhū́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ghr̥távat ← ghr̥távant- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

páyaḥ ← páyas- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

vidátheṣu ← vidátha- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:PL}

átyam ← átya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

mihé ← √mih- (root)
{case:DAT, number:SG}

ná ← ná (invariable)

nayanti ← √nī- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

vājínam ← vājín- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ví ← ví (invariable)

ákṣitam ← ákṣita- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

duhanti ← √duh- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

stanáyantam ← √stanⁱ- (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

útsam ← útsa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

पिन्व॑न्ति । अ॒पः । म॒रुतः॑ । सु॒ऽदान॑वः । पयः॑ । घृ॒तऽव॑त् । वि॒दथे॑षु । आ॒ऽभुवः॑ ।
अत्य॑म् । न । मि॒हे । वि । न॒य॒न्ति॒ । वा॒जिन॑म् । उत्स॑म् । दु॒ह॒न्ति॒ । स्त॒नय॑न्तम् । अक्षि॑तम् ॥

• pinvanty ← pinvanti ← pinv
• [verb], plural, Present indikative
• “swell; swell; overflow; abound.”

• apo ← apaḥ ← ap
• [noun], accusative, plural, feminine
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

• marutaḥ ← marut
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Marut; vāta; wind; Vayu.”

• sudānavaḥ ← sudānu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “big; lavish.”

• payo ← payaḥ ← payas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “milk; milky juice; water; fluid; juice; payas [word]; drink.”

• ghṛtavad ← ghṛtavat
• [noun], accusative, singular, neuter
• “buttery.”

• vidatheṣv ← vidatheṣu ← vidatha
• [noun], locative, plural, neuter
• “meeting; wisdom; council.”

• ābhuvaḥ ← ābhū
• [noun], nominative, plural, masculine
• “assistant.”

• atyaṃ ← atyam ← atya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “horse; steed.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• mihe ← mih
• [verb noun]
• “make; moisten.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• nayanti ← nī
• [verb], plural, Present indikative
• “bring; lead; spend; decant; enter (a state); remove; take out; take away; enforce; marry; carry; fill into; bring; learn; go out; add.”

• vājinam ← vājin
• [noun], accusative, singular, masculine
• “horse; bird; seven; hero; achiever; aphrodisiac.”

• utsaṃ ← utsam ← utsa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “spring; fountain; utsa [word]; well.”

• duhanti ← duh
• [verb], plural, Present indikative
• “milk.”

• stanayantam ← stanay ← √stan
• [verb noun], accusative, singular
• “thunder; thunder.”

• akṣitam ← a
• [adverb]
• “not; akāra; a [taddhita]; a [word]; a; a.”

• akṣitam ← kṣitam ← kṣi
• [verb noun], accusative, singular
• “decrease; emaciate; vanish; kill; wane; destroy; run down; elapse; lose; lose; gasify; decline; decay; corrupt.”

सुदानवः शोभनदानाः मरुतः पयः क्षीरवत् सारवतीः अपः पिन्वन्ति सिञ्चन्ति । आभुवः । आभवन्तीत्याभुव ऋविजः। ते विदथेषु यज्ञेषु घृतवत्। यथा घृतं सिञ्चत्येवं मरुतोऽपि वृष्टिं कुर्वन्तीति भावः । तत्र हेतुमाह । अत्यं न यथा अश्वं सादिनो विनयन्ति युद्धार्थं शिक्षन्येवं मरुतः वाजिनं वेगवन्तं मेघं मिहे वर्षणाय वि नयन्ति स्वाधीनं कुर्वन्तीति भावः । विनीय च स्तनयन्तं गर्जन्तम् अक्षितम् अक्षीणम् उत्सम् । उत्सवन्त्यस्मादाप इत्युत्सो मेघः। तं दुहन्ति रिक्तीकुर्वन्ति ॥ सुदानवः । नुप्रत्ययान्तो दानुशब्द आद्युदात्तः । बहुव्रीहौ ‘ आद्युदात्तं द्व्यच्छन्दसि इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम् । मिहे । मिह सेचने ‘। संपदादिलक्षणो भावे क्विप् । ‘सावेकाचः० ’ इति विभक्तिरुदात्ता । स्तनयन्तम् । ‘ स्तन शब्दे ’ । चुरादिरदन्तः । अतो लोपस्य स्थानिवद्भावात् वृद्ध्याद्यभावः ॥

English translation:

“The munificent Maruts scatter the nutritious waters, as priests at sacrifices the clarified butter; as grooms lead forth a horse, they bring forth the rain from the fleeting-cloud, and milk it, thundering, and unexhausted.”

The Maruts of good drops swell the waters, the ghee-rich milk, as they stand ready at the rites.
They lead (their horse) out to piss like a prize-seeking steed. They milk the thundering, imperishable well-spring.

vidátheṣv ābhúvaḥ, repeated, as noted above, from 1d, is ambiguous. It can modify the waters of the first pāda, as Geldner (/Witzel Gotō) take it, or the Maruts (so Renou). I have tried to maintain the ambiguity. In vs. 1 the phrase qualified the hymns (fem. pl.

gíraḥ) and, if apó of pāda c is not emended, those waters as well.

The bounteous Maruts with the fatness dropping milk fill full the waters which avail in solemn rites.
They lead, as ’twere, the Strong Horse forth, that it may rain: they milk the thundering, the never-failing spring.

Die gabenschönen Marut lassen das Wasser, das schmalzreiche Naß anschwellen, das zum Opfer dienliche. Wie ein um den Preis leufendes Rennpferd richten sie ihre Rosse zum Harnen ab; sie melken den donnernden unversiegbaren Quell;

Die tropfenreichen Maruts giessen Wasser aus und, bei den Opfern gegenwärtig, fette Milch, Zum Wasserlassen treiben sie das schnelle Ross, die Donnerwolke melkend, welche nie versiegt.

Щедрые Маруты делают набухшими воды,
Полное жира, молоко, (они,) помощники на жертвенных раздачах.
Как скакуна, завоевывающего награду, они отводят своих коней в сторону помочиться.
Они доят гремящий неиссякающий источник.

• इन्द्र:
• नोधा गौतमः
• विराड्जगती
• निषादः

फिर उक्त वायु किस प्रकार के गुणवाले हैं, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! तुम लोग जैसे (आभुवः) अच्छे प्रकार उत्पन्न होने तथा (सुदानवः) उत्तम दान देने के हेतु (मरुतः) पवन (विदथेषु) यज्ञों में (घृतवत्) घृत के तुल्य (पयः) जल वा रस को (पिन्वन्ति) सेवन वा सेचन करते हैं (मिहे) वीर्य वृष्टि के लिये (अत्यम्) घोड़े के (न) समान (अपः) प्राण, जल वा अन्तरिक्ष के अवयवों को (विनयन्ति) नाना प्रकार से प्राप्त करते हैं (उत्सम्) और कूप के समान (अक्षितम्) नाशरहित (स्तनयन्तम्) शब्द करते हुए (वाजिनम्) उत्तम वेगवाले पुरुष को (दुहन्ति) पूर्ण करते हैं, वैसे हो और उनको कार्यों में लगाओ ॥ ६ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमा तथा वाचकलुप्तोपमालङ्कार हैं। जैसे यज्ञ में घृत आदि पदार्थ, क्षेत्र पशु आदि की तृप्ति के लिये कूप तथा घोड़ी की तृप्ति के लिये घोड़ा है, वैसे विद्या से संप्रयोग किये हुए पवन सब कार्यों को सिद्ध करते हैं ॥ ६ ॥

अन्वय: हे मनुष्याः ! यूयं यथाऽऽभुवः सुदानवो मरुतो विदथेषु घृतवत्पयः पिन्वन्ति मिह अत्यं नेवापो विनयन्ति। उत्समिवाक्षितं स्तनयन्तं वाजिनं दुहन्ति तथाऽऽचरत ॥ ६ ॥

पुनस्ते कीदृशा इत्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (पिन्वन्ति) सेवन्ते सिञ्चन्ति वा (अपः) प्राणान् जलान्यन्तरिक्षावयवान् (मरुतः) शरीरत्यागहेतवः (सुदानवः) सुष्ठु दानवो दानानि येभ्यस्ते (पयः) जलं रसं वा (घृतवत्) घृतेन तुल्यम् (विदथेषु) यज्ञेषु (आभुवः) समन्ताद्भवन्ति ये ते (अत्यम्) अश्वम् (न) इव (मिहे) वीर्यसेचनाय वेगाय वा (वि) विविधार्थे (नयन्ति) प्राप्नुवन्ति (वाजिनम्) प्रशस्तो वाजो वेगो यस्यास्ति तम् (उत्सम्) कूपम् (दुहन्ति) पिपुरति (स्तनयन्तम्) शब्दयन्तम् (अक्षितम्) क्षयरहितम् ॥ ६ ॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमावाचकलुप्तोपमालङ्कारौ। यथा यज्ञेषु घृतादिकं हविः क्षेत्रपश्वादितृप्तये कूपो वडवासेचनायाश्वश्चास्ति तथैव विद्यया संप्रयुक्ता वायवः सर्वाणि कार्याणि साध्नुवन्तीति ॥ ६ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमा व वाचकलुप्तोपमालंकार आहेत. जसे यज्ञाच्या तृप्तीसाठी घृत इत्यादी पदार्थ; शेत, पशू इत्यादींच्या तृप्तीसाठी कूप व घोडीच्या तृप्तीसाठी घोडा असतो. तसे विद्येच्या संप्रयोगाने वायू कार्य सिद्ध करतात. ॥ ६ ॥

• देवता - मरुतः
• ऋषिः - नोधा गौतमः
• छन्दः - जगती

महिषा᳓सो मायि᳓नश् चित्र᳓भानवो
गिर᳓यो न᳓ स्व᳓तवसो रघुष्य᳓दः
मृगा᳓ इव हस्ति᳓नः खादथा व᳓ना
य᳓द् आ᳓रुणीषु त᳓विषीर् अ᳓युग्धुवम्

Strata
Normal on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
citrábhānavaḥ ← citrábhānu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

mahiṣā́saḥ ← mahiṣá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

māyínaḥ ← māyín- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

giráyaḥ ← girí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ná ← ná (invariable)

raghuṣyádaḥ ← raghuṣyád- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

svátavasaḥ ← svátavas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

hastínaḥ ← hastín- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

iva ← iva (invariable)

khādatha ← √khād- (root)
{number:PL, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

mr̥gā́ḥ ← mr̥gá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

vánā ← vána- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

ā́ruṇīṣu ← ā́ruṇī- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

áyugdhvam ← √yuj- (root)
{number:PL, person:2, mood:IND, tense:AOR, voice:MED}

táviṣīḥ ← táviṣī- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

म॒हि॒षासः॑ । मा॒यिनः॑ । चि॒त्रऽभा॑नवः । गि॒रयः॑ । न । स्वऽत॑वसः । र॒घु॒ऽस्यदः॑ ।
मृ॒गाःऽइ॑व । ह॒स्तिनः॑ । खा॒द॒थ॒ । वना॑ । यत् । आरु॑णीषु । तवि॑षीः । अयु॑ग्ध्वम् ॥

• mahiṣāso ← mahiṣāsaḥ ← mahiṣa
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Old World buffalo; Mahiṣa; Mahiṣa.”

• māyinaś ← māyinaḥ ← māyin
• [noun], nominative, plural, masculine
• “artful; charming; crafty; deceptive.”

• citrabhānavo ← citra
• [noun]
• “manifold; extraordinary; beautiful; divers(a); varicolored; bright; bright; bright; outstanding; agitated; aglitter(p); brilliant; painted; obvious; patched; bizarre.”

• citrabhānavo ← bhānavaḥ ← bhānu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “sun; Surya; Calotropis gigantea Beng.; sunbeam; beam; luminosity; copper; light; twelve; appearance; Bhānu; flare.”

• girayo ← girayaḥ ← giri
• [noun], nominative, plural, masculine
• “mountain; adri; rock; giri [word]; hill; śilājatu.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• svatavaso ← sva
• [noun]
• “own(a); respective(a); akin(p); sva [word]; individual; present(a); independent.”

• svatavaso ← tavasaḥ ← tavas
• [noun], nominative, plural, masculine
• “strong; energetic.”

• raghuṣyadaḥ ← raghuṣyad
• [noun], nominative, plural, masculine

• mṛgā ← mṛgāḥ ← mṛga
• [noun], nominative, plural, masculine
• “game; deer; animal; antelope; mṛga [word]; Mṛgaśiras.”

• iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• hastinaḥ ← hastin
• [noun], nominative, plural, masculine
• “elephant; hastin [word]; Hastin; hastimeha.”

• khādathā ← khād
• [verb], plural, Present indikative
• “eat; chew; feed; consume; gnash; gulp; devour.”

• vanā ← vana
• [noun], accusative, plural, neuter
• “forest; wood; tree; grove; vana [word]; forest; brush.”

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• āruṇīṣu ← āruṇī
• [noun], locative, plural, feminine

• taviṣīr ← taviṣīḥ ← taviṣī
• [noun], accusative, plural, feminine
• “strength; power.”

• ayugdhvam ← yuj
• [verb], plural, Root aorist (Ind.)
• “mix; use; endow; yoke; accompany; to practice Yoga; connect; hire; administer; compound; affect; add; concentrate; unite; join; prosecute; combine; supply; compound; attach to; appoint; fill; process; mobilize; mount; complement; eat; join; treat; coincide; affect; challenge.”

महिष इति महन्नाम। महिषासः महान्तः । मायेति ज्ञाननाम । मायिनः प्राज्ञाः चित्रभानवः शोभनदीप्तयः गिरयो न स्वतवसः पर्वता इव स्वकीयेन बलेन युक्ताः रघुष्यदः शीघ्रगमना हे मरुत एवंभूतगुणविशिष्टाः यूयं हस्तिनः हस्तवन्तः मृगाइव गजा इव वना वनानि वृक्षजातानि खादथ भक्षयथ । प्रभङ्क्थेति यावत् । यत् यस्मात् आरुणीषु अरुणवर्णासु वडवासु तविषीः बलानि अयुग्ध्वं संयोजितवन्तः । तस्माद्भवतामिव वाहनस्यापि प्रबलत्वात्तत्संयुक्ता भवन्तः सर्वं भञ्जन्तीत्यर्थः ॥ रघुष्यदः । स्यन्दू प्रस्रवणे’। रघु शीघ्रं स्यन्दन्ते गच्छन्तीति रघुष्यदः । ‘ क्विप् च’ इति क्विप् । अनिदिताम् ’ इति नलोपः । ‘ वालमूललघ्वलम्° ’ ( पा. म. ८. २. १८) इति लत्वविकल्पः । कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् । खादथ । ‘ खादृ भक्षणे ’ । अयुग्ध्वम् । ‘ युजिर् योगे । लुङि च्लेः सिच् । एकाचः० ’ इति इट्प्रतिषेधः । ‘ धि च ’ (पा. सू. ८. २. २५) इति सकारलोपः । ‘चोः कुः’ इति कुत्वम् । अडागम उदात्तः । यद्वृत्तयोगादनिघातः ॥

English translation:

“Vast, possessed of knowledge, bright-shining, like mountains in stability and quick in motion, you, like elephants, break down the forests when you put vigour into your ruddy (mares).”

Buffalos, masters of artifice, of bright radiance, self-powerful like mountains yet quick streaming,
like wild elephants you chew up the woods, when you have yoked your own powers to those of your ruddy (horses).

Mighty, with wondrous power and marvellously bright, selfstrong like mountains, ye glide swiftly on your way.
Like the wild elephants ye eat the forests up when ye assume your strength among the bright red flames.

Die Büffel, die verwandlungsfähigen, von prächtigem Glanze, selbststark wie die Berge, schnellaufend. Wie die Elefantentiere fresset ihr die Bäume ab, wenn ihr eure Stärken an die der roten Rosse gespannt habt.

Ihr zauberreichen Büffel strahlend hell an Glanz voll eigner Kraft wie Berge ihr, in schnellem Lauf Vernichtet gleich den Elefanten Wälder ihr, wenn ihr in eure rothen Stuten Kraft gelegt.

Быки, способные к волшебным превращениям, испускающие яркие лучи,
Сильные сами собой, словно горы, быстрые в беге,
Как слоны, вы вырываете (с корнем) деревья,
Когда сопрягаете (свои) силы с (силами) рыжих (кобылиц).

• इन्द्र:
• नोधा गौतमः
• निचृज्जगती
• निषादः

फिर वे पूर्वोक्त वायु कैसे हैं, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! तुम लोग (यत्) जैसे (महिषासः) बड़े-बड़े सेवन करने योग्य गुणों से युक्त (चित्रभानवः) चित्र-विचित्र दीप्तिवाले (मायिनः) उत्तम बुद्धि होने के हेतु (स्वतवसः) अपने बल से बलवान् (रघुष्यदः) अच्छे स्वाद के कारण वा उत्तम चलन क्रिया से युक्त (गिरयो न) मेघों के समान जलों को तथा (हस्तिनः) हाथी और (मृगाइव) बलवाले हरिणों के समान वेगयुक्त वायु (वना) जल वा वनों को (खादथ) भक्षण करते हैं, वैसे इन (तविषीः) बलों को (आरुणीषु) प्राप्त होते हैं, सुख जिन्हों में, उन सेना और यानों की क्रियाओं में (अयुग्ध्वम्) ठीक-ठीक विचारपूर्वक संयुक्त करो ॥ ७ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में दो उपमालङ्कार हैं। मनुष्यों को चाहिये कि पवनों के विना हमारे चलना, खाना, यान का चलाना आदि काम भी सिद्ध नहीं हो सकते, इससे इन वायुओं को सेना, विमान और नौका आदि यानो में संयुक्त करके अग्नि जलों के संयोग से यानों को शीघ्र चलाया करें ॥ ७ ॥

अन्वय: हे मनुष्या ! यूयं यद्यथा महिषासश्चित्रभानवो मायिनः स्वतवसो रघुष्यदो गिरवो नेव जलानि हस्तिनो मृगाइव च वना खादथ तथैतेषां तविषीरारुणीष्वयुग्ध्वम् ॥ ७ ॥

पुनस्ते कीदृशा इत्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (महिषासः) पूजितगुणा महान्तः। महिष इति महन्नामसु पठितम्। (निघं०३.३) (मायिनः) प्रशस्ता माया प्रज्ञा विद्यते येभ्यस्ते (चित्रभानवः) चित्रा अद्भुता भानवो दीप्तयो येभ्यस्ते (गिरयः) ये जलं गिलन्ति शब्दं वा गृणन्ति ते मेघाः (न) इव (स्वतवसः) स्वं स्वकीयं तवो बलं येषु ते (रघुष्यदः) रघव आस्वादाः स्यदश्च प्रश्रवणानि प्रकृष्टगमनानि येषां ते (मृगाइव) हरिणवद् वेगवन्तः (हस्तिनः) किरणाः (खादथ) खादन्ति (वना) वनानि जलानि वा (यत्) यथा (आरुणीषु) गच्छन्ति प्राप्नुवन्ति सुखानि यैस्तान्यरुणानि यानानि तेषामिमाः क्रियास्तासु (तविषीः) बलानि (अयुग्ध्वम्) योजयत ॥ ७ ॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारौ। मनुष्यैर्नहि वायुभिर्विना गमनभोजनयानचालनादीनि कर्माणि कर्त्तुं शक्यन्ते तस्मादेते वायवो विमाननौकादियानेषु संप्रयोज्याऽग्निजलयोगेन यानानि सद्यश्चालनीयानि ॥ ७ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात दोन उपमालंकार आहेत. वायूशिवाय आमचे चालणे, खाणे, यान चालविणे इत्यादी कामही सिद्ध होऊ शकत नाही. यामुळे माणसांनी या वायूंना सेना, विमान व नौका इत्यादी यानात संयुक्त करून अग्नी जलाच्या संयोगाने यानांना तात्काळ चालवावे. ॥ ७ ॥

• देवता - मरुतः
• ऋषिः - नोधा गौतमः
• छन्दः - जगती

सिंहा᳓ इव नानदति प्र᳓चेतसः
पिशा᳓ इव सुपि᳓शो विश्व᳓वेदसः
क्ष᳓पो जि᳓न्वन्तः पृ᳓षतीभिर् ऋष्टि᳓भिः
स᳓म् इ᳓त् सबा᳓धः श᳓वसा᳓हिमन्यवः

Strata
Normal on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
iva ← iva (invariable)

nānadati ← √nad- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

prácetasaḥ ← prácetas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

siṁhā́ḥ ← siṁhá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

iva ← iva (invariable)

piśā́ḥ ← piśá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

supíśaḥ ← supíś- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

viśvávedasaḥ ← viśvávedas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

jínvantaḥ ← √ji- 2 ~ jinv- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

kṣápaḥ ← kṣáp- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

pŕ̥ṣatībhiḥ ← pŕ̥ṣant- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

r̥ṣṭíbhiḥ ← r̥ṣṭí- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

áhimanyavaḥ ← áhimanyu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ít ← ít (invariable)

sabā́dhaḥ ← sabā́dhas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

sám ← sám (invariable)

śávasā ← śávas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

सिं॒हाःऽइ॑व । ना॒न॒द॒ति॒ । प्रऽचे॑तसः । पि॒शाःऽइ॑व । सु॒ऽपिशः॑ । वि॒श्वऽवे॑दसः ।
क्षपः॑ । जिन्व॑न्तः । पृष॑तीभिः । ऋ॒ष्टिऽभिः॑ । सम् । इत् । स॒ऽबाधः॑ । शव॑सा । अहि॑ऽमन्यवः ॥

• siṃhā ← siṃhāḥ ← siṃha
• [noun], nominative, plural, masculine
• “lion; hero; best; leader; siṃha [word].”

• iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• nānadati ← nānad ← √nad
• [verb], plural, Present indikative
• “bellow.”

• pracetasaḥ ← pracetas
• [noun], nominative, plural, masculine
• “intelligent; mindful; attentive; wise; apt; observant.”

• piśā ← piśāḥ ← piśa
• [noun], nominative, plural, masculine

• iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• supiśo ← supiśaḥ ← supiś
• [noun], nominative, plural, masculine

• viśvavedasaḥ ← viśva
• [noun]
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• viśvavedasaḥ ← vedasaḥ ← vedas
• [noun], nominative, plural, masculine
• “property.”

• kṣapo ← kṣapaḥ ← kṣap
• [noun], accusative, plural, feminine
• “night.”

• jinvantaḥ ← jinv
• [verb noun], nominative, plural
• “enliven; animate.”

• pṛṣatībhir ← pṛṣatībhiḥ ← pṛṣat
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “motley; patched.”

• ṛṣṭibhiḥ ← ṛṣṭi
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “spear.”

• sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• it ← id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• sabādhaḥ ← sabādh
• [noun], nominative, plural, masculine
• “pressing; clamant.”

• śavasāhimanyavaḥ ← śavasā ← śavas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “strength; power; superiority.”

• śavasāhimanyavaḥ ← ahi
• [noun], masculine
• “snake; lead; nāga; Nāga; ahi [word]; Vṛtra.”

• śavasāhimanyavaḥ ← manyavaḥ ← manyu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “anger; fury; rage; wrath.”

प्रचेतसः प्रकृष्टज्ञाना मरुतः सिंहाइव नानदति भृशं शब्दं कुर्वन्ति । यथा सिंहा गिरिगह्वरेषु गम्भीरं शब्दं कुर्वन्ति एवं मरुत्सु अप्यागतेषु गम्भीरः शब्द उत्पद्यते इति भावः । तथा सुपिशः शोभनावयवाः शोभनालंकारा वा । तत्र दृष्टान्तः । पिशाइव । पिश इति रुरुनाम । यथा रुरवः स्वशरीरगतैः श्वेतबिन्दुभिरलंकृतास्तद्वत् । विश्ववेदसः सर्वज्ञाः क्षपः शत्रूणां क्षपयितारः जिन्वन्तः स्तोतॄन् प्रीणयन्तः शवसा बलेन अहिमन्यवः आहननशीलमन्युयुक्ताः । यद्विषयः कोपो जायते तस्य हनने समर्था इत्यर्थः । यद्वा । मननं ज्ञानं मन्युः । अहीनज्ञानाः । उत्कृष्टबुद्धय इत्यर्थः । एवंभूता मरुतः पृषतीभिः । पृषत्य इति मरुतां वाहनस्याख्या । पृषत्यः श्वेतबिन्द्वङ्किता मृग्य इत्यैतिहासिकाः । नानावर्णा मेघमाला इति नैरुक्ताः। ताभिः ऋष्टिभिः आयुधैश्च सहिताः सन्तः सबाधः शत्रुभिर्बाधितान् यजमानान् समित् समानमेव युगपदेव रक्षितुमागच्छन्तीति शेषः ॥ नानदति । ‘ नद अव्यक्ते शब्दे ’ । अस्मात् यङ्लुगन्तात् लट् । पिशाइव। ‘ पिश अवयवै । इगुपधलक्षणः कः । सुपिशः । सुपूर्वात् “ पिश अवयवे’ इत्यस्मात् ‘क्विप् च ’ इति क्विप् । पृषतीभिः । ‘पृषु सेचने । ‘ वर्तमाने पृषद्वृहन्महज्जगच्छतृवच्च ’ ( उ. सू. ३, २४१ ) इति शतृवद्भावात् ‘उगितश्च ’ इति ङीप् । अत एव ‘शतुरनुमः’ इति नद्या उदात्तत्वे प्राप्ते ‘बृहन्महतोरुपसंख्यानम्’ इति नियमात् तस्याभावः ॥

English translation:

“The most wise Maruts roar like lions; the all-knowing are graceful as the spotted deer, destroyign (their foes), delighting (their worshippers); of deadly strength in their anger, they come with their antelopes and their arms, (to defend the sacrificer) against interruption.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Pṛṣatibhiḥ = with spotted deer, vāhanas or steeds of the Maruts

Like lions the discerning ones keep roaring, beautifully marked like mottled (deer), granting all possessions.
Animating the nights, urgently they (join) together with their dappled (mares), with their spears—those who have a snake’s fury in their
strength.

piśá- in b occurs only here in the RV, so although the meaning assumed by most (‘mottled [deer]’ vel sim., beginning with Sāyaṇa) is plausible, it has no other support. The plethora of wild animals in this run of verses (7: buffalos, wild elephants, 8: lions, snakes) does suggest that this term names animals too. Renou by contrast tr. the etymological phrase piśā́iva supíśaḥ as “bien ouvragés comme des oeuvres-peintes,” though he is more cautious in his n. Kulikov (JIES: 2009) suggests ‘cheetah’ or ‘leopard’ on the basis of the wild animal company it keeps in its AV occurrence (AVŚ XIX.49.4 = AVP XIV.8.4). This is plausible but by no means certain.

Exceeding wise they roar like lions mightily, they, all-possessing, are beauteous as antelopes;
Stirring the darkness with lances and spotted deer, combined as priests, with serpents’ fury through their might.

Sie brüllen wie die Löwen, die Verständigen; wie die gefleckten Hirsche sind sie schön gezeichnet, geschmückt, die Allwissenden. Die Nächte belebend haben sie sich mit ihren Schecken, mit den Speeren, mit der Stärke eng zusammen getan, im Zorn den Schlangen gleichend.

Wenn sie erscheinen, toben sie den Löwen gleich, wie schöngeschmückte Hirsche, die allwissenden, Die Nacht belebend durch Gazellen, Schwerterglanz, wie Schlangen grimmig, alle kräftig, eifervoll.

Они громко рычат, словно львы, (Маруты-) прозорливцы,
Прекрасно разукрашенные, словно пятнистые антилопы, всеведущие.
Оживляя ночи пестрыми антилопами, копьями,
Они грозно (появляются) со (своей) мощью, яростные, как змеи.

• इन्द्र:
• नोधा गौतमः
• जगती
• निषादः

फिर वे पूर्वोक्त वायु कैसे हैं, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! तुम लोग जो ये (प्रचेतसः) उत्तम विज्ञान होने के हेतु (सुपिशः) सुन्दर अवयवों के करनेवाले (सबाधः) पदार्थों को अपने नियम में रखनेवाले (अहिमन्यवः) मेघ की वर्षा का ज्ञान करानेवाले वायु (इत्) ही (ऋष्टिभिः) व्यवहारों के प्राप्त कराने और (पृषतीभिः) अपने गमनागमन वेगादिगुणों से (क्षपः) रात्रि को (संजिन्वन्तः) तृप्त करते हुए (विश्ववेदसः) सब कर्मों के प्राप्त करानेवाले पवन (शवसा) अपने बलों से (सिंहाइव) सिहों के समान तथा (पिशाइव) बड़े बलवाले हाथियों के समान (नानदति) अत्यन्त शब्द करते हैं, उनको कार्यों की सिद्धि के लिये यथावत् संयुक्त करो ॥ ८ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में दो उपमालङ्कार हैं। हे मनुष्यो ! तुम ऐसा जानो कि जितना बल, पराक्रम, जीवन, सुनना, विचारना आदि क्रिया है, वे सब वायु के सकाश से ही होती हैं ॥ ८ ॥

अन्वय: हे मनुष्या ! यूयं य एते प्रचेतसः सुपिशः सबाधोऽहिमन्यव इदेव ऋष्टिभिः पृषतीभिः क्षपः संजिन्वन्तो विश्ववेदसो वायवः शवसा सिंहा इव पिशा इव बलाऽवयववन्तो गजा इव नानदति तान् कार्य्येषु संप्रयोजयत ॥ ८ ॥

पुनस्ते कीदृशा इत्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (सिंहाइव) व्याघ्रतुल्यबलाः (नानदति) पुनः पुनः शब्दयन्ति (प्रचेतसः) प्रकृष्टं चेतः संज्ञानं येभ्यस्ते (पिशाइव) यथा बलयुक्तावयववन्तो गजाः (सुपिशः) सुष्ठु पिशन्त्यवयुवन्ति ये ते (विश्ववेदसः) ये विश्वानि सर्वाणि कर्माणि वेदयन्ति प्रापयन्ति ते (क्षपः) रात्रीः। क्षपेति रात्रिनामसु पठितम्। (निघ०१.७) (जिन्वतः) तर्पयन्तः (पृषतीभिः) स्वगमनागमनवेगादिगुणैः (ऋष्टिभिः) व्यवहारप्रापकैः (सम्) सम्यगर्थे (इत्) एव (सबाधः) ये पदार्थान् सहैव बाधन्ते ते (शवसा) बलेन (अहिमन्यवः) येऽहिं मेघं मानयन्ति ते ज्ञापयन्ति ते ॥ ८ ॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारौ। हे मनुष्याः ! यूयं यावद्बलपराक्रमजीवनश्रवणमननादिकर्मास्ति तावत्सर्वं वायूनां सकाशादेव जायत इति विजानीत ॥ ८ ॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो, तुम्ही हे जाणा की जितके बल, पराक्रम, जीवन, श्रवण, मनन विचार करणे इत्यादी क्रिया आहेत त्या वायूच्या साह्यानेच होतात. ॥ ८ ॥

• देवता - मरुतः
• ऋषिः - नोधा गौतमः
• छन्दः - जगती

रो᳓दसी · आ᳓ वदता गणश्रियो
नृ᳓षाचः शूराः श᳓वसा᳓हिमन्यवः
आ᳓ वन्धु᳓रेषु अम᳓तिर् न᳓ दर्शता᳓
विद्यु᳓न् न᳓ तस्थौ मरुतो र᳓थेषु वः

Strata
Normal on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

gaṇaśriyaḥ ← gaṇaśrí- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

ródasī ← ródasī- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

vadata ← √vadⁱ- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

áhimanyavaḥ ← áhimanyu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

nŕ̥ṣācaḥ ← nr̥ṣác- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

śávasā ← śávas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

śūrāḥ ← śū́ra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

ā́ ← ā́ (invariable)

amátiḥ ← amáti- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

darśatā́ ← darśatá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

ná ← ná (invariable)

vandhúreṣu ← vandhúra- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:PL}

marutaḥ ← marút- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

ná ← ná (invariable)

rátheṣu ← rátha- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

tasthau ← √sthā- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

vidyút ← vidyút- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

रोद॑सी॒ इति॑ । आ । व॒द॒त॒ । ग॒ण॒ऽश्रि॒यः॒ । नृऽसा॑चः । शू॒राः॒ । शव॑सा । अहि॑ऽमन्यवः ।
आ । व॒न्धुरे॑षु । अ॒मतिः॑ । न । द॒र्श॒ता । वि॒ऽद्युत् । न । त॒स्थौ॒ । म॒रु॒तः॒ । रथे॑षु । वः॒ ॥

• rodasī ← rodas
• [noun], accusative, dual, neuter
• “heaven and earth; Earth.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• vadatā ← vadata ← vad
• [verb], plural, Present imperative
• “describe; teach; speak; tell; say; call; name; enumerate; declare; diagnose; address; say; pronounce; express; instruct; order.”

• gaṇaśriyo ← gaṇa
• [noun], masculine
• “group; varga; troop; troop; battalion; flock; herd; gaṇa [word]; corporation; gaṇa; herd; sect; swarm; set; party; gaṇa; series; Ganesa; flight.”

• gaṇaśriyo ← śriyaḥ ← śrī
• [noun], vocative, plural, masculine
• “mister; Ms.; Lakshmi; good fortune; well-being; magnificence; glory; beauty; Aegle marmelos (Linn.) Correa; dignity; power; śrī [word]; śrī; prosperity; auspiciousness.”

• nṛṣācaḥ ← nṛṣāc
• [noun], vocative, plural, masculine

• śūrāḥ ← śūra
• [noun], vocative, plural, masculine
• “hero; cock; śūra; Śūra; Vatica robusta; Plumbago zeylanica; warrior; hero; attacker; lentil; wild boar; lion; dog.”

• śavasāhimanyavaḥ ← śavasā ← śavas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “strength; power; superiority.”

• śavasāhimanyavaḥ ← ahi
• [noun], masculine
• “snake; lead; nāga; Nāga; ahi [word]; Vṛtra.”

• śavasāhimanyavaḥ ← manyavaḥ ← manyu
• [noun], vocative, plural, masculine
• “anger; fury; rage; wrath.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• vandhureṣv ← vandhureṣu ← vandhura
• [noun], locative, plural, neuter
• “seat; seat.”

• amatir ← amatiḥ ← amati
• [noun], nominative, singular, feminine
• “effigy; ignorance; light; light; luster; form.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• darśatā ← darśata
• [noun], nominative, singular, feminine
• “beautiful; visible; beautiful.”

• vidyun ← vidyut
• [noun], nominative, singular, feminine
• “lightning; Vidyut; thunderbolt.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• tasthau ← sthā
• [verb], singular, Perfect indicative
• “stay; stand; situate; exist; [in]; resist; endure; put; soak; be; stop; adhere; get stale; concentrate; grow; trust; wake; consociate; last; dwell; lie; stand; stop.”

• maruto ← marutaḥ ← marut
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Marut; vāta; wind; Vayu.”

• ratheṣu ← ratha
• [noun], locative, plural, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• vaḥ ← tvad
• [noun], genitive, plural
• “you.”

हे गणश्रियः गणशः श्रयमाणाः सप्तगणरूपेणावस्थिताः नृषाचः नॄन् यजमानान् हविःस्वीकरणाय सेवमानाः शूराः शौर्योपेता एवंभूता हे मरुतः शवसा बलेन अहिमन्यवः आहननस्वभावकोपयुक्ताः सन्तः रोदसी द्यावापृथिव्यौ आ वदत आ समन्ताच्छब्दयत । युष्मदागमने सति भवदीयशब्देन द्यावापृथिव्यौ पूर्णे कुरुतेति भावः । किंच हे मरुतः वः युष्माकं तेजः वन्धुरेषु । बन्धककाष्ठनिर्मितं सारथेः स्थानं वन्धुरमित्युच्यते । तद्युक्तेषु रथेषु आ तस्थौ आतिष्ठति । अवस्थितं सत्सर्वैर्दृश्यते । तत्र दृष्टान्तद्वयमुच्यते । अमतिर्न । अमतिरिति रूपनाम । यथा निर्मलं रूपं सर्वैर्दृश्यते। दर्शता विद्युन्न । यथा वा दर्शनीया विद्युन्मेघस्था सर्वैर्दृश्यते एवं रथे स्थितानां युष्माकं ज्योतिरपि सर्वैर्दृश्यते इत्यर्थः ॥ वदत। ‘ ऋचि तुनुघ० ’ इत्यादिना दीर्घः । नृषाचः । पादादित्वादामन्त्रिताद्युदात्तत्वम् । अमतिः । अम गत्यादिषु । ‘ अमेरतिः ’ ( उ. सू. ४. ४९९ ) इति औणादिकः अतिप्रत्ययः । प्रत्ययाद्युदात्तत्वम् । दर्शता । ‘ भृमृदृशि° ’ इत्यादिना अतच्प्रत्ययः । चित्त्वादन्तोदात्तत्वम् ॥

English translation:

“Maruts, who are distinguished in troops, who are benevolent to men, who are heroes, and whose strength is deadly in your anger, you make heaven and earth resound (at your coming); your (glory) sits in the seat-furnished chariots, conspicuous as (a beautiful) form, or as the lovely lightning.”

Salute the two world-halves [=ródasī], you who are splendor in a flock, who accompany the superior man [=Indra], champions with a
snake’s fury in your strength.
She [=Rodasī], like lightning lovely to look at, has mounted your
chariot like the ensign on chariot boxes, o Maruts.

As noted in the introduction, ródasī is a pun. In pāda a it refers to the two worldhalves, but in cd the unexpressed subject is feminine and mounts the Maruts’ chariot. This can only be Rodasī, the Maruts’ consort (for mounting their chariot, see I.167.5-6), who ordinarily is accented rodasī́but here must be generated by otherwise homonymous ródasī in pāda a.

áhimanyavaḥ should probably be unaccented, in a voc. phrase with śūrāḥ, but since the phrase śávasā́himanyavaḥ is exactly repeated from the preceding vs., 8d, where it is properly nom., it could hardly have failed to acquire an accent redactionally.

Heroes who march in companies, befriending man, with serpents’ ire through strength, ye greet the earth and heaven.
Upon the seats, O Maruts, of your chariots, upon the cars stands lightning visible as light.

Kündet euch beiden Rodhasi an, ihr erlesene Schar, dem Herren folgend, ihr Tapferen, mit eurer Stärke, im Zorn den Schlangen gleichend! Auf die Wagensitze aufgestiegen, schön wie ein Bildnis, steht Rodasi wie der Blitz auf eurem Wagen, Marut.

In Scharen schreitend redet Erd’ und Himmel an wie Schlangen grimmig, heftig, Helden, Männern hold, Auf euren Sitzen schimmert es wie heller Glanz, auf euren Wagen, Maruts, steht es wie ein Blitz.

Обратитесь к двум мирам, о прекрасные (своей) толпой,
Герои, следующие за господином, со (своей) мощью, яростные, как змеи!
(Взойдя) на сиденья (колесниц,) прекрасная, как солнечное сияние,
(Родаси,) словно молния, находится на колесницах ваших, о Маруты.

• इन्द्र:
• नोधा गौतमः
• विराड्जगती
• निषादः

फिर पूर्वोक्त वायु कैसे हैं, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (गणश्रियः) इकट्ठे होके शोभा को प्राप्त होने (नृषाचः) मनुष्यों को कर्मों में संयुक्त करने और (अहिमन्यवः) अपनी व्याप्ति को जाननेवाले (शूराः) शूरवीर के तुल्य (मरुतः) शिल्पविद्या के जाननेवाले ऋत्विज् विद्वान् लोग जो (अमतिर्न) जैसे रूप तथा (दर्शता) देखने योग्य (विद्युत्) बिजुली (तस्थौ) वर्त्तमान होती वैसे वर्त्तमान वायु (बन्धुरेषु) यानयन्त्रों के बन्धनों में जो (शवसा) बल से (रोदसी) प्रकाश और भूमि को धारण करते हैं तथा जो (वः) तुम लोगों के (रथेषु) रथों में जोड़े हुए कार्य्यों को सिद्ध करते हैं, उनका हम लोगों के लिये (आवदत) उपदेश कीजिये ॥ ९ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में दो उपमालङ्कार हैं। मनुष्यों को जानना योग्य है कि सब मूर्तिमान् द्रव्यों के आधार, शूरवीरता के तुल्य तथा शिल्पविद्या और अन्य कार्य्यों के हेतु मुख्य करके पवन ही हैं, अन्य नहीं ॥ ९ ॥

अन्वय: हे गणश्रियो नृषाचोऽहिमन्यवः शूरा मरुतो ! येऽमतिर्न रूपमिव दर्शता विद्युत्तस्थौ न वर्त्तत इव वर्त्तमाना वायवो बन्धुरेषु रोदसी आधरन्ति ये वो युष्माकं रथेषु संयुक्ताः कार्य्याणि साध्नुवन्ति तानस्मभ्यमावदत समन्तादुपदिशत ॥ ९ ॥

पुनस्ते कीदृशा इत्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (रोदसी) द्यावापृथिव्यौ (आ) समन्तात् (वदत) उपदिशत (गणश्रियः) गणानां समूहानां श्रियः शोभा येषु ते (नृषाचः) ये कर्म्मसु नॄन् जीवान् साचयन्ति संयोजयन्ति ते (शूराः) शूरवीराः (शवसा) बलेन (अहिमन्यवः) येऽहिं व्याप्तिं मानयन्ति ज्ञापयन्ति ते (आ) अभितः (बन्धुरेषु) यानयन्त्राणां बन्धनेषु (अमतिः) रूपम्। अमतिरिति रूपनामसु पठितम्। (निघं०३.७) (न) इव (दर्शता) द्रष्टव्यानि (विद्युत्) स्तनयित्नुः (न) इव (तस्थौ) तिष्ठति (मरुतः) शिल्पविद्याविद ऋत्विजः (रथेषु) यानेषु (वः) युष्माकम् ॥ ९ ॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारौ। मनुष्यैः सर्वमूर्त्तद्रव्याधाराः शौर्य्यशिल्पविद्याकार्यहेतवो वायव एव सन्तीति बोद्धव्यम् ॥ ९ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात दोन उपमालंकार आहेत. माणसांनी हे जाणावे की सर्व मूर्तिमान द्रव्यांचे आधार, शूरवीरता व शिल्पविद्या आणि अन्य कार्यांचे हेतू मुख्यत्वे वायूच आहेत, इतर नाहीत. ॥ ९ ॥

• देवता - मरुतः
• ऋषिः - नोधा गौतमः
• छन्दः - जगती

विश्व᳓वेदसो रयि᳓भिः स᳓मोकसः
स᳓म्मिश्लासस् त᳓विषीभिर् विरप्शि᳓नः
अ᳓स्तार इ᳓षुं दधिरे ग᳓भस्तियोर्
अनन्त᳓शुष्मा वृ᳓षखादयो न᳓रः

Strata
Normal on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
rayíbhiḥ ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

sámokasaḥ ← sámokas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

viśvávedasaḥ ← viśvávedas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

sámmiślāsaḥ ← sámmiśla- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

táviṣībhiḥ ← táviṣī- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

virapśínaḥ ← virapśín- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ástāraḥ ← ástar- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

dadhire ← √dhā- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

gábhastyoḥ ← gábhasti- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:DU}

íṣum ← íṣu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

anantáśuṣmāḥ ← anantáśuṣma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

náraḥ ← nár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

vŕ̥ṣakhādayaḥ ← vŕ̥ṣakhādi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

वि॒श्वऽवे॑दसः । र॒यिऽभिः॑ । सम्ऽओ॑कसः । सम्ऽमि॑श्लासः । तवि॑षीभिः । वि॒ऽर॒प्शिनः॑ ।
अस्ता॑रः । इषु॑म् । द॒धि॒रे॒ । गभ॑स्त्योः । अ॒न॒न्तऽशु॑ष्माः । वृष॑ऽखादयः । नरः॑ ॥

• viśvavedaso ← viśva
• [noun]
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• viśvavedaso ← vedasaḥ ← vedas
• [noun], nominative, plural, masculine
• “property.”

• rayibhiḥ ← rayi
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “wealth; property.”

• samokasaḥ ← samokas
• [noun], nominative, plural, masculine

• sammiślāsas ← sammiślāsaḥ ← sammiśla
• [noun], nominative, plural, masculine

• taviṣībhir ← taviṣībhiḥ ← taviṣī
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “strength; power.”

• virapśinaḥ ← virapśin
• [noun], nominative, plural, masculine
• “exuberant; copious; ample.”

• astāra ← astāraḥ ← astṛ
• [noun], nominative, plural, masculine
• “archer; shot.”

• iṣuṃ ← iṣum ← iṣu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “arrow; iṣu [word]; iṣ; five; munj.”

• dadhire ← dhā
• [verb], plural, Perfect indicative
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• gabhastyor ← gabhastyoḥ ← gabhasti
• [noun], locative, dual, masculine
• “beam; hand; sun.”

• anantaśuṣmā ← ananta
• [noun]
• “infinite; ananta [word]; countless; permanent; boundless.”

• anantaśuṣmā ← śuṣmāḥ ← śuṣma
• [noun], nominative, plural, masculine
• “vigor; energy; fire; hiss; courage.”

• vṛṣakhādayo ← vṛṣa ← vṛṣan
• [noun]
• “bullocky; potent; powerful; strong; manly; aroused; potent; much(a); male; large.”

• vṛṣakhādayo ← khādayaḥ ← khādi
• [noun], nominative, plural, masculine
• “ring.”

• naraḥ ← nṛ
• [noun], nominative, plural, masculine
• “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

विश्ववेदसः सर्वज्ञाः रयिभिः धनैः समोकसः समाननिवासाः समवेता वा । धनाधिपतय इत्यर्थः । तविषीभिः बलैः संमिश्लासः संमिश्राः । संयुक्ता इत्यर्थः । विरप्शिनः । महन्नामैतत् । महान्तः । अस्तारः शत्रूणां निरसितारः अनन्तशुष्माः अनवच्छिन्नबलाः वृषखादयः । वृषा इन्द्रः खादिः आयुधस्थानीयो येषां ते तथोक्ताः । यद्वा । वृषा सोमः खादिः खाद्यः पेयो येषां ते । नरः । नेतारः । एर्वभूता मरुतः । गभस्तिरिति बाहुनाम । गभस्त्योः बाह्वोः इषुं दधिरे । शत्रूणां निरसनाय धनुर्बाणादिकमायुधं धारयन्ति ॥ समोकसः । ‘ उच समवाये । असुनि बहुलवचनात् कुत्वमिति ‘ ओक उचः के ’ इत्यत्रोक्तम् (का. ७. ३. ६४ )। बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । ‘ संमिश्लासः । कपिलकादित्वात् लत्वम् । विरप्शिनः । ‘ रप लप व्यक्तायां वाचि । विपूर्वादस्मात् बहुलवचनात् शक्प्रत्ययः । विविधं शब्दं रपन्तीति विरप्शाः स्तोतारः । ते एषां सन्तीति विरप्शिनः । यद्वा । विविधं रपणं विरप्शम् । तदेषामस्तीति । मरुतो हि विविधं शब्दं कुर्वते । इनिप्रत्ययस्वरः । अस्तारः । ताच्छीलिकः तृन् । इडभावश्छान्दसः । नित्त्वादाद्युदात्तत्वम् । अनन्तशुष्माः । नास्त्यन्तोऽस्येति अनन्तः । ‘ नञ्सुभ्याम् ’ इत्युत्तरपदान्तोदात्तत्वम् । अनन्तः शुष्मो बलं येषाम् । बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । वृषखादयः । ‘ खादृ भक्षणे ’ । औणादिक इन्प्रत्ययः । वृषशब्दः कनिन्प्रत्ययान्त आद्युदात्तः । बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् ॥ ॥ ७ ॥

English translation:

“The Maruts, who are all-knowing, co-dwellers with wealth, combined with strength, loud-sounding, repellers of foes, of infinite prowess, whose weapon (of offence) is Indra, and who are leaders (of men), hold in their hands the shaft.”

Granting all possessions, at home with riches, linked with powers, copious,
the archers have taken their arrows in their fists, the superior men of endless tempests and bullish bangles.

Properly speaking, the tr. should read “have taken their arrow in their fists,” since íṣum is singular. With dual gábhastyoḥ the passage is shorthand for “(each) has taken his arrow in his two fists.”

Lords of all riches, dwelling in the home of wealth, endowed with mighty vigour, singers loud of voice,
Heroes, of powers infinite, armed with strong men’s rings, the archers, they have laid the arrow on their arms.

Allwissend, an Reichtümer gewöhnt, mit den Stärken gepaart, im Überfluß lebend, haben die Schützen den Pfeil in die Hand genommen, die Männer von unbegrenztem Mute, Riesenspangen tragend.

Mit allen Schätzen und mit Gütern reich begabt, mit Kraft versehen, strotzend von der höchsten Macht, Als Schützen nahmen in die Arme sie den Pfeil endlos an Kraft, die Männer, mit den Ringen stark.

Всеведущие, живущие со (своими) богатствами,
Владеющие силами, имеющие (все) в избытке,
Стрелки из лука взяли в руки стрелу,
Мужи безграничного пыла, носящие толстые кольца.

• इन्द्र:
• नोधा गौतमः
• निचृज्जगती
• निषादः

फिर उक्त पवन किस प्रकार के गुणवाले हैं, यह विषय अगले मन्त्र में कहा है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (नरः) विद्या को प्राप्त होनेवाले मनुष्यो ! तुम लोग जो (समोकसः) जिनसे अच्छे प्रकार निवास होता है (संमिश्लासः) अग्नि आदि चार तत्त्वों के साथ अत्यन्त मिले हुए (इषुम्) बाण वा इच्छा विशेष छोड़ते हुए (वृषखादयः) रसों को वर्षानेवाले पदार्थों के खानेवाले (अनन्तशुष्माः) अनन्त बलवान् (विरप्सिनः) बड़े (विश्ववेदसः) सब पदार्थों की प्राप्ति के हेतु होके सब पदार्थों को इधर-उधर चलानेवाले वायु (रयिभिः) चक्रवर्त्तिराज्य की शोभा आदि तथा (तविषीभिः) बल पराक्रम सेना आदि प्रजा और (गभस्त्योः) किरणयुक्त सूर्य्य वा प्रसिद्ध अग्नि के समान भुजाओं में बल को (दधिरे) धारण करते हैं, उनके गुणों को ठीक-ठीक जान कर उनसे विद्या, शिक्षा और यान के चलाने की क्रियाओं को ग्रहण करो ॥ १० ॥

भावार्थभाषाः - मनुष्य लोग विद्वान् तथा वायु आदि पदार्थविद्या के विना परलोक और इस लोक के सुखों की सिद्धि कभी नहीं कर सकते ॥ १० ॥

अन्वय: हे नरो मनुष्या ! यूयं ये समोकसः संमिश्लास इषुमस्तारो वृषखादयोऽनन्तशुष्मा विरप्सिनो विश्ववेदसो रयिभिस्तविषीभिश्च प्रजा गभस्त्योः सूर्य्याग्न्योरिव बलं दधिरे धरन्ति तेषां सङ्गेन विद्याशिक्षायानचालनक्रियाश्च स्वीकुरुत ॥ १० ॥

पुनस्ते कीदृशा इत्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (विश्ववेदसः) विश्वानि सर्वाणि वस्तूनि विदन्ति येभ्यस्ते (रयिभिः) चक्रवर्त्तिराज्यश्रियादिभिः (समोकसः) सम्यगोको निवासार्थं स्थानं येभ्यस्ते (संमिश्लासः) अग्न्यादितत्त्वैः सम्यङ् मिश्राः। अत्र कपिलकादीनां सञ्ज्ञाछन्दसोर्वा रो लमापद्यत इति वक्तव्यम्। (अष्टा०वा०८.२.१८) इति लत्वम्। (तविषीभिः) बलपराक्रमयुक्ताभिः सेनाभिः (विरप्शिनः) महान्तः। विरप्शीति महन्नामसु पठितम्। (निघं०३.३) (अस्तारः) प्रक्षेप्तारः। अत्रास् धातोस्तृन् वाच्छन्दसि सर्वे विधयो भवन्तीतीडागमविकल्पः। (इषुम्) बाणम्। प्राप्तिसाधनमिच्छाविशेषं वा (दधिरे) धरन्ति (गभस्त्योः) रश्मियुक्तयोः सूर्य्यप्रसिद्धाग्न्योरिव भुजयोः (अनन्तशुष्माः) अनन्तं शुष्मं बलं येषान्ते (वृषखादयः) ये वृषान् रसवर्षकान् पदार्थान् खादयन्ति ते (नरः) नयनकर्त्तारो मनुष्या वायवो वा ॥ १० ॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यैर्नहि विद्वद्भिर्वाय्वादिपदार्थविद्यया च विना परमार्थव्यवहारसुखानि सेद्धुं शक्यन्ते ॥ १० ॥

भावार्थभाषाः - माणसे विद्वान व वायू इत्यादी पदार्थविद्येशिवाय परलोक व इहलोकाच्या सुखाची सिद्धी कधी करू शकत नाहीत. ॥ १० ॥

• देवता - मरुतः
• ऋषिः - नोधा गौतमः
• छन्दः - जगती

हिरण्य᳓येभिः पवि᳓भिः पयोवृ᳓ध
उ᳓ज्जिघ्नन्त आपथि᳓यो न᳓ प᳓र्वतान्
मखा᳓ अया᳓सः स्वसृ᳓तो ध्रुवच्यु᳓तो
दुध्रकृ᳓तो मरु᳓तो भ्रा᳓जदृष्टयः

Strata
Normal on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M;; line affected by realignment
genre M
genre M

Morph
hiraṇyáyebhiḥ ← hiraṇyáya- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

pavíbhiḥ ← paví- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

payovŕ̥dhaḥ ← payovŕ̥dh- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

āpathyàḥ ← āpathī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

jighnante ← √han- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

ná ← ná (invariable)

párvatān ← párvata- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

út ← út (invariable)

ayā́saḥ ← ayā́s- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

dhruvacyútaḥ ← dhruvacyút- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

makhā́ḥ ← makhá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

svasŕ̥taḥ ← svasŕ̥t- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

bhrā́jadr̥ṣṭayaḥ ← bhrā́jadr̥ṣṭi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

dudhrakŕ̥taḥ ← dudhrakŕ̥t- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

marútaḥ ← marút- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

हि॒र॒ण्यये॑भिः । प॒विऽभिः॑ । प॒यः॒ऽवृधः॑ । उत् । जि॒घ्न॒न्ते॒ । आ॒ऽप॒थ्यः॑ । न । पर्व॑तान् ।
म॒खाः । अ॒यासः॑ । स्व॒ऽसृतः॑ । ध्रु॒व॒ऽच्युतः॑ । दु॒ध्र॒ऽकृतः॑ । म॒रुतः॑ । भ्राज॑त्ऽऋष्टयः ॥

• hiraṇyayebhiḥ ← hiraṇyaya
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “gold; aureate; hiraṇyaya [word].”

• pavibhiḥ ← pavi
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “vajra; tire; rim.”

• payovṛdha ← payaḥ ← payas
• [noun], neuter
• “milk; milky juice; water; fluid; juice; payas [word]; drink.”

• payovṛdha ← vṛdhaḥ ← vṛdh
• [noun], nominative, plural, masculine
• “increasing.”

• ujjighnanta ← ujjighnantaḥ ← uddhan ← √han
• [verb noun], nominative, plural
• “agitate; shake; kup; stick out; tousle.”

• āpathyo ← āpathyaḥ ← āpathi
• [noun], nominative, plural, masculine

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• parvatān ← parvata
• [noun], accusative, plural, masculine
• “mountain; Parvata; parvata [word]; Parvata; Parvata; rock; height.”

• makhā ← makhāḥ ← makha
• [noun], nominative, plural, masculine

• ayāsaḥ ← ayās
• [noun], nominative, plural, masculine
• “undaunted; irrepressible; audacious.”

• svasṛto ← svasṛtaḥ ← svasṛt
• [noun], nominative, plural, masculine

• dhruvacyuto ← dhruva
• [noun]
• “certain; fixed; permanent; changeless; firm; safe; resident; immovable; fixed; fixed; vital; faithful.”

• dhruvacyuto ← cyutaḥ ← cyut
• [noun], nominative, plural, masculine
• “shaking; dropping.”

• dudhrakṛto ← dudhra
• [noun]
• “obstinate.”

• dudhrakṛto ← kṛtaḥ ← kṛt
• [noun], nominative, plural, masculine
• “causing; making; performing; promotive; producing; doing; acting; writing; transforming; effecting.”

• maruto ← marutaḥ ← marut
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Marut; vāta; wind; Vayu.”

• bhrājadṛṣṭayaḥ ← bhrājat ← bhrāj
• [verb noun]
• “shine; glitter; look.”

• bhrājadṛṣṭayaḥ ← ṛṣṭayaḥ ← ṛṣṭi
• [noun], nominative, plural, masculine
• “spear.”

मरुतः हिरण्ययेभिः सुवर्णमयैः । यद्वा । हितरमणीयैः पविभिः स्थानां चक्रैः पर्वतान् पर्ववतो मेघान् यद्वा शिलोच्चयान् उज्जिघ्नन्ते ऊर्ध्वं गमयन्ति । स्थानात् प्रच्यावयन्तीत्यर्थः । तत्र दृष्टान्तः । पथ्यः न। यथा पथि गच्छन् रथो मार्गे आस्थितं तृणवृक्षादिकं चूर्णीकृत्योर्ध्वं नयति गमयति । यद्वा । यथा संयुक्ता गजा मार्गस्थितं वृक्षादिकं भग्नं कुर्वन्ति । कीदृशा मरुतः । पयोवृधः पयसो वृष्ट्युदकस्य वर्धयितारः । यद्वा पृश्नेः पयसा वर्धमानाः । ‘ पृश्नियै वै पयसो मरुतो जाताः’ (तै. सं. २. २. ११. ४ ) । इति श्रूयते । मखाः । मख इति यज्ञनाम । तद्वन्तः । अयासः देवयजनदेशं प्रति गन्तारः स्वसृतः शत्रून्प्रति स्वयमेव सरन्तो गच्छन्तः ध्रुवच्युतः धुवाणां निश्चलानां पर्वतादीनामपि च्यावयितारः दुध्रकृतः दुध्रं दुष्टानां धारयितारमात्मानं कुर्वाणाः । यद्वा । दुर्धरमन्यैर्धर्तुमशक्यमात्मानं कुर्वाणाः । भ्राजदृष्टयः दीप्यमानायुधाः ॥ उज्जिघ्नन्ते । हन्तेर्व्यत्ययेनात्मनेपदम् । ‘ बहुलं छन्दसि ’ इति शपः श्लुः । ‘ बहुलं छन्दसि’ इति अभ्यासस्य इत्वम् । ‘ गमहन° ‘इत्यादिना उपधालोपः । ‘ हो हन्तेः० ’ इति घत्वम् । व्यत्ययेन अन्तादेशः । पथ्यः । पथि भवः । भवे छन्दसि ’ इति यत् ।’ नस्तद्धिते’ ( पा. सू. ६. ४. १४४ ) इति टिलोपः । व्यत्ययेनान्तस्वरितत्वम् । यद्वा । छन्दसीवनिपौ° ’ इति मत्वर्थीय ईकारः । ‘ उदात्तस्वरितयोर्यणः० ’ इति विभक्तेः स्वरितत्वम् । अयासः । अय पय गतौ । अयन्ते इत्ययाः । पचाद्यच् । आज्जसेरसुक्’ । दुध्रकृतः । अत्र दुःशब्देन दुष्टा लक्ष्यन्ते । ‘धृञ् धारणे’ । दुष्टान् धारयतीति दुध्रः । मूलविभुजादित्वात् (पा. सू. ३. २. ५. २) कप्रत्ययः । यद्वा । ‘ ईषद्दुःसुषु° ’ इति दुःशब्दे उपपदे कमणि खल् । गुणाभावश्छान्दसः । तं कुर्वन्तीति दुध्रकृतः । करोतेः क्विप् च ’ इति क्विप् । रेफलोपश्छान्दसः ॥

English translation:

“Augmenters of rain, they drive with golden wheels the clouds asunder, as elephants (in a herd break down the trees in their way); they are honoured with sacrifices, visitants of the hall of offering, spontaneous assailers (of their foes), subverters of what are stable, immoveable themselves, and wearers of shining weapons.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

As elephants: āpathyo na, lit. like that which is produced or occurs on the road; alt. meaning: like a chariot which drives over and crushes sticks and straws on the way

With their golden wheel-rims the milk-strong ones keep pounding the mountains like wayfarers (pounding the road with their feet)—
unruly battlers, self-propelling, stirring (even) the fixed, acting
headstrong, the Maruts with their glinting spears.

payovṛ́dh- has several possible values. In addition to the ‘milk-strong’ in the published translation, it would also be possible to take the -vṛdh- transitively: “strengthening with their milk [=rain]” or “strengthening the milk [=rain]”; either alternative is supported by vss. 5-6.

The lexeme úd √han is quite rare and occurs with the verb stem jíghna- only here. Since the exact sense of the lexeme is not certain, it is difficult to know how to complete the simile. I have interpreted the verb to mean ‘beat up’; with regard to roads there is a nice parallel in the English idiom “pound the pavement.” I assume that ā́pathi- refers to walkers on a path and supply ‘road’ as the object parallel to the mountains and their feet as the instrument of pounding that is parallel to the wheelrims. Elizabeth Tucker compares the French idiom ‘frayer le chemin’, used of blazing a trail, which may well be the sense meant here. Geldner takes the verb as ‘aufreissen’ (tear open/up) and supplies ‘stones’ as the object (sim. Witzel Gotō). I am a little puzzled as to why his Strassenfahrer would be tearing up stones, but I suppose it might be to clear a rugged path. Renou: “… arrachent les montagnes, tels des frayeurs-de-voie.” I do not know what he means by this.

They who with golden fellies make the rain increase drive forward the big clouds like wanderers on the way.
Self-moving, brisk, unwearied, they o’erthrow the firm; the Maruts with bright lances make all things to reel.

Mit ihren goldenen Radschienen reißen die Naßreichen die Berge auf wie die Straßenfahrer die Steine, die freigebigen Marut, die unverzagten, von selbst laufend, das Feste erschütternd, trotzbietend, mit blinkenden Speeren.

Wie Wegebahner drängen sie die Berge weg mit ihren goldnen Rädern, sie an Fluten reich, Rastlose Kämpfer, Festen brechend in der Fahrt, die Maruts stürmend, blitzend hell mit Schwerterschein.

Усиленные влагой, золочеными ободьями
Они подбрасывают горы, разбивая (их), как едущие по дороге (-камешки),
Борцы неутомимые, бегущие по своему (побуждению), сотрясатели твердого,
Совершающие дикие (поступки) Маруты со сверкающими копьями.

• इन्द्र:
• नोधा गौतमः
• निचृज्जगती
• निषादः

फिर भी वे पूर्वोक्त वायु कैसे हैं, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वान् मनुष्यो ! तुम लोग (आपथ्यो न) अच्छे प्रकार (हिरण्ययेभिः) सुवर्ण आदि के योग से प्रकाशरूप (पविभिः) पवित्र चक्रों के रथ से मार्ग में चलने के समान (भ्राजदृष्टयः) जिनसे व्यवहार प्राप्त करानेवाली कान्ति प्रसिद्ध हों (दुध्रकृतः) धारण करनेवाले बलादि के उत्पन्न करने (ध्रुवच्युतः) निश्चल आकाश से चलायमान (स्वसृतः) अपने गुणों को प्राप्त होके चलनेहारे (पयोवृधः) जल वा रात्रि के बढ़ानेवाले (मखाः) यज्ञ के योग्य (अयासः) प्राप्त होने के स्वभाव से युक्त (मरुतः) पवन (पर्वतान्) मेघ वा पर्वतों को (उज्जिघ्नन्ते) नष्ट करते हैं, उन पवनों के गुणों को जान कर अपने कार्यों में संयुक्त करो ॥ ११ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। मनुष्यों को चाहिये कि जिन वायुओं से वृष्टि आदि की उत्पत्ति होती है, उनका युक्ति के साथ सेवन किया करें ॥ ११ ॥

अन्वय: हे विद्वांसो मनुष्या ! यूयमापथ्यो न हिरण्ययेभिः पविभिः सह समन्ताद्रथेन पथि गच्छन्निव ये भ्राजदृष्टयो दुध्रकृतो ध्रुवच्युतः स्वसृतः पयोवृधो मरुतो पर्वतान् मेघान् शैलान् वोज्जिघ्नन्ते तेषां गुणान् विज्ञायैतान् कार्य्येषु नित्यं संप्रयोजयत ॥ ११ ॥

पुनरेते वायवः कीदृशा इत्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (हिरण्ययेभिः) तेजोमयैः (पविभिः) वज्रतुल्यैः पवित्रैर्गमनागमनादिसाधनचक्रैः (पयोवृधः) ये पय उदकं रात्रिं वा वर्धयन्ति ते (उत्) उत्कृष्टे (जिघ्नन्ते) हिंसन्ति। अत्र वा छन्दसि सर्वे विधयो भवन्तीत्यदादेशविकल्पः। (आपथ्यः) पथि भवः पथ्यः सर्वतः पथ्य आपथ्यः (न) इव (पर्वतान्) शैलान् मेघान् वा (मखाः) यष्टुमर्हा यज्ञाः (अयासः) प्राप्तिशीलाः (स्वसृतः) ये स्वान् गुणान् सरन्ति प्राप्नुवन्ति ते (ध्रुवच्युतः) ये ध्रुवानपि पदार्थान् च्यावयन्ति निपातयन्ति ते (दुध्रकृतः) ये दुध्राणि धारकाणि बलादीनि कुर्वन्ति ते (मरुतः) वायवः (भ्राजदृष्टयः) भ्राजत्यः प्रदीप्ता ऋष्टयो व्यवहारप्रापिकाः कान्त्यो येभ्यस्ते ॥ ११ ॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। मनुष्यैर्येभ्यो वृष्ट्यादिकं जायते ते वायवो युक्त्या सेवनीयाः ॥ ११ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. ज्या वायूंमुळे वृष्टी इत्यादीची उत्पत्ती होते. त्यांचा माणसांनी युक्तीने स्वीकार करावा. ॥ ११ ॥

• देवता - मरुतः
• ऋषिः - नोधा गौतमः
• छन्दः - जगती

घृ᳓षुम् पवाकं᳓+ वनि᳓नं वि᳓चर्षणिं
रुद्र᳓स्य सूनुं᳓ हव᳓सा गृणीमसि
रजस्तु᳓रं तव᳓सम् मा᳓रुतं गण᳓म्
ऋजीषि᳓णं वृ᳓षणं सश्चत श्रिये᳓

Strata
Normal on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ghŕ̥ṣum ← ghŕ̥ṣu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

pāvakám ← pāvaká- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vanínam ← vanín- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vícarṣaṇim ← vícarṣaṇi- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

gr̥ṇīmasi ← √gr̥̄- 1 (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

havásā ← havás- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

rudrásya ← rudrá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

sūnúm ← sūnú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

gaṇám ← gaṇá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

mā́rutam ← mā́ruta- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

rajastúram ← rajastúr- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tavásam ← tavás- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

r̥jīṣíṇam ← r̥jīṣín- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

saścata ← √sac- 1 (root)
{number:PL, person:2, mood:INJ, tense:PRS, voice:ACT}

śriyé ← śrī́- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

vŕ̥ṣaṇam ← vŕ̥ṣan- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

घृषु॑म् । पा॒व॒कम् । व॒निन॑म् । विऽच॑र्षणिम् । रु॒द्रस्य॑ । सू॒नुम् । ह॒वसा॑ । गृ॒णी॒म॒सि॒ ।
र॒जः॒ऽतुर॑म् । त॒वस॑म् । मारु॑तम् । ग॒णम् । ऋ॒जी॒षिण॑म् । वृष॑णम् । स॒श्च॒त॒ । श्रि॒ये ॥

• ghṛṣum ← ghṛṣu
• [noun], accusative, singular, masculine

• pāvakaṃ ← pāvakam ← pāvaka
• [noun], accusative, singular, masculine
• “pure; purifying; pure; āgneya; clear; bright; bright.”

• vaninaṃ ← vaninam ← vanin
• [noun], accusative, singular, masculine
• “triumphant; victorious.”

• vicarṣaṇiṃ ← vicarṣaṇim ← vicarṣaṇi
• [noun], accusative, singular, masculine
• “excellent.”

• rudrasya ← rudra
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Shiva; Rudra; eleven; rudra [word]; eleventh.”

• sūnuṃ ← sūnum ← sūnu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “son; offspring.”

• havasā ← havas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “invocation.”

• gṛṇīmasi ← gṛ
• [verb], plural, Present optative
• “praise.”

• rajasturaṃ ← rajasturam ← rajastur
• [noun], accusative, singular, masculine

• tavasam ← tavas
• [noun], accusative, singular, masculine
• “strong; energetic.”

• mārutaṃ ← mārutam ← māruta
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Marut(a).”

• gaṇam ← gaṇa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “group; varga; troop; troop; battalion; flock; herd; gaṇa [word]; corporation; gaṇa; herd; sect; swarm; set; party; gaṇa; series; Ganesa; flight.”

• ṛjīṣiṇaṃ ← ṛjīṣiṇam ← ṛjīṣin
• [noun], accusative, singular, masculine

• vṛṣaṇaṃ ← vṛṣaṇam ← vṛṣan
• [noun], accusative, singular, masculine
• “bullocky; potent; powerful; strong; manly; aroused; potent; much(a); male; large.”

• saścata ← sac
• [verb], plural, Present imperative
• “accompany; follow; company; obey; participate; enter.”

• śriye ← śrī
• [noun], dative, singular, feminine
• “mister; Ms.; Lakshmi; good fortune; well-being; magnificence; glory; beauty; Aegle marmelos (Linn.) Correa; dignity; power; śrī [word]; śrī; prosperity; auspiciousness.”

घृषुं शत्रूणां बलस्य घर्षकं विनाशयितारं पावकं सर्वेषां शोधकं वनिनम् । वनमित्युदकनाम । उदकवन्तम् । वृष्टिप्रदमित्यर्थः । विचर्षणिं विशेषेण सर्वस्य द्रष्टारं रुद्रस्य महादेवस्य सूनुं पुत्रभूतम् । एवंविधं मरुतां समूहं हवसा आह्वानसाधनेन स्तोत्रेण गृणीमसि शब्दयामः । स्तुम इत्यर्थः । हे ऋत्विग्यजमानाः यूयमपि श्रिये ऐश्वर्याय धनार्थं मारुतं गणं मरुतां संघं सश्चत प्राप्नुत । कीदृशम् । रजस्तुरं पार्थिवस्य पांसोस्त्वरयितारं प्रेरकमित्यर्थः। तवसं प्रवृद्धं ऋजीषिणम् । तृतीयसवने हि मरुतः स्तूयन्ते तत्र च ऋजीषमभिषुण्वन्तीति ऋजीषसंबन्धः श्रुतः । अतस्तद्वन्तं वृषणं कामानां वर्षितारम् ॥ हवसा । ह्वेञः असिप्रत्यये बहुलं छन्दसि’ इति संप्रसारणम् । गृणीमसि । गॄ शब्दे । इदन्तो मसिः । ‘ प्वादीनां ह्रस्वः’ इति ह्रस्वत्वम् । रजस्तुरम् । रजांसि तुतोर्तीति रजस्तूः । ‘ तुर स्वरणे’। क्विप् च ’ इति क्विप् । वृषणम् । वा पपूर्वस्य निगमे ’ इति दीर्घाभावः । सश्चत ॥ ग्लच्च षस्ज गतौ ’ इत्यत्र सश्चिमप्येके इति धातुवृत्तावुक्तम् । गतिकर्मसु च सश्चतीति पठितम् । श्रिये । ‘ सावेकाचः’ इति विभक्तेरुदात्तत्वम् ।

English translation:

“We invoke with praise the foe-destroying, all-purifying, water-shedding, all-surveying band of Maruts, the offspring of Rudra; (priests) to obtain prosperity, have recourse to the dust-raising and powerful band of Maruts, receiving libations from sacred vessels, and showering down (benefits).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Receiving libations from sacred vessels: ṛjiṣiṇam abhiṣunv.vanti, they (the priests) pour the soma into the vessel. ṛjiṣam = a frying-pan; in context, is means any sacrificial vessel

The ardent, pure, winning, unbounded offspring of Rudra do we hymn with an invocation.
The space-traversing, powerful Marut flock, possessing the silvery
drink, bullish—follow it for splendor.

The word sūnú- ‘son’ in the singular takes one aback in a hymn devoted to celebrating the very plural Maruts. It clearly refers to the ‘flock’ (gaṇá-) in pāda c, but I have tr. ‘offspring’ to avoid the misleading “we hymn the son of Rudra…”

The progeny of Rudra we invoke with prayer, the brisk, the bright, the worshipful, the active Ones
To the strong band of Maruts cleave for happiness, the chasers of the sky, impetuous, vigorous.

Die kampflustige, lautere, sieggewohnte, ausgezeichnete Söhneschar des Rudra feiern wir mit Anruf. An die Marutschar, die die Lüfte durcheilt, an die starke, die den Trestersoma bekommt, an die bullige schließt euch an, um den Vorrang zu gewinnen!

Die lust’gen Flammer, sie die muntern, spendenden, des Rudra Söhne preisen wir mit unserm Ruf, Die Marutschar die starke, Luft durchdringende, die vorwärts strebt, die kräft’ge ehrt zu eurem Heil.

Бодрых, очищающих, победоносных, очень подвижных
Сыновей Рудры мы воспеваем, призывая.
За пересекающею пространство толпой Марутов,
Пьющей (сому,) из выжимок, следуйте для блеска!

• इन्द्र:
• नोधा गौतमः
• जगती
• निषादः

फिर वायुओं के समुदाय कैसे हैं, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जैसे हम लोग (हवसा) दान और ग्रहण से (श्रिये) विद्या, शिक्षा और चक्रवर्त्तिराज्य की प्राप्ति के लिये जिस (रुद्रस्य) मुख्य वायु के (सूनुम्) पुत्र के समान वर्त्तमान (विचर्षणिम्) भेद करने तथा (वनिनम्) संग्राम करनेवाले (घृषुम्) घिसने के स्वभाव से युक्त (पावकम्) पवित्र करनेवाले (तवसम्) महाबलवान् (रजस्तुरम्) लोकों को शीघ्र चलाने (ऋजीषिणम्) उत्तम शुद्धि होने के कारण और (वृषणम्) वृष्टि करनेवाले (मारुतम्) पवनों के (गणम्) समूह का (गृणीमसि) उपदेश करते हैं, उसको तुम भी (सश्चत) जानो ॥ १२ ॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यों को चाहिये कि वायुसमुदाय के विना हमारे कोई काम सिद्ध नहीं हो सकते, ऐसी वायुविद्या का निश्चयतया स्वीकार करके अपने कार्यों की सिद्धि अवश्य करें ॥ १२ ॥

अन्वय: हे मनुष्याः ! यथा वयं हवसा श्रिये रुद्रस्य सूनुं विचर्षणिं वनिनं घृषुं पावकं तवसं रजस्तुरमृजीषिणं वृषणं मारुतं गणं गृणीमसि स्तुवीमस्तं यूयमपि सश्चत विजानीत ॥ १२ ॥

पुनस्तत्समुदायः कीदृशोऽस्तीत्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (घृषुम्) घर्षणशीलम् (पावकम्) पवित्रकारकम् (वनिनम्) संभक्तारम् (विचर्षणिम्) विलेखकम् (रुद्रस्य) परमेश्वरस्य जीवस्य वायुकरणस्य वा (सूनुम्) पुत्रवद्वर्त्तमानं प्राणिगर्भविमोचकं वा (हवसा) ग्रहणत्यागभक्षणादिकर्मणा सह वर्त्तमानम् (गृणीमसि) स्तुवीमः (रजस्तुरम्) यो रजांसि लोकान् तुरति तूर्णगमनागमनहेतुम् (तवसम्) महाबलयुक्तम् (मारुतम्) मरुतां वायूनामिमम् (गणम्) समूहम् (ऋजीषिणम्) प्रशस्तमुपार्जनं विद्यते यस्मिंस्तम् (वृषणम्) वृष्टिकारकम् (सश्चत) विजानीत प्राप्नुत वा (श्रिये) विद्याशिक्षाराज्यधनप्राप्तये ॥ १२ ॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यैर्नहि वायुसमुदायेन विना काचिद्व्यवहारक्रिया भवितुं शक्येति निश्चित्यावश्यं वायुविद्यां स्वीकृत्य स्वकीयानि कार्य्याणि साधनीयानि ॥ १२ ॥

भावार्थभाषाः - वायू समुदायाशिवाय आपले कोणतेही कार्य सिद्ध होऊ शकत नाही असा माणसांनी निश्चय करून वायुविद्येचा स्वीकार करावा व आपल्या कार्याची सिद्धी अवश्य करावी. ॥ १२ ॥

• देवता - मरुतः
• ऋषिः - नोधा गौतमः
• छन्दः - जगती

प्र᳓ नू᳓ स᳓ म᳓र्तः श᳓वसा ज᳓नाँ अ᳓ति
तस्थउ᳓ व ऊती᳓ मरुतो य᳓म् आ᳓वत
अ᳓र्वद्भिर् वा᳓जम् भरते ध᳓ना नृ᳓भिर्
आपृ᳓छियं क्र᳓तुम् आ᳓ क्षेति पु᳓ष्यति

Strata
Normal on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
áti ← áti (invariable)

jánān ← jána- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

mártaḥ ← márta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

nú ← nú (invariable)

prá ← prá (invariable)

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

śávasā ← śávas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

ā́vata ← √avⁱ- (root)
{number:PL, person:2, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

marutaḥ ← marút- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

tasthaú ← √sthā- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

ūtī́ ← ūtí- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

yám ← yá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

árvadbhiḥ ← árvant- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

bharate ← √bhr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

dhánā ← dhána- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

nŕ̥bhiḥ ← nár- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

vā́jam ← vā́ja- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

āpŕ̥chyam ← āpŕ̥chya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

krátum ← krátu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

kṣeti ← √kṣi- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

púṣyati ← √puṣ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

प्र । नु । सः । मर्तः॑ । शव॑सा । जना॑न् । अति॑ । त॒स्थौ । वः॒ । ऊ॒ती । म॒रु॒तः॒ । यम् । आव॑त ।
अर्व॑त्ऽभिः । वाज॑म् । भ॒र॒ते॒ । धना॑ । नृऽभिः॑ । आ॒ऽपृच्छ्य॑म् । क्रतु॑म् । आ । क्षे॒ति॒ । पुष्य॑ति ॥

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• nū ← nu
• [adverb]
• “now; already.”

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• martaḥ ← marta
• [noun], nominative, singular, masculine
• “man.”

• śavasā ← śavas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “strength; power; superiority.”

• janāṃ ← jana
• [noun], accusative, plural, masculine
• “people; national; man; relative; jan; Janaloka; person; jana [word]; man; attendant; Jana; foreigner; inhabitant; group.”

• ati
• [adverb]
• “very; excessively; beyond; excessively.”

• tasthau ← sthā
• [verb], singular, Perfect indicative
• “stay; stand; situate; exist; [in]; resist; endure; put; soak; be; stop; adhere; get stale; concentrate; grow; trust; wake; consociate; last; dwell; lie; stand; stop.”

• va ← vaḥ ← tvad
• [noun], genitive, plural
• “you.”

• ūtī ← ūti
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “aid; favor; ūti [word].”

• maruto ← marutaḥ ← marut
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Marut; vāta; wind; Vayu.”

• yam ← yad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• āvata ← av
• [verb], plural, Imperfect
• “support; help; prefer; prefer; like.”

• arvadbhir ← arvadbhiḥ ← arvant
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “horse.”

• vājam ← vāja
• [noun], accusative, singular, masculine
• “prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

• bharate ← bhṛ
• [verb], singular, Present indikative
• “bring; hold; fill; support; wear; possess; carry; nourish; keep; hire; have; satiate; follow; bear.”

• dhanā ← dhana
• [noun], accusative, plural, neuter
• “wealth; property; money; treasure; prize; dhana [word]; valuable; dhan; capital; fight.”

• nṛbhir ← nṛbhiḥ ← nṛ
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

• āpṛcchyaṃ ← āpṛcchyam ← āpṛcchya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “āpṛcchya [word].”

• kratum ← kratu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “yajña; decision; plan; deliberation; intelligence; Kratu; will; kratu [word]; desire; resoluteness; ritual.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• kṣeti ← kṣi
• [verb], singular, Present indikative
• “govern; inhabit; dwell; stay; predominate; bide; own.”

• puṣyati ← puṣ
• [verb], singular, Present indikative
• “boom; grow; promote; foster.”

स मर्तः मनुष्यः शवसा बलेन जनान् जातान् अन्यान् पुरुषान् अति अतीत्य नु क्षिप्रं तस्थौ प्रतिष्ठितो भवति । हे मरुतः वः युष्माकम् ऊती ऊत्या रक्षणेन यं पुरुषम् आवत अरक्षत । अपि च स पुरुषः अर्वद्भिः अश्वैः साधनभूतैः वाजम् अन्नं नृभिः स्वकीयैर्मनुष्यैः धना धनानि च भरते संपादयति । तथा आपृच्छ्यम् आप्रष्टव्यं शोभनं क्रतुम् अग्निष्टोमादिकर्म आ क्षेति आप्नोति । पुष्यति प्रजया पशुभिः पुष्टो भवति च ॥ ऊती । तृतीयायाः पूर्वसवर्णदीर्घत्वम् । नृभिः । नृ चान्यतरस्याम् ’ इति विभक्त्युदात्तत्वप्रतिषेधः । आपृच्छ्यम् । छन्दसि निष्टर्क्य इत्यादौ आङ्पूर्वात् पृच्छतेः क्यच्प्रत्ययान्तो निपात्यते । ग्रहिज्यादिना संप्रसारणम् । प्रत्ययस्य पित्त्वादनुदात्तत्वे धातुस्वरः शिष्यते । कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् । क्षेति । ‘क्षि निवासगत्योः । ‘ बहुलं छन्दसि ’ इति विकरणस्य लुक् । पुष्यति । ‘ पुष पुष्टौ ’ । दिवादित्वात् श्यन् । नित्त्वादाद्युदात्तत्वम् । तिङः परत्वात् निघाताभावः ॥

English translation:

“The man whom, Maruts, you defend with your protection, quickly surpasses all men in strength; with his horses he acquires food, and with his men, riches; he performs the required worship, and he prospers.”

That mortal has now stood out beyond the people in strength by your aid—the one whom you helped, Maruts.
He bears away the prize for himself with his steeds, bears away the
stakes with his men, bears resolve worthy of the asking. He dwells
peacefully; he thrives.

Geldner (/Witzel Gotō) construes āpṛ́chyaṃ krátum with ā́kṣeti, giving the latter the meaning ‘possess’. But this Class II present means only ‘inhabit, dwell’ (as opposed to Class I kṣáyati ‘rules over, owns’ to a different [synchronic] root √kṣi). Renou clearly recognizes the problem and tries to reconcile the meaning of the root present with its construal with an object, producing the very odd “il habite une force-spirituelle digne-d’être-recherchée.” It seems preferable to me to take āpṛ́chyaṃ krátum with the previous pāda and tr. ā́kṣeti púṣyati separately. The two verbs (admittedly without the preverb ā́) form a fixed expression (I.83.3, V.37.4, VII.32.9). The position of the preverb also does not favor construing the preceding accusative with ā́kṣeti: we might then expect the preverb to begin the clause, though this argument is considerably weakened by the fact that the pāda would begin *ā́āpṛ́chyam, in sandhi ā́pṛ́chyam, and the separate preverb would be essentially lost. As for the sense of bharate … āpṛ́chyaṃ krátum, I interpret it as what I think Renou would call a “legère zeugma.” The first two objects of bharate, vā́jam and dhánā, are both physical objects that the subject carries from one place to another; the third proposed object is a mental attitude. The English idiom “carries himself” and the English noun “bearing” use ‘carry, bear’ in a similar sense, to refer to a person’s mental self-presentation, and the middle voice of bharate would neatly fit such a value.

Maruts, the man whom ye have guarded with your help, he verily in strength surpasseth all mankind.
Spoil with his steeds he gaineth, treasure with his men; he winneth honourable strength and prospereth.

Der Sterbliche überragt fürwahr durch eure Hilfe an Macht die anderen Leute, o Marut, dem ihr beisteht. Mit seinen Rennpferden trägt er den Siegerpreis davon, Schätze mit seinen Mannen. Er besitzt gesuchten Rat, er gedeiht.

Der Mann fürwahr geht allen Menschen vor an Kraft, den ihr, o Maruts, vorwärts bringt durch eure Huld, Durch Renner trägt er Preis davon, durch Helden Gut, empfängt und bringt zur Blüte vielbegehrte Kraft.

А тот смертный действительно, превосходит людей силой
Благодаря вашей помощи, (тот,) кому вы помогли.
Со (своими) скакунами он приносит награду, богатства - со (своими) мужами.
Он владеет силой духа, о которой стоит просить. Он процветает.

• इन्द्र:
• नोधा गौतमः
• निचृज्जगती
• निषादः

फिर वे उक्त वायु कैसे गुणवाले हैं, यह विषय अगले मन्त्र में कहा है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (मरुतः) युक्ति से सेवन किये हुए वायु के समान तुम (यम्) जिस मनुष्य की (आवत) रक्षा आदि करते हो (सः) वह (मर्त्तः) मनुष्य (ऊती) रक्षा आदि के सहित (शवसा) विद्या क्रियायुक्त बल (अर्वद्भिः) घोड़ों और (नृभिः) मनुष्यों के साथ (वाजम्) वेग अन्न (वः) तुम (जनान्) मनुष्यादि प्राणियों और (धना आ पृच्छ्यम्) धनों को पूछने योग्य अच्छे (क्रतुम्) बुद्धि वा कर्म्म को (नु) शीघ्र (प्रभरते) अच्छे प्रकार धारण करता (आक्षेति) अच्छे प्रकार निवासयुक्त करता, शरीर और आत्मा अन्तःकरण से (पुष्यति) बल को पुष्ट करता हुआ (तस्थौ) स्थित होता है ॥ १३ ॥

भावार्थभाषाः - जो मनुष्य प्राणवायु की विद्या को जानकर उपयोग करते हैं, वे बलवान् प्रतिष्ठा को प्राप्त हो और दुःख तथा शत्रुओं को जीत कर उत्तम हाथी, घोड़े, मनुष्य, धन और बुद्धि से युक्त होके सदा सबको पुष्ट करते हैं ॥ १३ ॥

अन्वय: हे मरुतो ! यूयं यमावत स मर्त्त ऊती शवसाऽर्वद्भिरश्वैर्नृभिः सह वाजं वेगमन्नं वो जनान् धनान्यापृच्छ्य क्रतुं च नु प्रभरत आक्षेति शरीरात्मभ्यां चाति पुष्यति तस्थौ ॥ १३ ॥

पुतस्तेः वायवः कीदृशा इत्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (प्र) प्रकृष्टार्थे (नु) शीघ्रम् (सः) (मर्त्तः) मनुष्यः (शवसा) विद्याक्रियायुक्तेन बलेन (जनान्) मनुष्यादीन् (अति) अतिशयेन (तस्थौ) तिष्ठति (वः) युष्माकम् (ऊती) ऊत्या रक्षादिना। अत्र सुपां सुलुगिति तृतीयायाः पूर्वसवर्णादेशः। (मरुतः) युक्त्या सेविता वायवः। (यम्) मनुष्यम् (आवत) विजानीत (अर्वद्भिः) वेगादिगुणैरश्वैः (वाजम्) वेगादिगुणसमूहम् (भरते) धरति (धना) (नृभिः) मनुष्यैः (आपृच्छ्यम्) समन्तात्प्रष्टव्यम् (क्रतुम्) प्रज्ञां कर्म वा (आ) समन्तात् (क्षेति) क्षियति निवासयति। अत्र बहुलं छन्दसीति शस्य लुक्। (पुष्यति) पुष्टं करोति ॥ १३ ॥

भावार्थभाषाः - ये मनुष्याः प्राणविद्यां विदित्वोपयुञ्जते ते बलवन्तः प्रतिष्ठिता भूत्वा दुःखानि शत्रूनुल्लङ्घ्योत्तमैर्हस्त्यश्वमनुष्यधनप्रज्ञायुक्ताः सन्तः सदा पुष्यन्ति ॥ १३ ॥

भावार्थभाषाः - जी माणसे प्राणवायूची विद्या जाणून तिचा उपयोग करतात. तीच बलवान बनून प्रतिष्ठा प्राप्त करतात व दुःख आणि शत्रूंना जिंकून उत्तम हत्ती, घोडे, माणसे, धन व बुद्धीने युक्त होऊन सदैव सर्वांना पुष्ट करतात. ॥ १३ ॥

• देवता - मरुतः
• ऋषिः - नोधा गौतमः
• छन्दः - जगती

चर्कृ᳓तियम् मरुतः पृत्सु᳓ दुष्ट᳓रं
द्युम᳓न्तं शु᳓ष्मम् मघ᳓वत्सु धत्तन
धनस्पृ᳓तम् उक्थि᳓यं विश्व᳓चर्षणिं
तोक᳓म् पुष्येम त᳓नयं शतं᳓ हि᳓माः

Strata
Normal on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
carkŕ̥tyam ← carkŕ̥tya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

duṣṭáram ← duṣṭára- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

marutaḥ ← marút- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

pr̥tsú ← pŕ̥t- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

dhattana ← √dhā- 1 (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

dyumántam ← dyumánt- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

maghávatsu ← maghávan- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

śúṣmam ← śúṣma- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

dhanaspŕ̥tam ← dhanaspŕ̥t- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ukthyàm ← ukthyà- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

viśvácarṣaṇim ← viśvácarṣaṇi- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

hímāḥ ← hímā- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

puṣyema ← √puṣ- (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:PRS, voice:ACT}

śatám ← śatá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

tánayam ← tánaya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

tokám ← toká- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

च॒र्कृत्य॑म् । म॒रु॒तः॒ । पृ॒त्ऽसु । दु॒स्तर॑म् । द्यु॒ऽमन्त॑म् । शुष्म॑म् । म॒घव॑त्ऽसु । ध॒त्त॒न॒ ।
ध॒न॒ऽस्पृत॑म् । उ॒क्थ्य॑म् । वि॒श्वऽच॑र्षणिम् । तो॒कम् । पु॒ष्ये॒म॒ । तन॑यम् । श॒तम् । हिमाः॑ ॥

• carkṛtyam ← carkar ← √kṛ
• [verb noun], accusative, singular
• “praise; commemorate.”

• marutaḥ ← marut
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Marut; vāta; wind; Vayu.”

• pṛtsu ← pṛt
• [noun], locative, plural, feminine
• “battle.”

• duṣṭaraṃ ← duṣṭaram ← duṣṭara
• [noun], accusative, singular, masculine
• “incomparable; irresistible; unbearable; unconquerable.”

• dyumantaṃ ← dyumantam ← dyumat
• [noun], accusative, singular, masculine
• “bright; brilliant; brilliant; loud.”

• śuṣmam ← śuṣma
• [noun], accusative, singular, masculine
• “vigor; energy; fire; hiss; courage.”

• maghavatsu ← maghavan
• [noun], locative, plural, masculine
• “big.”

• dhattana ← dhā
• [verb], plural, Present imperative
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• dhanaspṛtam ← dhana
• [noun], neuter
• “wealth; property; money; treasure; prize; dhana [word]; valuable; dhan; capital; fight.”

• dhanaspṛtam ← spṛtam ← spṛt
• [noun], accusative, singular, masculine
• “victorious; protecting.”

• ukthyaṃ ← ukthyam ← ukthya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “applaudable.”

• viśvacarṣaṇiṃ ← viśvacarṣaṇim ← viśvacarṣaṇi
• [noun], accusative, singular, masculine

• tokam ← toka
• [noun], accusative, singular, neuter
• “offspring.”

• puṣyema ← puṣ
• [verb], plural, Present optative
• “boom; grow; promote; foster.”

• tanayaṃ ← tanayam ← tanaya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “biological.”

• śataṃ ← śatam ← śata
• [noun], accusative, singular, neuter
• “hundred; one-hundredth; śata [word].”

• himāḥ ← himā
• [noun], accusative, plural, feminine
• “winter; year.”

हे मरुतः मघवत्सु हविर्लक्षणधनयुक्तेषु यजमानेषु पुत्रं धत्तन स्थापयत । दत्तेति यावत् । कीदृशं पुत्रम् । चर्कृत्यं कार्येषु पुनःपुनः पुरस्कर्तव्यम् । सर्वकर्मकुशलमित्यर्थः । पृत्सु संग्रामेषु दुष्टरं दुःखेन तरितव्यम् । अजेयमित्यर्थः । द्युमन्तं दीप्तिमन्तं शुष्मं शत्रूणां शोषकं बलवन्तं धनस्पृतं धनानां स्प्रष्टारं धनैः प्रीतं वा उक्थ्यम् । उक्थं स्तोत्रम् । तदर्हम् । प्रशस्यमित्यर्थः । विश्वचर्षणिं विशेषेण द्रष्टारं सर्वज्ञम् । एवंविधं तोकं पुत्रं तनयं पौत्रं च शतं हिमाः हेमन्तर्तूपलक्षितान् शतं संवत्सरान् जीवन्तः सन्तः पुष्येम पोषयेम । अत्र हिमशब्देन तद्युक्ता हेमन्तर्तवोऽभिधीयन्ते । तथा च ब्राह्मणमेवमाम्नायते- शतं हिमा इत्याह शतं त्वा हेमन्तानिन्धिषीयेति वावैतदाह ’ ( तै. सं. १. ५.८.५) इति ॥ चर्कृत्यम्। ‘ प्रकृतिग्रहणे यङ्लुगन्तस्यापि ग्रहणम् ’ ( परिभा. ९३.९) इति न्यायेन करोतेर्यङ्लुगन्तात् “ विभाषा कृवृषोः ’ ( पा. सू. ३. १. १२० ) इति क्यप् । तुगागमः । प्रत्ययस्य पित्त्वादनुदात्तत्वे धातुस्वरः शिष्यते । पृत्सु । ’ पदादिषु मांस्पृत्स्नूनामुपसंख्यानम् ’ (पा. सू. ६. १. ६३. १ ) इति पृतनाशब्दस्य पृदादेशः । दुष्टरम् । ‘ तॄ प्लवनतरणयोः । ‘ ईषद्दुःसुषु । इति खल् । सुषामादेराकृतिगणत्वात् षत्वम् । लित्स्वरेण प्रत्ययात्पूर्वस्योदात्तत्वम् । धत्तन । ‘ तप्तनप्तनथनाश्च ’ इति तस्य तनादेशः ॥

English translation:

“Maruts, grant to your wealthy (worshippers a son), eminent for good works, invincible in battle, illustrious, the annihilator (of his adversaries), the seizer of wealth, the deserver of praise, and all-discerning; may we cherish such a son and such a grandson for a hundred winterṣ”

O Maruts, confer on the bounteous (patrons) brilliant bluster ever to be celebrated, difficult to overcome in battles,
gaining the stakes, worthy of hymns, governing all domains. May we thrive in life and lineage for a hundred winters.

O Maruts, to the worshippers give glorious strength invincible in battle, brilliant, bringing wealth,
Praiseworthy, known to all men. May we foster well, during a hundred winters, son and progeny.

Bringet, ihr Marut, unseren Gönnern rühmlichen, glänzenden Mut, der in den Kämpfen unüberwindlich, Schätze gewinnt, in Liedern besungen, in allen Landen bekannt! Wir möchten unseren leiblichen Samen hundert Winter mehren.

O schenkt, ihr Maruts, preisenswerthe, schöne Kraft den Opferherrn, die unbesiegbar ist im Kampf Die Schatz erringt, bei Menschen hochgepriesen wird; lasst hundert Jahr mit Kind und Enkeln blühen uns.

Наделите, о Маруты (наших) щедрых (покровителей) достойной воспевания
Отвагой, неодолимой в сражениях, сверкающей,
Захватывающей богатство, достойной прославления, всем известной!
Да будем мы процветать сто зим в наших детях и потомках!

• इन्द्र:
• नोधा गौतमः
• जगती
• निषादः

फिर वे पूर्वोक्त वायु कैसे गुणवाले हैं, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (मरुतः) पवनवद्वर्त्तमान मनुष्यो ! जैसे हम (पृत्सु) सेनाओं में (चर्कृत्यम्) वार-वार करने योग्य कार्यों में कुशल (दुष्टरम्) दुःख से पार होने योग्य (द्युमन्तम्) अति प्रकाशयुक्त (शुष्मम्) सुखानेवाले बल को (मघवत्सु) प्रशंसनीय धनयुक्त राजकार्य्यों में (धनस्पृतम्) धन से प्रसन्न वा सेवा को प्राप्त हुए (उक्थ्यम्) कहने-सुनने योग्य (विश्वचर्षणिम्) सबको देखने योग्य (तोकम्) पुत्र तथा (तनयम्) विद्वान् पौत्र को प्राप्त होके (शतं हिमाः) हेमन्त ऋतु युक्त सौ वर्ष पर्य्यन्त (पुष्येम) बल, पराक्रम आदि से पुष्ट होवें, वैसे कर्म करके तुम भी सुख को (धत्तन) धारण करो ॥ १४ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे विद्वान् लोग पवनों के योग से हमारे बिजुली, यन्त्र, बैल, सौ वर्ष पर्य्यन्त जीना और शरीर आदि में पुष्टि का होना ये सब काम होते हैं, इसलिए इन वायुओं की विद्या को युक्ति के साथ जान कर-उपयोग में लिया करते हैं, वैसे अन्य लोग भी आचरण करें ॥ १४ ॥

अन्वय: हे मरुतः मनुष्या ! यथा वयं पृत्सु चर्कृत्यं दुष्टरं द्युमन्तं शुष्मं बलं मघवत्सु धनस्पृतमुक्थ्यं विश्वचर्षणिं तोकं तनयं प्राप्य शतं हिमाः पुष्येम तथाऽनुष्ठाय यूयं सुखं धत्तन ॥ १४ ॥

पुनस्ते कीदृशा इत्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (चर्कृत्यम्) पुनः पुनः कर्त्तव्येषु साधुम्। अत्र यङ्लुङन्तात्करोतेः क्तस्ततः साध्वर्थे यत्। (मरुतः) वायुवद्वर्त्तमानाः (पृत्सु) पृतनासु सेनासु (दुष्टरम्) दुःखेन तरितुं योग्यम् (द्युमन्तम्) बहुप्रकाशवन्तम् (शुष्मम्) शोषकम् (मघवत्सु) प्रशस्तधनयुक्तेषु राजसु (धत्तन) धत्त (धनस्पृतम्) धनेन प्रीतं सेवितं वा (उक्थ्यम्) वक्तुं श्रोतुं योग्यम् (विश्वचर्षणिम्) सर्वदर्शकम् (तोकम्) अपत्यम् (पुष्येम) पुष्टा भवेम (तनयम्) विद्वांसं पौत्रम् (शतम्) शतसंख्याकान् (हिमाः) हेमन्तानृतून् ॥ १४ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथा विद्वद्भिर्मरुतां विद्याग्रहणाय युक्त्योपयोगः क्रियते तथान्येऽप्याचरन्तु ॥ १४ ॥

भावार्थभाषाः - जसे वायूच्या योगाने विद्युत, यंत्रे, बल, शतायुषी जीवन व शरीराची पुष्टी ही सर्व कामे होतात. त्यासाठी या वायूची विद्या युक्तीने जाणून विद्वान लोक उपयोग करून घेतात तसे इतरांनीही वागावे. ॥ १४ ॥

• देवता - मरुतः
• ऋषिः - नोधा गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

नू᳐᳓ ष्ठिर᳓म् मरुतो वीर᳓वन्तम्
ऋतीषा᳓हं रयि᳓म् अस्मा᳓सु धत्त
सहस्रि᳓णं शति᳓नं शूशुवां᳓सम्
प्रात᳓र् मक्षू᳓ धिया᳓वसुर् जगम्यात्

Strata
Normal on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M;; repeated line

Morph
marutaḥ ← marút- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

nú ← nú (invariable)

sthirám ← sthirá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vīrávantam ← vīrávant- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

asmā́su ← ahám (pronoun)
{case:LOC, number:PL}

dhatta ← √dhā- 1 (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

rayím ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

r̥tīṣā́ham ← r̥tīṣáh- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sahasríṇam ← sahasrín- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

śatínam ← śatín- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

śūśuvā́ṁsam ← √śū- 1 (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:ACT}

dhiyā́vasuḥ ← dhiyā́vasu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

jagamyāt ← √gam- (root)
{number:SG, person:3, mood:OPT, tense:PRF, voice:ACT}

makṣú ← makṣú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

prātár ← prātár (invariable)

नु । स्थि॒रम् । म॒रु॒तः॒ । वी॒रऽव॑न्तम् । ऋ॒ति॒ऽसह॑म् । र॒यिम् । अ॒स्मासु॑ । ध॒त्त॒ ।
स॒ह॒स्रिण॑म् । श॒तिन॑म् । शू॒शु॒ऽवांस॑म् । प्रा॒तः । म॒क्षु । धि॒याऽव॑सुः । ज॒ग॒म्या॒त् ॥

• nū ← nu
• [adverb]
• “now; already.”

• ṣṭhiram ← sthira
• [noun], accusative, singular, masculine
• “firm; hard; lasting; calm; stable; immovable; firm; strong; sthira [word]; vegetable; potent; steadfast; durable; firm; trustworthy; trustworthy; diligent.”

• maruto ← marutaḥ ← marut
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Marut; vāta; wind; Vayu.”

• vīravantam ← vīravat
• [noun], accusative, singular, masculine
• “rich in men.”

• ṛtīṣāhaṃ ← ṛtīṣāham ← ṛtīṣah
• [noun], accusative, singular, masculine

• rayim ← rayi
• [noun], accusative, singular, masculine
• “wealth; property.”

• asmāsu ← mad
• [noun], locative, plural
• “I; mine.”

• dhatta ← dhā
• [verb], plural, Present imperative
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• sahasriṇaṃ ← sahasriṇam ← sahasrin
• [noun], accusative, singular, masculine
• “thousandfold.”

• śatinaṃ ← śatinam ← śatin
• [noun], accusative, singular, masculine
• “hundredfold.”

• śūśuvāṃsam ← śvi
• [verb noun], accusative, singular
• “swell; grow.”

• prātar
• [adverb]
• “at dawn; early.”

• makṣū
• [adverb]
• “promptly; soon; quickly.”

• dhiyāvasur ← dhiyāvasuḥ ← dhiyāvasu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “wise.”

• jagamyāt ← gam
• [verb], singular, Perfect optative
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

हे मरुतः स्थिरं स्थास्नुं वीरवन्तं वीरैः पुत्रैस्तद्वन्तम् । यद्वा । वीर्योपेतम्। ऋतीषाहं गन्तॄणां शत्रूणामभिभवितारं एवंविधं रयिं पुत्रलक्षणं धनम् अस्मासु धत्त स्थापयत । सहस्रिणं शतिनम् एतत्संख्याकधनवन्तं अत एव शूशुवांसं प्रवृद्धम् । अपि चास्माकं रक्षणाय धिया बुद्ध्या कर्मणा वा प्राप्तधनो मरुद्गणः प्रातःकाले जगम्यात् आगच्छतु ॥ नू ष्ठिरम् । ‘ ऋचि तुनुध° ’ इति दीर्घः । पूर्वपदात् ’ इति षत्वम् । ऋतीषाहम् । ऋ गतौ । कर्तरि क्तिच् । षह अभिभवे । ‘ छन्दसि सहः’ इति ण्विप्रत्ययः । ‘ अन्येषामपि दृश्यते ’ इति पूर्वपदस्य दीर्घत्वम् । सुषामादित्वात् षत्वम् । शूशुवांसम् । टुओश्वि गतिवृद्धयोः’ । लिटः क्वसुः । ‘ विभाषा श्वेः ’ (पा. सू. ६. १. ३०) इति संप्रसारणम् । द्विर्वचने तुजादित्वात् अभ्यासस्य दीर्घत्वम् । ‘ वस्वेकाजाद्धसाम्’ इति नियमात् इडभावः । प्रत्ययस्वरः ॥ ॥ ८ ॥ ॥ ११ ॥

English translation:

“Grant us, Maruts, durable riches, attended by posterity, and mortifying to our enemies; (riches) recknoned by hundreds and thousands, and ever increasing; may they who have acquired wealth by pious acts, come hither quickly in the morning.”

Now, Maruts, confer on us durable wealth consisting of heroes, victorious in the clash,
swelling in hundreds and thousands. – Early in the morning—soon—he should come, rich through (his) insight.
The next nine hymns (I.65–73) are ascribed to Parāśara Śāktya and are dedicated only to Agni. The first six (65–70) are in the relatively rare dvipadā virāj meter, while the last three are in triṣṭubh. Despite the difference in meter, there is a strong sense of unity in this group of hymns, in phraseology, in style, and in theme. Moreover, somewhat in Vālakhilya fashion there are several paired hymns, especially I.65–66 and I.68–69 (with I.70 acting as a climatic third to that pairing).
The most important theme running through the series is Agni’s function as the locus and target of joint action undertaken by men and by gods, and as the representative of the unity thus produced. In this capacity for mortals he is named the Vaiśvānara fire (“fire belonging to all men”—for another, nearby Agni Vaiśvānara hymn see I.59), and the series I.68–70 contains an extended pun on the constituents of this epithet. In the divine realm the joint action of the gods is represented by the Tānūnaptra rite and its foundation myth, treated in I.72 (see Proferes 2007: 51–61). These complementary aspects of Agni are not restricted to the hymns just named, but surface throughout this series, which thus shows a rare thematic unity.

Will ye then, O ye Maruts, grant us riches, durable, rich in men, defying onslaught.
A hundred, thousandfold, ever increasing? May he, enriched with prayer, come soon and early.

Und nun bringet uns, ihr Marut, dauerhaften Reichtum an Söhnen, der die Angriffe besteht, tausendfältigen, hundertfältigen, überlegenen! - Recht bald am Morgen soll sich der einstellen, der durch die Weisheit Schätze erwirbt.

Nun gebt uns feste heldenreiche Habe, o Maruts, welche jedem Angriff trotze, Die hundertfach und tausendfach sich mehre. Der huldvoll sorget, komme früh am Morgen.

Наделите же нас, о Маруты, прочным
Богатством, состоящим из героев, выдерживающим натиск,
Тысячным, сотенным, сильно набухшим!
Да придет (к нам) быстро рано утром (бог,) богатый даром видения!

• इन्द्र:
• नोधा गौतमः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर वे उक्त वायु कैसे हैं, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (मरुतः) पवन के तुल्य वर्त्तमान ! जैसे विद्वान् लोग (अस्मासु) हम लोगों में (स्थिरम्) निश्चल (वीरवन्तम्) प्रशंसा करने योग्य वीर पुरुषों से युक्त (ऋतिषाहम्) सत्य के सहन करनेवाले (रयिम्) विद्याराज्य और सुवर्ण आदि धन को धारण करें और (धियावसुः) बुद्धि और कर्मों से युक्त विद्वान् (जगम्यात्) शीघ्र प्राप्त हों, वैसे उनको तुम (प्रातः) प्रतिदिन (मक्षु) शीघ्र (धत्त) धारण करो ॥ १५ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। हे मनुष्यो ! तुम लोग जैसे अति प्रशंसा करने योग्य, बुद्धिवाला, विद्या, पुरुषार्थों से युक्त विद्वान् जन वायु आदि पदार्थों के सकाश से दृढ़ निश्चल बहुत सुखों को सिद्ध करके आनन्द को प्राप्त होता है, वैसे तुम भी इस विद्या को प्राप्त होकर आनन्द भोगो ॥ १५ ॥ । इस सूक्त में वायु के गुणों का उपदेश करने से इस सूक्तार्थ की पूर्व सूक्तार्थ के साथ संगति समझनी चाहिये ॥

अन्वय: हे मरुतो ! यथा विद्वांसोऽस्मासु स्थिरं वीरवन्तमृतिसाहं सहस्रिणं शतिनं शूशुवांसं रयिं दधति, तथा यूयमपि प्रातर्मक्षु धत्त। यथा धियावसुर्नु जगम्यात् तं प्राप्यानन्दति तथैव यूयमप्येतत्प्राप्यानन्दतेति ॥ १५ ॥

पुनस्ते कीदृशा इत्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (नु) क्षिप्रार्थे (स्थिरम्) निश्चलम् (मरुतः) वायव इव वर्त्तमानाः (वीरवन्तम्) प्रशस्ता वीरा विद्यन्ते यस्मिँस्तम् (ऋतिषाहम्) य ऋतिं सत्यं सहते तम्। अत्रान्येषामपि दृश्यत इति दीर्घः। (रयिम्) विद्याराज्यसुवर्णादिधनसमूहम् (अस्मासु) (धत्त) धरत (सहस्रिणम्) सहस्रमसंख्यातं प्रशस्तं सुखं विद्यते यस्मिंस्तम्। अत्र तपःसहस्राभ्यां विनीनी। (अष्टा०५.२.१०२) इति सूत्रेण मत्वर्थीय इनिः प्रत्ययः। (शतिनम्) (शूशुवांसम्) सर्वसुखज्ञापकं प्रापकं वा (प्रातः) प्रतिदिनम् (मक्षु) शीघ्रम् (धियावसुः) प्रज्ञाकर्मयुक्तः (जगम्यात्) भृशं प्राप्नुयात् ॥ १५ ॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। हे मनुष्याः ! यथाऽतिप्रशस्यो मेधावी विद्यापुरुषार्थैः संयुक्तो विद्वान् वातादिपदार्थेभ्यो दृढानि बहूनि सुखानि संसाध्यानन्दं प्राप्नोति तथा यूयमप्येतां विद्यां प्राप्यानन्दं भुञ्जत ॥ १५ ॥ अत्र वायुगुणोपदेशादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिरस्तीति वेदितव्यम् ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. हे माणसांनो ! जसा अतिप्रशंसायुक्त बुद्धिमान, विद्या पुरुषार्थाने युक्त विद्वान, वायू इत्यादी पदार्थाच्या साह्याने दृढ व आत्यंतिक सुख प्राप्त करून आनंद भोगतो. तसे तुम्हीही ही विद्या प्राप्त करून आनंद भोगा. ॥ १५ ॥