०६३

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - नोधा गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

तुव᳓म् महाँ᳓ इन्दर+ यो᳓ ह शु᳓ष्मैर्
द्या᳓वा जज्ञानः᳓ पृथिवी᳓ अ᳓मे धाः
य᳓द् ध ते वि᳓श्वा गिर᳓यश् चिद् अ᳓भ्वा
भिया᳓ दॄळ्हा᳓सः+ किर᳓णा न᳓ अइ᳓जन्

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ha ← ha (invariable)

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

mahā́n ← mahā́nt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

śúṣmaiḥ ← śúṣma- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

áme ← áma- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

dhāḥ ← √dhā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

dyā́vā ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

jajñānáḥ ← √janⁱ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:MED}

pr̥thivī́ ← pr̥thivī́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:DU}

ábhvā ← ábhva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

cit ← cit (invariable)

giráyaḥ ← girí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ha ← ha (invariable)

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

víśvā ← víśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

bhiyā́ ← bhī́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

dr̥ḷhā́saḥ ← √dr̥h- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, non-finite:PPP}

éjan ← √ej- (root)
{number:PL, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:ACT}

kiráṇāḥ ← kiráṇa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ná ← ná (invariable)

त्वम् । म॒हान् । इ॒न्द्र॒ । यः । ह॒ । शुष्मैः॑ । द्यावा॑ । ज॒ज्ञा॒नः । पृ॒थि॒वी इति॑ । अमे॑ । धाः॒ ।
यत् । ह॒ । ते॒ । विश्वा॑ । गि॒रयः॑ । चि॒त् । अभ्वा॑ । भि॒या । दृ॒ळ्हासः॑ । कि॒रणाः॑ । न । ऐज॑न् ॥

• tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• mahāṃ ← mahat
• [noun], nominative, singular, masculine
• “large; eminent; great; loud; dangerous; strong; long; high; much(a); mahant [word]; ample; very; great; adult; important; dark; high; abundant; violent; remarkable; mighty; big; long.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• ha
• [adverb]
• “indeed; ha [word].”

• śuṣmair ← śuṣmaiḥ ← śuṣma
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “vigor; energy; fire; hiss; courage.”

• dyāvā ← div
• [noun], accusative, dual, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• jajñānaḥ ← jan
• [verb noun], nominative, singular
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• pṛthivī
• [noun], accusative, dual, feminine
• “Earth; pṛthivī; floor; Earth; earth; pṛthivī [word]; land.”

• ame ← ama
• [noun], locative, singular, masculine
• “am; panic; power; ferocity.”

• dhāḥ ← dhā
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• yaddha ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• yaddha ← ha
• [adverb]
• “indeed; ha [word].”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• viśvā ← viśva
• [noun], nominative, plural, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• girayaś ← girayaḥ ← giri
• [noun], nominative, plural, masculine
• “mountain; adri; rock; giri [word]; hill; śilājatu.”

• cid ← cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• abhvā ← abhva
• [noun], nominative, plural, neuter
• “monstrosity; nothingness; void; force.”

• bhiyā ← bhī
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “fear; bhī; alarm.”

• dṛḍhāsaḥ ← dṛḍha
• [noun], nominative, plural, masculine
• “hard; intense; firm; fixed; resolute; mesomorphic; grim; dṛḍha [word]; rainproof; sturdy; shut; firm; insoluble; strong; tough; tight.”

• kiraṇā ← kiraṇāḥ ← kiraṇa
• [noun], nominative, plural, masculine
• “beam; sunbeam; Kiraṇa; dust; sun; chapter.”

• naijan ← na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• naijan ← aijan ← ej
• [verb], plural, Imperfect
• “move; stir; tremble; travel.”

हे इन्द्र त्वं महान् गुणैः सर्वाधिको भवसि । यो ह यः खलु त्वम् अमे असुरकृते भये सति जज्ञानः तदानीमेव प्रादुर्भूतः सन् शुष्मैः शत्रूणां शोषकैरात्मीयैर्बलैः द्यावा पृथिवी द्यावापृथिव्यौ धाः अधारयः । तादृशाद्भयात् अमूमुचः इत्यर्थः । किंच। यद्ध ते यस्य खलु तव संबन्धिन्या भिया भीत्या विश्वा विश्वानि व्याप्तानि यानि भूतजातानि गिरयश्चित् ये च शिलोच्चयाः । अभ्वा । महन्नामैतत् । अन्यान्यपि महान्ति यानि सन्ति । तेऽपि सर्वे दृळ्हासः दृढा अपि ऐजन् अकम्पिषत । तत्र दृष्टान्तः । किरणा न । यथा सूर्यरश्मय इतस्ततो नभसि कम्पन्ते तद्वत् ॥ जज्ञानः । जनी प्रादुर्भावे’। लिटः कानच् ।’ गमहन° ’ इत्यादिना उपधालोपः। स्थानिवद्भावात् द्विर्भावादि। ‘ चितः’ इत्यन्तोदात्तत्वम् । द्यावापृथिवी इत्यस्य समस्तपदस्य मध्ये जज्ञान इत्यस्य पाठश्छान्दसः । यत् ।’ सुपां सुलुक्° ’ इति षष्ठ्या लुक् । अभ्वा । आ समन्ताद्भ वन्ति सद्भावं प्राप्नुवन्तीति अभ्वा महान्तः । आङ्पूर्वात् भवतेः औणादिको ड्वन्प्रत्ययः । उपसर्गस्य ह्रस्वत्वं च । यद्वा । नञ्पूर्वात् भवतेः प्राप्त्यर्थात् ’ नञि भुवो डित् ’ इति क्वन्प्रत्ययः । महान्तो हि प्राप्तुं न शक्यन्ते । ‘शेश्छन्दसि बहुलम्’ इति शेर्लोपः । किरणाः । कीर्यन्ते विक्षिप्यन्ते इति किरणाः । ‘ कॄ विक्षेपे ’ । ‘कॄपॄवृजिमन्दिनिधाञ्भ्यः क्युः ’ ( उ. सू. २. ८२ ) इति क्युप्रत्ययः । योरनादेशे प्रत्ययाद्युदात्तत्वम् । ‘ऋत इद्धातोः’ इति इत्वम् । ऐजन् । ‘एजृ कम्पने’ । लङि आडागमः । स चोदात्तः । वृद्धिश्च ॥

English translation:

“Indra, you are the mighty one, who, becoming manifest in (the hour of) alarm, did sustain by your energies heaven and earth; then, through fear of you, all creatures, and the mountains, and all other vast and solid things, trembled, like the (tremulous) rays of the sun.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

By your energies: balaiḥ = by strength;

Śuṣmaiḥ = the driers up (of enemies)

You are great, Indra, you who, on just being born, with your tempests put heaven and earth in (the path of your) onslaught,
so that all the vast masses, even the mountains, though firmly fixed, stirred like dust-motes in fear of you.

The very first hemistich of this hymn presents us with a syntactic problem: although the most natural way to read this is with a rel. clause beginning with yó ha and continuing through the second pāda, the verb there, dhāḥ, is unaccented. There are three possible ways to handle this. The first, the one I followed in the published translation, is to assume that dhāḥ got de-accented for some reason. Several possible reasons are available, though none of them strong: 1) it lost its accent redactionally from being matched to (properly) unaccented dhāt in 2b, also at the end of its hemistich; 2) the same idiom áme (…) dhāt is found in nearby I.67.3 (unfortunately by a different poet) and this caused the loss of accent redactionally; 3) because the 2nd hemistich of the verse in question is also a subordinate clause (beginning yád dha), the previous subordinate clause lost its verbal accent and became a kind of “honorary” main clause, because the action of cd is based on that of the relative clause that precedes it.

(This seems to be one possibility that Oldenberg floats, though he is rather sketchy about it.) Though Geldner does not mention the lack of accent, he tr. the whole as a rel clause.

The other two ways to deal with the problem involve having the rel. clause end at the end of the first pāda. Oldenberg also suggested the possibility that the rel. cl. is limited to yó ha śúṣmaiḥ. Renou, Hoffmann (1967: 181), and Witzel Gotō all follow this path, with tr. of the type “You are great, Indra, who are (so) because of your śúṣma.” I rejected that because of its awkwardness, although I recognized that it solves the accentless verb problem, since the main clause can occupy pāda b without problem.

A third way, also ending the relative clause with the end of the first pāda, seems to me to be less clumsy, and that is to make all of the first pāda the relative clause.

Though yáḥ appears to be fairly far into that clause, in fact it is not preceded by more than one constituent (plus a vocative, which doesn’t count). This produces a tr.

“(you) who are great because of your śúṣma-, you placed ….” This actually has a parallel in IV.22.3 yó deváḥ …, mahó vā́jebhir mahádbhiś ca śúṣmaiḥ “The god who … is great by reason of his prizes and his great śúṣma.” I would therefore now change the tr. accordingly, to this third option.

The next problem in this half verse is the construction of áme √dhā. All the standard tr. render it more or less as “you put Heaven and Earth in panic/fear.” This makes sense of the syntax, but attenuates the meaning of the noun: áma- is an attack or onslaught, or more abstractly offensive power, whereas ‘panic, fear’ suggests the opposite. Therefore, although slightly more machinery is required, I tr. this idiom (found also in I.67.3, IV.17.7) as “put X in the path/way of your onslaught.” Notice that here Nodhas manages to deploy a perfectly orthodox de-coupled dual dvandva for Heaven and Earth (dyā́vā … pṛthivī́). See remarks on I.61.14, 62.8.

The subject NP(s) of cd are neatly interwoven: with víśvā … ábhvā (neut.) chained with giráyaś cid … dṛḷḥā́saḥ (masc.).

Hoffmann (p. 181) argues convincingly that naíjan should not be interpreted as ná aíjan with the Pp., but with the injunctive éjan.

THOU art the Mighty One; when born, O Indra, with power thou terrifiedst earth and heaven;
When, in their fear of thee, all firm-set mountains and monstrous creatures shook like dust before thee.

Du, Indra, bist der Große, der du eben geboren durch deinen Ungestüm Himmel und Erde in Panik versetztest, als alle Ungeheuer, selbst die festen Berge, aus Furcht vor dir wie Stäubchen sich hin und herbewegten.

Gross bist du, Indra, der du kaum geboren mit deinen Kräften Erd’ und Himmel schrecktest, Da alles, selbst die mächt’gen, festen Berge aus Furcht vor dir wie Stäubchen sich bewegten.

Ты велик, о Индра: ведь (ты – тот,) кто порывами неистовства,
(Едва) родившись, небо и землю поверг в ужас,
Когда все чудовища (и) даже твердые горы,
Из страха перед тобой задрожали, как былинки.

• इन्द्र:
• नोधा गौतमः
• भुरिगार्षीपङ्क्ति
• पञ्चमः

अब त्रेसठवें सूक्त का आरम्भ है, उसके पहिले मन्त्र में ईश्वर के गुणों का उपदेश किया है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) उत्तम सम्पदा के देनेवाले परमात्मन् ! जो (त्वम्) आप (महान्) गुणों से अनन्त (जज्ञानः) प्रसिद्ध (शुष्मैः) बलादि के (अमे) प्रकाश में (ह) निश्चय करके (द्यावापृथिवी) प्रकाश और पृथिवी को (धाः) धारण करते हो (ते) आपके (अभ्वा) उत्पन्न रहित सामर्थ्य के (भिया) भय से (ह) ही (यत्) जो (विश्वा) सब (गिरयः) पर्वत वा मेघ (दृढासः) दृढ़ हुए (चित्) और (किरणाः) कान्ति (नैजत्) कभी कम्प को प्राप्त नहीं होते ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। मनुष्यों को ऐसा समझना चाहिये कि जो परमेश्वर अपने सामर्थ्य और बल आदि से सब जगत् को रच के दृढ़ता से धारण करता है, उसी की सब काल में उपासना करें तथा जिस सूर्य्यलोक ने अपने आकर्षण आदि गुणों से पृथिवी आदि लोकों को धारण किया है, उसको भी परमेश्वर का बनाया और धारण किया जानें ॥ १ ॥

अन्वय: हे इन्द्र ! यस्त्वं महान् जज्ञानः शुष्मैरमे ह द्यावापृथिवी धा दधासि ते तवाभ्वा सामर्थ्येन भिया भयेन ह प्रसिद्धं यद्ये विश्वा गिरयो दृढासः सन्तः किरणाश्चिदपि नैजन्न कम्पन्ते ॥ १ ॥

यद्येतेषां रावणोवटसायणमहीधरमोक्षमूलरादीनां छन्दोविज्ञानमपि नास्ति तर्हि वेदार्थव्याख्यानानर्थस्य तु का कथा ॥ अथेश्वरगुणा उपदिश्यन्ते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (त्वम्) (महान्) गुणैरधिकः (इन्द्र) परमैश्वर्यप्रद (यः) उक्तार्थः (ह) किल (शुष्मैः) बलादिभिः (द्यावा) प्रकाशम् (जज्ञानः) प्रसिद्धः (पृथिवी) भूमिः (अमे) गृहे (धाः) दधासि (यत्) ये (ह) प्रसिद्धम् (ते) तव (विश्वा) सर्वे (गिरयः) शैला मेघा वा (चित्) अपि (अभ्वा) नोत्पद्यते कदाचित् तेन कारणेन सह वर्त्तमानाः (भिया) भयेन (दृढासः) दृंहिताः (किरणाः) कान्तयः (न) निषेधे (ऐजन्) एजन्ति ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। मनुष्यैर्यः परमेश्वरः स्वकीयसामर्थ्यबलादिभिः सर्वं जगद्रचयित्वा स्वसामर्थ्येन दृढं धरति स एव सर्वदोपास्यः। ये सूर्यलोकेन स्वकीयाकर्षणगुणेन पृथिव्यादयो लोका ध्रियन्ते सोऽपि परमेश्वरेण रचितो धारित इति बोध्यम् ॥ १ ॥

या सूक्तात ईश्वर सभाध्यक्ष व अग्नीच्या गुणांचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्तार्थाबरोबर पूर्व सूक्तार्थाची संगती जाणली पाहिजे.

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. माणसांनी हे समजावे की जो परमेश्वर आपल्या सामर्थ्य व बलाने सर्व जगाची निर्मिती करून दृढतेने धारण करतो. त्याचीच सर्व काळ उपासना करावी व ज्या सूर्यलोकाने आपल्या आकर्षण इत्यादी गुणांनी पृथ्वी इत्यादी गोलांना धारण केलेले आहे. त्यालाही परमेश्वराने निर्माण करून धारण केलेले आहे हे जाणावे. ॥ १ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - नोधा गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

आ᳓ य᳓द् ध᳓री इन्दर+ वि᳓व्रता वे᳓र्
आ᳓ ते व᳓ज्रं जरिता᳓ बाहुवो᳓र् धात्
ये᳓नाविहर्यतक्रतो अमि᳓त्रान्
पु᳓र इष्णा᳓सि पुरुहूत पूर्वीः᳓

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

hárī ← hári- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

véḥ ← √vī- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:INJ, tense:PRS, voice:ACT}

vívratā ← vívrata- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

bāhvóḥ ← bāhú- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:DU}

dhāt ← √dhā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

jaritā́ ← jaritár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

vájram ← vájra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

amítrān ← amítra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

aviharyatakrato ← aviharyatakratu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

yéna ← yá- (pronoun)
{case:INS, gender:M, number:SG}

iṣṇā́si ← √iṣ- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

púraḥ ← púr- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

puruhūta ← puruhūtá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

pūrvī́ḥ ← purú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

आ । यत् । हरी॒ इति॑ । इ॒न्द्र॒ । विऽव्र॑ता । वेः । आ । ते॒ । वज्र॑म् । ज॒रि॒ता । बा॒ह्वोः । धा॒त् ।
येन॑ । अ॒वि॒ह॒र्य॒त॒क्र॒तो॒ इत्य॑विहर्यतऽक्रतो । अ॒मित्रा॑न् । पुरः॑ । इ॒ष्णासि॑ । पु॒रु॒ऽहू॒त॒ । पू॒र्वीः ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• yaddharī ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• yaddharī ← harī ← hari
• [noun], accusative, dual, masculine
• “Vishnu; monkey; Krishna; horse; lion; Indra; Hari; Surya; Hari; haritāla; Hari; snake; frog.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• vivratā ← vivrata
• [noun], accusative, dual, masculine
• “refractory; loath.”

• ver ← veḥ ← vī
• [verb], singular, Present injunctive
• “approach; ask; desire; go; drive.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• vajraṃ ← vajram ← vajra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “vajra; Vajra; vajra; vajra; lightning; abhra; vajramūṣā; diamond; vajra [word]; vajrakapāṭa; vajra; vaikrānta.”

• jaritā ← jaritṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “singer.”

• bāhvor ← bāhvoḥ ← bāhu
• [noun], locative, dual, masculine
• “arm; bāhu [word]; elbow; forefoot.”

• dhāt ← dhā
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• yenāviharyatakrato ← yena ← yad
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• yenāviharyatakrato ← a
• [adverb]
• “not; akāra; a [taddhita]; a [word]; a; a.”

• yenāviharyatakrato ← viharyata
• [noun]

• yenāviharyatakrato ← krato ← kratu
• [noun], vocative, singular, masculine
• “yajña; decision; plan; deliberation; intelligence; Kratu; will; kratu [word]; desire; resoluteness; ritual.”

• amitrān ← amitra
• [noun], accusative, plural, masculine
• “enemy; foe.”

• pura ← puraḥ ← pur
• [noun], accusative, plural, feminine
• “fortress; pur [word]; town; purā [indecl.]; mahant.”

• iṣṇāsi ← iṣ
• [verb], singular, Present indikative
• “send.”

• puruhūta
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; Vishnu.”

• pūrvīḥ ← puru
• [noun], accusative, plural, feminine
• “many; much(a); very.”

हे इन्द्र त्वं यत् यदा विव्रता विविधकर्माणौ हरी त्वदीयावश्वौ आ वेः रथे आगमयसि रथे योजयसीत्यर्थः । तदानीं ते तव ‘बाह्वोः हस्तयोः जरिता स्तोता वज्रम् आ धात् स्तोत्रेण स्थापयति । स्तोत्रा स्तुते प्रयत्नमन्तरेण वज्रं त्वद्धस्ते दृश्यते इत्यर्थः । हे अविहर्यतक्रतो प्रेप्सितकर्मन्निन्द्र अमित्रान् शत्रून् येन वज्रेण इष्णासि अभिगच्छसि । हे पुरुहूत पुरुभिर्बहुभिर्यजमानैराहूत त्वं पूर्वीः बह्वीः पुरः असुरपुराणि भेत्तुमभिगच्छसीत्यर्थः । विव्रता । व्रतमिति कर्मनाम । विविधं व्रतं ययोस्तौ । ‘ सुपां सुलुक् ’ इति पूर्वसवर्णदीर्घत्वम् । बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । वेः । ‘ वी गतिप्रजनकान्त्यशनखादनेषु । अन्तर्भावितण्यर्थात् छान्दसे लङि सिपि अदादित्वात् शपो लुक् । ‘ बहुलं छन्दस्यमाङयोगेऽपि ’ इति अडभावः । धात् । दधातेः छान्दसे लुङि ‘ गातिस्था° ’ इति सिचो लुक् । पूर्ववत् अडभावः । अविहर्यतक्रतो । ‘ हर्यतिः प्रेप्साकर्मा ’ (निरु. ७. १७ ) इति यास्कः । ‘हर्य गतिकान्त्योः । कान्तिरभिलाषः । विहर्यतोऽनभिलषितः । अविहर्यतोऽभिलषित इत्यर्थः । तादृशः क्रतुः कर्म यस्य स तथोक्तः । अमित्रान् । न सन्ति मित्राण्येष्विति बहुव्रीहौ ’ नञो जरमरमित्रमृताः’ इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम् । इष्णासि । ‘इष आभीक्ष्ण्ये । अत्र गत्यर्थः । ‘क्र्यादिभ्यः श्ना’। सिपः पित्त्वादनुदात्तत्वे तस्यैव स्वरः शिष्यते । यद्वृत्तयोगादनिघातः ॥

English translation:

“When, Indra, you harness your variously moving horses, your praiser plural ces your thunderbolt in your hands, wherewith, accom;oisher of undesired acts, you assail your enemies, and glorified by many, destroy their numerous cities.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Aviharyatakratu = aprepsita karman, he does actions undesired by his foes

When, Indra, you pursued hither your two fallow bays who follow separate commandments, the singer placed the mace in your two arms, with which, o you whose resolve is not to be deflected, you dispatch the foes and their many strongholds, o much invoked one.184 I.64

If my new parsing of the syntax of vs. 1 is correct, these two verses are structurally parallel, with a relative/subordinate clause in a, the main clause in b, and a further subordinate clause, esp. dependent on the main clause, in cd.

Note the phonological trick, where (ā́) yád dhá(rī) opens 2a, apparently matching yád dha of 1c (which in turn shows dha for ha, found in the grammatically different rel. clause yó ha in 1a). The verse ends with more alliteration: d púra(ḥ)…

puru- … pūrvī́ḥ.

The meaning of vívrata-, several times of Indra’s horses, but also with a few other referents, isn’t entirely clear, because it depends on which of the many value of ví to assume. I favor ‘having separate commandments’, that is, acting independently but each in obedience to Indra, but it could also mean ‘without commandments’ (which must underlie Geldner’s ‘widerspenstige’ [stubborn], followed by Hoffmann [but with ?]).

The c pāda lacks a caesura and in its place has a somewhat bizarre compound, voc. aviharyata-kratu-. The second member is clear, and the whole must be a bahuvrīhi. The first member appears to contain the well-attested adj. haryatá- ‘gladdening’, but this presents certain problems: the present háryati does not appear with the preverb ví and it is difficult to construct an appropriate meaning, esp. one that would harmonize with krátu- ‘resolve’. Possibly, with double negation via a + ví, “whose resolve is not undelightful” - not a particularly compelling possibility.

Nonetheless, this derivation seems the path of least resistance and is probably responsible for Geldner’s “dessen Rat nicht verschmäht wird” and Witzel Gotō’s “… nicht unbeliebt ist” (possibly also Hoffmann’s “… nicht zu unterschätzen ist” - it’s hard to tell). But all of these must take the -haryata- in a passive sense, although the simplex adjective never has that value.

I think it’s likely that the compound involves some complex word play, scrambling and recombining the (d)hárī and ví(vratā) of pāda a. Despite the ad hoc explanations required, I’m inclined to consider the -viharyata- somehow a derivative of ví √hvṛ ‘deflect, swerve, overturn’, a well-established idiom. (Renou’s “dont le pouvoir est incontrariable” seems to reflect this.) Two negated nominal derivatives of this lexeme are found in the RV: ávihruta- ‘unswerving’, jpb: ‘not overturned’ (V.66.2, X.170.1) and ávihvarant- jpb: ‘not overturning’ (IV.36.2). Unfortunately the morphological details are not going to be easy. Accounting for the loss of the v in a putative *avihvaryata- is not so difficult: it can be ascribed to dissimilation, in combination with the word play on (d)hárī just mentioned. But what about the rest of the word. For the suffix -ata- I can only invoke the (small) class of -ata- adjectives with full-grade root syllable of the type darśatá- ‘(lovely) to be seen’, yajatá- ‘worthy of the sacrifice’, and the aforementioned haryatá- ‘delightful’. As for the intermediate -y- between root syllable and ending, I again invoke the play on (d)hárī, with the -y- representing the sandhi of -ī- before the suffix -ata-. If word play is indeed involved here, it’s possible that a second reading of the first member could be “not without his fallow bays” and the whole compound means “who has no resolve without his fallow bays.” I am fully aware of what a house of cards this is and only sketch these scenarios because I think Nodhas is capable of such manipulations. I do think it possible, however, that the lack of caesura and the problematic compound are connected and that the transmitted text is not what Nodhas originally composed. It should be noted that the word division yénā viharyatakrato is also a possibility, but this doesn’t help either with the lack of caesura or the analysis of the compound.

When thy two wandering Bays thou drawest hither, thy praiser laid within thine arms the thunder,
Wherewith, O Much-invoked, in will resistless, thou smitest foemen down and many a castle.

Wenn du, Indra, das widerspenstige Falbenpaar hertreibst, so legt der Sänger dir die Keule in die Arme, mit der du die Feinde in die vielen Burgen treibst, du Vielgerufener, dessen Rat nicht verschmäht wird.

Wenn, Indra, du die schnellen Rosse herführst, so legt den Blitz in deinen Arm der Sänger, Mit dem du triffst, o unaufhaltsam thät’ger, die Feind’ und viele Burgen, vielgerufner!

Когда, о Индра, ты пригоняешь пару буланых коней, рвущихся в разные стороны,
Певец вкладывает тебе в руки ваджру,
Которой, о (бог) с неодолимой силой духа, ты загоняешь
Недругов в (их) многочисленные крепости, о многопризываемый.

• इन्द्र:
• नोधा गौतमः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब अगले मन्त्र में सभापति आदि के गुणों का उपदेश किया है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अविहर्य्यक्रतो) दुष्ट बुद्धि और पाप कर्मों से रहित (पुरुहूत) बहुत विद्वानों से सत्कार को प्राप्त करानेवाले सभाद्यध्यक्ष ! आप (यत्) जिस कारण (विव्रता) नाना प्रकार के नियमों के उत्पन्न करनेवाले (हरी) सेना और न्यायप्रकाश को (आवेः) अच्छे प्रकार जानते हो (येन) जिस वज्र से (अमित्रान्) शत्रुओं को मारते तथा जिससे उनके (पूर्वीः) बहुत (पुरः) नगरों को (इष्णासि) जीतने के लिये इच्छा करते और शत्रुओं के पराजय और अपने विजय के लिये प्रतिक्षण जाते हो, इससे (जरिता) सब विद्याओं की स्तुति करनेवाला मनुष्य (ते) आपके (बाह्वोः) भुजाओं के बल के आश्रय से (वज्रम्) वज्र को (आधात्) धारण करता है ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - सभापति आदि को उचित है कि इस प्रकार के उत्तम स्वभाव, गुण और कर्मों को स्वीकार करें कि जिससे सब मनुष्य इस कर्म को देख तथा शिष्ट होकर निष्कण्टक राज्य के सुख को सदा भोगें ॥ २ ॥

अन्वय: हे अविहर्यतक्रतो पुरुहूतेन्द्र सभाद्यध्यक्ष ! त्वं यद्यस्माद्विव्रतो हरी आवेः समन्ताद् विद्धि। येनामित्रान् हंसि येन शत्रूणां पूर्वीः पुर इष्णासि तत्पराजयाय स्वविजयाभीक्ष्णं गच्छसि तस्माज्जरिता ते तव बाह्वोराश्रयेण वज्रमाधाद्दधाति ॥ २ ॥

पुनः सभाद्यध्यक्षगुणा उपदिश्यन्ते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (आ) समन्तात् (यत्) यस्मात् (हरी) सद्व्यवहारहरणशीलसेनान्यायप्रकाशौ (इन्द्र) परमैश्वर्यकारक सभाध्यक्ष (विव्रता) विविधानि व्रतानि शीलानि याभ्यां तौ (वेः) विद्धि। अत्रोभयत्राडभावः। (आ) आभिमुख्ये (ते) तव (वज्रम्) आज्ञापनं शस्त्रसमूहं वा (जरिता) सर्वविद्यास्तोता (बाह्वोः) बलवीर्ययोः (धात्) दधाति (येन) वज्रेण (अविहर्यतक्रतो) न विद्यन्ते विरुद्धा हर्य्यताः प्रज्ञाकर्माणि यस्य तत्सम्बुद्धौ (अमित्रान्) शत्रून् (पुरः) नगरीः (इष्णासि) अभीक्ष्णं प्राप्नोषि गच्छसि वा (पुरुहूत) बहुभिर्विद्वद्भिः पूजित (पूर्वीः) पूर्वेषां सम्बन्धिनीः ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - सभाद्यध्यक्षेणैवं शीलं गुणान् कर्माणि च स्वीकार्याणि यतः सर्वे मनुष्यास्तदेतद् दृष्ट्वा शिष्टा भूत्वा निष्कण्टकं राज्यसुखं सर्वदा भुञ्जीरन्निति ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - सभापती इत्यादींनी या प्रकारे उत्तम स्वभाव, गुण व कर्मांचा स्वीकार करावा. ज्यामुळे सर्व माणसांनी या कर्माला पाहून व शिष्ट बनून निष्कंटक राज्याचे सुख सदैव भोगावे. ॥ २ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - नोधा गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

तुवं᳓ सत्य᳓ इन्दर+ धृष्णु᳓र् एता᳓न्
तुव᳓म् ऋभुक्षा᳓ न᳓रियस् तुवं᳓ षा᳓ट्
तुवं᳓ शु᳓ष्णं वृज᳓ने पृक्ष᳓ आणउ᳓
यू᳓ने कु᳓त्साय द्युम᳓ते स᳓चाहन्

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M;; line affected by realignment

Morph
dhr̥ṣṇúḥ ← dhr̥ṣṇú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

etā́n ← eṣá (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

satyáḥ ← satyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

náryaḥ ← nárya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

r̥bhukṣā́ḥ ← r̥bhukṣā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ṣā́ṭ ← sáh- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

āṇaú ← āṇí- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

pr̥kṣé ← pr̥kṣá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

śúṣṇam ← śúṣṇa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

vr̥jáne ← vr̥jána- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

dyumáte ← dyumánt- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

han ← √han- (root)
{number:SG, person:2, mood:INJ, tense:PRS, voice:ACT}

kútsāya ← kútsa- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

sácā ← sácā (invariable)

yū́ne ← yúvan- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

त्वम् । स॒त्यः । इ॒न्द्र॒ । धृ॒ष्णुः । ए॒तान् । त्वम् । ऋ॒भु॒क्षाः । नर्यः॑ । त्वम् । षाट् ।
त्वम् । शुष्ण॑म् । वृ॒जने॑ । पृ॒क्षे । आ॒णौ । यूने॑ । कुत्सा॑य । द्यु॒ऽमते॑ । सचा॑ । अ॒ह॒न् ॥

• tvaṃ ← tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• satya ← satyaḥ ← satya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “true; real; real; faithful; good.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• dhṛṣṇur ← dhṛṣṇuḥ ← dhṛṣṇu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “brave; ferocious; strong.”

• etān ← etad
• [noun], accusative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); etad [word].”

• tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• ṛbhukṣā ← ṛbhukṣāḥ ← ṛbhukṣan
• [noun], nominative, singular
• “Indra.”

• naryas ← naryaḥ ← narya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “manly; heroic; powerful; male; human.”

• tvaṃ ← tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• ṣāṭ ← sah
• [noun], nominative, singular, masculine

• tvaṃ ← tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• śuṣṇaṃ ← śuṣṇam ← śuṣṇa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Śuṣṇa.”

• vṛjane ← vṛjana
• [noun], locative, singular, neuter
• “community; settlement.”

• pṛkṣa ← pṛkṣe ← pṛkṣ
• [noun], dative, singular, feminine
• “food; refreshment; power.”

• āṇau ← āṇi
• [noun], locative, singular, masculine
• “āṇi; pin.”

• yūne ← yuvan
• [noun], dative, singular, masculine
• “young person; yuvan [word]; taruṇabandha; yuvan; yuvan; young buck; young.”

• kutsāya ← kutsa
• [noun], dative, singular, masculine
• “Kutsa; kutsa [word].”

• dyumate ← dyumat
• [noun], dative, singular, masculine
• “bright; brilliant; brilliant; loud.”

• sacāhan ← sacā
• [adverb]
• “jointly.”

• sacāhan ← ahan ← han
• [verb], singular, Root aorist (Ind.)
• “kill; cure; māray; remove; destroy; hit; injure; damage; destroy; paralyze; hurt; forge; beat; cut off; stop; overwhelm; kick; hunt; affect; strike; hammer; love; obstruct; shoot.”

हे इन्द्र त्वं सत्यः सत्सु भवः सर्वोत्कृष्ट इत्यर्थः । एतान् शत्रूनभिगतः सन् धृष्णुः तेषां धर्षयिता तिरस्कर्ता। किंच त्वम् ऋभुक्षाः ऋभूणामधिपतिः । तेषु कृतनिवासो वा । यद्वा । महन्नामैतत् । महान् प्रवृद्धोऽसि । नर्यः नृभ्यो हितः । तथा त्वं षाट् शत्रूणामभिभविता हन्तेत्यर्थः । किंच। वृजने इत्यादीनि त्रीणि संग्रामनामानि । अत्र पूर्वे विशेषणे । वृजने वर्जनयुके । संग्रामे हि वीराः पुरुषा वर्ज्यन्ते हिंस्यन्ते । पृक्षे संपर्चनीये वीरैः योद्धुं प्राप्तव्ये । एवंविधे आणौ संग्रामे द्युमते दीप्तिमते यूने तरुणाय कुत्साय सचा त्वं सहायो भूत्वा शुष्णं शोषयितारमेतस्संज्ञमसुरम् अहन् अवधीः ॥ ऋभुक्षाः । ऋभुरिति मेधाविनाम । उरु विस्तीर्णं भाति । यद्वा । ऋतेन यज्ञेन भाति भवतीति वा ऋभुः । उरुशब्दे ऋतशब्दे वोपपदे भातेर्भवतेर्वा ‘मृगय्वादयश्च’ (उ. सू. १. ३८) इति कुप्रत्ययः पूर्वपदस्य ऋभावश्च निपात्यते । क्षयतिरैश्वर्यकर्मा । तेषामीष्टे इति ऋभुक्षाः । यद्वा । ‘ क्षि निवासगत्योः । तेषु निवसतीति - पतेस्थ’ ( उ. सू. ४. ४५२) इति विधीयमान इनिप्रत्ययो बहुलवचनादस्मादपि भवति । टिलोपश्च । सौ ‘पथिमथ्यृभुक्षामात्’ (पा.सू. ७. १. ८५) इति आत्वम् । प्रत्ययस्वरः। षाट् । ’ सह अभिभवे । छन्दसि सहः ’ ( पा. सू. ३. २. ६३ ) इति केवलादपि ण्विः । षत्वं छान्दसम् । द्युमते। द्यौर्दीप्तिरस्मिन्नस्तीति द्युमान् ।’ स्वादिष्वसर्वनामस्थाने इति पदसंज्ञायां दिव उत्’ इति उत्वम् । ‘ह्रस्वनुड्भ्यां मतुप्’ इति मतुप उदात्तत्वम् ॥

English translation:

“You, Indra, the best of all beings, the assailer and humiliator (of your foes), the chief ot the Ṛbhus, the friend of man, the subduer of enemies, did aid the young and illustrious Kutsa, and slew Śuṣna, in the deadly and close-fought fight.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Ṛbhukṣa = Ṛbhūnām adhipati; teṣu kṛtanivāsaḥ, he who abides in the Ṛbhus;

Ṛbhu = a wise man, a sage (medhāvin)

You are trusty, Indra, and bold against them. You are master of the R̥bhus, favorable to men; you are victorious.
You smashed Śuṣṇa in his (war-)band, when strengthening nourishment and the axle-pin (were at stake), for the young, heaven-bright Kutsa, in partnership.

I interpret dhṛṣṇúḥ as governing the acc. etā́n, though as a goal not a direct object..

Faithful art thou, these thou defiest, Indra; thou art the Rbhus’ Lord, heroic, victor.
Thou, by his side, for young and glorious Kutsa, with steed and car in battle slewest Susna,

Du, der wahre Mutige, o Indra, du der Ribhuksan, du, der Mannhafte, bist der Bezwinger dieser. - Du hast den Susna im Ringkampf um die Stärke, um den Achsennagel für den jugendlichen glanzvollen Kutsa mit ihm im Bunde erschlagen.

Du, Indra, bist wahrhaftig, Feind bezwingend, du Ribhuherr, und mannhaft du und siegreich, Du schlugst im Felsthal auf beladnem Wagen den Çuschna für den schönen Jüngling Kutsa.

Ты истинный, о Индра, храбрый,
Ты Рибхукшан, мужественный, ты покоритель этих…
В поединке, в состязании в силе, в борьбе за чеку колесницы ты убил
Шушну для юного блистательного Кутсы (с которым ты был) вместе.

• इन्द्र:
• नोधा गौतमः
• विराट्पङ्क्ति
• पञ्चमः

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - नोधा गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

तुवं᳓ ह त्य᳓द् इन्दर+ चोदीः स᳓खा
वृत्रं᳓ य᳓द् वज्रिन् वृषकर्मन् उभ्नाः᳓
य᳓द् ध शूर वृषमणः पराचइ᳓र्
वि᳓ द᳓स्यूँर् यो᳓नाव् अ᳓कृतो वृथाषा᳓ट्

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M;; 11 = 4+7, ending HLX
genre M
genre M
genre M

Morph
codīḥ ← √cud- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

ha ← ha (invariable)

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

sákhā ← sákhi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

tyát ← syá- ~ tyá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ubhnā́ḥ ← √ubh- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:ACT}

vajrin ← vajrín- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

vr̥ṣakarman ← vr̥ṣakarman- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

vr̥trám ← vr̥trá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ha ← ha (invariable)

parācaís ← parācaís (invariable)

śūra ← śū́ra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

vr̥ṣamaṇaḥ ← vŕ̥ṣamaṇas- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ákr̥taḥ ← √kr̥t- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

dásyūn ← dásyu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

ví ← ví (invariable)

vr̥thāṣā́ṭ ← vr̥thāṣáh- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yónau ← yóni- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

त्वम् । ह॒ । त्यत् । इ॒न्द्र॒ । चो॒दीः॒ । सखा॑ । वृ॒त्रम् । यत् । व॒ज्रि॒न् । वृ॒ष॒ऽक॒र्म॒न् । उ॒भ्नाः ।
यत् । ह॒ । शू॒र॒ । वृ॒ष॒ऽम॒नः॒ । प॒रा॒चैः । वि । दस्यू॑न् । योनौ॑ । अकृ॑तः । वृ॒था॒षाट् ॥

• tvaṃ ← tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• ha
• [adverb]
• “indeed; ha [word].”

• tyad ← tya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “that.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• codīḥ ← cud
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “urge; rush.”

• sakhā ← sakhi
• [noun], nominative, singular, masculine
• “friend; companion; sakhi [word].”

• vṛtraṃ ← vṛtram ← vṛtra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Vṛtra; vṛtra [word].”

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• vajrin
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; vajra; Euphorbia neriifolia L.; abhra; Buddha.”

• vṛṣakarmann ← vṛṣa ← vṛṣan
• [noun], masculine
• “bull; Indra; stallion; Vṛṣan; man.”

• vṛṣakarmann ← karman
• [noun], locative, singular, neuter
• “action; saṃskāra; ritual; procedure; karman; treatment; object; function; production; job; operation; karman [word]; act; job; passive voice; activity; consequence; function; yajña; pañcakarman; cooking; occupation; profession; construction; duty; method; natural process; duty; therapy.”

• ubhnāḥ ← ubh
• [verb], singular, Present injunctive

• yaddha ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• yaddha ← ha
• [adverb]
• “indeed; ha [word].”

• śūra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “hero; cock; śūra; Śūra; Vatica robusta; Plumbago zeylanica; warrior; hero; attacker; lentil; wild boar; lion; dog.”

• vṛṣamaṇaḥ ← vṛṣamaṇas
• [noun], vocative, singular, masculine

• parācair ← parācais
• [adverb]

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• dasyūṃr ← dasyu
• [noun], accusative, plural, masculine
• “savage; outcast; mugger.”

• yonāv ← yonau ← yoni
• [noun], locative, singular, feminine
• “vagina; vulva; uterus; beginning; origin; reincarnation; birthplace; family; production; cause; race; grain; raw material; birth; kind; caste; kinship; bed.”

• akṛto ← akṛtaḥ ← akṛta
• [noun], nominative, singular, masculine
• “undone; akṛta [word].”

• vṛthāṣāṭ ← vṛthā
• [adverb]
• “vainly; incorrectly; unnecessarily; at will.”

• vṛthāṣāṭ ← aṣāṭ ← sah
• [verb], singular, Root aorist (Ind.)
• “endure; overcome; habituate.”

हे इन्द्र त्वं ह त्वं खलु सखा कुत्सस्य सहायः सन् त्यत् तत् प्रसिद्धं धनं जयलक्षणं यशो वा चोदीः प्रेरितवान् अकार्षीरित्यर्थः । हे वृषकर्मन् वृष्ट्युदकसेचनरूपकर्मोपेत वज्रिन् वज्रवन्निन्द्र वृत्रं सर्वस्य धनस्यावरीतारं कुत्सस्य शत्रुं यत् यदा उभ्नाः अतुभ्नाः अहिंसीः । अपि च हे शूर शत्रूणां प्रेरक वृषमणः कामाभिवर्षकमनस्केन्द्र वृथाषाट् अनायासेन शत्रूणामभिभविता त्वं यद्ध यदा खलु योनौ वीरैर्मिश्रणीये संग्रामे दस्यून् कुत्सस्योपक्षयितॄन् अन्यान् शत्रून् पराचैः परागमनैः वि अकृतः पराङ्मुखा यथा भवन्ति तथा व्यच्छिनः । तदानीं कुत्सः सर्वं यशः प्राप्नोदित्यर्थः ॥ चोदीः । ‘चुद प्रेरणे । लुङि ’ नेटि’ (पा. सू. ७. २. ४ ) इति सिचि वृद्धिप्रतिषेधः । उभ्नाः । ‘ णभ तुभ हिंसायाम् । क्रैयादिकः । लङि सिमि तल्लोपश्छान्दसः । ‘ बहुलं छन्दस्यमाङ्योगेऽपि’ इति अडभावः । पराचैः इत्येतदव्ययं नीचैरुच्चैरितिवत् इति भट्टभास्करमिश्रः । ‘पराचैः पराञ्चनैः ’ (निरु. ११. २५) इति निरुक्तम् । दस्यून् ।’ दीर्घादटि समानपादे’ इति नकारस्य रुत्वम् । अत्रानुनासिकः पूर्वस्य तु वा’ इति ऊकारस्य सानुनासिकता । अकृतः । ‘ कृती छेदने । लङि सिपि तुदादित्वात् शप्रत्ययः । आगमानुशासनस्यानित्यत्वात् ‘शे मुचादीनाम् इति नुमागमस्याभावः । शस्य ङित्त्वात् गुणाभावः ॥

English translation:

“You verily did animate him to (acquire) such (renown) as that which, sender of rain and wielder of the thunderbolt, you (dis-acquire) when you slew Vṛtra, and when, munificent hero, who easily conquer (your foes) you did put to fight the Dasyus in battle.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Dasyus are enemies of Kutsa: kutsasyopakṣayatāraḥ

You then, Indra, as partner provided the spur, when you knotted up Vr̥tra, you mace-bearer of bullish deeds,
when, you champion of bullish mind, you cut apart the Dasyus in their womb far away, as one who is victorious at will. ᳓

That, as a friend, thou furtheredst, O Indra, when, Thunderer, strong in act, thou crushedst Vrtra;
When, Hero, thou, great-souled, with easy conquest didst rend the Dasyus in their
distant dwelling.

Du, Indra, hast da als Verbündeter Mut gemacht, als du tatengewaltiger Keulenträger den Vritra bändigtest, als du bullenmutiger Held in der Ferne die Dasyu´s in ihrem Neste zerhiebst, mühelos siegend.

Das auch betriebst als Freund du eifrig, Indra, dass Vritra du bezwangst mit Blitz, gewalt’ger, Dass ferne du in ihrem Sitz die Bösen, stiermuth’ger Held, mit schnellem Sieg zerstücktest.

Ты в самом деле, о Индра, вдохновлял (нас) как союзник,
Когда обуздал Вритру, о громовержец, готовый к мужественным деяниям,
Когда, о герой отважный, как бык, далеко-далеко,
В (их) лоне, ты, легко побеждая, изувечил дасью.

• इन्द्र:
• नोधा गौतमः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - नोधा गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

तुवं᳓ ह त्य᳓द् इन्दर+ अ᳓रिषण्यन्
दॄळ्ह᳓स्य+ चिन् म᳓र्तिआनाम्° अ᳓जुष्टौ
वि᳓ अस्म᳓द् आ᳓ का᳓ष्ठा अ᳓र्वते वर्
घने᳓व वज्रिञ् छ्नथिहि अमि᳓त्रान्

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
áriṣaṇyan ← áriṣaṇyant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ha ← ha (invariable)

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

tyát ← syá- ~ tyá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ájuṣṭau ← ájuṣṭi- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

cit ← cit (invariable)

dr̥ḷhásya ← √dr̥h- (root)
{case:GEN, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

mártānām ← márta- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

ā́ ← ā́ (invariable)

árvate ← árvant- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

asmát ← ahám (pronoun)
{case:ABL, number:PL}

kā́ṣṭhāḥ ← kā́ṣṭhā- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

var ← √vr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

ví ← ví (invariable)

amítrān ← amítra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

ghanā́ ← ghaná- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

iva ← iva (invariable)

śnathihi ← √śnathⁱ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

vajrin ← vajrín- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

त्वम् । ह॒ । त्यत् । इ॒न्द्र॒ । अरि॑षण्यन् । दृ॒ळ्हस्य॑ । चि॒त् । मर्ता॑नाम् । अजु॑ष्टौ ।
वि । अ॒स्मत् । आ । काष्ठाः॑ । अर्व॑ते । वः॒ । घ॒नाऽइ॑व । व॒ज्रि॒न् । श्न॒थि॒हि॒ । अ॒मित्रा॑न् ॥

• tvaṃ ← tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• ha
• [adverb]
• “indeed; ha [word].”

• tyad ← tya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “that.”

• indrāriṣaṇyan ← indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• indrāriṣaṇyan ← a
• [adverb]
• “not; akāra; a [taddhita]; a [word]; a; a.”

• indrāriṣaṇyan ← riṣaṇyan ← riṣaṇy ← √riṣ
• [verb noun], nominative, singular
• “riṣaṇy [verb].”

• dṛḍhasya ← dṛḍha
• [noun], genitive, singular, masculine
• “hard; intense; firm; fixed; resolute; mesomorphic; grim; dṛḍha [word]; rainproof; sturdy; shut; firm; insoluble; strong; tough; tight.”

• cin ← cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• martānām ← marta
• [noun], genitive, plural, masculine
• “man.”

• ajuṣṭau ← ajuṣṭi
• [noun], locative, singular, feminine

• vy ← vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• asmad ← asmat ← mad
• [noun], ablative, plural
• “I; mine.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• kāṣṭhā ← kāṣṭhāḥ ← kāṣṭhā
• [noun], accusative, plural, feminine
• “kāṣṭhā; quarter; body of water.”

• arvate ← arvant
• [noun], dative, singular, masculine
• “horse.”

• var ← vṛ
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “surround; accompany; cover; cover; obstruct; check; spread; envelop.”

• ghaneva ← ghanā ← ghana
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “abhra; cloud; hammer; ghana; hammer; rainy season; tin; iron; ghana [word]; ghana; nutgrass; ball; phlegm.”

• ghaneva ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• vajriñchnathihy ← vajrin
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; vajra; Euphorbia neriifolia L.; abhra; Buddha.”

• vajriñchnathihy ← śnathihi ← śnath
• [verb], singular, Present imperative
• “pierce; kill.”

• amitrān ← amitra
• [noun], accusative, plural, masculine
• “enemy; foe.”

हे इन्द्र त्वं ह त्वं खलु त्यत् तस्य दृळ्हस्य चित् दृढस्य कस्यचिदपि अरिषण्यन् रेषणमनिच्छन् एवंस्वभावो भवसि । देवतात्वेनानुग्रहीतृत्वात् । तथापि मर्तानां स्तोतॄणामस्माकं शत्रुभिः अजुष्टौ अप्रीतौ सत्याम् अस्मत् अर्वते अस्मदीयाश्वाय गन्तुं काष्ठाः दिशः आ समन्तात् वि वः विवृताः कुरु। यथा सर्वासु दिक्षु अस्मदीया अश्वाः प्रतिरोधमन्तरेण गच्छन्ति तथा कुरु इत्यर्थः। किंच तत्रत्यान् अमित्रान् हे वज्रिन वज्रवन्निन्द्र घनेव घनेन कठिनेन पर्वतेनेव वज्रेण श्नथिहि श्नथय जहीत्यर्थः । यद्वा । मर्तानां मनुष्याणां मध्ये यस्मिन् कस्मिंश्चित्तव अप्रीतो सत्यां तस्य शत्रोर्दृढस्यापि अरिषण्यन रेषणं हिंसनमनिच्छन् वर्तसे । यस्मिंस्तु कुत्सादौ प्रीतिरस्ति तस्य शत्रुवधं चकृषे । अतस्तव प्रियाणामस्माकमर्वते इत्यादि पूर्ववत् ॥ त्यत् । सुपां सुलुक् ’ इति षष्ठ्या लुक् । अरिषष्यन् । रिष्टशब्दात् क्यचि दुरस्युर्द्रविणस्युर्वृषण्यति रिषण्यति’ (पा. सू. ७. ४. ३६ ) इति रिषण्भावो निपात्यते । नञ्समासे अव्ययपूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । अस्मत् । पूर्ववत् षष्ठ्या लुक् । अर्वते । ‘ अर्वणस्रसावनञः’ इति नकारस्य तकारादेशः । वनिप्सुपौ पित्त्वादनुदात्तौ । परिशेषात् धातुस्वरः । घनेव । मूर्तौ घनः’ (पा. सू. ३. ३. ७७ ) इति काठिन्ये गम्यमाने हन्तेः अप्प्रत्ययान्तो निपात्यते । श्नथिहि । श्नथ हिंसार्थः । ण्यन्तात् लोटि ‘बहुलं छन्दसि’ इति शपो लुक् ॥ ॥ ४ ॥

English translation:

“Do you, Indra, who are unwilling to harm any resolute (mortal), set open all the quarters (of the horizon) to the horses of us who praise you, (when we are exposed) to the aversion (of our enemies); and, wielder of the thunderbolt, demolish our foes, as with a club.”

You then, Indra, intending no harm to mortals, in your displeasure (you opened up the doors) even of the stronghold,
opened the barriers for the steed (that comes) from us. As if with a
deadly weapon, mace-bearer, pierce the foes.

This verse contains many small problems of interpretation that hinder putting together the whole. I’ll start with the details and turn to the construction of the whole thereafter.

áriṣaṇyan is universally taken as intrans., patient-oriented ‘not receiving harm, not being harmed’, but in all cases this stem is better taken as ‘not allowing harm’.

The finite verb riṣaṇyáti also has this meaning “intends harm, allows harm’. The parallel stem áriṣaṇya- in II.29.4 has the same meaning and takes a genitive (áriṣaṇyā tanū́nām “not allowing harm to our bodies”), and I construe the gen. mártānām in b with áriṣyan: “not intending harm to mortals.” The next problem is dṛḷhásya. Geldner takes this as the causer of the harm to Indra (gen. agent), while Hoffmann, followed by Witzel Gotō, construe it with ájuṣṭau, with the gen. pl. mártānām dependent on dṛḷhásya (Hoffmann “bei Missfallen selbst eines Feststehenden unter den Sterblichen”), but both the Geldner and the Witzel Gotō interpretations require that dṛḷhá- be a person. This is unprecedented: this past participle is virtually always used of a place, a fortified stronghold. Indra is once (VIII.44.12) called dṛḷhá-, presumably because he is as steadfast as a fortress (in the vein of “a mighty fortress is our god”), but I know of no examples with people so called. If at all possible it should have the standard meaning here. I think this is possible, by reading the verb ví … var of pāda c also with the first hemistich and supplying the word dúraḥ ‘doors’.

In fact, the other two passages containing the gen. sg. dṛḷhásya strongly support this solution, as they both contain the verb ví √vṛ and the headnoun dúraḥ: VI.62.11 drḷ̥hásya cid gómato ví vrajásya, dúro vartam … “Open the doors of the cattle pen, even though it is shut fast” and VII.79.4 ví dr̥ḷhásya dúro ádrer aurṇoḥ “you opened up the doors of the firm-fixed stone.” Note that ví … var is rather more appropriate to this hemistich than it is to the pāda in which it’s found. (Recall the double use of ví √var in I.62.5 and 7.) The last word to be accounted for in this hemistich is ájuṣṭau. Unlike most tr.

I take it to be Indra’s displeasure. The object of his displeasure is not expressed, but it is easy to supply — presumably Vala, since Indra is opening up his stronghold. His displeasure at Vala (or other demonic enemies) is implicitly contrasted with his benevolent care not to injure mortals.

I am less sure about what pāda c is conveying. I assume this is a racing image: Indra starts the race by opening the barriers at the starting line. Geldner and Renou take the injunctive ví … var as a functional imperative, but this is certainly not necessary. I tr.

as a past tense, in keeping with its rendering in the first hemistich, but it would be possible to take it as a present in c, as Hoffman/Witzel Gotō do. The phrase asmád ā́ “(coming) from us” seems a bit heavy simply to express that it’s our horse, so there may be some racing terminology embedded here.

In d ghanéva contains the old instr. ghanā́. The same phrase is found in I.36.16 and IX.97.16.

This doest thou, and art not harmed, O Indra, e’en in the anger of the strongest mortal.
Lay thou the race-course open for our horses: as with a club, slay, Thunder-armed! our foemen.

Du, Indra, hast damals ohne Schaden von dem, was zum Missfallen der Sterblichen gar fest verschlossen war - Öffne unsererseits dem Rennpferd die Schranken! Wie mit dem Hammer triff die Feinde, du Keulenträger!

Der, Indra, du auch bei dem Groll des stärksten der Sterblichen doch nimmer Schaden leidest, Eröffne uns die Bahnen für den Renner; wie Keulen schlage, Blitzesherr, die Feinde.

Ты в самом деле, о Индра, не терпя ущерба
Даже от того, что (было) твердым к неудовольствию смертных…
Открой с нашей стороны барьеры для выпущенного скакуна!
Словно молотом, о громовержец, раздроби недругов!

• इन्द्र:
• नोधा गौतमः
• भुरिग्बृहती
• निषादः

फिर वह उक्त सभाध्यक्ष कैसा है, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अरिषण्यन्) अपने शरीर से हिंसा अधर्म्म की इच्छा नहीं करनेवाले (वज्रिन्) उत्तम आयुधों से युक्त (इन्द्र) सभापते ! (त्वम्) आप (ह) प्रसिद्ध (अस्मत्) हम लोगों से (अर्वते) घोड़े आदि धनों से युक्त सेना के लिये (व्यावः) अनेक प्रकार स्वीकार करते हो (त्यत्) उस (दृढस्य) स्थिर राज्य (चित्) और (मर्त्तानाम्) प्रजा के मनुष्यों को शत्रुओं की (अजुष्टौ) अप्रीति होने में (घनेव) जैसे सूर्य मेघों को काटता (अमित्रान्) धर्म्मविरोधी शत्रुओं को (काष्ठाः) दिशाओं के प्रति (श्नथिहि) मारो ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। सभा सभापति आदि को उचित है कि राज्य तथा सेना में प्रीति उत्पन्न और शत्रुओं में द्वेष करके जैसे सूर्य मेघों का नित्य छेदन करता है, वैसे दुष्ट शत्रुओं का सदैव छेदन किया करें ॥ ५ ॥

अन्वय: हे अरिषण्यन् वज्रिन्निन्द्र ! त्वं ह प्रसिद्धमस्मदर्वते व्यावः। त्यत्तस्य दृढस्य राज्यस्य मर्त्तानां चिदप्यजुष्टौ घनेवामित्रान् काष्ठाः श्नथिहि ॥ ५ ॥

पुनः स कीदृश इत्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (त्वम्) उक्तार्थः (ह) प्रसिद्धम् (त्यत्) तस्य (इन्द्र) सभाद्यध्यक्ष ! (अरिषण्यन्) आत्मनो रिषं हिंसनमनिच्छन्। अत्र दुरस्युर्द्रविणस्यु०। (अष्टा०७.४.३६) अनेनेत्वनिषेधः। (दृढस्य) स्थिरस्य (चित्) अपि (मर्त्तानाम्) मनुष्याणाम् (अजुष्टौ) अप्रतीतावसेवने (वि) (अस्मत्) अस्माकं सकाशात् (आ) अभितः (काष्ठाः) दिशः प्रति (अर्वते) अश्वादियुक्ताय सैन्याय (वः) वृणोषि (घनेव) यथा घनेन तथा (वज्रिन्) प्रशस्तो वज्रः शस्त्रसमूहो विद्यते यस्य तत्सम्बुद्धौ (श्नथिहि) हिन्धि (अमित्रान्) धर्मविरोधिनो मनुष्यान् ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। सभाद्यध्यक्षाभ्यां राज्यसेनयोः प्रीतिमुत्पाद्य शत्रुषु द्वेषश्चेति यथा सूर्यो मेघान् छिनत्ति तथैव दुष्टाः सदा छेत्तव्याः ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. सभा, सभापती इत्यादींनी राज्य व सेना यांच्यात प्रेम उत्पन्न करून शत्रूंचा द्वेष करून जसा सूर्य मेघांचे नित्य छेदन करतो तसे दुष्ट शत्रूंचे सदैव छेदन करावे. ॥ ५ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - नोधा गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

तुवां᳓ ह त्य᳓द् इन्दर+ अ᳓र्णसातौ
सु᳓वर्मीळ्हे न᳓र आजा᳓ हवन्ते
त᳓व स्वधाव इय᳓म् आ᳓ समर्य᳓
ऊति᳓र् वा᳓जेषु अतसा᳓यिया भूत्

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
árṇasātau ← árṇasāti- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

ha ← ha (invariable)

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

tvā́m ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

tyát ← syá- ~ tyá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ājā́ ← ājí- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

havante ← √hū- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

náraḥ ← nár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

svàrmīḷhe ← svàrmīḷha- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

iyám ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

samaryé ← samaryá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

svadhāvaḥ ← svadhā́vant- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

táva ← tvám (pronoun)
{case:GEN, number:SG}

atasā́yyā ← atasā́yya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

bhūt ← √bhū- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

ūtíḥ ← ūtí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

vā́jeṣu ← vā́ja- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

त्वाम् । ह॒ । त्यत् । इ॒न्द्र॒ । अर्ण॑ऽसातौ । स्वः॑ऽमीळ्हे । नरः॑ । आ॒जा । ह॒व॒न्ते॒ ।
तव॑ । स्व॒धा॒ऽवः । इ॒यम् । आ । स॒ऽम॒र्ये । ऊ॒तिः । वाजे॑षु । अ॒त॒साय्या॑ । भू॒त् ॥

• tvāṃ ← tvām ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• ha
• [adverb]
• “indeed; ha [word].”

• tyad ← tya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “that.”

• indrārṇasātau ← indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• indrārṇasātau ← arṇa
• [noun], masculine
• “wave; flood.”

• indrārṇasātau ← sātau ← sāti
• [noun], locative, singular, feminine
• “victory; acquisition; contest.”

• svarmīḍhe ← svar
• [adverb]
• “sun; sky; sunlight.”

• svarmīḍhe ← mīḍhe ← mīḍha
• [noun], locative, singular, neuter

• nara ← naraḥ ← nṛ
• [noun], nominative, plural, masculine
• “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

• ājā ← āji
• [noun], locative, singular, masculine
• “battle; fight; contest; āji [word]; combat.”

• havante ← hvā
• [verb], plural, Present indikative
• “raise; call on; call; summon.”

• tava ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• svadhāva ← svadhāvas ← svadhāvat
• [noun], vocative, singular, masculine
• “autonomous; independent.”

• iyam ← idam
• [noun], nominative, singular, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• samarya ← samarye ← samarya
• [noun], locative, singular, neuter

• ūtir ← ūtiḥ ← ūti
• [noun], nominative, singular, feminine
• “aid; favor; ūti [word].”

• vājeṣv ← vājeṣu ← vāja
• [noun], locative, plural, masculine
• “prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

• atasāyyā ← atasāyya
• [noun], nominative, singular, feminine

• bhūt ← bhū
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

हे इन्द्र अर्णसातौ अर्णानां गन्तॄणां युद्धे प्रवृत्तानां पुरुषाणां सातिर्लाभो यस्मिन् स्वमींळ्हे । मीळ्हमिति धननाम । सुष्ठु अरणीयं धनं यस्मिन् । एवंभूते आजा आजौ संग्रामे त्यत् तं प्रसिद्धं त्वामेव नरः योद्धकामाः पुरुषाः सहायार्थं हवन्ते आह्वयन्ति । यद्वा । अर्णस उदकस्य सातिर्लाभो यस्मिन् वृत्रादियुद्धे तस्मिन्नित्यर्थः । वृष्टिनिरोधकेन वृत्रेण सह वर्षणार्थं तव यद्युद्धं तत्र स्तोतारस्त्वां प्रोत्साहयन्तीति भावः । यस्मादेवं तस्मात् हे स्वधावः हे अन्नवन् बलवन् वा इन्द्र समर्ये संग्रामे तव संबन्धिनी इयम् ऊतिः त्वदीयमिदं रक्षणम् आ अस्मदाभिमुख्येन भूत् भवतु । वाजेषु संग्रामेषु या एषा ऊतिः अतसाय्या योद्धृभिः प्राप्तव्या भवति ॥ त्यत् । ‘ सुपां सुलुक्” ’ इति द्वितीयाया लुक् । अर्णसातौ । ‘ ऋ गतौ । बहुलवचनात् औणादिको नप्रत्ययः । ‘ षणु दाने’ इत्यस्मात् भावे क्तिनि ‘ जनसनखनाम्’ इत्यनुनासिकस्य आत्वम् । बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । यद्वा । ‘ उदके नुट् च ’ ( उ. सू. ४. ६३६ ) इति अर्तेः असुनूप्रत्ययो नुडागमश्च । ‘ पीवोपवसनादीनां छन्दसि लोपो वक्तव्यः’ (पा. म. ६. ३. १०९. ६) इति सलोपः । नित्त्वादाद्युदात्तत्वम् । पूर्ववत् बहुव्रीहिस्वरः । स्वर्मीळ्हे । स्वर्शब्दः ‘न्यङ्स्वरौ स्वरितौ ’ (फि. सू. ७४ ) इति स्वरितः । बहुव्रीहिस्वरेण स एव शिष्यते । आजा । ‘सुपां सुलुक्’ इति सप्तम्या डादेशः । स्वधावः । ‘ मतुवसो रुः’ इति मतुपो रुत्वम् । अतसाय्या । अत सातत्यगमने’ । औणादिकः साय्यप्रत्ययः तस्य अडागमश्च । आगमानुदात्तत्वे प्रत्ययाद्युदात्तत्वम् । भूत् । ‘छन्दसि लुङ्लङ्लिटः’ इति प्रार्थनायां लुङि • बहुलं छन्दस्यमायोगेऽपि ’ इति अडभावः ॥

English translation:

“Men invoke you, such as you are, in the thick-throned and wealth-bestowing conflict. May this your succour, powerful Indra, ever be granted in war, worthy to be enjoyed (by warriors) in battle.”

On you then, Indra, the superior men call, at the winning of the flood, in the contest whose prize is the sun.
This help of yours here in the clash when prizes (are at stake), o
autonomous one, has become something unshakeable.

The gerundive atasā́yya- is taken by Geldner as belonging to √at ‘wander’ and tr.

“soll … erreichbar sein,” while most (Grassmann, Renou (?), AiG II.2.286, Hoffman, Witzel Gotō) take it to mean “to be asked for/begged” and derived from the hapax atasī́- supposedly ‘beggar’ (VIII.3.13). But this is entirely circular, with the meaning of each of these two words determined on the basis of the other, with an occasional nod towards √at ‘wander’ as their possible root (whose relevance Mayrhofer casts doubts on; see EWA s.v. atasī́-). I instead take it as a negated gerundive to √taṃs ‘tug, yank, shake’, which forms a similar gerundive to its intensive, vitantasā́yya-. Negated gerundives do not ordinarily take accent on the privative (AiG II.1.217), and the derivational opacity of atasā́yya- would make it likely to receive the usual -ā́yya- gerundive accent. Geldner also suggests the possibility of derivation from √taṃs in a note.

Hence men invoke thee, Indra, in the tumult of battle, in the light-bestowing conflict.
This aid of thine, O Godlike One, was ever to be implored in deeds of might in combat.

Dich, Indra, rufen da die Männer im Kampfe, wenn es gilt, Wasser zu gewinnen, das Sonnenlicht zu erkämpfen. Diese deine Hilfe soll im Wettstreit, in den Kämpfen um den Siegerpreis erreichbar sein, du Eigenartiger.

Dich rufen ja im Schlachtgewühl, o Indra, im Kampfe um des Himmels Gut die Männer; Denn diese deine Hülfe muss man anflehn, o Selbstgebieter, in der Schlacht, im Wettkampf.

Тебя в самом деле, о Индра, в борьбе
За захват потоков, в борьбе за солнечный свет призывают мужи.
Эта помощь твоя (в состязании) за награды
Да будет доступна (нам), о обладающий своей волей.

• इन्द्र:
• नोधा गौतमः
• स्वराडार्षीबृहती
• मध्यमः

फिर मनुष्यों को ईश्वर और सभापति आदि के सहाय की इच्छा कहाँ-कहाँ करनी चाहिये, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (स्वधावः) उत्तम अन्न और (इन्द्र) श्रेष्ठ ऐश्वर्य के प्राप्त करानेवाले जगदीश्वर वा सभाध्यक्ष (नरः) राजनीति के जाननेवाले मनुष्य (त्यत्) उस (अर्णसातौ) विजय की प्राप्ति करानेवाले शूरवीर योद्धा, मनुष्यों का सेवन हो, जिस (स्वर्मीढे) सुख के सींचने से युक्त (आजौ) संग्राम में (त्वाम्) आपको (ह) निश्चय करके (आहवन्ते) पुकारते हैं। जिस कारण (तव) आपकी जो (इयम्) यह (समर्य्ये) संग्राम वा (वाजेषु) विज्ञान, अन्न और सेनादिकों में (अतसाय्या) निरन्तर सुखों की प्राप्ति करानेवाले (ऊतिः) रक्षण आदि क्रिया है, वह हम लोगों को प्राप्त (भूत्) होवे ॥ ६ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में श्लेषालङ्कार है। मनुष्यों को चाहिये कि सब धर्मसम्बन्धी कार्य्यों में ईश्वर वा सभाध्यक्ष का सहाय लेके सम्पूर्ण कार्यों को सिद्ध करें ॥ ६ ॥

अन्वय: हे स्वधाव इन्द्र जगदीश्वर सभाद्यध्यक्ष ! नरस्त्यन्नर्णसातौ स्वर्मीढ आजौ त्वां ह खल्वाहवन्ते। यतस्तव येयं समर्य्ये वाजेष्वतसाय्योतिर्वर्त्तते साऽस्मान् प्राप्ता भूत् ॥ ६ ॥

पुनर्मनुष्यैरीश्वरसभाध्यक्षयोः सहायः क्व क्व प्रेप्सितव्य इत्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (त्वाम्) जगदीश्वरं सभाध्यक्षं वा (ह) खलु (त्यत्) तस्मिन् (इन्द्र) परमैश्वर्यप्रापक (अर्णसातौ) अर्णानां विजयप्रापकाणां योद्धॄणां सातिर्यस्मिंस्तस्मिन् (स्वर्मीढे) स्वः सुखस्य मीढः सेचनं यस्मिन् तस्मिन्। (नरः) नयनकर्त्तारो मनुष्याः (आजा) संग्रामे (हवन्ते) स्पर्द्धन्ते प्रेप्सन्ते (तव) (स्वधावः) प्रशस्तं स्वधान्नं विद्यते तस्य तत्सम्बुद्धौ (इयम्) वक्ष्यमाणा (आ) अभितः (समर्य्ये) संग्रामे (ऊतिः) रक्षणादिका (वाजेषु) विज्ञानान्नसेनादिषु (अतसाय्या) अतन्ति निरन्तरं सुखानि गच्छन्ति यया सा। अत्रातधातोर्बाहुलकादौणादिक आय्यप्रत्ययोऽसुगागमश्च। सायणाचार्य्येणेदं पदमतधातोराय्यप्रत्ययं वर्जयित्वा साय्यप्रत्ययान्तरं कल्पित्वाऽडागमेन व्याख्यातं तदशुद्धम् (भूत्) भवतु ॥ ६ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र श्लेषालङ्कारः। मनुष्यैः सर्वेषु धर्म्यकार्येषु कर्तव्येष्वीश्वरस्य सभाध्यक्षस्य च सहायं नित्यं सङ्गृह्य कार्य्यसिद्धिः कर्त्तव्या ॥ ६ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात श्लेषालंकार आहे. माणसांनी धर्मांसंबंधी सर्व कार्यात ईश्वर व सभाध्यक्षाचे साह्य घेऊन संपूर्ण कार्य सिद्ध करावे. ॥ ६ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - नोधा गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

तुवं᳓ ह त्य᳓द् इन्दर+ सप्त᳓ यु᳓ध्यन्
पु᳓रो वज्रिन् पुरुकु᳓त्साय दर्दः
बर्हि᳓र् न᳓ य᳓त् · सुदा᳓से वृ᳓था व᳓र्ग्
अंहो᳓ राजन् व᳓रिवः पूर᳓वे कः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ha ← ha (invariable)

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

saptá ← saptá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

tyát ← syá- ~ tyá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yúdhyan ← √yudh- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

dardar ← √dr̥- ~ dr̥̄- (root)
{number:SG, person:2, mood:INJ, tense:PRS, voice:ACT}

púraḥ ← púr- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

purukútsāya ← purukútsa- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

vajrin ← vajrín- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

barhíḥ ← barhís- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ná ← ná (invariable)

sudā́se ← sudā́s- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

várk ← √vr̥j- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

vŕ̥thā ← vŕ̥thā (invariable)

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

aṁhóḥ ← aṁhú- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

kar ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

pūráve ← pūrú- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

rājan ← rā́jan- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

várivaḥ ← várivas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

त्वम् । ह॒ । त्यत् । इ॒न्द्र॒ । स॒प्त । युध्य॑न् । पुरः॑ । व॒ज्रि॒न् । पु॒रु॒ऽकुत्सा॑य । द॒र्द॒रिति॑ दर्दः ।
ब॒र्हिः । न । यत् । सु॒ऽदासे॑ । वृथा॑ । वर्क् । अं॒होः । रा॒ज॒न् । वरि॑वः । पू॒रवे॑ । कः ॥

• tvaṃ ← tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• ha
• [adverb]
• “indeed; ha [word].”

• tyad ← tya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “that.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• sapta ← saptan
• [noun], accusative, singular, neuter
• “seven; seventh.”

• yudhyan ← yudh
• [verb noun], nominative, singular
• “fight; overcome.”

• puro ← puraḥ ← pur
• [noun], accusative, plural, feminine
• “fortress; pur [word]; town; purā [indecl.]; mahant.”

• vajrin
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; vajra; Euphorbia neriifolia L.; abhra; Buddha.”

• purukutsāya ← purukutsa
• [noun], dative, singular, masculine
• “Purukutsa.”

• dardaḥ ← dardar ← √dṛ
• [verb], singular, Present injunctive
• “cleave.”

• barhir ← barhiḥ ← barhis
• [noun], accusative, singular, neuter
• “Barhis; barhis [word].”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• sudāse ← sudās
• [noun], dative, singular, masculine
• “Sudās.”

• vṛthā
• [adverb]
• “vainly; incorrectly; unnecessarily; at will.”

• varg ← vark ← vṛj
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)

• aṃho ← aṃhaḥ ← aṃhas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “trouble; sin.”

• rājan
• [noun], vocative, singular, masculine
• “king; Kshatriya; rājan [word]; best; rājāvarta; Yakṣa.”

• varivaḥ ← varivas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “room; varivas [word]; space; escape.”

• pūrave ← pūru
• [noun], dative, singular, masculine
• “Pūru; Pūru.”

• kaḥ ← kṛ
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

हे वज्रिन् वज्रवन् इन्द्र पुरुकुत्साय एतत्संज्ञाय ऋषये युध्यन् तदीयशत्रुभिः सह युद्धं कुर्वाणः त्वम् एव त्यत् ताः सप्त पुरः तदीयानि सप्तसंख्यानि नगराणि दर्दः व्यदारयः अभैत्सीरित्यर्थः । अपि च सुदासे एतत्संज्ञाय राज्ञे अंहोः एतत्संज्ञस्यासुरस्य संबन्धि यत् धनमस्ति तत् वृथा अनायासेन बर्हिर्न बर्हिरिव वर्क् अवृणक् अच्छिनः इत्यर्थः । तदनन्तरं पूरवे त्वां हविषा पूरयते तस्मै सुदासे हे राजन् स्वामिन् इन्द्र वरिवः धनं कः अकार्षीः ॥ त्यत् । ‘सुपां सुलुक्’ इति विभक्तेर्लुक् । दर्दः । दॄ विदारणे’। अस्मात् यङ्लुगन्तात् लङि सिपि ‘अदादिवच्च’ इति वचनात् शपो लुक् । ‘हल्ङ्याब्भ्यः° ’ इति सलोपः । ‘ बहुलं छन्दस्यमाङ्योगेऽपि ’ इति अडभावः । सुदासे। शोभनं ददातीति सुदाः । असुन् । ‘सुदाः कल्याणदानः’ (निरु. २. २४ ) इति यास्कः । वर्क्। वृजी वर्जने’। लङि सिपि ‘ बहुलं छन्दसि ’ इति विकरणस्य लुक् । लघूपधगुणे पूर्ववत् सलोपः। अडभावश्च । चोः कुः’ इति कुत्वम् । कः । डुकृञ् करणे । लुङि सिपि ‘ मन्त्रे घस” ’ इति च्लेर्लुक् । पूर्ववत् सलोपाडभावौ ॥

English translation:

“Indra, wielder of the thunderbolt, warring on behalf of Purukutsa, you did overturn the seven cities; you did cut off for Sudāsa wealth of Aṅhas, as if (it had been a tuft) of sacred grass, and did give it to him, O king, ever satiating you (with oblations).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Purukuts ais a ṛṣi. Sudāsa is a king. Aṅas is an asura

You then, mace-bearing Indra, attacking, split seven fortifications for Purukutsa, one after the other.
When at will you twisted them like ritual grass for Sudās, o king, from narrowness you made wide space for Pūru.

“one after the other” is my attempt to render an “object-distributive” value for the intensive dardaḥ. (For this notion see Schaefer 1994: 86-87, though she considers dardar- lexicalized and does not attribute this sense to it, pp. 135-36.) The use of várg ‘you twisted’ differs in tone in simile and frame. In the frame it is distinctly hostile and destructive, but in the simile it simply expresses the ritual action of twisting the barhis grass into seats for the visiting gods.

Warring for Purukutsa thou, O Indra, Thunder-armed! breakest down the seven castles;
Easily, for Sudas, like grass didst rend them, and out of need, King, broughtest gain to Puru.

Du Keulenträger Indra brachst da kämpfend die sieben Burgen für Purukutsa. Da du für Sudas die Feinde mühelos hinlegtest wie Opfergras, da schafftest du, o König, dem Puru Befreiung aus Not.

Du, Indra, hast zerstört die sieben Burgen, o Blitzesherr, für Purukutsa kämpfend; Als du dem Sudas gleich wie Streu sie umwarfst, dem Puru du, o König, aus der Noth halfst.

Ты в самом деле, о Индра, сражаясь, семь
Крепостей пробуравил, о громовержец, для Пурукутсы.
(Тем,) что для Судаса ты легко бросал наземь (врагов), словно жертвенную солому,
Ты создал для Пуру широкий выход из бедствия, о царь.

• इन्द्र:
• नोधा गौतमः
• भुरिगार्षीपङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर अगले मन्त्र में सभापति आदि के गुणों का उपदेश किया है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (वज्रिन्) उत्तम शस्त्रों से युक्त (राजन्) प्रकाश करने तथा (इन्द्र) विजय के देनेवाले सभा के अधिपति ! जो आपके (सप्त) सभा, सभासद्, सेना, सेनापति, भृत्य, प्रजा ये सात हैं, उन्हीं के साथ प्रेम से वर्त्तमान होके शत्रुओं के साथ (युध्यन्) युद्ध करते हुए जिस कारण तुम उन शत्रुओं के (पुरः) नगरों को (दर्दः) विदारण करते हो। जो आप (अंहोः) प्राप्त होने योग्य राज्य के (पुरुकुत्साय) बहुत मनुष्यों को ग्रहण करने योग्य (पूरवे) पूर्ण सुख के लिये (यत्) जो (वरिवः) सेवन करने योग्य पदार्थों को (सुदासे) उत्तम दान करनेवाले मनुष्यों से युक्त देश में (बर्हिः) अन्तरिक्ष के (न) समान (कः) करते हो (यत्) जो (वृथा) व्यर्थ काम करनेवाले मनुष्य हों (त्यत्) उनको (वर्क्) वर्जित करते हो, इस कारण हम सब लोगों को सत्कार करने योग्य हो ॥ ७ ॥

भावार्थभाषाः - जैसे सूर्य्य सब जगत् के हित के लिये मेघ को वर्षाता है, वैसे ही सबका स्वामी सभापति सभों का हित सिद्ध करे ॥ ७ ॥

अन्वय: हे वज्रिन्निन्द्र राजन् सभाधिपते ! ये तव सभादयः सप्त सन्ति तैः सह वर्त्तमानाः शत्रुभिः सह युध्यन् यतस्त्वं ह खलु तेषां पुरो दर्दो विदारयसि यतस्त्वमंहो राज्यस्य पुरुकुत्साय पूरवे यद्वरिवः सुदासे बर्हिर्न को यद्वृथा मनुष्या वर्त्तन्ते त्यत्तान् वर्क् वर्जयसि तस्मात्त्वं सर्वैरस्माभिस्सत्कर्त्तव्योऽसि ॥ ७ ॥

अथ सभाद्यध्यक्षगुणा उपदिश्यन्ते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (त्वम्) (ह) किल (त्यत्) तस्मै (इन्द्र) विजयप्रद सभाद्यध्यक्ष (सप्त) सभासभासद्सभापतिसेनासेनापतिभृत्यप्रजाः (युध्यन्) युद्धं कुर्वन्ति। अत्र व्यत्ययेन परस्मैपदम् अडभावश्च। (पुरः) शत्रुनगराणि (वज्रिन्) प्रशस्तो वज्रः शस्त्रसमूहो यस्यास्तीति तत्संबुद्धौ (पुरुकुत्साय) बहुभिरवक्षिप्ताय (दर्दः) पुनर्विदारय। अयं यङ्लुङ्न्तः प्रयोगोऽडभावश्च। (बर्हिः) शुद्धमन्तरिक्षम्। (न) इव (यत्) (सुदासे) शोभना दासा दानकर्त्तारो यस्मिन् देशे तस्मिन् (वृथा) व्यर्थे (वर्क्) वर्जयसि। अत्र मन्त्रे घसहर० इति च्लेर्लुक्। (अंहोः) प्राप्तस्य प्राप्तव्यस्य वा राज्यस्य (राजन्) प्रकाशक (वरिवः) परिचरणम् (पूरवे) प्रपूर्णाय सुखाय (कः) करोषि। अत्र मन्त्रे घस० इति च्लेर्लुक् ॥ ७ ॥

भावार्थभाषाः - यथा सूर्यो जगद्धिताय मेघं छित्त्वा निपातयति तथैव सर्वाधीशः सभापतिः सर्वेभ्यः प्राणिभ्यो हितं सम्पादयेत् ॥ ७ ॥

भावार्थभाषाः - जसा सूर्य सर्व जगाच्या हितासाठी मेघांचा वर्षाव करतो तसेच सर्वांचा स्वामी असलेल्या सभापतीने सर्वांचे हित करावे. ॥ ७ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - नोधा गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

तुवं᳓ त्यां᳓ न इन्दर+ देव चित्रा᳓म्
इ᳓षम् आ᳓पो न᳓ पीपयः प᳓रिज्मन्
य᳓या शूर प्र᳓ति अस्म᳓भ्य° यं᳓सि
त्म᳓नम् ऊ᳓र्जं न᳓ विश्व᳓ध क्ष᳓रध्यै

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
citrā́m ← citrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

deva ← devá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

tyā́m ← syá- ~ tyá- (pronoun)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

ā́paḥ ← áp- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

íṣam ← íṣ- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

ná ← ná (invariable)

párijman ← párijman- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

pīpayaḥ ← √pī- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:SBJV, tense:PRF, voice:ACT}

asmábhyam ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:PL}

práti ← práti (invariable)

śūra ← śū́ra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

yáṁsi ← √yam- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, voice:ACT}

yáyā ← yá- (pronoun)
{case:INS, gender:F, number:SG}

kṣáradhyai ← √kṣar- (root)
{case:DAT, number:SG, tense:PRS}

ná ← ná (invariable)

tmánam ← tmán- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ū́rjam ← ū́rj- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

viśvádha ← viśvádha (invariable)

त्वम् । त्याम् । नः॒ । इ॒न्द्र॒ । दे॒व॒ । चि॒त्राम् । इष॑म् । आपः॑ । न । पी॒प॒यः॒ । परि॑ऽज्मन् ।
यया॑ । शू॒र॒ । प्रति॑ । अ॒स्मभ्य॑म् । यंसि॑ । त्मन॑म् । ऊर्ज॑म् । न । वि॒श्वध॑ । क्षर॑ध्यै ॥

• tvaṃ ← tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• tyāṃ ← tyām ← tya
• [noun], accusative, singular, feminine
• “that.”

• na ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• deva
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• citrām ← citra
• [noun], accusative, singular, feminine
• “manifold; extraordinary; beautiful; divers(a); varicolored; bright; bright; bright; outstanding; agitated; aglitter(p); brilliant; painted; obvious; patched; bizarre.”

• iṣam ← iṣ
• [noun], accusative, singular, feminine
• “refreshment; enjoyment; stores.”

• āpo ← āpaḥ ← ap
• [noun], nominative, plural, feminine
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• pīpayaḥ ← pyā
• [verb], singular, Perfect conjunctive (subj.)
• “swell; abound; swell.”

• parijman
• [noun], locative, singular, masculine

• yayā ← yad
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “who; which; yat [pronoun].”

• śūra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “hero; cock; śūra; Śūra; Vatica robusta; Plumbago zeylanica; warrior; hero; attacker; lentil; wild boar; lion; dog.”

• praty ← prati
• [adverb]
• “towards; per; regarding; respectively; according to; until.”

• asmabhyaṃ ← asmabhyam ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• yaṃsi ← yam
• [verb], singular, Aorist imperative
• “concentrate; grant; restrain; cause; control; offer; cover; raise.”

• tmanam ← tman
• [noun], accusative, singular, masculine
• “self.”

• ūrjaṃ ← ūrjam ← ūrj
• [noun], accusative, singular, feminine
• “strength; refreshment; vigor; food; strengthening.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• viśvadha
• [adverb]

• kṣaradhyai ← kṣar
• [verb noun]
• “run; melt.”

हे देव द्योतमान इन्द्र त्वं नः अस्माकं चित्रां चायनीयां त्यां ताम् इषम् अन्नं परिज्मन् परितो व्याप्तायां भूमौ पीपयः प्रावर्धयः । यथा सर्वा भूमिरन्नेन परिपूर्णा भवति तथा कुर्वित्यर्थः । तत्र दृष्टान्तः । आपो न । यथा अपो वृष्ट्युदकानि भूम्यां वर्षणेन प्रवर्धयसि तद्वत् । यद्वा । भूमौ वर्तमानानस्मान् यथा अपः पाययसि तद्वत् चित्रामिषमपि पाययेति भावः । हे शूर इन्द्र यया इषा त्मनम् आत्मानं जीवम् अस्मभ्यं प्रति यंसि प्रयच्छसि । तत्र दृष्टान्तः । विश्वध विश्वतः सर्वतः क्षरध्यै क्षरितुम् ऊर्जं न उदकमिव । यथास्मभ्यं बहुलमुदकं प्रयच्छसि तद्वत्प्राणधारणरूपं जीवनमपि प्रयच्छसीति भावः ॥ आपः । शसि प्राप्त व्यत्ययेन जस् ।’ अप्तृन्” इत्यादिना दीर्घः। पीपयः । ‘स्फायी ओप्यायी वृद्धौ’ । ण्यन्तात् छान्दसे लुङि ‘ प्यायः पी’ (पा. सू. ६. १. २८) इति व्यत्ययेन पीभावः । ‘ णिश्रिद्रुस्रुभ्यः । इति च्लेः चङादेशः । णिलोपादीनि । यद्वा । ’ पीङ् पाने’ इत्यस्मात् लुङि चङि पूर्ववत् । ‘बहुलं छन्दस्यमाङ्योगेऽपि ’ इति अडभावः । परिज्मन् । जमतिर्गतिकर्मा । ‘ अज गतिक्षेपणयोः । आभ्यां परिपूर्वाभ्यां ‘श्वन्नुक्षन्’ इत्यादौ कनिन्प्रत्ययान्तो निपातितः । ‘ सुपां सुलुक् ’ इति सप्तम्या लुक् । यंसि । “ यम उपरमे ‘। बहुलं छन्दसि ’ इति शपो लुक् । त्मनम्। ‘ आङोऽन्यत्रापि च्छन्दसि दृश्यते ’ ( का. ६. ४. १४१. १) इत्यात्मनः आकारलोपः । संज्ञापूर्वकस्य विधेरनित्यत्वात् उपधादीर्घाभावः । विश्वध। विश्वशब्दात्तसिलः सकारलोपो धत्वं च पृषोदरादित्वात् । क्षरध्यै। ‘ क्षर संचलने’। तुमर्थे सेसेन् ’ इति अध्यैन्प्रत्ययः । नित्त्वादाद्युदात्तत्वम् ॥

English translation:

“Increase, divine Indra, for us throughout the earth, abundant food, (that it may be as plural ntiful) as water, by which, hero, you bestow upon us (existence), as you cause water to flow on every side.”

You, god Indra, will make this bright refreshment swell for us as waters do in their circling,
the refreshment with which, o champion, you will extend yourself
toward us like nourishment to flow everywhere.

ā́paḥ in b can certainly be the old nominative plural used as an accusative, as occasionally happens in late RV (so Grassmann and implicitly most tr.), but as I suggested elsewhere (1982: 260), it may be the nominative plural it appears to be; this may be an example of case disharmony in a simile, exploiting the ambiguities in syntax of the verb √pi ‘swell’ that the poets were always happy to capitalize on. In the frame pīpayaḥ is transitive (“you swell the refreshment”), but in the simile intransitive (“as waters [swell]”).

I take tmánam as functioning as a reflexive pronoun (“extend yourself”), while most tr. take it as a noun (Geldner ‘Lebensgeist’, Witzel Gotō ‘Lebenshauch’). This is the only acc. to the truncated stem tmán-, and so its usage is hard to determine. The oblique cases (dominated by inst. tmánā) generally refer to the self (‘by yourself, for ourselves’, etc.), without a full-blown nominal sense, which accounts for my tr.

However, the active form of yáṃsi gives my pause, and so the standard tr. should be considered (though I am not ready to adopt it). “Extend nourishment to us” seems to be formulaic, with an active form of √yam, and so that voice may have prevailed here, despite the reflexive tmánam; cf. III.1.22 prá yaṃsi … íṣo nah, IV.32.7 sá no yandhi … íṣam.

O Indra, God who movest round about us, feed us with varied food plenteous as water-
Food wherewithal, O Hero, thou bestowest vigour itself to flow to us for ever.

Du mögest uns jenes wunderbare Labsal wie die Gewässer in ihrem Laufe anschwellen lassen, Gott Indra, mit dem du Held uns den Lebensgeist aufrichten mögest, daß er wie die Lebenskraft allezeit uns durchströme.

Du, Indra, füll uns diese reiche Labung wie Wasserfluten zu uns rings umwandelnd, Durch die du Held uns Lebenshauch verleihest, der überall wie Labetrunk uns ströme.

Ты, о бог Индра, для нас ту яркую
Питательную силу сделал набухшей, словно воды в своем круговом течении,
С помощью которой, о герой, ты наделяешь нас
Жизненным дыханием, чтобы оно везде струилось в нас как сила (жизни).

• इन्द्र:
• नोधा गौतमः
• भुरिगार्षीपङ्क्ति
• पञ्चमः

अब सभाध्यक्षादि और विद्युत् अग्नि के गुणों का उपदेश किया है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे बिजुली के समान (परिज्मन्) सब ओर से दुष्टों के नष्ट करने (विश्वध) विश्व के धारण करने (शूर) निर्भय (देव) विद्या और शिक्षा के प्रकाश करने और (इन्द्र) सुखों के देनेवाले सभाध्यक्ष ! जैसे (त्वम्) आप (यया) जिससे (नः) हम लोगों के (त्मनम्) आत्मा को (क्षरध्यै) चलायमान होने को (ऊर्जम्) अन्न वा पराक्रम के (न) समान (यंसि) दुष्ट काम से रोक देते हो (त्यम्) उस (चित्राम्) अद्भुत सुखों को करनेवाली (इषम्) इच्छा वा अन्न को (अस्मभ्यम्) हम लोगों के लिये (आपो न) जलों के समान (प्रतिपीपयः) वार-वार पिलाते हो, वैसे हम भी आपको अच्छे प्रकार प्रसन्न करें ॥ ८ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे अन्न क्षुधा को और जल तृषा को निवारण करके सब प्राणियों को सुखी करते हैं, वैसे सभापति आदि सबको सुखी करें ॥ ८ ॥

अन्वय: हे विद्युदिव परिज्मन् विश्वध शूर देवेन्द्र सभाद्यध्यक्ष ! यथा त्वं यया नोऽस्माकं त्मनमात्मानं क्षरध्या ऊर्जं न संचलितुमन्नं पराक्रममिव यंसि त्यां तां चित्रामिषमस्मभ्यमापो न जलानीव प्रतिपीपयः पाययसि तथा वयमपि त्वां संतोषयेम ॥ ८ ॥

पुनः सभाद्यध्यक्षविद्युतोर्गुणा उपदिश्यन्ते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (त्वम्) सभाद्यध्यक्षः सूर्यो वा (त्याम्) ताम् (नः) अस्माकम् (इन्द्र) सुखप्रद सुखहेतुर्वा (देव) विद्याशिक्षाप्रकाशक चक्षुर्हिता वा (चित्राम्) अद्भुतसुखप्रकाशिकाम् (इषम्) इच्छामन्नादिप्राप्तिं वा (आपः) जलानि (न) इव (पीपयः) पाययसि। ण्यन्तोऽयं प्रयोगः। (परिज्मन्) परितः सर्वतो जहि हिनस्ति दुष्टांस्तत्सम्बुद्धौ विद्युद्वा (यया) उक्तया (शूर) निर्भय निर्भयहेतुर्वा (प्रति) वीप्सायाम् (अस्मभ्यम्) (यंसि) दुष्टाचारान्निरुणत्सि। अत्र शपो लुक्। (त्मनन्) आत्मानम्। अत्र वाच्छन्दसि सर्वे विधयो भवन्तीत्याकारलोपः। उपधादीर्घत्वनिषेधश्च। सायणाचार्य्येणेदं पदमुपधादीर्घत्वनिषेधकरं वचनमविज्ञायाशुद्धं व्याख्यातम्। (ऊर्जम्) पराक्रममन्नं वा (न) इव (विश्वध) विश्वं दधातीति तत्सम्बुद्धौ (क्षरध्यै) क्षरितुं संचलितुम् ॥ ८ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथाऽन्नं क्षुधं यथा च जलं पिपासां निवार्य्य सर्वान् प्राणिनः सुखयतस्तथैव सभाद्यध्यक्षः सर्वान्सुखयेत् ॥ ८ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जसे अन्न क्षुधेचे व जल तृषेचे निवारण करून सर्व प्राण्यांना सुख देते. तसे सभापती इत्यादींनी सर्वांना सुखी करावे. ॥ ८ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - नोधा गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अ᳓कारि त इन्दर+ गो᳓तमेभिर्
ब्र᳓ह्माणि ओ᳓क्ता न᳓मसा ह᳓रिभ्याम्
सुपे᳓शसं · वा᳓जम् आ᳓ भरा नः
प्रात᳓र् मक्षू᳓ धिया᳓वसुर् जगम्यात्

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M;; repeated line

Morph
ákāri ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:PASS}

gótamebhiḥ ← gótama- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

bráhmāṇi ← bráhman- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

háribhyām ← hári- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:DU}

námasā ← námas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

óktā ← √vac- (root)
{case:NOM, gender:N, number:PL, non-finite:PPP}

ā́ ← ā́ (invariable)

bhara ← √bhr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

supéśasam ← supéśas- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vā́jam ← vā́ja- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

dhiyā́vasuḥ ← dhiyā́vasu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

jagamyāt ← √gam- (root)
{number:SG, person:3, mood:OPT, tense:PRF, voice:ACT}

makṣú ← makṣú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

prātár ← prātár (invariable)

अका॑रि । ते॒ । इ॒न्द्र॒ । गोत॑मेभिः । ब्रह्मा॑णि । आऽउ॑क्ता । नम॑सा । हरि॑ऽभ्याम् ।
सु॒ऽपेश॑सम् । वाज॑म् । आ । भ॒र॒ । नः॒ । प्रा॒तः । म॒क्षु । धि॒याऽव॑सुः । ज॒ग॒म्या॒त् ॥

• akāri ← kṛ
• [verb], singular, Aorist passive
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• ta ← te ← tvad
• [noun], dative, singular
• “you.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• gotamebhir ← gotamebhiḥ ← gotama
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “Gotama; gotama [word].”

• brahmāṇy ← brahmāṇi ← brahman
• [noun], nominative, plural, neuter
• “brahman; mantra; prayer; spell; Veda; Brahmin; sacred text; final emancipation; hymn; brahman [word]; Brāhmaṇa; study.”

• oktā ← āvac ← √vac
• [verb noun], nominative, plural

• namasā ← namas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “adoration; court; namas [word]; bow; salute.”

• haribhyām ← hari
• [noun], instrumental, dual, masculine
• “Vishnu; monkey; Krishna; horse; lion; Indra; Hari; Surya; Hari; haritāla; Hari; snake; frog.”

• supeśasaṃ ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• supeśasaṃ ← peśasam ← peśas
• [noun], accusative, singular, masculine
• “decoration; shape.”

• vājam ← vāja
• [noun], accusative, singular, masculine
• “prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• bharā ← bhara ← bhṛ
• [verb], singular, Present imperative
• “bring; hold; fill; support; wear; possess; carry; nourish; keep; hire; have; satiate; follow; bear.”

• naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• prātar
• [adverb]
• “at dawn; early.”

• makṣū
• [adverb]
• “promptly; soon; quickly.”

• dhiyāvasur ← dhiyāvasuḥ ← dhiyāvasu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “wise.”

• jagamyāt ← gam
• [verb], singular, Perfect optative
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

हे इन्द्र ते तव गोतमेभिः गन्तृतमैरेतत्संज्ञैर्ऋषिभिः अकारि स्तोत्रं कृतमित्यर्थः। एतदेव स्पष्टीकरोति । ब्रह्माणि मन्त्रजातानि नमसा हविर्लक्षणेनान्नेन सह हरिभ्याम् अश्वाभ्यां युक्ताय तुभ्यम् ओक्ता आभिमुख्येन उक्तानि। यद्वा । मर्यादायाम् आकारः । यथाशास्त्रं प्रयुक्तानि । स त्वं सुपेशसम् । पेश इति रूपनाम । बहुविधरूपयुक्तं वाजम् अन्नं नः अस्मभ्यम् आ भर आहर देहीति यावत् । धिया बुद्ध्या कर्मणा वा प्राप्तधन इन्द्रः प्रातःकाले अस्मद्रक्षणार्थं जगम्यात् आगच्छतु ॥ ओक्ता । ‘ शेश्छन्दसि बहुलम् ’ इति शेर्लोपः । सुपेशसम् ।’ पिश अवयवे’। असुन्। बहुव्रीहौ ‘ आद्युदात्तं द्व्यच्छन्दसि’ इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम् । भर। ‘हृग्रहोर्भः’ इति भत्वम् । ‘द्व्यचोऽतस्तिङः ’ इति संहितायां दीर्घः ॥ ॥ ५ ॥

English translation:

“Praises have been offered to you, Indra, by the sons of Gotama; (they have been) uttered with reverence (to you), borne (hither) by your steeds; grant us various sorts of food. May he who has acquired wealthy by pious acts, come hither quickly in the morning.”

(This hymn) has been made for you, Indra, by the Gotamas; sacred formulations have been spoken with reverence to your two fallow bay horses.
Bring a well-ornamented prize here to us. – Early in the morning—
soon—he should come, bringing goods through his insight.

I supply ‘hymn’ as subject for ákāri in the first pāda and take bráhmāṇy ùktā in b as a separate nominal clause. It is of course grammatically possible to take the latter phrase as subject of ákāri, since neuter plurals famously can take singular verbs.

But, fame aside, this construction is quite rare in the RV, and in this case there are two different recipients, Indra in a and the horses in b. However, I do not consider the other interpretation impossible.

Prayers have been made by Gotamas, O Indra, addressed to thee, with laud for thy Bay Horses.
Bring us in noble shape abundant riches. May he, enriched with prayer, come soon and early.

Es sind dir, Indra, von den Gotamiden Erbauungen gemacht worden, unter Verbeugung für die beiden Falben ausgesprochen. Bring uns ausgezeichnete Belohnung ein! - recht bald am Morgen soll sich der einstellen der durch die Weisheit Schätze erwirbt.

Von Gotamern sind dir und deinen Füchsen, o Indra, Sprüche demuthsvoll gesprochen; O bring uns her viel reichversehne Nahrung. Der huldvoll sorget, komme früh am Morgen.

Людьми из рода Готамы тебе, о Индра, сотворены
Молитвы, приглашения с поклонением двум буланым коням.
Принеси нам прекрасно украшенную награду!
Да придет (к нам) быстро ранним утром (бог,) богатый даром видения!

• इन्द्र:
• नोधा गौतमः
• भुरिगार्षीपङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर भी उक्त सभाध्यक्ष कैसा हो, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) सभा आदि के पति ! (ते) आपके जिन (गोतमेभिः) विद्या से उत्तम शिक्षा को प्राप्त हुए शिक्षित पुरुषों से (नमसा) अन्न और धन (हरिभ्याम्) बल और पराक्रम से जिन (ओक्ता) अच्छे प्रकार प्रशंसा किये हुए (ब्रह्माणि) बड़े-बड़े अन्न और धनों को (अकारि) करते हैं, उनके साथ (नः) हम लोगों के लिये उनको जैसे (धियावसुः) कर्म और बुद्धि से सुखों में बसानेवाला विद्वान् (सुपेशसम्) उत्तमरूप युक्त (वाजम्) विज्ञानसमूह को (प्रातः) प्रतिदिन (जगम्यात्) पुनः-पुनः प्राप्त होवे और इसका धारण करे, वैसे आप पूर्वोक्त सबको (मक्षु) शीघ्र (आ भर) सब ओर से धारण कीजिये ॥ ९ ॥

भावार्थभाषाः - जैसे बिजुली सूर्य्य आदि रूप से सब जगत् को आनन्दों से पुष्ट करती है, वैसे सभाध्यक्ष आदि भी उत्तम धन और श्रेष्ठ गुणों से प्रजा को पुष्ट करें ॥ ९ ॥ इस सूक्त में ईश्वर, सभाद्यध्यक्ष और अग्नि के गुणों का वर्णन होने से इस सूक्तार्थ की पूर्व सूक्तार्थ के साथ संगति समझनी चाहिये ॥

अन्वय: हे इन्द्र ! सभाद्यध्यक्ष ! ते तव यैर्गोतमेभिः सुशिक्षितैः पुरुषैर्नमसा हरिभ्यां यान्योक्ता ब्रह्माण्यकारि तैः सह नोऽस्मभ्यं यथा धियावसुः सुपेशसं वाजं प्रातर्जगम्यादेतद्भरेच्च तथा त्वमेनत् सर्वं मक्ष्वाभर ॥ ९ ॥

पुनः स कीदृश इत्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अकारि) क्रियते (ते) तव (इन्द्र) सभाद्यध्यक्ष (गोतमेभिः) ये गच्छन्ति जानन्ति प्राप्नुवन्ति विद्यादिशुभान् गुणांस्तैर्विद्वद्भिः किरणैर्वा। गौरिति पदनामसु पठितम्। (निघं०४.१) (ब्रह्माणि) बृहत्तमान्यन्नानि धनानि वा (ओक्ता) समन्तादुक्तानि प्रशंसितानि (नमसा) अन्नेन। नम इति अन्ननामसु पठितम्। (निघं०२.७) वज्रनामसु पठितम्। (निघं०२.२) (हरिभ्याम्) हरणशीलाभ्याम् बलपराक्रमाभ्याम् (सुपेशसम्) शोभनानि पेशांसि रूपाणि यस्मात्तम् (वाजम्) विज्ञानकरम् (आ) समन्तात् (भर) धर (नः) अस्मभ्यम् (प्रातः) प्रतिदिनम् (मक्षु) शीघ्रम् (धियावसुः) कर्मप्रज्ञाभ्यां सुखेषु वासयिता (जगम्यात्) पुनः पुनः प्राप्नुयात् ॥ ९ ॥

भावार्थभाषाः - यथा विद्युत्सूर्य्यादिरूपेण सर्वं जगत्पोषति तथैव सभाद्यध्यक्षादयः प्रशस्तैर्धनादिभिर्युक्तां प्रजां कुर्य्युः ॥ ९ ॥ अस्मिन् सूक्त ईश्वरसभाद्यध्यक्षाग्निगुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिरस्तीति बोध्यम् ॥

भावार्थभाषाः - जशी विद्युत सूर्य इत्यादी रूपाने सर्व जगाला आनंद देते तसे सभाध्यक्ष इत्यादींनीही उत्तम धन व श्रेष्ठ गुणांनी प्रजेला पुष्ट करावे. ॥ ९ ॥