०६१

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - नोधा गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अस्मा᳓ इ᳓द् उ प्र᳓ तव᳓से तुरा᳓य
प्र᳓यो न᳓ हर्मि स्तो᳓मम् मा᳓हिनाय
ऋ᳓चीषमाय अ᳓ध्रिगव ओ᳓हम्
इ᳓न्द्राय · ब्र᳓ह्माणि रात᳓तमा

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M;; gautamī; see Arnold (1905) 240–1
genre M;; gautamī; see Arnold (1905) 240–1
genre M;; gautamī; see Arnold (1905) 240–1
genre M;; gautamī; see Arnold (1905) 240–1

Morph
asmaí ← ayám (pronoun)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

ít ← ít (invariable)

prá ← prá (invariable)

taváse ← tavás- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

turā́ya ← turá- 1 (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

u ← u (invariable)

harmi ← √hr̥- 1 (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

mā́hināya ← mā́hina- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)

práyaḥ ← práyas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

stómam ← stóma- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ádhrigave ← ádhrigu- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

óham ← óha- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ŕ̥cīṣamāya ← ŕ̥cīṣama- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

bráhmāṇi ← bráhman- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

índrāya ← índra- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

rātátamā ← rātátama- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

अ॒स्मै । इत् । ऊं॒ इति॑ । प्र । त॒वसे॑ । तु॒राय॑ । प्रयः॑ । न । ह॒र्मि॒ । स्तोम॑म् । माहि॑नाय ।
ऋची॑षमाय । अध्रि॑ऽगवे । ओह॑म् । इन्द्रा॑य । ब्रह्मा॑णि । रा॒तऽत॑मा ॥

• asmā ← asmai ← idam
• [noun], dative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• tavase ← tavas
• [noun], dative, singular, masculine
• “strong; energetic.”

• turāya ← tura
• [noun], dative, singular, masculine
• “powerful; noble; noble.”

• prayo ← prayaḥ ← prayas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “food; dainty; enjoyment.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• harmi ← hṛ
• [verb], singular, Present indikative
• “cure; remove; kidnap; rob; take away; get; destroy; take; extract; collect; seize; clean; offer; drain; pick; take out; bring; accept; sever; produce; conquer; steal; deprive; press out.”

• stomam ← stoma
• [noun], accusative, singular, masculine
• “hymn; Stoma; stoma [word].”

• māhināya ← māhina
• [noun], dative, singular, masculine
• “mighty; large.”

• ṛcīṣamāyādhrigava ← ṛcīṣamāya ← ṛcīṣama
• [noun], dative, singular, masculine
• “Indra.”

• ṛcīṣamāyādhrigava ← adhrigave ← adhrigu
• [noun], dative, singular, masculine
• “rich; powerful.”

• oham ← oha
• [noun], accusative, singular, masculine

• indrāya ← indra
• [noun], dative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• brahmāṇi ← brahman
• [noun], accusative, plural, neuter
• “brahman; mantra; prayer; spell; Veda; Brahmin; sacred text; final emancipation; hymn; brahman [word]; Brāhmaṇa; study.”

• rātatamā ← rātatama
• [noun], accusative, plural, neuter

इत् उ इति निपातद्वयं पादपूरणे। ‘अथापि पादपूरणाः कमीमिद्विति’ इति यास्कः। यद्वा अवधारणार्थम् । तवसे प्रवृद्धाय तुराय त्वरमाणाय। यद्वा । तुर्वित्रे शत्रूणां हिंसित्रे । माहिनाय गुणैर्महते ऋचीषमाय ऋचा समाय । यादृशी स्तुतिः क्रियते तत्समायेत्यर्थः। अध्रिगवे अधृतगमनाय। अप्रतिहतगमनायेत्यर्थः । तथा च यास्कः-’अधृतगमनकर्मवन्निन्द्रोऽप्यध्रिगुरुच्यते ’ ( निरु. ५. ११ ) इति । एवंभूताय अस्मै इन्द्राय स्तोमं स्तोत्रं प्र हर्मि प्रहरामि करोमीत्यर्थः । तत्र दृष्टान्तः । प्रयो न । प्रयः इति अन्ननाम। यथा बुभुक्षिताय पुरुषाय कश्चिदन्नं प्रहरति । कीदृशं स्तोमम् । ओहं वहनीयं प्रापणीयं वा । अत्यन्तोत्कृष्टमित्यर्थः । न केवलं स्तोमं किं तर्हि ब्रह्माणि हविर्लक्षणान्यन्नानि । कीदृशानि । राततमा पूर्वैर्यजमानैरतिशयेन दत्तानि । इन्द्र स्तुत्या हविषा च परिचरेमेति भावः ॥ तुराय । ‘तुर त्वरणे ’ । इगुपधलक्षणः कः। यद्वा । तुर्वी हिंसार्थः । तुर्वतीति तुरः। पचाद्यचि छान्दसो वलोपः । हर्मि। ‘हृञ् हरणे ‘। ‘बहुलं छन्दसि’ इति शपो लुक् । माहिनाय । मह पूजायाम्’ इत्यस्मात् “ महेरिनण् च ’ ( उ. सू. २. २१४ ) इति इनण्प्रत्ययः उपधावृद्धिश्च । ऋचीषमाय।’ ऋचीषम ऋचा समः ’ ( निरु. ६. २३ ) इति यास्कः । तृतीया तत्कृत! ( पा. सू. २. १. ३०) इति समासः । तृतीयापूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । पृषोदरादित्वात् ईकारोपजनः । सुषामादित्वात् षत्वम् । केचिदाहुः । ‘ऋच स्तुतौ ’ इत्यस्मात् “ इगुपधात्कित्’ इति इप्रत्ययः । ‘कृदिकारादक्तिनः ’ इति ङीष् । ऋची स्तुतिः । तया समः । पूर्ववत् षत्वम् । अस्मिन् पक्षे तृतीयापूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वे सति ङीष उदात्तत्वेन भवितव्यम्। तथा च न दृश्यते। तस्मात् स्वरश्चिन्तनीयः । यद्वा । दिवोदासादिर्द्रष्टव्यः । अध्रिगवे । अधृतोऽन्येन अनिवारितो गौर्गमनं यस्य स तथोक्तः । ‘गोस्त्रियोरुपसर्जनस्य ’ (पा.सू.१.२.४८ ) इति ह्रस्वत्वम् । पृषोदरादित्वात् अधृतशब्दस्य अध्रिभावः । ओहम् । वहतेः कर्मणि घञि छान्दसं संप्रसारणम् । यद्वा । तुहिर् दुहिर् उहिर् अर्दने’ इत्यस्मात् ओहतेः पूर्ववत् घञ् । राततमा । ‘रा दाने’ इत्यस्मात् निष्ठान्तादातिशायनिकस्तमप्। ’ शेश्छन्दसि ’ इति शेर्लोपः ॥

English translation:

“I offer adoration to that powerful, rapid, mighty, praise-meriting, and unobstructed Indra; adoration that is acceptable, and oblations that are grateful, as food (to a hungry man).”

Just for this one, powerful, precipitous, mighty, do I bring forward praise like a pleasurable offering—
for the one equal to song, not poor, (do I bring) a laud—for Indra (I bring) sacred formulations best bestowed.

ṛ́cīṣama-, an epithet of Indra, is an impossible word; Geldner wisely refuses to tr. it.

However, it is difficult not to see in it a combination of ṛ́c- ‘chant, song’ and samá- ‘like, same’, however obscure the morphological details are - and obscure they certainly are. The first member cannot, straightforwardly, be a case form of ṛ́cbecause the case-ending should be accented. The length of the -ī- might be analogical to the long ī in phonologically similar ṛjīpín-, ṛjīṣín-, but motivating a short -i- (in putative *ṛ́ci-) is hard enough (Caland compounding form, like śúci-?). It is tempting (and some have succumbed to the temptation) to connect -sama- with another designation of ritual speech, sā́man-, but the difference in vowel length is probably fatal. Note that in our passage the word is adjacent to another old crux, ádhrigu-, the controversies about which (see KEWA and EWA s.v.) should have been definitely settled by comparison with OAv. drigu- ‘poor, needy’ (Narten, YH 238-40). Both ṛ́cīṣama- and ádrigu- are disproportionately represented in the VIIIth Maṇḍala, the home of much aberrant vocabulary. In the end those who elect to tr. ṛ́cīṣama- take it as a compound of the two elements suggested above: Renou ‘égal à la strophe’, Witzel Gotō (somewhat peculiarly, though starting with the same elements) ‘der im Preislied (immer) als dieselbe Person erscheint (?)’; so also the published translation ‘equal to song’. For further, see EWA s.v. _________ 01-02
Here and throughout the hymn, there is a certain amount of phonological and lexical chaining (in addition to the repeated fronted demonstratives). Here 2b bhárāmi picks up both 1c harmi and 1d bráhmāṇi, and 2a asmā́íd u práyaḥ … prá yaṃsi playfully echoes 1a asmā́íd u prá…, with práyaḥ of 1b substituted for the bare preverb prá.

EVEN to him, swift, strong and high. exalted, I bring my song of praise as dainty viands,
My thought to him resistless, praise-deserving, prayers offered most especially to Indra.

Ihm, dem Starken, Überlegenen, bringe ich das Loblied wie Labsal dar, dem Mächtigen, dem …….., nicht Kargen ein Lobeswort, dem Indra erbauliche Reden als bestes Geschenk.

Ihm bring’ ich nun dem mächtigen, dem schnellen, wie Labetrunk das Loblied dar, dem grossen, Dem lichten Indra, der unhemmbar schreitet, geweihteste Gebete ihm als Gabe.

Это ему, сильному, стремительному,
Великому, я приношу хвалу как освежение,
…, (ему,) лишенному скаредности, – лестное слово,
Индре – молитвы, лучше всех вознесенные.

• इन्द्र:
• नोधा गौतमः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब इकसठवें ६१ सूक्त का आरम्भ है। उसके पहिले मन्त्र में सभा आदि का अध्यक्ष कैसा हो, इस विषय का उपदेश किया है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वान् लोगो ! जैसे मैं (उ) वितर्कपूर्वक (प्रयः) तृप्ति करनेवाले कर्म्म के (न) समान (तवसे) बलवान् (तुराय) कार्यसिद्धि के लिये शीघ्र करता (ऋचीषमाय) स्तुति करने को प्राप्त होने तथा (अध्रिगवे) शत्रुओं से असह्य वीरों के प्राप्त होनेहारे (माहिनाय) उत्तम-उत्तम गुणों से बड़े (अस्मै) इस (इन्द्राय) सभाध्यक्ष के लिये (इत्) ही (ओहम्) प्राप्त करनेवाले (स्तोमम्) स्तुति को (राततमा) अतिशय करने के योग्य (ब्रह्माणि) संस्कार किये हुए अन्न वा धनों को (प्र) (हर्मि) देता हूँ, वैसे तुम भी किया करो ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यों को चाहिये कि स्तुति के योग्य पुरुषों को राज्य का अधिकार देकर, उनके लिये यथायोग्य हाथों से प्रयुक्त किये हुए धनों को देकर, उत्तम-उत्तम अन्नादिकों से सदा सत्कार करें और राजपुरुषों को भी चाहिये कि प्रजा के पुरुषों का सत्कार करें ॥ १ ॥

अन्वय: यथाहमु प्रयो न प्रीतिकारकमन्नमिव तवसे तुराय ऋचीषमायाध्रिगवे माहिनायास्मा इन्द्राय सभाद्यध्यक्षायेदेवौहं स्तोमं राततमा ब्रह्माण्यन्नानि धनानि वा प्रहर्मि प्रकृष्टतया ददामि तथा यूयमपि कुरुत ॥ १ ॥

अथ सभाद्यध्यक्षः कीदृश इत्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अस्मै) सभाद्यध्यक्षाय (इत्) एव (उ) वितर्के (प्र) प्रकृष्टे (तवसे) बलवते (तुराय) कार्य्यसिद्धये तूर्णं प्रवर्त्तमानाय शत्रूणां हिंसकाय वा (प्रयः) तृप्तिकारकमन्नम् (न) इव (हर्मि) हरामि। अत्र शपो लुक्। (स्तोमम्) स्तुतिम् (माहिनाय) उत्कृष्टयोगान्महते (ऋचीषमाय) ऋच्यन्ते स्तूयन्ते ये त ऋचीषास्तानतिमान्यान् करोति तस्मै। अत्र ऋचधातोर्बाहुलकादौणादिकः कर्मणीषन् प्रत्ययः। ऋचीषमः स्तूयते वज्री ऋचा समः। (निरु०६.२३) (अध्रिगवे) शत्रुभिरध्रयोऽसहमाना वीरास्तान् गच्छति प्राप्नोति तस्मै (ओहम्) ओहति प्राप्नोति येन तम्। (इन्द्राय) परमैश्वर्यकारकाय (ब्रह्माणि) सुसंस्कृतानि बृहत्सुखकारकाण्यन्नानि धनानि वा। ब्रह्मेत्यन्ननामसु पठितम्। (निघं०२.७) धननामसु च पठितम्। (निघं०२.१०) (राततमा) अतिशयेन दातव्यानि ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यैः स्तोतुमर्हान् राज्याधिकारिणः कृत्वा तेभ्यो यथायोग्यानि करप्रयुक्तानि धनानि दत्त्वोत्तमैरन्नादिभिः सदा सत्कर्त्तव्याः राजपुरुषैः प्रजास्था मनुष्याश्च ॥ १ ॥

या सूक्तात सभाध्यक्ष इत्यादीचे वर्णन व अग्निविद्येचा प्रचार करणे सांगितलेले आहे. यामुळे या सूक्तार्थाबरोबर पूर्वीच्या सूक्तार्थाची संगती जाणली पाहिजे.

भावार्थभाषाः - माणसांनी प्रशंसनीय पुरुषांना राज्याचा अधिकार द्यावा. त्यांना यथायोग्य धन देऊन उत्तम अन्न इत्यादींनी सदैव सत्कार करावा व राज-पुरुषांनीही प्रजेचा सत्कार करावा. ॥ १ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - नोधा गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अस्मा᳓ इ᳓द् उ प्र᳓य इव प्र᳓ यंसि
भ᳓रामि आङ्गूष᳓म् बा᳓धे सुवृक्ति᳓
इ᳓न्द्राय हृदा᳓ म᳓नसा मनीषा᳓
प्रत्ना᳓य प᳓त्ये धि᳓यो मर्जयन्त

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M;; gautamī; see Arnold (1905) 240–1
genre M;; gautamī; see Arnold (1905) 240–1
genre M;; gautamī; see Arnold (1905) 240–1
genre M;; gautamī; see Arnold (1905) 240–1

Morph
asmaí ← ayám (pronoun)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

ít ← ít (invariable)

iva ← iva (invariable)

prá ← prá (invariable)

práyaḥ ← práyas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

u ← u (invariable)

yaṁsi ← √yam- (root)
{number:SG, person:1, mood:INJ, tense:AOR, voice:MED}

āṅgūṣám ← āṅgūṣá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

bā́dhe ← bā́dh- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

bhárāmi ← √bhr̥- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

suvr̥ktí ← suvr̥ktí- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

hr̥dā́ ← hā́rdi ~ hr̥d- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

índrāya ← índra- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

mánasā ← mánas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

manīṣā́ ← manīṣā́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

dhíyaḥ ← dhī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

marjayanta ← √mr̥j- (root)
{number:PL, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:MED}

pátye ← páti- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

pratnā́ya ← pratná- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

अ॒स्मै । इत् । ऊं॒ इति॑ । प्रयः॑ऽइव । प्र । यं॒सि॒ । भरा॑मि । आ॒ङ्गू॒षम् । बाधे॑ । सु॒ऽवृ॒क्ति ।
इन्द्रा॑य । हृ॒दा । मन॑सा । म॒नी॒षा । प्र॒त्नाय॑ । पत्ये॑ । धियः॑ । म॒र्ज॒य॒न्त॒ ॥

• asmā ← asmai ← idam
• [noun], dative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• praya ← prayaḥ ← prayas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “food; dainty; enjoyment.”

• iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• yaṃsi ← yam
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “concentrate; grant; restrain; cause; control; offer; cover; raise.”

• bharāmy ← bharāmi ← bhṛ
• [verb], singular, Present indikative
• “bring; hold; fill; support; wear; possess; carry; nourish; keep; hire; have; satiate; follow; bear.”

• āṅgūṣam ← āṅgūṣa
• [noun], accusative, singular, neuter
• “hymn.”

• bādhe ← bādh
• [verb noun]
• “afflict; annoy; chase away; tease; grieve; irritate.”

• suvṛkti
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “praise.”

• indrāya ← indra
• [noun], dative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• hṛdā ← hṛd
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “heart; heart; mind; breast; hṛd [word].”

• manasā ← manas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “mind; Manas; purpose; idea; attention; heart; decision; manas [word]; manas [indecl.]; spirit; temper; intelligence.”

• manīṣā
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “hymn; inspiration; idea; thinking; wish; consideration; intelligence.”

• pratnāya ← pratna
• [noun], dative, singular, masculine
• “age-old; pratna [word].”

• patye ← pati
• [noun], dative, singular
• “husband; overlord; king; deity; īśvara; ruler; pati [word]; commanding officer; leader; owner; mayor; lord.”

• dhiyo ← dhiyaḥ ← dhī
• [noun], accusative, plural, feminine
• “intelligence; prayer; mind; insight; idea; hymn; purpose; art; knowledge.”

• marjayanta ← marjay ← √mṛj
• [verb], plural, Present injunctive

अस्मा इदु अस्मै एव इन्द्राय । प्रयः इति अन्ननाम । प्रयइव अन्नमिव प्र यंसि प्रयच्छामि। तदेव स्पष्टीक्रियते । बाधे शत्रूणां बाधनाय समर्थं सुवृक्ति सुष्ट्वा वर्जकम् आङ्गूषं स्तोत्ररूपमाघोषं भरामि संपादयामि । अन्येऽपि स्तोतारः प्रत्नाय पुराणाय पत्ये स्वामिने इन्द्राय हृदा हृदयेन मनसा तदन्तर्वर्तिनान्तःकरणेन मनीषा मनीषया तज्जन्येन ज्ञानेन च धियः स्तुतीः कर्माणि वा मर्जयन्त मार्जयन्ति संस्कुर्वन्ति ॥ प्र यंसि। ‘यम उपरमे’ इत्यस्मात् लटि पुरुषव्यत्ययः । ‘बहुलं छन्दसि’ इति शपो लुक् । आङ्गूषम् ।’ आङ्गूषः स्तोम आघोषः’ (निरु. ५. ११) इति यास्कः । आङ्पूर्वात् घुषेः घञि पृषोदरादित्वात् घो इत्यस्य गूआदेशः आङो ङकारस्य लोपाभावश्च । थाथादिना उत्तरपदान्तोदात्तत्वम् । बाधे। ‘बाधृ विलोडने’ इत्यस्मात् ‘कृत्यार्थे तवैकेन्’ इति भावे केन्प्रत्ययः । एजन्तत्वात् अव्ययत्वेन सुपो लुक् । मनीषा । ‘सुपां सुलुक् ’ इति तृतीयाया डादेशः । पत्ये । ‘पतिः समास एव’ (पा. सू. १. ४. ८) इति घिसंज्ञायाः समासविषयत्वात् ’ घेर्ङिति ’ इति गुणाभावे यणादेशः ॥

English translation:

“I offer (oblations, acceptable as) food (to the hungry), to that Indra; I raise (to him) exclamations that may be of efficacy in discomfiting (my foe); others (also) worship Indra, the ancient lord, in heart, in mind, and in understanding.”

Just to this one I have held it out like a pleasurable offering. I bring out a song; I thrust it out with a good twist
to Indra, with heart, with mind, with inspired thought. For the
primordial lord the insights groom themselves.

In addition to the inter-verse echoes just noted, alliteration in 2c mánasā manīṣā́and 2d pratnā́ya pátye. Jesse Lundquist adds 2a práya iva prá yaṃsi.

bā́dhe in 2b is universally taken as a dat. infinitive (as it is in I.132.5), but this makes semantic difficulties because √bādh means ‘thrust, press, oppress’. Geldner’s “um (ihn) … zu nötigen(?),” Renou’s “pour contraindre (le dieu),” and Witzel Gotō’s “um (ihn) … zu überhäufen” thus misrepresent the sense of the verb. The √bādh is esp. common with the preverbs ápa and ví in the meanings ‘thrust away, thrust apart’, but I here take the prá of pāda a with both verbs (bhárāmi and bā́dhe) in pāda b. As for morphology, I take bā́dhe as a 1st sg. mid. pres. (the root is always inflected in the middle), rather than as an infinitive, which allows the root to maintain its standard sense: I push the hymn toward Indra with particular forcefulness. As a finite verb, bā́dhe owes its accent to its initial position in the new clause.

suvṛktí- is a bahuvrīhi specialized for praise hymns (and occasionally the gods who receive them) and is often simply tr. ‘praise(-song)’ (e.g., Geldner ‘Preis’ here). I prefer to render it literally; -vṛktí- belongs to the root √vṛj ‘twist’, and the English idiom “good twist” refers to particularly clever turns in a plot or other verbal products.

Most tr. take c with d, not ab. This is possible, but not necessary.

Praise, like oblation, I present, and utter aloud my song, my fair hymn to the Victor.
For Indra, who is Lord of old, the singers have decked their lauds with heart and mind and spirit.

Ihm Biete ich ein Loblied wie ein Labsal an und bringe es dar, um ihn mit Preis zu nötigen. Für Indra als Ihren alten Gemahl putzen sie die Gedicht mit Herz, Denken und Sinnen aus.

Wie Labetrunk reich’ ich ihm dar und bring’ ihm den Lobgesang, mit Liedern ihn bestürmend; dem alten Herrscher Indra soll man schmücken mit Herz und Geist und weisem Sinn Gebete.

Это ему я вручаю как освежение,
Я приношу похвалу, чтобы обезоружить (его) удачными речами.
Индре – сердцем, духом, мыслью,
(Как) древнему мужу, они начищают молитвы (, как коня).

• इन्द्र:
• नोधा गौतमः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर वह कैसा है, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वन् मनुष्य ! तुम (अस्मै) इस (प्रत्नाय) प्राचीन सबके मित्र (पत्ये) स्वामी (इन्द्राय) शत्रुओं को विदारण करनेवाले के लिये (प्रयइव) जैसे प्रीतिकारक अन्न वा धन वैसे (प्रयंसि) सुख देते हो, जिस परमैश्वर्ययुक्त धार्मिक के लिये मैं सब सामग्री अर्थात् (हृदा) हृदय (मनीषा) बुद्धि (मनसा) विज्ञानपूर्वक मन से (सुवृक्ति) उत्तमता से गमन करानेवाले यान को (भरामि) धारण करता वा पुष्ट करता हूँ, जैसे (आङ्गूषम्) युद्ध में प्राप्त हुए शत्रु को (बाधे) ताड़ना देना जिस वीर के वास्ते सब प्रजा के मनुष्य (धियः) बुद्धि वा कर्म को (मर्जयन्त) शुद्ध करते हैं, उस पुरुष के लिये (इत्) ही (उ) तर्क के साथ मैं भी बुद्धि शुद्ध करूँ ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। मनुष्यों को उचित है कि पहिले परीक्षा किये पूर्ण विद्यायुक्त धार्मिक सबके उपकार करनेवाले प्राचीन पुरुष को सभा का अधिपति करें तथा इससे विरुद्ध मनुष्य को स्वीकार नहीं करें और सब मनुष्य उसके प्रिय आचरण करें ॥ २ ॥

अन्वय: हे विद्वंस्त्वमस्मै प्रत्नाय सुहृदे पत्य इन्द्राय प्रय इव यथा प्रीतमन्नं धनं वा दत्त्वाऽभिप्रीतमन्नं धनं वा प्रयंसि, यस्मा इन्द्रायाहं सर्वाभिः सामग्रीभिर्हृदा मनीषा मनसा सुवृक्ति भराम्याङ्गूषं बाधे यस्मै सर्वे वीराः प्रजास्थाश्च मनुष्या धियो मर्जयन्त शोधयन्ति, तस्मा इन्द्रायेद्वहमप्येता मार्जये ॥ २ ॥

पुनः स कीदृश इत्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अस्मै) सभाद्यध्यक्षाय (इत्) एव (उ) वितर्के (प्रयइव) यथाप्रीतमन्नम् (प्र) प्रकृष्टार्थे (यंसि) यच्छसि। अत्र शपो लुक्। (भरामि) धरामि पुष्णामि (आङ्गूषम्) युद्धे प्राप्तं शत्रुम् (बाधे) ताडयामि (सुवृक्ति) सुष्ठु व्रजन्ति येन यानेन तत् (इन्द्राय) शत्रुदुःखविदारकाय (हृदा) आत्मना (मनसा) मननात्मकेन (मनीषा) बुद्ध्या (प्रत्नाय) प्राचीनाय (पत्ये) स्वामिने (धियः) कर्माणि प्रज्ञा वा (मर्जयन्त) शोधयन्ति ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। मनुष्यैर्नैव परीक्षितपूर्वं पूर्णविद्यं धार्मिकं सर्वोपकारकं प्राचीनं सभाद्यधिपतिं विहायैतद्विरुद्धः स्वीकर्तव्यः सर्वैस्तस्य प्रियमाचरणीयम् ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. माणसांनी प्रथम परीक्षा करून पूर्ण विद्यायुक्त धार्मिक सर्वांवर उपकार करणाऱ्या अनुभवी पुरुषाला सभेचा अधिपती करावे व याविरुद्ध माणसाचा स्वीकार करू नये तसेच सर्व माणसांनी त्याला प्रिय असेल असे आचरण करावे. ॥ २ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - नोधा गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अस्मा᳓ इ᳓द् उ त्य᳓म् उपमं᳓ सुवर्षा᳓म्
भ᳓रामि · आङ्गूष᳓म् आसि᳓येन
मं᳓हिष्ठम् · अ᳓छोक्तिभिर् मतीनां᳓
सुवृक्ति᳓भिः · सूरिं᳓ वावृध᳓ध्यै

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M;; gautamī; see Arnold (1905) 240–1
genre M;; gautamī; see Arnold (1905) 240–1
genre M;; gautamī; see Arnold (1905) 240–1
genre M;; gautamī; see Arnold (1905) 240–1

Morph
asmaí ← ayám (pronoun)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

ít ← ít (invariable)

svarṣā́m ← svarṣā́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tyám ← syá- ~ tyá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

u ← u (invariable)

upamám ← upamá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

āṅgūṣám ← āṅgūṣá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

āsyèna ← āsyà- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

bhárāmi ← √bhr̥- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

áchoktibhiḥ ← áchokti- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

máṁhiṣṭham ← máṁhiṣṭha- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

matīnā́m ← matí- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

sūrím ← sūrí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

suvr̥ktíbhiḥ ← suvr̥ktí- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

vāvr̥dhádhyai ← √vr̥dh- (root)
{case:DAT, number:SG}

अ॒स्मै । इत् । ऊं॒ इति॑ । त्यम् । उ॒प॒ऽमम् । स्वः॒ऽसाम् । भरा॑मि । आ॒ङ्गू॒षम् । आ॒स्ये॑न ।
मंहि॑ष्ठम् । अच्छो॑क्तिऽभिः । म॒ती॒नाम् । सु॒वृ॒क्तिऽभिः॑ । सू॒रिम् । व॒वृ॒धध्यै॑ ॥

• asmā ← asmai ← idam
• [noun], dative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• tyam ← tya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “that.”

• upamaṃ ← upamam ← upama
• [noun], accusative, singular, masculine
• “best; topmost.”

• svarṣām ← svarṣā
• [noun], accusative, singular, masculine

• bharāmy ← bharāmi ← bhṛ
• [verb], singular, Present indikative
• “bring; hold; fill; support; wear; possess; carry; nourish; keep; hire; have; satiate; follow; bear.”

• āṅgūṣam ← āṅgūṣa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “hymn.”

• āsyena ← āsya
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “mouth; mouth; aperture; face; mukha; jaw; point.”

• maṃhiṣṭham ← maṃhiṣṭha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “big.”

• acchoktibhir ← acchoktibhiḥ ← acchokti
• [noun], instrumental, plural, feminine

• matīnāṃ ← matīnām ← mati
• [noun], genitive, plural, feminine
• “intelligence; decision; mind; hymn; purpose; idea; opinion; belief; desire; wish; conviction; plan; devotion.”

• suvṛktibhiḥ ← suvṛkti
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “praise.”

• sūriṃ ← sūrim ← sūri
• [noun], accusative, singular, masculine
• “patron.”

• vāvṛdhadhyai ← vṛdh
• [verb noun]
• “increase; grow; vṛdh; increase; succeed; strengthen; grow up; spread.”

अस्मा इदु अस्मै एव इन्द्राय त्यं तं प्रसिद्धम् उपमम् उपमानहेतुभूतं स्वर्षां सुष्ठ्वरणीयस्य धनस्य दातारं ‘सूरिं विपश्चितमिन्द्रं ववृधध्यै वर्धयितुं सुवृक्तिभिः सुष्ठ्वावर्जकैः । समर्थैरित्यर्थः । मतीनां स्तुतीनां संबन्धिभिः अच्छोक्तिभिः स्वच्छैर्वचोभिः मंहिष्ठम् अतिशयेन प्रवृद्धमेवंलक्षणम् आङ्गूषम् आघोषम् आस्येन मुखेन भरामि करोमीत्यर्थः ॥ उपमम् । उपमीयतेऽनेनेति उपमः । ‘घञर्थे कविधानम्° ’ इति करणे कप्रत्ययः । ‘आतो लोप इटि च’ इति आकारलोपः । स्वर्षाम् । सुपूर्वात् अर्तेः विजन्तः स्वर्शब्दः । ‘षणु दाने’ । ‘जनसनखनक्रमगमो विट्’।’ विड्वनोरनुनासिकस्यात्’ इति आत्वम् । ‘सनोतेरनः’ (पा. सू. ८. ३. १०८) इति षत्वम् । भरामि । पादादित्वात् निघाताभावः। अच्छोक्तिभिः । अच्छा उक्तयो येषाम् । बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् ॥ मतीनाम् । नामन्यतरस्याम्’ इति नाम उदात्तत्वम् । ववृधध्यै । ‘वृधु वृद्धौ’ इत्यस्मात् अन्तर्भावितण्यर्थात् ’ तुमर्थे सेसेन्” ’ इति कध्यैप्रत्ययः । कित्त्वात् गुणाभावः । द्विर्भावश्छान्दसः । यद्वा यङ्लुगन्तादस्मिन्प्रत्यये आगमानुशासनस्यानित्यत्वात् रीगाद्यभावः। अन्येषामपि दृश्यते’ इति सांहितिकम् अभ्यासस्य दीर्घत्वम् । प्रत्ययाद्युदात्तत्वम् ॥

English translation:

“I offer with my mouth a loud acclamation, with powerful and pure words of praise, to exalt him who is the type (of all), the giver (of good things), the great, the wise.”

Just to this one this utmost sun-winning song do I bring with
my mouth,
to strengthen the most munificent patron with the invitations of my thoughts, with their good twists.

To him then with my lips mine adoration, winning heaven’s light, most excellent, I offer,
To magnify with songs of invocation and with fair hymns the Lord, most bounteous Giver.

Ihm bringe ich mit dem Munde dieses höchste sonnengewinnende Loblied dar, um den freigebigsten Herren zu erheben mit den Einladungen und Lobpreisungen der Gedichte.

Ihm bring’ ich mit dem Munde diesen höchsten, des Himmels Glück verschaffenden Gesang dar, Um mit des Geist’s Begrüssungen und Liedern den gabenreichsten Fürsten zu erheben.

Это ему эту высшую, завоевывающую солнце
Похвалу я возношу устами,
Чтобы молитвенными призывами, удачными речами,
Усилить самого щедрого господина.

• इन्द्र:
• नोधा गौतमः
• विराट्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर वह कैसा हो, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जैसे मैं (अस्मै) इस सभाध्यक्ष के लिये (मतीनाम्) मनुष्यों के (वावृधध्यै) अत्यन्त बढ़ाने को (आस्येन) सुख से (सुवृक्तिभिः) जिन में अच्छे प्रकार अधर्म और अविद्या को छोड़ सकें (अच्छोक्तिभिः) श्रेष्ठ वचन स्तुतियों से (इत्) भी (उ) (त्यम्) उसी (उपमम्) उपमा करने योग्य (स्वर्षाम्) सुखों को प्राप्त कराने (आङ्गूषम्) स्तुति को प्राप्त किये हुए (मंहिष्ठम्) अतिशय करके विद्या से वृद्ध (सूरिम्) शास्त्रों को जाननेवाले विद्वान् को (भरामि) धारण करता हूँ, वैसे तुम लोग भी किया करो ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे विद्वानों से मनुष्यों के लिये सब से उत्तम उपमारहित यत्न किया जाता है, वैसे इन के सत्कार के वास्ते सब मनुष्य भी प्रयत्न किया करें ॥ ३ ॥

अन्वय: हे मनुष्या ! यथाऽहमस्मा आस्येन मतीनां वावृधध्यै सुवृक्तिभिरच्छोक्तिभिः स्तुतिभिरिदुत्यमुपमं स्वर्षामाङ्गूषं मंहिष्ठं सूरिं भरामि तथैव यूयमपि भरत ॥ ३ ॥

पुनः स कीदृश इत्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अस्मै) सभाध्यक्षाय (इत्) अपि (उ) वितर्के (त्यम्) तम् ( उपमम्) दृष्टान्तस्वरूपम् (स्वर्षाम्) सुखप्रापकम् (भरामि) धरामि (आङ्गूषम्) स्तुतिप्राप्तम् (आस्येन) मुखेन (मंहिष्ठम्) अतिशयेन मंहिता वृद्धस्तम् (अच्छोक्तिभिः) अच्छ श्रेष्ठा उक्तयो वचनानि यासु स्तुतिषु ताभिः (मतीनाम्) मननशीलानां मनुष्याणाम् (सुवृक्तिभिः) सुष्ठु व्रजन्ति गच्छन्ति याभिस्ताभिः (सूरिम्) शास्त्रविदम् (वावृधध्यै) पुनः पुनर्वर्धितुम् ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथा विद्वद्भिर्मनुष्याणां सुखाय सर्वथोत्कृष्टोऽनुपमो यत्नः क्रियते, तथैतेषां सत्काराय मनुष्यैरपि प्रयतितव्यम् ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जसा विद्वानांकडून माणसांच्या सुखासाठी उत्कृष्ट, अनुपम यत्न केला जातो. तसा त्यांच्या सत्कारासाठीही सर्व माणसांनी प्रयत्न करावा. ॥ ३ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - नोधा गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अस्मा᳓ इ᳓द् उ · स्तो᳓मं सं᳓ हिनोमि
र᳓थं न᳓ · त᳓ष्टेव त᳓त्सिनाय
गि᳓रश् च · गि᳓र्वाहसे सुवृक्ति᳓
इ᳓न्द्राय विश्वमिन्व᳓म् मे᳓धिराय

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M;; gautamī; see Arnold (1905) 240–1
genre M;; gautamī; see Arnold (1905) 240–1
genre M;; gautamī; see Arnold (1905) 240–1
genre M;; gautamī; see Arnold (1905) 240–1

Morph
asmaí ← ayám (pronoun)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

hinomi ← √hi- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

ít ← ít (invariable)

sám ← sám (invariable)

stómam ← stóma- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

u ← u (invariable)

iva ← iva (invariable)

ná ← ná (invariable)

rátham ← rátha- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

táṣṭā ← táṣṭar- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tátsināya ← tátsina- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

ca ← ca (invariable)

gíraḥ ← gír- ~ gīr- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

gírvāhase ← gírvāhas- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

suvr̥ktí ← suvr̥ktí- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

índrāya ← índra- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

médhirāya ← médhira- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

viśvaminvám ← viśvaminvá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

अ॒स्मै । इत् । ऊं॒ इति॑ । स्तोम॑म् । सम् । हि॒नो॒मि॒ । रथ॑म् । न । तष्टा॑ऽइव । तत्ऽसि॑नाय ।
गिरः॑ । च॒ । गिर्वा॑हसे । सु॒ऽवृ॒क्ति । इन्द्रा॑य । वि॒श्व॒म्ऽइ॒न्वम् । मेधि॑राय ॥

• asmā ← asmai ← idam
• [noun], dative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• stomaṃ ← stomam ← stoma
• [noun], accusative, singular, masculine
• “hymn; Stoma; stoma [word].”

• saṃ ← sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• hinomi ← hi
• [verb], singular, Present indikative
• “impel; send; spur; stimulate; urge.”

• rathaṃ ← ratham ← ratha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• taṣṭeva ← taṣṭā ← taṣṭṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “carpenter.”

• taṣṭeva ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• tatsināya ← tatsina
• [noun], dative, singular, masculine

• giraś ← giraḥ ← gir
• [noun], accusative, plural, feminine
• “hymn; praise; voice; words; invocation; command; statement; cry; language.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• girvāhase ← girvāhas
• [noun], dative, singular, masculine

• suvṛktīndrāya ← suvṛktī ← suvṛkti
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “praise.”

• suvṛktīndrāya ← indrāya ← indra
• [noun], dative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• viśvaminvam ← viśvaminva
• [noun], accusative, singular, masculine

• medhirāya ← medhira
• [noun], dative, singular, masculine
• “wise; intelligent.”

अस्मै एव इन्द्राय स्तोमं शस्त्ररूपं स्तोत्रं सं हिनोमि प्रेरयामि । तत्र दृष्टान्तः । तत्सिनाय । सिनम् इति अन्ननाम । सिनमन्नं भवति सिनाति भूतानि ’ ( निरु. ५. ५) इति यास्कः । तेन रथेन सिनमन्नं यस्य स तथोक्तः । तस्मै रथस्वामिने तष्टेव तष्टा तक्षको रथनिर्माता रथं न यथा रथं प्रेरयति तद्वत् । इव इत्येतत् पादपूरणम् । तथा गिर्वाहसे गीर्भिः स्तुतिभिरुह्यमानाय इन्द्राय गिरश्च शस्त्रसंबन्धिनीः केवला ऋचश्च सुवृक्ति शोभनमावर्जनं यथा भवति तथा प्रेरयामि । तथा मेधिराय मेधाविने इन्द्राय विश्वमिन्वं विश्वव्यापकं विश्वैर्व्याप्तं सर्वोत्कृष्टं हविश्व सं हिनोमीत्यनुषङ्गः ॥ हिनोमि । ‘हि गतौ वृद्धौ च’ । स्वादित्वात् श्नुः । तष्टेव । ‘तक्षू त्वक्षू तनूकरणे’। ताच्छीलिकस्तृन् । ऊदित्त्वात् पक्षे इडभावः । ‘स्कोः संयोगाद्योरन्ते च ’ इति ककारलोपः । नित्त्वादाद्युदात्तत्वम्। तत्सिनाय। सिनशब्दः ‘षिञ् बन्धने’ इत्यस्मात् ’ इण्षिञ्जिदीङुष्यविभ्यो नक्’ ( उ. सू. ३. २८२ ) इति नक्प्रत्ययान्तः । बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । गिर्वाहसे। ’ वहिहाधाञ्भ्यश्छन्दसि ’ इति वहतेः केवलाद्विहितः असुन्प्रत्ययः ‘गतिकारकयोरपि पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वं च ’ इति वचनात् कारकपूर्वस्यापि भवति पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वं च। ‘णित् ’ इत्यनुवृत्तेः उपधावृद्धिः । ‘हलि च ’ इति दीर्घाभावश्छान्दसः । विश्वमिन्वम् । ‘इवि व्याप्तौ’ । विश्वमिन्वति व्याप्नोतीति विश्वमिन्वम् । पचाद्यच् । लुगभावश्छान्दसः । यद्वा । खच्प्रत्ययो बहुलवचनादस्मादपि धातोर्द्रष्टव्यः । मेधिराय । मेधा अस्यास्तीति मेधिरः । ‘मेधारथाभ्यामिरन्निरचौ वक्तव्यौ ’ ( पा. सू. ५. २. १०९. ३ ) इति मत्वर्थीय इरन् । नित्त्वादाद्युदात्तत्वम् ॥

English translation:

“I prepare praises fo rhim, as a carpenter constructs a car, (that the driver) may thence (obtain) food; praises well deserved, to him who is entitled to commendation, and excellent oblations to the wise Indra.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Ratham na taṣṭeva tatsināya: sina = food;

Tat = owner of the car, i.e. for his food

Just for this one I put together praise—like a carpenter a chariot for the one whose gear it is—
and hymns with a good twist for the one whose vehicle is hymns—for wise Indra (praise) that sets everything in motion.

As Geldner suggests (in n. 3 to his n. to 4ab), the apparent pleonastic+++(=redundant)+++ doubling of the simile particle (ráthaṃ ná tā́ṣṭā-iva) may instead signal that two images have been crossed here: one with a simplex hinomi (“I impel the praise like a chariot”) and the other with sáṃ hinomi and the addition of the carpenter as subject (“I, like a carpenter, put together praise, like a chariot”).

Even for him I frame a laud, as fashions the wright a chariot for the man who needs it,–
Praises to him who gladly hears our praises, a hymn well-formed, all-moving, to wise Indra.

Ihm füge ich den Preisgesang zusammen wie der Zimmermann den Wagen für ihn, der Lohn dafür bezahlt, ihn belohnt, und Lobreden für ihn, den die Lobreden anziehen, zum Preis für den verständnisvollen Indra den allbewegenden Preisgesang.

Ihm rüst’ ich zu mein Loblied wie den Wagen der Wagenbauer dem, der ihn begehret; Dem Liederfreunde Lieder, schön bereitend, dem weisen Indra Lob, das durch die Welt dringt.

Это ему я слагаю хвалу,
Как плотник (делает) колесницу, тому, кто вознаграждает,
И хвалебные песни с удачными речами, Индре, плененному хвалебными песнями,
Все приводящую в движение (хвалу) – мудрому.

• इन्द्र:
• नोधा गौतमः
• पङ्क्तिः
• पञ्चमः

फिर वह कैसा है, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जैसे मैं (मेधिराय) अच्छे प्रकार जानने (गिर्वाहसे) विद्यायुक्त वाणियों को प्राप्त करानेवाले (अस्मै) इस (इन्द्राय) विद्या की वृष्टि करनेवाले विद्वान् (इत्) ही के लिये (उ) तर्कपूर्वक (रथम्) यानसमूह के (न) समान (तत्सिनाय) यानसमूह के बन्धन के लिये (तष्टेव) तीक्ष्ण करनेवाले कारीगर के तुल्य (विश्वमिन्वम्) सब विज्ञान को प्राप्त कराने (सुवृक्ति) जिससे सब दोषों को छो़ड़ते हैं, उस (स्तोमम्) शास्त्रों के अभ्यासयुक्त स्तुति (च) और (गिरः) वेदवाणियों को (संहिनोमि) सम्यक् बढ़ाता हूँ, वैसे तुम भी प्रयत्न किया करो ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे रथ का बनानेवाला दृढ़ रथ के बनाने के वास्ते उत्तम बन्धनों के सहित यन्त्रकलाओं को अच्छे प्रकार रच कर अपने प्रयोजनों को सिद्ध करता और सुखपूर्वक जाना-आना करके आनन्दित होता है, वैसे ही मनुष्य विद्वान् का आश्रय लेकर उस के सम्बन्ध से धर्म्म, अर्थ, काम और मोक्ष को सिद्ध करके सदा आनन्द में रहें ॥ ४ ॥

अन्वय: हे मनुष्या ! यथाऽहं मेधिराय गिर्वाहसेऽस्मा इन्द्रायेदुं रथं न यानसमूहमिव तत्सिनाय तष्टेव विश्वमिन्वं सुवृक्ति स्तोमं गिरश्च संहिनोमि, तथा यूयमपि प्रयतध्वम् ॥ ४ ॥

पुनः स कीदृश इत्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अस्मै) सभ्याय (इत्) अपि (उ) वितर्के (स्तोमम्) स्तुतिम् (सम्) सम्यगर्थे (हिनोमि) वर्धयामि (रथम्) यानसमूहम् (न) इव (तष्टेव) यथा तनूकर्त्ता शिल्पी (तत्सिनाय) तस्य यानसमूहस्य बन्धनाय (गिरः) वाचः (च) समुच्चये (गिर्वाहसे) यो गिरो विद्यावाचो वहति तस्मै (सुवृक्ति) सुष्ठु वृजते त्यजन्ति दोषान् यस्मात्तत् (इन्द्राय) विद्यावृष्टिकारकाय (विश्वमिन्वम्) यो विश्वं सर्वं विज्ञानमिन्वति व्याप्नोति तत्। अत्र विभक्त्यलुक्। (मेधिराय) धीमते ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। यथा रथकारो दृढं रथं चालनाय बन्धनैः सह यन्त्रकलाः सम्यग्रचयित्वा स्वप्रयोजनानि साध्नोति सुखेन गमनागमने कृत्वा मोदते, तथैव मनुष्यो विद्वांसमाश्रित्य तत्सन्नियोगेन विद्या गृहीत्वा सुखेन धर्मार्थकाममोक्षान् साधयित्वा सततमानन्देत् ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जसा रथ तयार करणारा दृढ रथ तयार करण्यासाठी उत्तम बंधनांनी यंत्रकलांना चांगल्या प्रकारे तयार करून आपले प्रयोजन सिद्ध करतो व सुखपूर्वक जाणे-येणे करून आनंदित होतो. तसेच माणसांनी विद्वानाचा आश्रय घेऊन त्यांच्या सान्निध्याने धर्म, अर्थ, काम, मोक्ष सिद्ध करून सदैव आनंदात राहावे. ॥ ४ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - नोधा गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अस्मा᳓ इ᳓द् उ स᳓प्तिम् इव श्रवस्या᳓
इ᳓न्द्राय अर्कं᳓ जुहु᳓वा स᳓म् अञ्जे
वीरं᳓ दान᳓ओकसं वन्द᳓ध्यै
पुरां᳓ गूर्त᳓श्रवसं दर्मा᳓णम्

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M;; gautamī; see Arnold (1905) 240–1
genre M;; gautamī; see Arnold (1905) 240–1
genre M;; gautamī; see Arnold (1905) 240–1
genre M;; gautamī; see Arnold (1905) 240–1

Morph
asmaí ← ayám (pronoun)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

ít ← ít (invariable)

iva ← iva (invariable)

sáptim ← sápti- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

śravasyā́ ← śravasyā́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

u ← u (invariable)

añje ← √añj- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

arkám ← arká- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

índrāya ← índra- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

juhvā̀ ← juhū́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

sám ← sám (invariable)

dānaúkasam ← dānaúkas- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vandádhyai ← √vandⁱ- (root)
{case:DAT, number:SG, tense:PRS}

vīrám ← vīrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

darmā́ṇam ← darmán- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

gūrtáśravasam ← gūrtáśravas- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

purā́m ← púr- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

अ॒स्मै । इत् । ऊं॒ इति॑ । सप्ति॑म्ऽइव । श्र॒व॒स्या । इन्द्रा॑य । अ॒र्कम् । जु॒ह्वा॑ । सम् । अ॒ञ्जे॒ ।
वी॒रम् । दा॒नऽओ॑कसम् । व॒न्दध्यै॑ । पु॒राम् । गू॒र्तऽश्र॑वसम् । द॒र्माण॑म् ॥

• asmā ← asmai ← idam
• [noun], dative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• saptim ← sapti
• [noun], accusative, singular, masculine
• “horse.”

• iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• śravasyendrāyārkaṃ ← śravasyā ← śravasya
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “fame; deed.”

• śravasyendrāyārkaṃ ← indrāya ← indra
• [noun], dative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• śravasyendrāyārkaṃ ← arkam ← arka
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Calotropis gigantea Beng.; sun; copper; Surya; hymn; twelve; fire; beam.”

• juhvā ← juhū
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “tongue; fire; ladle.”

• sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• añje ← añj
• [verb], singular, Present indikative
• “smear; anoint; mix; color.”

• vīraṃ ← vīram ← vīra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “hero; man; Vīra; vīra; vīra [word]; Vīra.”

• dānaukasaṃ ← dāna
• [noun], masculine

• dānaukasaṃ ← okasam ← oka
• [noun], accusative, singular, masculine
• “home; house; oka [word].”

• vandadhyai ← vand
• [verb noun]
• “worship; laud.”

• purāṃ ← purām ← pur
• [noun], genitive, plural, feminine
• “fortress; pur [word]; town; purā [indecl.]; mahant.”

• gūrtaśravasaṃ ← gūrta ← gur
• [verb noun]

• gūrtaśravasaṃ ← śravasam ← śravas
• [noun], accusative, singular, masculine
• “fame; glory; ear.”

• darmāṇam ← darman
• [noun], accusative, singular, masculine

अस्मै एव इन्द्राय अर्कं स्तुतिरूपं मन्त्रं श्रवस्या श्रवस्यया अन्नेच्छया। अन्नलाभायेत्यर्थः। जुह्वा आह्वानसाधनेन वागिन्द्रियेण समञ्जे समक्तं करोमि । एकीकरोमीत्यर्थः । तत्र दृष्टान्तः । सप्तिमिव । यथा अन्नलाभाय गन्तुकामः पुमानश्वं रथेनैकीकरोति तद्वत्। एकीकृत्य च वीरं शत्रुक्षेपणकुशलं दानौकसं दानानामेकनिलयं गूर्तश्रवसं प्रशस्यान्नं पुराम् असुरपुराणां दर्माणं विदारयितारं एवंगुणविशिष्टमिन्द्रं वन्दध्यै वन्दितुं स्तोतुं प्रवृत्तोऽस्मीति शेषः ॥ सप्तिमिव । ‘षप समवाये । समवैति रथेनैकीभवतीति सप्तिरश्वः । ‘वसस्तिप् ’ ( उ. सू. ४. ६१९ ) इति विधीयमानः तिप्प्रत्ययः बहुलवचनादस्मादपि धातोर्भवति । प्रत्ययस्य पित्त्वादनुदात्तत्वे धातुस्वरः । इवेन समास उक्तः । श्रवस्या । श्रवस्शब्दात् ‘सुप आत्मनः क्यच् ’ । क्यजन्तात् धातोः भावे ‘अ प्रत्ययात्’ (पा. सू. ३. ३. १०२ ) इति अकारप्रत्ययः। ततः टाप् । ‘सुपां सुलुक्’ इति तृतीयाया डादेशः । उदात्तनिवृत्तिस्वरेण तस्योदात्तत्वम् । अर्कम् । ऋच स्तुतौ ’ । ऋच्यते स्तूयतेऽनेनेति अर्को मन्त्रः । ‘पुंसि संज्ञायां घः प्रायेण’ इति करणे घप्रत्ययः । ‘चजोः कु घिण्ण्यतोः’ इति कुत्वम् । लघूपधगुणः । प्रत्ययस्वरः । जुह्वा । ‘बहुलं छन्दसि ’ इति कृतसंप्रसारणस्य ह्वेञः ‘हुवः श्लुवच्च ’ ( उ. सू. २.२१८) इति क्विप् धातोर्दीर्घश्च । धातुस्वरेणान्तोदात्तत्वम् । तृतीयैकवचने ‘ उदात्तस्वरितयोर्यणः° ’ इति स्वरितत्वम् । ‘उदात्तयणो हल्पूर्वात्’ इत्यस्य विभक्त्युदात्तत्वस्य ‘नोङ्धात्वोः ’ (पा. सू. ६. १. १७५) इति प्रतिषेधः । अञ्जे। “ अञ्जू व्यक्तिम्रक्षणकान्तिगतिषु’ । व्यत्ययेन आत्मनेपदम् । वन्दध्यै । ’ वदि अभिवादनस्तुत्योः’। तुमर्थे सेसेन्’ इति कध्यैप्रत्ययः । गूर्तश्रवसम् । ‘गॄ शब्दे’। निष्ठायां ‘श्र्युकः किति’ इति इट्प्रतिषेधः । ‘बहुलं छन्दसि’ इति उत्वम् । ‘हलि च’ इति दीर्घः । ‘नसत्तनिषत्त’ (पा. सू. ८. २. ६१ ) इत्यादौ निपातनात् निष्ठानत्वाभावः । गूर्तं श्रवो यस्य । बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । दर्माणम् । ‘दॄ विदारणे’। ‘अन्येभ्योऽपि दृश्यन्ते’ इति मनिन् ।’ नेड्वशि कृति’ इति इट्प्रतिषेधः । व्यत्ययेन प्रत्ययाद्युदात्तत्वम् । यद्वा । औणादिको मनिप्रत्ययो द्रष्टव्यः॥ ॥ २७ ॥

English translation:

“To propitiate that Indra for the sake of food, I combinepraise with utterance, as (a man harnesses) a horse (to a car), in order to celebrate the heroic, munificent, and food-conferring Indra, the destroyer of the cities (of the asuras).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Juhvā: the instrumental ument of invocation, the organ of speech;

Arkam: hymnb or praise in metre

Just for this one, for Indra, do I anoint the chant with my tongue [/the offering ladle], as one anoints a team when seeking fame—
to extol the hero accustomed to giving [/gifts], the splitter of
strongholds whose fame is sung.

juhvā̀has its standard double meaning, ‘tongue’ and ‘offering ladle’, a pun that is enabled by the verb sám añje “I anoint”: anointing with the tongue means producing praise, while ‘offering ladle’ fits better with the literal meaning of the verb.

dānaúkas- is likewise of double sense, both ‘accustomed to giving’ and ‘accustomed to gifts’, representing the reciprocal trade in praise and sacrifice given to the gods, in return for the gods’ material gifts to us.

So with my tongue I deck, to please that Indra, my hymn, as ’twere a horse, through love of glory,
To reverence the Hero, bounteous Giver, famed far and wide, destroyer of the castles.

Für ihn will ich, wie man ein Rennpferd salbt, um Ruhm zu gewinnen, für Indra das Preislied mit der Zunge salbungsvoll machen, um den schenkgewohnten Helden zu loben, den Brecher der Burgen, dessen Ruhm gefeiert wird.

Ihm schmücke ich voll Schatzbegier das Preislied, mit meiner Zung’ dem Indra wie ein Ross aus; Den Mann zu preisen, der am Opfer Lust hat, den Burgzerstörer, dessen Ruhm man preiset.

Это ему, Индре, я умащаю песню языком,
Как (умащают) коня из желания славы,
Чтобы почтить героя, любящего одарять,
Взламывателя крепостей, (бога), чья слава воспета.

• इन्द्र:
• नोधा गौतमः
• विराट्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर वह कैसा है, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जैसे मैं (श्रवस्या) अपने करने की इच्छा (जुह्वा) विद्याओं के लेने-देनेवाली क्रियाओं से (अस्मै) इस (इन्द्राय) परमैश्वर्य प्राप्त करनेवाले (इत्) सभाध्यक्ष का ही (उ) विशेष तर्क के साथ (वन्दध्यै) स्तुति कराने के लिये (सप्तिमिव) वेगवाले घोड़े के समान (गूर्त्तश्रवसम्) जिसने सब शास्त्रों के श्रवणों को ग्रहण किया है (पुराम्) शत्रुओं के नगरों के (दर्माणम्) विदारण करने वा (दानौकसम्) दान वा स्थानयुक्त (अर्कम्) सत्कार के हेतु (वीरम्) विद्या शौर्यादि गुणयुक्त वीर (इत्) ही को (समञ्जे) अच्छे प्रकार कामना करता हूँ, वैसी तुम भी कामना किया करो ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। जैसे मनुष्य लोग रथ में घोड़े को जोड़ उस के ऊपर स्थित होकर जाने-आने से कार्यों को सिद्ध करते हैं, वैसे वर्त्तमान विद्वान् वीर पुरुषों के सङ्ग से सब कार्यों को मनुष्य लोग सिद्ध करें ॥ ५ ॥

अन्वय: हे मनुष्या ! यथाऽहं श्रवस्या जुह्वा स्मा इन्द्रायेदु वन्दध्यै सप्तिमिव गूर्त्तश्रवसं पुरां दर्माणं दानौकसमर्कं वीरमित् समञ्जे सम्यक्कामये तथा तं यूयमपि कामयध्वम् ॥ ५ ॥

पुनः स कीदृश इत्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अस्मै) सभ्याय विदुषे (इत्) एव (उ) वितर्के (सप्तिमिव) यथा वेगवानश्वः (श्रवस्या) आत्मनः श्रवणेच्छया (इन्द्राय) परमैश्वर्यप्रापकाय (अर्कम्) अर्च्यन्ते येन तम् (जुह्वा) जुहोति गृह्णाति ददाति वा यया तया (सम्) सम्यगर्थे (अञ्जे) कामये। अत्र विकरणलुक् व्यत्ययेन आत्मनेपदं च। (वीरम्) विद्याशौर्यगुणयुक्तम् (दानौकसम्) दानमोकश्च यस्य तम् (वन्दध्यै) अभिवन्दितुं स्तोतुम् (पुराम्) शत्रुनगराणाम् (गूर्त्तश्रवसम्) गूर्त्तं निगलितं श्रवः शास्त्रश्रवणं येन तम् (दर्माणम्) विदारयितारम् ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। यथा मनुष्या रथेऽश्वान् योजयित्वा तदुपरि स्थित्वा गमनाऽऽगमनाभ्यां कार्याणि साध्नुवन्ति तथा वर्त्तमानैर्विद्वद्भिर्वीरैः सह सङ्गत्य सर्वाणि कार्याणि मनुष्यैः साधनीयानि ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जशी माणसे रथांना घोडे जुंपून त्यात बसून जाण्या-येण्याचे कार्य करतात तसे विद्यमान विद्वान वीर पुरुषांच्या संगतीने सर्व कार्य माणसांनी सिद्ध करावे. ॥ ५ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - नोधा गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अस्मा᳓ इ᳓द् उ त्व᳓ष्टा तक्षद् व᳓ज्रं
सुअ᳓पस्तमं स्वरि᳓यं र᳓णाय
वृत्र᳓स्य चिद् · विद᳓द् ये᳓न म᳓र्म
तुज᳓न्न् ई᳓शानस् तुजता᳓ कियेधाः᳓

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M;; gautamī; see Arnold (1905) 240–1
genre M;; gautamī; see Arnold (1905) 240–1
genre M;; gautamī; see Arnold (1905) 240–1
genre M;; gautamī; see Arnold (1905) 240–1

Morph
asmaí ← ayám (pronoun)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

ít ← ít (invariable)

takṣat ← √takṣ- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

tváṣṭā ← tváṣṭar- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

u ← u (invariable)

vájram ← vájra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ráṇāya ← ráṇa- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

svápastamam ← svápastama- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

svaryàm ← svaryà- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

cit ← cit (invariable)

márma ← márman- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

vidát ← √vid- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

vr̥trásya ← vr̥trá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

yéna ← yá- (pronoun)
{case:INS, gender:M, number:SG}

ī́śānaḥ ← √īś- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, voice:MED}

kiyedhā́ḥ ← kiyedhā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tuján ← √tuj- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

tujatā́ ← √tuj- (root)
{case:INS, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

अ॒स्मै । इत् । ऊं॒ इति॑ । त्वष्टा॑ । त॒क्ष॒त् । वज्र॑म् । स्वपः॑ऽतमम् । स्व॒र्य॑म् । रणा॑य ।
वृ॒त्रस्य॑ । चि॒त् । वि॒दत् । येन॑ । मर्म॑ । तु॒जन् । ईशा॑नः । तु॒ज॒ता । कि॒ये॒धाः ॥

• asmā ← asmai ← idam
• [noun], dative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• tvaṣṭā ← tvaṣṭṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Tvaṣṭṛ; Viśvakarman; sun.”

• takṣad ← takṣat ← takṣ
• [verb], singular, Present injunctive
• “produce; shape; fashion; chisel; invent.”

• vajraṃ ← vajram ← vajra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “vajra; Vajra; vajra; vajra; lightning; abhra; vajramūṣā; diamond; vajra [word]; vajrakapāṭa; vajra; vaikrānta.”

• svapastamaṃ ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• svapastamaṃ ← apastamam ← apastama
• [noun], accusative, singular, masculine

• svaryaṃ ← svaryam ← svarya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “good for the voice.”

• raṇāya ← raṇa
• [noun], dative, singular, masculine
• “battle; fight; pleasure; joy; war; combat.”

• vṛtrasya ← vṛtra
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Vṛtra; vṛtra [word].”

• cid ← cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• vidad ← vidat ← vid
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “find; detect; marry; get; think.”

• yena ← yad
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• marma ← marman
• [noun], accusative, singular, neuter
• “marman; secret; secret; mystery; vulnerability.”

• tujann ← tujan ← tuj
• [verb noun], nominative, singular
• “draw.”

• īśānas ← īśānaḥ ← īś
• [verb noun], nominative, singular
• “govern; command; master; dominate; can; reign; control; own.”

• tujatā ← tuj
• [verb noun], instrumental, singular
• “draw.”

• kiyedhāḥ ← kiyedhā
• [noun], nominative, singular, masculine

त्वष्टा विश्वकर्मा अस्मा इदु अस्मै एवेन्द्राय वज्रं वर्जकमायुधं रणाय युद्धार्थं तक्षत् तीक्ष्णमकरोत् । कीदृशं वज्रम् । स्वपस्तमम् अतिशयेन शोभनकर्माणं स्वर्यं सुष्ठु शत्रुषु प्रेर्यं यद्वा स्तुत्यम् । तुजन् शत्रून् हिंसन् ईशानः ऐश्वर्यवान् कियेधाः बलवान् एवंगुणविशिष्ट इन्द्रः वृत्रस्य चित् आवरकस्यासुरस्य मर्म मर्मस्थानं तुजता हिंसता येन वज्रेण विदत् प्राहार्षीदित्यर्थः ॥ स्वपस्तमम् । शोभनमपः कर्म यस्यासौ । अतिशयेन स्वपाः स्वपस्तमः । तमपः पित्त्वादनुदात्तत्वम् । सोर्मनसी अलोमोषसी’ इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम् । स्वर्यम् । ‘स्वर्यं ततक्ष’ (ऋ. सं. १. ३२. २ ) इत्यत्रोक्तम् । विदत् । ‘विद्लृ लाभे’। लृदित्वात् च्लेः अङादेशः । ‘बहुलं छन्दस्यमाङयोगेऽपि’ इति अडभावः । यद्वृत्तयोगदनिघातः । तुजन् । तुज हिंसायाम् । शपि प्राप्ते व्यत्ययेन शः । अदुपदेशात् लसार्वधातुकानुदात्तत्वे विकरणस्वरः । ईशानः । ‘ईश ऐश्वर्य’ । शानचि अदादित्वात् शपो लुक् । अनुदातेत्त्वात् लसार्वधातुकानुदात्तत्वे धातुस्वरः । तुजता । ‘शतुरनुमः! इति विभक्तेरुदात्तत्वम् । कियेधाः । अत्र निरुक्तं - कियेधाः कियद्धा इति वा क्रममाणधा इति वा ’ ( निरु. ६. २०) इति । अस्यायमभिप्रायः । कियत् किंपरिमाणमित्यस्य बलस्य तादृशं बलं दधाति धारयतीति कियद्धाः। यः कोऽप्यस्य बलस्येयत्तां न जानातीत्यर्थः । यद्वा। क्रममाणमाक्रममाणं परेषां बलं धारयति निवारयतीति क्रममाणधाः । उभयत्रापि पृषोदरादित्वात् पूर्वपदस्य कियेभावः । दधातेर्विच् ॥

English translation:

“For that Indra, verily Tvaṣṭā sharpened the well-acting, sure-aimed thunderbolt for the battle, with which fatal (weapon) the foe-subduing and mighty sovereign severed the limbs of Vṛtra.”

Just for this one Tvaṣṭar fashioned the mace of best workmanship, the reverberating one, for battle [/for joy],
with which he found the mortal spot of that very Vr̥tra, as, gaining mastery, he thrust with the thrusting (mace), while conferring (who knows) how much.

The tváṣṭā here has been prepared for by 4b táṣṭā, and both appear in alliterative phrases: táṣṭeva tátsināya and tváṣṭā takṣat.

Another word with a standard double sense: ráṇa-; both senses are possible here, also in vs. 9 below.

The position of yéna in this subordinate clause is anomalous, as we expect at most one constituent to precede the yá- form. I have no explanation, but there is much that is off-kilter in the deployment of sentence parts in this hymn.

I’ve tr. the participle tuján as it were a finite verb, because the English otherwise dribbles off into unintelligibility. In fact, because of the rel. cl. in c, it’s better to take d as a new cl. with tuján as predicated participle (“Gaining mastery, he was thrusting …”). On this stem see comm. ad IX.91.4.

The unclear kiyedhā́- is found only here and in vs. 12. See EWA s.v. and Scarlatta’s (250-52) discussions of previous attempts at explanation. I favor the suggestion registered (and dismissed) by Scarlatta that it consists of the weak stem of kíyant-‘how much, how great’ + the root noun dhā́-, with the development *-nt̥-dh- >

*-adzdh- > *-azdh- > -edh-, despite Hoffmann’s dismissal of the posited phonological development (Aufs. 400)—although I recognize the phonological problems of this solution. Renou’s “lui qui confère (on ne sait) combien” represents this etymology one way or the other.

Even for him hath Tvastar forged the thunder, most deftly wrought, celestial, for the battle,
Wherewith he reached the vital parts of Vrtra, striking-the vast, the mighty with the striker.

Ihm zimmerte Tvastri die Keule, die sehr kunstreiche, sausende zum Kampfe, mit der er sogar des Vritra verwundbare Stelle fand, als er mit der losfahrenden Keule auf ihn losfuhr, allvermögend, was es auch sei schaffend.

Ihm hat zur Schlacht den Blitz gezimmert Tvaschtar den himmlischen, der schönstes Werk vollendet, Mit dem er traf die Weichen auch des Vritra, mit raschem rasch der Herrscher vielen spendend.

Это ему Тваштар выточил ваджру,
Самую искусную, со свистом (рвущуюся) в бой,
С помощью которой он нашел уязвимое место даже у Вритры,
Нападая нападающей (ваджрой), властный, добивающийся чего угодно.

• इन्द्र:
• नोधा गौतमः
• पङ्क्तिः
• पञ्चमः

फिर वह कैसा है, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - मनुष्यों को उचित है कि जो (त्वष्टा) प्रकाश करने (ईशानः) समर्थ (कियेधाः) कितनों को धारण करनेवाला शत्रुओं को (तुजन्) मारता हुआ (वृत्रस्य) मेघ के ऊपर अपने किरणों को छोड़ता (विदत्) प्राप्त होते हुए सूर्य के समान (स्वर्यम्) सुख के हेतु (स्वपस्तमम्) अतिशय करके उत्तम कर्मों के उत्पन्न करनेवाले (वज्रम्) किरणसमूह को (तक्षत्) छेदन करते हुए सूर्य के (चित्) समान (अस्मै) इस (रणाय) सङ्ग्राम के वास्ते जिस (मर्म) जीवननिमित्त स्थान को (तुजता) काटते हुए (येन) जिस वज्र से शत्रुओं को जीतता है, (इदु) उसी को सभा आदि का अध्यक्ष करना चाहिये ॥ ६ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। जैसे सूर्य अपने प्रताप से मेघ को छिन्न-भिन्न कर भूमि में जल को गिरा के सबको सुखी करता है, वैसे ही सभा आदि का अध्यक्ष विद्या, विनय वा शस्त्र-अस्त्रों के सीखने-सिखाने से युद्धों में कुशल सेना को सिद्ध कर, शत्रुओं को जीत कर, सब प्राणियों को आनन्दित किया करे ॥ ६ ॥

अन्वय: मनुष्यैर्यस्त्वष्टेशानः कियेधाः स्वयं शत्रून् तुजन् वृत्रस्य मेघस्योपरि वज्रं स्वकिरणान् क्षिपन् विदत् स्वर्यं स्वपस्तमं तक्षत्सूर्यश्चिदिवास्मै रणाय मर्म तुजता येन वज्रेण शत्रून् विजयते स इदु सभाद्यध्यक्षत्वे योग्य इति वेद्यम् ॥ ६ ॥

पुनः स कीदृश इत्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अस्मै) उक्ताय (इत्) एव (उ) वितर्के (त्वष्टा) प्रकाशयिता (तक्षत्) तनूकरोति (वज्रम्) किरणसमूहं प्रहृत्य (स्वपस्तमम्) अतिशयेन शोभनान्यपांसि कर्माणि यस्मात्तम् (स्वर्यम्) स्वः सुखे साधुस्तम् (रणाय) युद्धाय। रण इति संग्रामनामसु पठितम्। (निघं०२.१७) (वृत्रस्य) मेघस्य (चित्) इव (विदत्) प्राप्नुवन् (येन) वज्रेण (मर्म) जीवननिमित्तम् (तुजन्) हिंसन्। अत्र शपो लुक्। (ईशानः) समर्थः (तुजता) छेदकेन वज्रेण (कियेधाः) यः कियतो धरति सः। अत्र पृषोदरा० इति तस्थान इकारः ॥ ६ ॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। यथा सविता स्वप्रतापेन मेघं छित्वा भूमौ निपात्य जलं विस्तार्य सुखयति तथा सभाद्यध्यक्षो विद्याविनयादिना शस्त्रास्त्रशिक्षया युद्धेषु कुशलां सेनां सम्पाद्य शत्रून् जित्वा सर्वान् प्राणिन आनन्दयेत् ॥ ६ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जसा सूर्य स्वतःच्या प्रभावाने मेघाला विदीर्ण करून जल भूमीवर पाडतो व सर्वांना सुखी करतो तसेच सभाध्यक्षाने विद्या व विनय याद्वारे शस्त्र-अस्त्राचे शिक्षण देऊन युद्धात कुशल सेना सिद्ध ठेवावी व शत्रूंना जिंकून सर्व प्राण्यांना आनंदित करावे. ॥ ६ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - नोधा गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अस्ये᳓द् उ मातुः᳓ स᳓वनेषु सद्यो᳓
महः᳓ पितु᳓म् पपिवा᳓ञ् चा᳓रु अ᳓न्ना
मुषाय᳓द् वि᳓ष्णुः पचतं᳓ स᳓हीयान्
वि᳓ध्यद् वराहं᳓ तिरो᳓ अ᳓द्रिम् अ᳓स्ता

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M;; gautamī; see Arnold (1905) 240–1
genre M;; gautamī; see Arnold (1905) 240–1
genre M;; gautamī; see Arnold (1905) 240–1
genre M;; gautamī; see Arnold (1905) 240–1

Morph
asyá ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ít ← ít (invariable)

mātúḥ ← mātár- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

sadyás ← sadyás (invariable)

sávaneṣu ← sávana- 1 (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:PL}

u ← u (invariable)

ánnā ← ánna- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

cā́ru ← cā́ru- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

maháḥ ← mahá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

papivā́n ← √pā- 2 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:ACT}

pitúm ← pitú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

muṣāyát ← √muṣⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:ACT}

pacatám ← pacatá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

sáhīyān ← sáhīyaṁs- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

víṣṇuḥ ← víṣṇu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ádrim ← ádri- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ástā ← ástar- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tirás ← tirás (invariable)

varāhám ← varāhá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vídhyat ← √vyadh- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:ACT}

अ॒स्य । इत् । ऊं॒ इति॑ । मा॒तुः । सव॑नेषु । स॒द्यः । म॒हः । पि॒तुम् । प॒पि॒ऽवान् । चारु॑ । अन्ना॑ ।
मु॒षा॒यत् । विष्णुः॑ । प॒च॒तम् । सही॑यान् । विध्य॑त् । व॒रा॒हम् । ति॒रः । अद्रि॑म् । अस्ता॑ ॥

• asyed ← asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• asyed ← id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• mātuḥ ← mātṛ
• [noun], genitive, singular, feminine
• “mother; mātṛkā; mātṛ [word]; parent; Salvinia cucullata Roxb.; Citrullus colocynthis Schrad.; cow.”

• savaneṣu ← savana
• [noun], locative, plural, neuter
• “yajña; savana [word]; Snāna; Soma sacrifice; press.”

• sadyo ← sadyas
• [adverb]
• “immediately; just; daily; sadyas [word].”

• mahaḥ ← mah
• [noun], genitive, singular, masculine
• “great; great; distinguished; much(a); adult; long; high.”

• pitum ← pitu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “food.”

• papivāñ ← papivān ← pā
• [verb noun], nominative, singular
• “drink; gulp; soak; drink; suck; inhale.”

• cārv ← cārū ← cāru
• [noun], accusative, plural, neuter
• “pleasant; beautiful; beloved; agreeable; cāru [word].”

• annā ← anna
• [noun], accusative, plural, neuter
• “food; foodstuff; grain; anna [word]; eating; boiled rice; meal.”

• muṣāyad ← muṣāyat ← muṣāy ← √muṣ
• [verb], singular, Present injunctive
• “steal; rob.”

• viṣṇuḥ ← viṣṇu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Vishnu; Krishna; Viṣṇu; Om; Shiva.”

• pacataṃ ← pacatam ← pacata
• [noun], accusative, singular, neuter

• sahīyān ← sahīyas
• [noun], nominative, singular, masculine
• “mighty.”

• vidhyad ← vidhyat ← vyadh
• [verb], singular, Imperfect
• “pierce; vedhay; pierce; transfix; bleed; pierce; cut off; injure.”

• varāhaṃ ← varāham ← varāha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “hog; wild boar; boar; Varaha; vārāhapuṭa; varāha [word]; Varāha; Varāha.”

• tiro ← tiras
• [adverb]
• “tiras [word]; away; secretly.”

• adrim ← adri
• [noun], accusative, singular, masculine
• “mountain; rock; seven; stone; adri; grindstone; adri; rock.”

• astā ← as
• [verb], singular, periphrast. future
• “shoot; remove.”

इत् उ इत्येतत् निपातद्वयं पादपूरणम् । यद्वा अवधारणार्थम् । मातुः वृष्टिद्वारेण सकलस्य जगतो निर्मातुः महः महतः अस्य यज्ञस्य सवनेषु अवयवभूतेषु प्रातःसवनादिषु त्रिषु सवनेषु पितुं सोमलक्षणमन्नं सद्यः पपिवान्। यदाग्नौ हूयते तदानीमेव पानं कृतवानित्यर्थः । तथा चार्वन्ना चारूणि शोभनानि धानाकरम्भादिहविर्लक्षणान्यन्नानि भक्षितवानिति शेषः। किंच विष्णुः सर्वस्य जगतो व्यापकः पचतं परिपक्वमसुराणां धनं यदस्ति तत् मुषायत् अपहरन् सहीयान् अतिशयेन शत्रूणामभिभविता अद्रिमस्ता अद्रेर्वज्रस्य क्षेपकः । एवंभूत इन्द्रः ‘तिरः सत इति प्राप्तस्य’ (निरु. ३. २०) इति यास्कः । तिरः प्राप्तः सन् वराहं मेघं विध्यत् अताडयत् । यद्वा । विष्णुः सुत्यादिवसात्मकः यज्ञः । यज्ञो देवेभ्यो निलायत विष्णू रूपं कृत्वा’ (तै. सं. ६.२.४.२) इत्याम्नानात् । स विष्णुः पचतं परिपक्वमसुरधनं यत्तत् मुषायत् अचूचुरत् । तदनन्तरं दीक्षोपसदात्मनां दुर्गरूपाणां सप्तानामह्नां परस्तादासीत् । अद्रिमस्ता सहीयानिन्द्रो दुर्गाण्यतीत्य तिरः प्राप्तः सन् वराहमुत्कृष्टदिवसरूपं तं यज्ञं विध्यत् । तथा च तैत्तिरीयकं– वराहोऽयं वाममोषः सप्तानां गिरीणां परस्ताद्वित्तं वेद्यमसुराणां बिभर्ति’ इति, ‘स दर्भपुञ्जीलमुद्वृह्य सप्त गिरीन्भित्त्वा तमहन्’ (तै. सं. ६. २. ४. २-३ ) इति च ॥ महः महतः । अच्छब्दलोपश्छान्दसः । यद्वा । मह इत्येतत् पितुविशेषणम् । महः प्रशस्तं पितुमित्यर्थः । पपिवान् । पिबतेर्लिटः क्वसुः । वस्वेकाजाद्धसाम्’ इति इडागमः । ‘आतो लोप इटि च ’ इति आकारलोपः । प्रत्ययस्वरः । चारु ।’ सुपां सुलुक् इति विभक्तेर्लुक् । मुषायत् । ‘मुष स्तेये ‘।’ घञर्थे कविधानम् ’ इति भावे कप्रत्ययः । मुषमात्मन इच्छति । ‘सुप आत्मनः क्यच् । ‘न च्छन्दस्यपुत्रस्य ’ इति ईत्ववत् दीर्घस्यापि प्रतिषेधे व्यत्ययेन दीर्घः । अस्मात् क्यजन्तात् लटः शतृ। आगमानुशासनस्यानित्यत्वात् नुमभावः। द्वितीयपक्षे तु क्यजन्तात् लङि ‘बहुलं छन्दस्यमाङयोगेऽपि ’ इति अडभावः । अत्र स्तेयेच्छया तदुत्तरभाविनी क्रिया लक्ष्यते । पचतम् । ‘भृमृदृशि° ’ इत्यादिना पचतेः अतच्प्रत्ययः । चित्त्वादन्तोदात्तत्वम् । विध्यत् । व्यध ताडने ‘। लङि दिवादित्वात् श्यन् । तस्य ङित्त्वात् ग्रहिज्यादिना संप्रसारणम् । श्यनो नित्त्वादाद्युदात्तत्वम् । पादादित्वात् निघाताभावः । वराहम् । वरमुदकमाहारो यस्य । यद्वा । वरमाहरतीति वराहारः सन् पृषोदरादित्वात् वराह इत्युच्यते । अत्र निरुक्तं- वराहो मेघो भवति वराहारः । वरमाहारमाहार्षीरिति च ब्राह्मणम् ’ (निरु. ५. ४) इति । यज्ञपक्षे तु वरं च तदहो वराहः । ‘राजाहःसखिभ्यः ( पा. सू. ५. ४. ९१ ) इति समासान्तः टच्प्रत्ययः । चित्त्वादन्तोदात्तत्वम् । अस्ता। ‘असु क्षेपणे’ इत्यस्मात् साधुकारिणि ‘तृन्’ (पा. सू. ३. २. १३५)। इडभावश्छान्दसः। ‘न लोकाव्यय इति षष्ठीप्रतिषेधः ॥

English translation:

“Quickly quaffing the libations, and devouring the grateful viands (presented) at the three (daily) sacrifices which are dedicated to the creator (of the world), he, the pervadere of the universe, stole the ripe (treasures of the asuras); the vanquisher (of his foes), the hurler of the thunderbolt, encountering pierced the cloud.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Viṣṇu = pervader, an epithet applied to Indra, sarvasya jagato vyāpakaḥ. Cloud = varāha. Viṣṇu is the person nified yajña; he attracted the accusative ulated wealth of the asuras; then, he remained concealed behind seven difficult passes, or the days of initiatory preparation for the rite. Indra crossed the seven defiles or went through the seven days of initiation and pierced the sacrifice. Taittirīya expands this further: Varāha, the stealer of what is beautiful, cherishes beyond the seven hills, the wealth of the asuras; Indra, having taken up the tufts of grass, and pierced the seven hills, slew him: varāhoyam vamamoṣaḥ saptānam giriṇām parastād vittam vedyam asurāṇām bibharti; sa darbhapiñjulam uddhṛtya, sapta girin bhitvā, tam ahanniti

Just this one—he, having already drunk in an instant the nourishment of his great (father), the pleasing foods at his mother’s
soma-pressings—
while Viṣṇu the stronger stole the cooked (rice-porridge), he pierced the boar through the stone, (Indra) the archer.

On the introductory gen. asyá referring to Indra, even though Indra is otherwise in the nominative in this verse (as subj. of papivā́n [b] and of vídhyat [d]), see disc. in introduction. and in Jamison 2007 noted above.

The verse concerns Indra’s surreptitious drinking of his father’s soma right after birth, an act enabled by his mother (ab), and Indra and Viṣṇu’s vanquishing of the Emuṣa boar (cd), a rarely told tale. For Indra’s mother’s complicity in the soma drinking, see esp. III.48.2-3. In our passage Indra’s father is not directly referred to (only by initial maháḥ ‘of the great [one]’ in b), but the beginning of the next word promises the genitive of ‘father’ (i.e., pitúr), and only the final consonant of pitúm removes that possibility — one of the many tricks Nodhas plays on us in this hymn.

(Geldner ascribes the absence of pitúḥ to Worthaplologie, but I think rather that Nodhas is laying a trap.) On the basis of other tellings of the Emuṣa myth, the word to supply with pacatám is odanám ‘rice-porridge’; cf. VIII.69.14, 77.6, 10.

The final pāda is quite artfully composed, beginning and ending with alliterative phrases: vídhyad varāhám and ádrim ástā. Moreover, the first of these is a variant of the very common formula that compresses the Vṛtra slaying, áhann áhim “he/you slew the serpent.” Here, with the victim beginning with v-, the poet substitutes a verb beginning with v-.

As soon as, at libations of his mother, great Visnu had drunk up the draught, he plundered.
The dainty cates, the cooked mess; but One stronger transfixed the wild boar, shooting through the mountain.

Bei seiner Mutter Somaspenden hat er sogleich den Trank seines großen Vaters getrunken, seine Lieblingsspeisen. Vishnu, der Stärkere, stahl den gekochten Reisbrei; er traf den Eber durch den Fels hindurch schießend.

Sogleich erstarkt noch bei der Mutter Säften, als er den Trank geschlürft, die schöne Speise, Stahl wirksam siegreich er den hellentflammten und traf den Eber über Felsen schiessend.

Это у своей матери на выжиманиях сомы он сразу
Выпил напиток великого (отца), любимые яства.
Более сильный Вишну отнял вареную (пищу).
Ранил кабана, стреляя сквозь скалу, стрелок.

• इन्द्र:
• नोधा गौतमः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर वह कैसा है, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - जो (अस्य) इस (मातुः) शत्रु और अपने बल का परिमाण करनेवाले सभाध्यक्ष के (सवनेषु) ऐश्वर्यों में (महः) बड़े (पचतम्) परिपक्व (चारु) सुन्दर (पितुम्) संस्कार किये हुए अन्न को (पपिवान्) खाने-पीने तथा (सहीयान्) अतिशय करके सहन करनेवाला वीर मनुष्य (अन्ना) अन्नों को (अस्ता) प्रक्षेपण करने (मुषायत्) अपने को चोर की इच्छा करते हुए के तुल्य (विष्णुः) सब विद्याओं के अङ्गों में व्यापक (अद्रिम्) पर्वताकार (वराहम्) मेघ को (तिरः) नीचे (विध्यत्) गिराते हुए सूर्य के समान शत्रुओं को (सद्यः) शीघ्र नष्ट करे (इदु) वही मनुष्य सेनाध्यक्ष होने के योग्य होता है ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे सूर्य अन्न-जल के रसों को चोर के समान हरता वा रक्षा करता हुआ, अपने किरणों से मेघ को हनन कर प्रकट करता हुआ, छिन्न-भिन्न कर अपने विजय को प्राप्त होता है, वैसे ही सेना आदि के अध्यक्ष के सेना आदि ऐश्वर्यों में स्थित हुए शूरवीर पुरुष शत्रुओं का पराजय करें ॥ ७ ॥

अन्वय: योऽस्य मातुः सभाद्यध्यक्षस्य सवनेषु महः पचतं चारु पितुं च पपिवान् सहीयान् वीरोऽन्नास्ता मुषायदिव विष्णुः सूर्योऽद्रिं वराहं तिरो विध्यदिव शत्रून् सद्यो हन्यात् स इदु सेनाध्यक्षो योग्यो भवति ॥ ७ ॥

पुनः स कीदृश इत्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अस्य) सभाध्यक्षस्य (इत्) अपि (उ) वितर्के (मातुः) परिमाणकर्त्तुः (सवनेषु) ऐश्वर्येषु (सद्यः) समानेऽहनि (महः) महत् (पितुम्) सुसंस्कृतमन्नम् (पपिवान्) रसान् पीतवान् (चारु) सुन्दरम् (अन्ना) अन्नानि (मुषायत्) आत्मनः स्तेयमिच्छत्। अत्र घञर्थे कविधानम् (अष्टा०वा०३.३.५८) इति कः प्रत्ययः, ततः सुप आत्मनः क्यच्। (अष्टा०३.१.८) इति क्यच्, न छन्दस्यपुत्रस्य। (अष्टा०७.४.३५) इतीत्वनिषेधः। (विष्णुः) सर्वविद्याङ्गव्यापनशीलः (पचतम्) परिपक्वम् (वराहम्) मेघम् (सहीयान्) अतिशयेन सोढा (विध्यत्) विध्यति मेघम् (तिरः) अधोगमने (अद्रिम्) पर्वताकारम् (अस्ता) प्रक्षेप्ता ॥ ७ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथा सूर्योऽन्नजलरसान् चोरयन् गोपायन् स्वकिरणैर्मेघं संहत्य प्रकटयन् छित्वा निपात्य विजयते, तथैव सेनाद्यध्यक्षस्य सेनाद्यैश्वर्येषु स्थिताः शूरवीराः पुरुषाः शत्रून् विजयेरन् ॥ ७ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जसा सूर्य अन्न व जलाच्या रसांना चोराप्रमाणे हरण करून आपल्या किरणांनी मेघांचे हनन करतो व विदीर्ण करून विजय मिळवितो. तसेच सेनाध्यक्षाच्या सेना इत्यादी ऐश्वर्यात स्थित असलेल्या शूरवीर पुरुषांनी शत्रूंचा पराजय करावा. ॥ ७ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - नोधा गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अस्मा᳓ इ᳓द् उ · ग्ना᳓श् चिद् देव᳓पत्नीर्
इ᳓न्द्राय अर्क᳓म् अहिह᳓त्य ऊवुः
प᳓रि द्या᳓वापृथिवी᳓ जभ्र उर्वी᳓
न᳓ अस्य ते᳓ महिमा᳓नम् प᳓रि ष्टः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M;; gautamī; see Arnold (1905) 240–1
genre M;; gautamī; see Arnold (1905) 240–1
genre M;; gautamī; see Arnold (1905) 240–1
genre M;; gautamī; see Arnold (1905) 240–1

Morph
asmaí ← ayám (pronoun)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

cit ← cit (invariable)

devápatnīḥ ← devápatnī- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

gnā́ḥ ← gnā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

ít ← ít (invariable)

u ← u (invariable)

ahihátye ← ahihátya- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

arkám ← arká- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

índrāya ← índra- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

ūvuḥ ← √u- 2 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

dyā́vāpr̥thivī́ ← dyā́vāpr̥thivī́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:DU}

jabhre ← √bhr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

pári ← pári (invariable)

urvī́ ← urú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:DU}

asya ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

mahimā́nam ← mahimán- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)

pári ← pári (invariable)

staḥ ← √as- 1 (root)
{number:DU, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

té ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

अ॒स्मै । इत् । ऊं॒ इति॑ । ग्नाः । चि॒त् । दे॒वऽप॑त्नीः । इन्द्रा॑य । अ॒र्कम् । अ॒हि॒ऽहत्ये॑ । ऊ॒वु॒रित्यू॑वुः ।
परि॑ । द्यावा॑पृथि॒वी इति॑ । ज॒भ्रे॒ । उ॒र्वी इति॑ । न । अ॒स्य॒ । ते इति॑ । म॒हि॒मान॑म् । परि॑ । स्त॒ इति॑ स्तः ॥

• asmā ← asmai ← idam
• [noun], dative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• gnāś ← gnāḥ ← gnā
• [noun], nominative, plural, feminine
• “goddess.”

• cid ← cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• devapatnīr ← deva
• [noun], masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• devapatnīr ← patnīḥ ← patnī
• [noun], nominative, plural, feminine
• “wife; mistress; queen.”

• indrāyārkam ← indrāya ← indra
• [noun], dative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• indrāyārkam ← arkam ← arka
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Calotropis gigantea Beng.; sun; copper; Surya; hymn; twelve; fire; beam.”

• ahihatya ← ahi
• [noun], masculine
• “snake; lead; nāga; Nāga; ahi [word]; Vṛtra.”

• ahihatya ← hatye ← hatya
• [noun], locative, singular, neuter
• “killing.”

• ūvuḥ ← ve
• [verb], plural, Perfect indicative
• “weave.”

• pari
• [adverb]
• “from; about; around.”

• dyāvāpṛthivī
• [noun], accusative, dual, feminine
• “heaven and earth; dyāvāpṛthivī [word].”

• jabhra ← jabhre ← bhṛ
• [verb], singular, Perfect indicative
• “bring; hold; fill; support; wear; possess; carry; nourish; keep; hire; have; satiate; follow; bear.”

• urvī ← uru
• [noun], accusative, dual, feminine
• “wide; broad; great; uru [word]; much(a); excellent.”

• nāsya ← na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• nāsya ← asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• te ← tad
• [noun], nominative, dual, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• mahimānam ← mahiman
• [noun], accusative, singular, masculine
• “greatness; power; mahiman.”

• pari
• [adverb]
• “from; about; around.”

• ṣṭaḥ ← staḥ ← as
• [verb], dual, Present indikative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

अस्मै एव इन्द्राय अहिहत्ये अहेर्वृत्रस्य हनने निमित्तभूते सति ग्नाश्चित् गमनस्वभावा अपि स्थिताः देवपत्नीः देवानां पालयित्र्यो गायत्र्याद्या देवताः अर्कम् अर्चनसाधनं स्तोत्रम् ऊवुः समतन्वत चक्रुरित्यर्थः । स च इन्द्रः उर्वी विस्तृते द्यावापृथिवी द्यावापृथिव्यौ परि जभ्रे स्वतेजसा परिजहार अतिचक्रामेत्यर्थः । ते द्यावापृथिव्यौ अस्य इन्द्रस्य महिमानं न परि ष्टः न परिभवतः ॥ ऊवुः । ‘वेञ् तन्तुसंताने ‘। लिटि ‘ वेञो वयिः’ (पा. सू. २. ४. ४१ )। लिटः कित्त्वात् यजादित्वेन संप्रसारणे क्रियमाणे यकारस्य ‘लिटि वयो यः’ (पा. सू. ६. १. ३८) इति प्रतिषेधात् वकारस्य संप्रसारण परपूर्वत्वं द्विर्वचनादि। ‘वश्चास्यान्यतरस्यां किति’ (पा. सू. ६. १. ३९) इति यकारस्य वकारादेशः । जभ्रे। ‘हृञ् हरणे’। लिटि ञित्वात् कर्त्रभिप्राये आत्मनेपदम् । हृग्रहोर्भः’ इति भत्वम् । उर्वी। उरुशब्दात् ‘वोतो गुणवचनात्’ इति ङीष् । ‘वा छन्दसि’ इति पूर्वसवर्णदीर्घत्वम् । स्तः । अस्तेर्लटि रूपम्। उपसर्गप्रादुर्भ्यामिति षत्वं सांहितिकम्॥

English translation:

“To that Indra the women, the wives of the gods, addressed their hymns, on the destruction of Ahi; he encompasses the extensive heaven and earth; they two do not surpass your vastness.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Wives of the gods are person nified gāyatrī and other metres of the Vedas; gnāḥ, preceding devapatnīḥ means: feminine les whose nature is locomotive: gamanasvabhāvaḥ

Just for this one, for Indra, even the ladies, the Wives of the Gods, wove a chant at the Vr̥tra-smashing.
He held encircled broad heaven and earth; they did not encompass his greatness.

Although I tr. devápatnīḥ as ‘wives of the gods’, it is of course grammatically a bahuvrīhi ‘having the gods as husbands’ (with the fem. stem patnī- substituted for the masc. equivalent pati- in this feminine adjective). It reminds us of dāsápatnī- ‘having a Dāsa for a husband’, applied to the waters confined by Vṛtra, often identified as a Dāsa, most famously in I.32.11 but also twice elsewhere of the waters and Vṛtra (V.30.5, VIII.96.13). Since the context here is the Vṛtra battle (ahihátye), the complementary terminology is probably deliberate.

Jesse Lundquist notes that there is complementarity also in the second hemistich: 8c has pári jabhre with Indra as subject and dyā́vāprthivī ́as object, while 8d reverses this: ná … pári staḥ with dyā́vāprthiv ̥ ī ́as implicit subj. and Indra as implicit object (via his mahimā́nam). This theme and its lexicon are picked up in the 9ab: mahitvám / divás pṛthivyā́ḥ páry antárikṣāt.

To him, to Indra, when he slew the Dragon, the Dames, too, Consorts of the Gods, wove praises.
The mighty heaven and earth hath he encompassed: thy greatness heaven and earth, combined, exceed not.

Ihm, dem Indra, haben sogar die Götterfrauen, die Gemahlinnen der Götter im Drachenkampf ein Preislied erschallen lassen. Er hält Himmel und Erde umfasst, die weiten; Nicht umschließen die beiden seine Größe.

Ihm woben auch die Fraun, die Götterweiber dem Indra Loblied, als er schlug den Drachen, Er hat umfasst die weiten Erd’ und Himmel, nicht kommen gleich sie beide deiner Grösse.

Это ему даже жены, супруги богов,
Индре, соткали песню при убийстве змея.
Он охватил небо и землю, обоих широких.
Его величия они не объемлют.

• इन्द्र:
• नोधा गौतमः
• भुरिक्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर वह कैसा है, यह विषय अगले मन्त्र में कहा है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे सभापति ! जैसे यह सूर्य्य (द्यावापृथिवी) प्रकाश और भूमि को (जभ्रे) धारण करता वा जिसके वश में (उर्वी) बहुधा रूपप्रकाशयुक्त पृथिवी है (अस्य) जिस इस सभाध्यक्ष के (अहिहत्ये) मेघों के हनन व्यवहार में (चित्) प्रकाश भूमि की (महिमानम्) महिमा के (न) (परि स्तः) सब प्रकार छेदन को समर्थ नहीं हो सकते, वैसे उस (अस्मै) इस (इन्द्राय) ऐश्वर्य प्राप्त करनेवाले सभाध्यक्ष के लिये (इदु) ही (देवपत्नीः) विद्वानों से पालनीय पतिव्रता स्त्रियों के सदृश (ग्नाः) वेदवाणी (अर्कम्) दिव्यगुणुसम्पन्न अर्चनीय वीर पुरुष को (पर्यूवुः) सब प्रकार तन्तुओं के समान विस्तृत करती हैं, वही राज्य करने के योग्य होता है ॥ ८ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे सूर्य के प्रताप और महत्त्व के आगे पृथिवी आदि लोकों की गणना स्वल्प है, वैसे ही पूर्ण विद्यावाले पुरुष के महिमा के आगे मूर्ख की गणना तुच्छ है ॥ ८ ॥

अन्वय: हे सभेश ! यथाऽयं द्यावापृथिवी जभ्रेऽस्य वशे उर्वी वर्त्तते यस्यास्याहिहत्ये द्यावापृथिवी चित् भूमिप्रकाशावपि महिमानं न परि स्तः परिछेत्तुं समर्थेन भवतस्तथा यस्मा अस्मा इन्द्रायेदु देवपत्नीर्ग्ना अर्कं पर्य्यूवुः परितः सर्वतो विस्तारयन्ति स राज्यं कर्तुं योग्यः स्यात् ॥ ८ ॥

पुनः स कीदृश इत्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अस्मै) सभाध्यक्षाय (इदु) पादपूरणे (ग्नाः) वाणीः। ग्नेति वाङ्नामसु पठितम्। (निघं०१.११) (चित्) अपि (देवपत्नीः) देवैर्विद्वद्भिः पालनीयाः (इन्द्राय) परमैश्वर्यप्रापकाय (अर्कम्) दिव्यगुणसम्पन्नमर्चनीयं वीरम् (अहिहत्ये) अहीनां मेघानां हत्या यस्मिंस्तस्मिन् (ऊवुः) तन्तुवद् विस्तारयेयुः (परि) सर्वतः (द्यावापृथिवी) भूमिप्रकाशौ (जभ्रे) धरति (उर्वी) बहुरूपे द्यावापृथिव्यौ। ऊर्वीति पृथिवीनामसु पठितम्। (निघं०१.१) (न) निषेधे (अस्य) सूर्यस्य (ते) (महिमानम्) स्तुत्यस्य पूज्यस्य व्यवहारस्य भावम् (परि) अभितः (स्तः) भवतः ॥ ८ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथा सूर्यस्य प्रतापमहत्त्वस्याग्रे पृथिव्यादीनां स्वल्पत्वं विद्यते, तथैव पूर्णविद्यावतः पुरुषस्य महिम्नोऽग्रे मूर्खस्य गणना तुच्छाऽस्तीति ॥ ८ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जसा सूर्याचा प्रभाव (प्रताप) व महत्त्व यापुढे पृथ्वी इत्यादीची गणना क्षुल्लक आहे. तसेच पूर्ण विद्यायुक्त पुरुषाच्या महिमेपुढे मूर्खाची गणना तुच्छ आहे. ॥ ८ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - नोधा गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अस्ये᳓द् एव᳓ प्र᳓ रिरिचे महित्वं᳓
दिव᳓स् पृथिव्याः᳓ प᳓रि अन्त᳓रिक्षात्
स्वरा᳓ळ् इ᳓न्द्रो द᳓म आ᳓ विश्व᳓गूर्तः
स्वरि᳓र् अ᳓मत्रो ववक्षे र᳓णाय

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M;; gautamī; see Arnold (1905) 240–1
genre M;; gautamī; see Arnold (1905) 240–1
genre M;; gautamī; see Arnold (1905) 240–1
genre M;; gautamī; see Arnold (1905) 240–1

Morph
asyá ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

evá ← evá (invariable)

ít ← ít (invariable)

mahitvám ← mahitvá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

prá ← prá (invariable)

ririce ← √ric- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

antárikṣāt ← antárikṣa- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

diváḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

pári ← pári (invariable)

pr̥thivyā́ḥ ← pr̥thivī́- (nominal stem)
{case:ABL, gender:F, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

dáme ← dáma- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

svarā́ṭ ← svarā́j- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

viśvágūrtaḥ ← viśvágūrta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ámatraḥ ← ámatra- adj. (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ráṇāya ← ráṇa- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

svaríḥ ← svarí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vavakṣe ← √vakṣ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

अ॒स्य । इत् । ए॒व । प्र । रि॒रि॒चे॒ । म॒हि॒ऽत्वम् । दि॒वः । पृ॒थि॒व्याः । परि॑ । अ॒न्तरि॑क्षात् ।
स्व॒ऽराट् । इन्द्रः॑ । दमे॑ । आ । वि॒श्वऽगू॑र्तः । सु॒ऽअ॒रिः । अम॑त्रः । व॒व॒क्षे॒ । रणा॑य ॥

• asyed ← asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• asyed ← id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• eva
• [adverb]
• “indeed; merely; thus; even; surely; same; eva [word]; successively; immediately; in truth.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• ririce ← ric
• [verb], singular, Perfect indicative
• “empty; liberate; concede; surrender; purge.”

• mahitvaṃ ← mahi
• [noun]
• “great; firm.”

• mahitvaṃ ← tvam ← tva
• [noun], nominative, singular, neuter
• “state; quality; cause; reason.”

• divas ← divaḥ ← div
• [noun], ablative, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• pṛthivyāḥ ← pṛthivī
• [noun], ablative, singular, feminine
• “Earth; pṛthivī; floor; Earth; earth; pṛthivī [word]; land.”

• pary ← pari
• [adverb]
• “from; about; around.”

• antarikṣāt ← antarikṣa
• [noun], ablative, singular, neuter
• “sky; atmosphere; air; abhra.”

• svarāḍ ← svarāj
• [noun], nominative, singular, masculine
• “svarāj; Vishnu.”

• indro ← indraḥ ← indra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• dama ← dame ← dama
• [noun], locative, singular, masculine
• “dwelling; home.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• viśvagūrtaḥ ← viśva
• [noun]
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• viśvagūrtaḥ ← gūrtaḥ ← gur
• [verb noun], nominative, singular

• svarir ← svariḥ ← svari
• [noun], nominative, singular, masculine

• amatro ← amatraḥ ← amatra
• [noun], nominative, singular, masculine

• vavakṣe ← vakṣ
• [verb], singular, Perfect indicative
• “grow; grow.”

• raṇāya ← raṇa
• [noun], dative, singular, masculine
• “battle; fight; pleasure; joy; war; combat.”

अस्येदेव । इत् इति पादपूरणः । अस्यैवेन्द्रस्य महित्वं माहात्म्यं प्र रिरिचे अतिरिच्यते । अधिकं भवतीत्यर्थः । अत्रोपसर्गो धात्वर्थस्य निवृत्तिमाचष्टे । यथा प्रस्मरणं प्रस्थानमिति । कुतः सकाशात् प्ररिरिचे इत्यत आह । दिवः द्युलोकात् पृथिव्याः भूलोकात् अन्तरिक्षात् द्यावापृथिव्योर्मध्ये वर्तमानादन्तरिक्षलोकाच्च । परि उपर्यर्थः। त्रीन् लोकानतीत्योपरि प्ररिरिचे इत्यर्थः। दमे दमयितव्ये विषये स्वराट् स्वेनैव तेजसा राजमानः विश्वगूर्तः विश्वस्मिन् सर्वस्मिन् कार्ये उद्गूर्णः समर्थः । यद्वा विश्वं सर्वमायुधं गूर्तम् उद्यतं यस्य स तथोक्तः । स्वरिः शोभनशत्रुकः । शोभने शत्रौ हन्तव्ये सति हन्ता वीर्यवत्तम इति गम्यते । यथा “ अकवारिं दिव्यं शासमिन्द्रम् ’ (ऋ. सं. ३. ४७. ५) इति । अकुत्सितारिमिति हि तस्यार्थः । अमत्रः युद्धादिषु गमनकुशलः । मात्रया इयत्तया रहितो वा । ’ अमत्रोऽमात्रो महान्भवत्यभ्यमितो वा ’ (निरु. ६. २३ ) इति यास्कः । एवंभूतः इन्द्रः रणाय रणं युद्धम् आ ववक्षे आवहति मेघान् प्रापयति । मेघैः परस्परयुद्धं कारयित्वा वृष्टिं चकारेति भावः । यद्वा । युद्धाय स्वकीयान् भटान् गमयति ॥ अस्य । ऊडिदम्’ इति विभक्तेरुदात्तत्वम् । रिरिचे। ‘रिचिर विरेचने ‘। छन्दसि लुङलङ्लिटः’ इति वर्तमाने कर्मणि लिट् । पृथिव्याः । ‘उदात्तयण:०’ इति विभक्तेरुदात्तत्वम् । स्वराट्। ‘राजृ दीप्तौ’ इत्यस्मात् ‘सत्सूद्विष° ’ इति क्विप्। व्रश्चादिना षत्वे जश्त्वम् । दमे । ‘दम उपशमे ’ इत्यस्मात् कर्मणि घञि ‘नोदात्तोपदेशस्य मान्तस्यानाचमेः ’ (पा. सू. ७. ३. ३४ ) इति वृद्धिप्रतिषेधः । घञो ञित्वादाद्युदात्तत्वम् । विश्वगूर्तः । ‘गॄ निगरणे’। अस्मात् निष्ठायां ‘श्र्युकः किति’ इति इट्प्रतिषेधः । ‘बहुलं छन्दसि ’ इति उत्वम् । हलि च ’ इति दीर्घः । यद्वा । ‘गूरी उद्यमे । अस्मात् निष्ठा । ‘नसत्तनिषत्त ’ इत्यादौ निपातनात् निष्ठानत्वाभावः । तत्पुरुषपक्षे मरुद्वृधादित्वात् पूर्वपदान्तोदात्तत्वम् । बहुव्रीहिपक्षे तु ‘बहुव्रीहौ विश्वं संज्ञायाम्’ इति असंज्ञायामपि पूर्वपदान्तोदात्तत्वम् । अमत्रः । अम गत्यादिषु । ‘अमिनक्षियजिबन्धि ’ इत्यादिना औणादिकः अत्रन्प्रत्ययः । नित्त्वादाद्युदात्तत्वम् । ववक्षे । वहेर्लेटि ‘सिब्बहुलं लेटि’ इति सिप् । ‘बहुलं छन्दसि’ इति शपः श्लुः । ढत्वकत्वषत्वानि । लोपस्त आत्मनेपदेषु’ इति तलोपः । रणाय । ‘ क्रियाग्रहणं कर्तव्यम्’ इति कर्मणः संप्रदानत्वाच्चतुर्थी । यद्वा ।’ गत्यर्थकर्मणि ’ (पा. सू. २. ३. १२ ) इति चतुर्थी ॥

अस्यैवेन्द्रस्य । इद् इति पादपूरणे । महित्वं महत्त्वं प्ररिरिचे प्ररिरिच्यते । प्रशब्दो धात्वर्थस्य निवृत्तिमाचष्टे, यथा प्रस्मरणं प्रस्थानमिति ।
एवं रेकनिवृत्तिः प्ररेकः पूरणम् ।
कुतः प्ररिरिचे?
दिवः पृथिव्या अन्तरिक्षाच् च । परि उपरि । अध्यर्थे परिशब्दः ।
दिवं पृथिवीं अन्तरिक्षं चातीत्य प्ररिरिचे । छान्दसो लिट् ।

स्वराट् स्वायत्तदीप्तिः, स्वयं राजतीति स्वराट्,
दमे दमविषये दमयितव्ये स्वराट् । दमेः घञि ‘नोदात्तोपदेशस्य’ इति वृद्ध्यभावः ।
विश्वगूर्तः सर्वस्मिन् काले उद्गूर्णः । दासीभारादिर्द्रष्टव्यः, बहुव्रीहिस्वरस्योपलक्षणत्वात् ‘बहुव्रीहौ विश्वं संज्ञायाम्’ इत्येतद्भवति ।
यद् वा - विश्वम् आयुधादिकं गूर्तम् उद्यतं यस्येति बहुव्रीहिः । ‘नसत्तनिषत्त’ इत्यत्र गूर्तशब्दो निपातितः ।
स्वरिः स्वरणीयः कीर्तनीयः । स्वृ शब्दे, ‘अचः’ इतीप्रत्ययः । शोभनारिरित्वं नव[रिति वा] । अवग्रहो नेष्यते ।
अमत्रः अमनकुशलः शत्रुभञ्जनादिकुशलः । मात्रारहितोमत्रो महानित्येके ।
अत्र पृषोदरादित्वात्स्वरूपस्वरादिसिद्धिः ।
एवं महानुभावो ऽयं इन्द्रो रणाय आववक्षे आभिमुख्येन वहति । उक्तं कर्मणस्सम्प्रदानत्वम् । वहेर्लेटि ‘सिब्बहुलं लेटि’ इति सिप्, ‘लोपस्त आत्मनेपदेषु’ इति तलोपः, ‘बहुलं छन्दसि’ इति शपश्श्लुः । मेघानां संग्रामोत्पादनेन वृष्टिमुत्पाद्य प्रभूतान्नादिना अस्मननन्नादान् करोत्विति ॥

English translation:

“His magnitude verily exceeds that of the heaven, and earth and sky; Indra, self-irradiating in his dwelling, equal to every exploit, engaged with no unworthy foe, and killed in conflict, calls to battle.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Calling the clouds to battle or to collide, to genitive rate rain

Just this one—his greatness projected beyond heaven and earth, beyond the midspace.
Sovereign king, Indra, sung by all in the house, a reverberant tankard, waxed strong for battle [/for joy].

The phrase “reverberant tankard” (svarír ámatraḥ) is striking, but intelligible in Ṛgvedic context. Indra is compared to a large drinking vessel because of his immense capacity and size, also described in 8cd and 9ab; “tankard” hints at his ability to drink vast quantities of soma and implicitly promises his generosity because he can contain vast quantities of goods. I follow Oldenberg in taking all forms of ámatra- as belonging to a single stem (pace Grassmann, Lubotsky, and EWA). As for ‘reverberant’ (svarí-), it echoes svarā́ḷ, which opens the preceding pāda; it also suggests the deep sound made when a large (empty) vessel is struck and Indra’s own war-cries. (For a possibly similar image, see I.100.12.)

Yea, of a truth, his magnitude surpasseth the magnitude of earth, mid-air, and heaven.
Indra, approved by all men, self-resplendent, waxed in his home, loud-voiced and strong for battle.

Seine Größe reicht über Himmel und Erde, über das Luftreich hinaus. Indra ist der Selbstherrscher in seinem Hause, von allen gepriesen; ein nobler Herr, ein Gefäß ist er zum Kampf herangewachsen.

Es überragte wahrlich seine Grösse die weite Luft, den Himmel und die Erde; Selbstleuchtend wuchs im Hause allgepriesen der mächt’ge Indra tobend auf zum Kampfe.

Это его величие выходит за пределы
Неба, земли, воздушного пространства.
Индра-самодержец в доме (своем), всеми воспетый,
Прекрасный (убийца) врагов, неистовый, он усилился для битвы.

• इन्द्र:
• नोधा गौतमः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब सूर्य सभाध्यक्ष कैसे हैं, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - जो (विश्वगूर्त्तः) सब भोज्य वस्तुओं को भक्षण करने (स्वरिः) उत्तम शत्रुओं (अमत्रः) ज्ञानवान् वा ज्ञान का हेतु (स्वराट्) अपने आप प्रकाश सहित (इन्द्रः) परमैश्वर्ययुक्त सूर्य वा सभाध्यक्ष (दमे) उत्तम घर वा संसार में (रणाय) संग्राम के लिये (आववक्षे) रोष वा अच्छे प्रकार घात करता है वा जिस की (दिवः) प्रकाश (पृथिव्याः) भूमि और (अन्तरिक्षात्) अन्तरिक्ष से (इत्) भी (परि) सब प्रकार (महित्वम्) पूज्य वा महागुणविशिष्ट महिमा (प्र रिरिचे) विशेष हैं, उस (अस्य) इस सूर्य वा सभाध्यक्ष का (एव) ही कार्यों में उपयोग वा सभा आदि में अधिकार देना चाहिये ॥ ९ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में श्लेषालङ्कार है। मनुष्यों को जैसे सूर्य, पृथिव्यादिकों से गुण वा परिमाण के द्वारा अधिक है, वैसे ही उत्तम गुण युक्त सभा आदि के अधिपति राजा को अधिकार देकर सब कार्यों की सिद्धि करनी चाहिये ॥ ९ ॥

अन्वय: यो विश्वगूर्त्तः स्वरिरमत्रः स्वराडिन्द्रो दमे रणायाववक्षे यस्येदपि दिवः पृथिव्या अन्तरिक्षात् परि महित्वं प्ररिरिचेऽस्ति रिक्तं वर्त्तते तस्यास्यैव सभादिष्वधिकारः कार्य्येषूपयोगश्च कर्त्तव्यः ॥ ९ ॥

अथ सूर्यसभाद्यध्यक्षौ कथं भूतावित्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अस्य) सभाद्यध्यक्षस्य सूर्यस्य वा (इत्) अपि (एव) निश्चयार्थे (प्र) प्रकृष्टार्थे (रिरिचे) रिणक्ति अधिकं वर्त्तते (महित्वम्) पूज्यत्वं महागुणविशिष्टत्वं परिमाणेनाधिकत्वं च (दिवः) प्रकाशात् (पृथिव्याः) भूमेः (परि) सर्वतः (अन्तरिक्षात्) सूक्ष्मादाकाशात् (स्वराट्) यः स्वयं राजते सः (इन्द्रः) परमैश्वर्यहेतुमान् हेतुर्वा (दमे) दाम्यन्त्युपशाम्यन्ति जना यस्मिन् गृहे संसारे वा तस्मिन् (आ) आभिमुख्ये (विश्वगूर्त्तः) विश्वं सर्वं भोज्यं वस्तु निगलितं येन सः (स्वरिः) यः शोभनश्चासावरिश्च (अमत्रः) ज्ञानवान् ज्ञानहेतुर्वा (ववक्षे) वक्षति रोषं सङ्घातं करोति (रणाय) सङ्ग्रामाय ॥ ९ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र श्लेषालङ्कारः। मनुष्यैर्यथा सूर्यः पृथिव्यादिभ्यो गुणैः परिमाणेनाऽधिकोऽस्ति तथैवोत्तमगुणं सभाद्यधिपतिं राजानमधिकृत्य सर्वकार्य्यसिद्धिः कार्य्या ॥ ९ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात श्लेषालंकार आहे. जसा सूर्य पृथ्वी इत्यादीपेक्षा गुण व परिमाण यांनी अधिक असतो तसेच उत्तम गुणयुक्त सभा इत्यादीच्या अधिपती राजाला अधिकार देऊन माणसांनी सर्व कार्याची सिद्धी केली पाहिजे. ॥ ९ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - नोधा गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अस्ये᳓द् एव᳓ · श᳓वसा शुष᳓न्तं
वि᳓ वृश्चद् · व᳓ज्रेण वृत्र᳓म् इ᳓न्द्रः
गा᳓ न᳓ व्राणा᳓ · अव᳓नीर् अमुञ्चद्
अभि᳓ श्र᳓वो · दाव᳓ने स᳓चेताः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M;; gautamī; see Arnold (1905) 240–1
genre M;; gautamī; see Arnold (1905) 240–1
genre M;; gautamī; see Arnold (1905) 240–1
genre M;; gautamī; see Arnold (1905) 240–1

Morph
asyá ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

evá ← evá (invariable)

ít ← ít (invariable)

śávasā ← śávas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

śuṣántam ← √śvasⁱ- (root)

índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vájreṇa ← vájra- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

ví ← ví (invariable)

vr̥ścat ← √vr̥śc- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:ACT}

vr̥trám ← vr̥trá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

amuñcat ← √muc- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

avánīḥ ← aváni- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

gā́ḥ ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

ná ← ná (invariable)

vrāṇā́ḥ ← √vr̥- (root)
{case:ACC, gender:F, number:PL, tense:AOR, voice:PASS}

abhí ← abhí (invariable)

dāváne ← √dā- 1 (root)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

sácetāḥ ← sácetas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

śrávaḥ ← śrávas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

अ॒स्य । इत् । ए॒व । शव॑सा । शु॒षन्त॑म् । वि । वृ॒श्च॒त् । वज्रे॑ण । वृ॒त्रम् । इन्द्रः॑ ।
गाः । न । व्रा॒णाः । अ॒वनीः॑ । अ॒मु॒ञ्च॒त् । अ॒भि । श्रवः॑ । दा॒वने॑ । सऽचे॑ताः ॥

• asyed ← asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• asyed ← id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• eva
• [adverb]
• “indeed; merely; thus; even; surely; same; eva [word]; successively; immediately; in truth.”

• śavasā ← śavas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “strength; power; superiority.”

• śuṣantaṃ ← śuṣantam ← śuṣ
• [verb noun], accusative, singular
• “dry; shrivel; dry; languish.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• vṛścad ← vṛścat ← vraśc
• [verb], singular, Present injunctive
• “cleave; fell; cut off; hew.”

• vajreṇa ← vajra
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “vajra; Vajra; vajra; vajra; lightning; abhra; vajramūṣā; diamond; vajra [word]; vajrakapāṭa; vajra; vaikrānta.”

• vṛtram ← vṛtra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Vṛtra; vṛtra [word].”

• indraḥ ← indra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• gā ← gāḥ ← go
• [noun], accusative, plural, masculine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• vrāṇā ← vrāṇāḥ ← vṛ
• [verb noun], accusative, plural
• “surround; accompany; cover; cover; obstruct; check; spread; envelop.”

• avanīr ← avanīḥ ← avani
• [noun], accusative, plural, feminine
• “river; earth; floor; path; bed; course.”

• amuñcad ← amuñcat ← muc
• [verb], singular, Imperfect
• “liberate; emit; get rid of; shoot; release; put; tousle; secrete; fill into; shoot; spill; lose; ejaculate; exclude; free; remove; loosen; let go of; add; shed; want; save; defecate; heal; fart; open; abandon; discard; precipitate; reject; lay; unleash; exhale; discharge.”

• abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• śravo ← śravaḥ ← śravas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “fame; glory; ear.”

• dāvane ← dā
• [verb noun]
• “give; add; perform; put; administer; fill into; give; ignite; put on; offer; use; fuel; pour; grant; feed; teach; construct; insert; drip; wrap; pay; hand over; lend; inflict; concentrate; sacrifice; splint; poultice; create.”

• sacetāḥ ← sacetas
• [noun], nominative, singular, masculine
• “consentaneous.”

अस्यैवेन्द्रस्य शवसा बलेन शुषन्तं शुष्यन्तं वृत्रम् इन्द्रः वज्रेण वि वृश्चत् व्यच्छिनत् । तथा गा न चौरैरपहृताः गाव इव व्राणाः वृत्रेणावृतः अवनीः रक्षणहेतुभूता अपः अमुञ्चत् अवर्षीत् । तथा दावने हविर्दात्रे यजमानाय सचेताः तेन यजमानेन समानचित्तः सन् श्रवः कर्मफलभूतमन्नम् अभि आभिमुख्येन ददातीति शेषः ॥ शुषन्तम् । शुष शोषणे’। श्यनि प्राप्ते व्यत्ययेन शः । अदुपदेशात् लसार्वधातुकानुदात्तत्वे विकरणस्वर एवं शिष्यते। व्राणाः । ‘वृञ् वरणे’ । कर्मणि लटः शानचि ‘बहुलं छन्दसि’ इति यको लुक् । शानचो ङित्त्वाद्गुणाभावे यणादेशः । अवनीः । अवतेः करणे ‘अर्तिसृधृधमि° ’ ( उ. सू. २. ३५९ ) इत्यादिना अनिप्रत्ययः । प्रत्ययाद्युदात्तत्वम् । दावने । ‘आतो मनिन् ’ इति वनिप् । चतुर्थ्येकवचने अल्लोपाभावश्छन्दसः ॥ ॥ २८ ॥

English translation:

“Indra, by his vigour, cut to pieces with his thunderbolt Vṛtra, the absorber (of moisture), and set free the preserving waters, like cows (recovered from thieves); and, consentient (to the wishes)of the giver of the oblation, (grants him) food.”

Just this one—with his swelling strength Indra hewed apart snorting Vr̥tra with his mace.
The streams, pent up like cows, he released toward fame, of one mind (with them), for giving.

Numerous phonological plays in this verse: a śávasā śuṣántam; b ví vṛścad vájreṇa vṛtrám; c gā́ná vrā́nā avánīr (in this last example note the rhyme of the 1st two words with the 2nd one).

Through his own strength Indra with bolt of thunder cut piece-meal Vrtra, drier up of waters.
He let the floods go free, like cows imprisoned, for glory, with a heart inclined to bounty.

Durch seine Kraft allein zerhieb Indra mit der Keule den wütenden Vritra. Die Flüsse, die wie die Kühe eingesperrt waren, befreite er, auf Ruhm ausgehend, zu schenken einverstanden.

Den Vritra schlug mit seinem Blitze Indra, den schnaufenden durch seines Blitzes Stärke, Entliess die Ström’, wie eingesperrte Kühe, um holdgesinnt ruhmreiches Gut zu schenken.

Это только своей мощью шипящего
Вритру Индра разрубил ваджрой.
Как запертых коров, он освободил реки,
(Стремясь) навстречу славе, согласный дарить.

• इन्द्र:
• नोधा गौतमः
• पङ्क्तिः
• पञ्चमः

फिर वे कैसे हैं, इस विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - जो (सचेताः) तुल्य ज्ञानवान् (इन्द्रः) सेनाधिपति (अस्य) इस सभाध्यक्ष (एव) ही के (शवसा) बल तथा (वज्रेण) तेज से (शुषन्तम्) द्वेष से क्षीण हुए (वृत्रम्) प्रकाश के आवरण करनेवाले मेघ के समान आवरण करनेवाले शत्रु को (विवृश्चत्) छेदन करता है, वह (गाः) पशुओं को पशुओं के पालनेवाले बन्धन से छुड़ाकर वन को प्राप्त करते हुए के (न) समान (अवनीः) पृथिवी को (व्राणाः) आवरण किये हुए जल के तुल्य (दावने) देनेवाले के लिये (श्रवः) अन्न को (इत्) भी (अभ्यमुञ्चत्) सब प्रकार से छोड़ता है, वह राज्य करने को समर्थ होता है ॥ १० ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में श्लेष और उपमालङ्कार हैं। जैसे बिजुली के सहाय से सूर्य्य वा सूर्य्य के सहाय से बिजुली बढ़ के विश्व को प्रकाशित और मेघ को छिन्न-भिन्न कर भूमि में गिरा देती है, जैसे गौओं का पालनेवाला गौऔं को बन्धन से छोड़कर सुखी करता है, वैसे ही सभा सेना के अध्यक्ष मनुष्य न्याय की रक्षा और शत्रुओं को छिन्न-भिन्न और धार्मिकों को दुःखरूपी बन्धनों से छुड़ाकर सुखी करें ॥ १० ॥

अन्वय: यः सचेता इन्द्रोऽस्यैव शवसा वज्रेण शुषन्तं वृत्रं विवृश्चद्विछिनत्ति स गा न गोपालो बन्धनान्मोचयित्वा वनं गमयतीवावनीः व्राणा दावने श्रव इदपि व्राणा अपो वाभ्यमुञ्चदाभिमुख्येन मुञ्चति स राज्यं कर्तुमर्हति ॥ १० ॥

पुनस्तौ कीदृशावित्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अस्य) सभाद्यध्यक्षस्य (इत्) अपि (एव) अवधारणे (शवसा) बलेन (शुषन्तम्) द्वेषेण प्रतापेन क्षीणम् (वि) विविधार्थे (वृश्चत्) छिनत्ति (वज्रेण) शस्त्रसमूहेन तेजोवेगेन वा (वृत्रम्) मेघमिव न्यायावरकं शत्रुं (इन्द्रः) सेनाधिपतिस्तनयित्नुर्वा (गाः) पशून् (न) इव (व्राणाः) आवृताः (अवनीः) पृथिवीं प्रति (अमुञ्चत्) मुञ्चति (अभि) आभिमुख्ये (श्रवः) श्रवणमन्नं वा (दावने) दात्रे (सचेताः) समानं चेतो विज्ञानं संज्ञापनं वा यस्य सः ॥ १० ॥

भावार्थभाषाः - अत्र श्लेषोपमालङ्कारौ। यथा विद्युत्सहायेन सूर्यः सूर्यस्य सहायेन विद्युच्च प्रवृध्य विश्वं प्रकाश्य मेघं विच्छिद्य भूमौ निपातयति यथा गोपालो बन्धनादु गा विमुच्य सुखयति तथैव सभासदः सेनासदश्च न्यायं संरक्ष्य शत्रूंश्च छिन्नं भिन्नं कृत्वा धार्मिकान् दुःखबन्धनाद्विमोच्य सुखेयत् ॥ १० ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात श्लेष व उपमालंकार आहेत. जसे विद्युतच्या साह्याने सूर्य, सूर्याच्या साह्याने विद्युत वर्धित होऊन विश्वाला प्रकाशित करते व मेघाला छिन्नविछिन्न करून भूमीवर पाडते. जसा गोपाळ गाईंना बंधनातून मुक्त करून सुखी करतो. तसेच सभेच्या सेनाध्यक्षाने न्यायाने रक्षण करून शत्रूंना विदीर्ण करावे व धार्मिकांना दुःखबंधनातून सोडवून सुखी करावे. ॥ १० ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - नोधा गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अस्ये᳓द् उ त्वेष᳓सा रन्त सि᳓न्धवः
प᳓रि य᳓द् · व᳓ज्रेण सीम् अ᳓यछत्
ईशानकृ᳓द् · दाशु᳓षे दशस्य᳓न्
तुर्वी᳓तये · गाधं᳓ तुर्व᳓णिः कः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M;; gautamī; see Arnold (1905) 240–1
genre M;; gautamī; see Arnold (1905) 240–1
genre M;; gautamī; see Arnold (1905) 240–1
genre M;; gautamī; see Arnold (1905) 240–1

Morph
asyá ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ít ← ít (invariable)

ranta ← √rā- 3 (root)
{number:PL, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:MED}

síndhavaḥ ← síndhu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

tveṣásā ← tveṣás- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

u ← u (invariable)

áyachat ← √yam- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

pári ← pári (invariable)

sīm ← sīm (invariable)

vájreṇa ← vájra- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

daśasyán ← √daśasy- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

dāśúṣe ← dāśváṁs- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

īśānakŕ̥t ← īśānakŕ̥t- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

gādhám ← gādhá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

kar ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

turváṇiḥ ← turváṇi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

turvī́taye ← turvī́ti- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

अ॒स्य । इत् । ऊं॒ इति॑ । त्वे॒षसा॑ । र॒न्त॒ । सिन्ध॑वः । परि॑ । यत् । वज्रे॑ण । सी॒म् । अय॑च्छत् ।
ई॒शा॒न॒ऽकृत् । दा॒शुषे॑ । द॒श॒स्यन् । तु॒र्वीत॑ये । गा॒धम् । तु॒र्वणिः॑ । क॒रिति॑ कः ॥

• asyed ← asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• asyed ← id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• tveṣasā ← tveṣas
• [noun], instrumental, singular, neuter

• ranta ← ram
• [verb], singular, Root aorist (Ind.)
• “delight; rejoice; love; frolic; desire; give; calm; break.”

• sindhavaḥ ← sindhu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “river; Indus; sindhu [word].”

• pari
• [adverb]
• “from; about; around.”

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• vajreṇa ← vajra
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “vajra; Vajra; vajra; vajra; lightning; abhra; vajramūṣā; diamond; vajra [word]; vajrakapāṭa; vajra; vaikrānta.”

• sīm
• [adverb]

• ayacchat ← yam
• [verb], singular, Imperfect
• “concentrate; grant; restrain; cause; control; offer; cover; raise.”

• īśānakṛd ← īśāna
• [noun], masculine
• “Shiva; Īśāna; ruler; Vishnu; īśvara; overlord.”

• īśānakṛd ← kṛt
• [noun], nominative, singular, masculine
• “causing; making; performing; promotive; producing; doing; acting; writing; transforming; effecting.”

• dāśuṣe ← dāś
• [verb noun], dative, singular
• “sacrifice; give.”

• daśasyan ← daśasy
• [verb noun], nominative, singular

• turvītaye ← turvīti
• [noun], dative, singular, masculine
• “Turvīti.”

• gādhaṃ ← gādham ← gādha
• [noun], accusative, singular, neuter
• “ford.”

• turvaṇiḥ ← turvaṇi
• [noun], nominative, singular, masculine
• “victorious; overpowering.”

• kaḥ ← kṛ
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

अस्यैवेन्द्रस्य त्वेषसा दीप्तेन बलेन सिन्धवः समुद्राः। यद्वा । गङ्गाद्याः सप्त नद्यः रन्त स्वे स्वे स्थाने रमन्ते । यत् यस्मात् अयमिन्द्रः वज्रेण सीम् एनान् सिन्धून् वज्रेण परि अयच्छत् परितो नियमितवान् । अपि च ईशानकृत् वृत्रादिशत्रुवधेनात्मानमैश्वर्यवन्तं कुर्वन् इन्द्रः दाशुषे हविर्दत्तवते यजमानाय फलं दशस्यन् प्रयच्छन् तुर्वणिः तूर्णसंभजनः । ‘तुर्वणिस्तूर्णवनिः ’ (निरु. ६. १४) इति यास्कः । यद्वा । तुर्विता शत्रूणां हिंसिता । एवंभूत इन्द्रः तुर्वीतये एतत्संज्ञाय उदके निमग्नाय ऋषये गाधम् अवस्थानयोग्यं धिष्ण्यप्रदेश कः अकार्षीत् ॥ रन्त । ‘रमु क्रीडायाम् । छान्दसे लङि बहुवचने ’ बहुलं छन्दसि’ इति शपो लुक् । धातोरन्त्यलोपश्छान्दसः । अयच्छत्। ‘यम उपरमे’। इषुगमियमां छः’ इति छत्वम् । कः । करोतेर्लुङि ‘ मन्त्रे घसह्वरणश° ’ ( पा. सू. २. ४. ८० ) इत्यादिना च्लेर्लुक् । गुणः । हल्ङ्यादिना तलोपः। ‘बहुलं छन्दस्यमाङयोगेऽपि ’ इति अडभावः ॥

English translation:

“Through his power, the rivers sport, since he has opened (a way for them) by his thunderbolt; establishing his supremacy and granting a (recompense) to the giver (of the oblation), he, the swift-moving provided a resting plural ce for Tūrvīti.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Tūrvīti is a ṛṣi who had been immersed in water; Indra brought him to dry land

Just this one—the rivers with their glittering came to rest when he held them encircled with his mace.
Performing the master’s part, showing favor to the pious man, the victorious one made a ford for Turvīti.

This verse nicely juxtaposes a well-known deed of Indra’s, when he stops the waters to make a ford for his client(s), with the even better known deed of releasing the stopped waters in the Vṛtra myth, treated in the preceding vs. (10). On the playful transition between these two myths here, see Jamison 2007: 113-14 n. 20. The stopping of the waters causes mild surprise immediately after a verse concerning their release.

tveṣásā is universally taken as belonging to Indra, whereas my published translation

ascribes it to the rivers. I would now probably correct this, also to take it as Indra’s: “just this one - with his turbulence/glittering,” because of the parallelism between 10a asyéd evá śávasā and 11a asyéd u tveṣáśā. But I am still disturbed by the form.

Its accent suggests that it should be adjectival, not a neuter -s-stem abstract like śávas-, despite AiG II.2.224, which implies that it is nominal despite its accent. It is curious that the expected root-accented neut. noun (*tvéṣas-) is not attested, and this is the only (supposed) attestation of the suffix-accented stem. If it is a real adjective, it could modify vájreṇa in pāda b, but this not only breaks the parallelism between 10a and 11a just noted, but, more seriously, would have to be extracted from one clause and plunked into the next. (Geldner in his note suggests supplying vájreṇa in pāda a.) The a-stem adj. tveṣá- is also sometimes used of waters, e.g., VI.61.8 tveṣáḥ … arṇaváḥ “glittering/turbulent flood,” which accounts for my original connection of tveṣásā with the rivers.

The distribution of elements in pāda b is odd, with the subordinating yád in normal 2nd position, but sīm, ordinarily another 2nd position element, just before the verb.

īśāna-kṛ́t- is variously interpreted, either with the 1st member in a direct object relationship with the 2nd – “zum Herrscher, mächtig machend” (Scarlatta’s tr; sim.

also Geldner, Renou, Witzel Gotō) - or in a sort of appositive subject relationship, “als Herrscher handelnd” (Scarlatta’s tr.; sim. Grassmann). Because the first member īśāna- is itself a participial form ‘being lord, showing mastery’, I prefer the 2nd alternative. Note also that independent ī́śāna- is used three times of Indra in this hymn (6d, 12b, 15b), and it is more likely that the same form in the compound refers to Indra’s masterful ways, not to someone else whom he makes masterful. Scarlatta allows both, though somewhat preferring the 2nd.

More phonological play: c dāśúṣe daśasyan; d turvī́taye … turváṇiḥ.

The rivers played, through his impetuous splendour, since with his bolt he compassed them on all sides.
Using his might and favouring him who worshipped, he made a ford, victorious, for Turviti.

Durch seinen Feuereifer standen die Ströme still, als er sie mit der Keule zurückhielt. Reich machend, dem Opferwilligen gefällig, bereite der Erretter dem Turviti eine Furt.

Auf seinen Antrieb rannen hin die Ströme, als er auf Vritra mit dem Blitz gezielet, Der Herrscher, Gunst dem Huldiger erweisend, macht’ freie Bahn als Sieger dem Turviti.

Это из-за его пыла остановились реки,
Когда ваджрой он их задержал.
Делая властелином, радуя почитателя,
Спаситель создал брод для Турвити.

• इन्द्र:
• नोधा गौतमः
• भुरिक्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर वह कैसा है, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अस्य) इस सभाध्यक्ष के (त्वेषसा) विद्या, न्याय, बल के प्रकाश के साथ जो वर्त्तमान शूरवीर बिजुली के समान (रन्त) रमण करते हैं (सिन्धवः) समुद्र के समान (वज्रेण) शस्त्र से (सीम्) सब प्रकार शत्रु की सेनाओं को (पर्यच्छत्) निग्रह करता है, वह (दाशुषे) दानशील मनुष्य के (ईशानकृत्) ऐश्वर्ययुक्त करनेवाला (तुर्वीतये) शीघ्र करनेवालों के लिये (दशस्यन्) दशन के समान आचरण करता हुआ (तुर्वणिः) शीघ्र करनेवालों को सेवन करनेवाला मनुष्य (गाधम्) शत्रुओं का विलोडन (कः) करता है ॥ ११ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जो मनुष्य सभाध्यक्ष वा सूर्य के सहाय से शत्रु वा मेघादिकों को जीत कर पृथिवी राज्य का सेवन कर सुखी और प्रतापी होता है, वह सब शत्रुओं के बिलोड़ने को योग्य है ॥ ११ ॥

अन्वय: अस्य सभाद्यध्यक्षस्य त्वेषसा सह वर्त्तमानाः शूराः स्तनयित्नव इव रन्तो रमन्ते यद्यः सिन्धव इव सीं वज्रेण शत्रुसेनाः पर्यच्छत्सर्वतो निगृह्णाति य ईशानकृत् तुर्वीतये दाशुषे दशस्यन् तुर्वणिः शत्रुबलं गाधं कः करोति स सेनाध्यक्षत्वमर्हति ॥ ११ ॥

पुनः स कीदृश इत्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अस्य) सभाद्यध्यक्षस्य सूर्य्यस्य वा (इत्) अपि (उ) वितर्के (त्वेषसा) विद्यान्यायबलप्रकाशेन कान्त्या वा (रन्त) रमन्ते। अत्र लङि बहुलं छन्दसि इति शपो लुक्। (सिन्धवः) समुद्रनदीवत् कठिनावगाहाः शत्रवः (परि) सर्वतः (यत्) येन (वज्रेण) शस्त्रसमूहेन छेदनाकर्षणादिगुणैः (सीम्) सेनाम् (अयच्छत्) यच्छेत् (ईशानकृत्) ईशानानैश्वर्यवतः करोतीति (दाशुषे) दानकरणशीलाय (दशस्यन्) दशति येन तद्दशस्तदिवाचरतीति। अत्र दंश धातोरसुन् प्रत्ययः स च चित्। तत उपमानादाचारे (अष्टा०३.१.१०) इति क्यच्। (तुर्वीतये) तुराणां शीघ्रकारिणां व्याप्तिस्तस्यै (गाधम्) विलोडनम् (तुर्वणिः) यस्तुरः शीघ्रकरान् वनति सम्भजति सः (कः) करोति। अयमडभावे लुङ्प्रयोगः ॥ ११ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यो मनुष्यो यस्य सभाद्यध्यक्षस्य सहायेन शत्रून् विजित्य पृथिवीराज्यं संसेव्य सुखी प्रतापी भवति, स सर्वेषां शत्रूणां विलोडनं कर्त्तुमर्हति ॥ ११ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात श्लेषालंकार आहे. जसे सूर्याच्या साह्याने मेघाला जिंकता येते तसे जो सभाध्यक्ष शत्रूंना जिंकतो तो पृथ्वीवरील राज्याचे सेवन करून सुखी होतो तोच सर्व शत्रूंचे दमन करू शकतो. ॥ ११ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - नोधा गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अस्मा᳓ इ᳓द् उ प्र᳓ भरा तू᳓तुजानो
वृत्रा᳓य व᳓ज्रम् ई᳓शानः कियेधाः᳓
गो᳓र् न᳓ प᳓र्व · वि᳓ रदा तिरश्चा᳓
इ᳓ष्यन्न् अ᳓र्णांसि अपां᳓ चर᳓ध्यै

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M;; gautamī; see Arnold (1905) 240–1
genre M;; gautamī; see Arnold (1905) 240–1
genre M;; gautamī; see Arnold (1905) 240–1
genre M;; gautamī; see Arnold (1905) 240–1

Morph
asmaí ← ayám (pronoun)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

bhara ← √bhr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

ít ← ít (invariable)

prá ← prá (invariable)

tū́tujānaḥ ← √tuj- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:MED}

u ← u (invariable)

ī́śānaḥ ← √īś- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, voice:MED}

kiyedhā́ḥ ← kiyedhā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vájram ← vájra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vr̥trā́ya ← vr̥trá- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

góḥ ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)

párva ← párvan- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

rada ← √rad- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

tiraścā́ ← tiraścā́ (invariable)

ví ← ví (invariable)

apā́m ← áp- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

árṇāṁsi ← árṇas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

carádhyai ← √carⁱ- (root)
{case:DAT, number:SG, tense:PRS}

íṣyan ← √iṣ- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

अ॒स्मै । इत् । ऊं॒ इति॑ । प्र । भ॒र॒ । तूतु॑जानः । वृ॒त्राय॑ । वज्र॑म् । ईशा॑नः । कि॒ये॒धाः ।
गोः । न । पर्व॑ । वि । र॒द॒ । ति॒र॒श्चा । इष्य॑न् । अर्णां॑सि । अ॒पाम् । च॒रध्यै॑ ॥

• asmā ← asmai ← idam
• [noun], dative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• bharā ← bhara ← bhṛ
• [verb], singular, Present imperative
• “bring; hold; fill; support; wear; possess; carry; nourish; keep; hire; have; satiate; follow; bear.”

• tūtujāno ← tūtujānaḥ ← tuj
• [verb noun], nominative, singular
• “draw.”

• vṛtrāya ← vṛtra
• [noun], dative, singular, masculine
• “Vṛtra; vṛtra [word].”

• vajram ← vajra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “vajra; Vajra; vajra; vajra; lightning; abhra; vajramūṣā; diamond; vajra [word]; vajrakapāṭa; vajra; vaikrānta.”

• īśānaḥ ← īś
• [verb noun], nominative, singular
• “govern; command; master; dominate; can; reign; control; own.”

• kiyedhāḥ ← kiyedhā
• [noun], nominative, singular, masculine

• gor ← goḥ ← go
• [noun], genitive, singular, masculine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• parva ← parvan
• [noun], accusative, singular, neuter
• “joint; knot; festival; day; articulation; knot.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• radā ← rada ← rad
• [verb], singular, Present imperative
• “dig.”

• tiraśceṣyann ← tiraścā ← tiryañc
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “horizontal; animal; tiryañc [word]; oblique; cross(a).”

• tiraśceṣyann ← iṣyan ← iṣ
• [verb noun], nominative, singular
• “desire; recommend; approve; seek; call; search; try; prefer; love; commend; assent; permit; choose.”

• arṇāṃsy ← arṇāṃsi ← arṇas
• [noun], accusative, plural, neuter
• “body of water; water.”

• apāṃ ← apām ← ap
• [noun], genitive, plural, feminine
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

• caradhyai ← car
• [verb noun]
• “car; wander; perform; travel; bore; produce; make; dwell; dig; act; observe; enter (a state); observe; cause; crop; behave; practice; heed; process; administer.”

तूतुजानः इति क्षिप्रनाम । तूतुजानः त्वरमाणः । यद्वा । शत्रून् हिंसन्। ईशानः ईश्वरः सर्वेषां कियेधाः कियतोऽनवधृतपरिमाणस्य बलस्य धाता । यद्वा । क्रममाणं शत्रुबलं दधात्यवस्थापयतीति कियेधाः । हे इन्द्र एवंभूतस्त्वम् अस्मै वृत्राय वज्रं प्र भर। इमं वृत्रं वज्रेण प्रहरेत्यर्थः । प्रहृत्य च अर्णांसि वृष्टिजलानि इष्यन् तस्मात् वृत्राद्गमयंस्त्वम् अपां चरध्यै तासामपां चरणाय भूप्रदेशं प्रति गमनाय तस्य वृत्रस्य मेघरूपस्य पर्व पर्वाण्यवयवसंधीन् तिरश्चा तिर्यगवस्थितेन वज्रेण वि रद विलिख । छिन्द्धीत्यर्थः । तत्र दृष्टान्तः । गोर्न । यथा मांसस्य विकर्तारो लौकिकाः पुरुषाः पशोरवयवानितस्ततो विभजन्ति तद्वत्। अत्र निरुक्तम्- अस्मै प्रहर तूर्णं त्वरमाणो वृत्राय वज्रमीशानः कियेधाः कियद्धा इति वा क्रममाणधा इति वा गोरिव पर्वाणि विरद मेघस्येष्यन्नर्णाँस्यपां चरणाय’ ( निरु. ६. २० ) इति ॥ भर । ‘हृग्रहोर्भः’ इति भत्वम् । “ द्व्यचोऽतस्तिङः’ इति सांहितिको दीर्घः । तूतुजानः । तुज हिंसायाम् । कानचि ‘तुजादीनां दीर्घोऽभ्यासस्य ’ इति अभ्यासस्य दीर्घत्वम् । छन्दस्युभयथा ’ इति कानचः सार्वधातुकत्वे सति ’ अभ्यस्तानामादिः’ इत्याद्युदात्तत्वम् । कियेधाः । ‘तुजता कियेधाः’ ( ऋ. सं. १. ६१.६) इत्यत्रोक्तम् । रद । ‘रद विलेखने । ‘तिङ्ङतिङः’ इति निघातः । तिरश्चा। तिरोऽञ्चतीति तिर्यङ्। ऋत्विक्’ इत्यादिना क्विन् । अनिदिताम्’ इति नलोपः । तृतीयैकवचने भसंज्ञायाम् ’ अचः’ इति अकारलोपः । श्रुत्वेन सकारस्य शकारः। उदात्तनिवृत्तिस्वरेण विभक्तेरुदात्तत्वम्। इष्यन् । ‘इष गतौ ’ इत्यस्मात् अन्तर्भावितण्यर्थात् शतरि ‘दिवादिभ्यः श्यन्’ । तस्य नित्त्वादाद्युदात्तत्वम् । चरध्यै। ‘तुमर्थे सेसेन्’ इति चरतेः अध्यैप्रत्ययः॥

English translation:

“Indra, who are the quick moving and strength-endowed lord (of all), hurl your thunderbolt against this Vṛtra and sever his joints, as (butchers cut up) a cow, that the rains may issue from him, and the waters flow (over the earth).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

The text says, ‘cut in pieces the limbs of Vṛtra, as of a cow’ (gorna);

Added: ‘as worldly men, the carvers (vikaratāraḥ) of flesh, divide here and there the limbs of animals

Toward just this one, toward Vr̥tra, bear down the mace, thrusting, gaining mastery, conferring (who knows) how much.
Scrape through him crosswise as if through the joints of a cow, dispatching the floods of waters to wander.

On this very tricky verse, I simply reproduce (slightly paraphrased) my discussion of it in Jamison 2007: 66: The beginning of 12 appears to return us from the mythological past to the realm of the current-day poet of vss. 1-5; not only does it start with the dative pronoun after a series of verses with the genitive phrase but it continues with a standard lexeme for presenting a hymn to a divinity: prá √bhr̥: asmā́íd u prá bharā … Cf. from the same poet also with a dative recipient I.64.1b.

nódhaḥ suvrkt ̥ ím prá bharā marúdbhyaḥ “O Nodhas, present a well-turned (hymn) to the Maruts.” But the phrase in 61.12 quickly goes awry. At the opening of the next pāda, where Indra’s name has been prominently placed in previous verses (índrāya 1d, 4d, 5b, 8b), we find, most shockingly, the name of his arch-enemy, vr̥trā́ya, immediately followed by the accusative object vájram, Indra’s weapon, not the word for hymn we were expecting. The relevant parts of the half-verse asmā́íd u prá bharā…, vrtr̥ ā́ya vájram… must mean “Towards just this one, towards Vr̥tra, bear down the mace…” The poet has simply tricked us, having laid a trap with conventional phraseology and syntax and with the stylistic patterns established earlier in the hymn. He also skillfully exploits the morphological ambiguity of the verb form bharā: given the pattern set in vss. 1-5 we are primed to interpret bharā as a 1st sg. subjunctive (cf. indicative bhárāmi in vss 2-3), but as the half verse unfolds, it becomes clear that bharā must rather be taken as a metrically lengthened 2nd sg.

imperative. [end of citation] In order to let the audience in on the trick, the poet has imported much of verse 6, the first mention of the Vṛtra conflict in this hymn: 6d reads tujánn ī́śānas tujatā́kiydhā́ḥ “gaining mastery, thrusting with the thrusting (mace), while conferring (who knows) how much,” while 12ab echoes this with … tū́tujāno, … ī́śānaḥ kiyedhā́ḥ “thrusting, gaining mastery, conferring (who knows) how much.” In d íṣyan echoes ī́śānaḥ of pāda b (as well as 11c) and anticipates iṣṇānáḥ of 13c.

Vast, with thine ample power, with eager movement, against this Vrtra cast thy bolt of thunder.
Rend thou his joints, as of an ox, dissevered, with bolt oblique, that floods of rain may follow.

Auf ihn schleudere im Anlauf die Keule, auf Vritra, allvermögend, was es auch sei schaffend! Wie das Gelenk des Rindes zerteile ihn quer durch, indem du die Wasserfluten zum Laufen loslässest!

Auf diesen Vritra schleudre heftig stürmend den Blitz, als Herrscher vieles Gut verleihend; Wie Rindersehnen schneide mitten durch ihn, die Flut entlassend, dass die Wasser strömen.

Это ему быстро принеси
Ваджру для Вритры, (ведь он) властный, добивающийся чего угодно.
Как быка – по суставу, раздели его наискось,
Посылая струиться бурные потоки вод!

• इन्द्र:
• नोधा गौतमः
• पङ्क्तिः
• पञ्चमः

फिर वह कैसा है, यह विषय अगले मन्त्र में कहा है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे सभाध्यक्ष (कियेधाः) कितने गुणों को धारण करनेवाला (ईशानः) ऐश्वर्ययुक्त (तूतुजानः) शीघ्र करनेहारे आप जैसे सूर्य्य (अपाम्) जलों के सम्बन्ध से (अर्णांसि) जलों के प्रवाहों को (चरध्यै) बहाने के अर्थ (वृत्राय) मेघ के वास्ते वर्त्तता है, वैसे (अस्मै) इस शत्रु के वास्ते शस्त्र को (प्र) अच्छे प्रकार (भर) धारण कर (तिरश्चा) टेढ़ी गतिवाले वज्र से (गोर्न) वाणियों के विभाग के समान (पर्व) उस के अङ्ग-अङ्ग को काटने को (इष्यन्) इच्छा करता हुआ (इदु) ऐसे ही (विरद) अनेक प्रकार हनन कीजिये ॥ १२ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। हे सेनापते ! आप जैसे प्राणवायु से तालु आदि स्थानों में जीभ का ताड़न कर भिन्न-भिन्न अक्षर वा पदों के विभाग प्रसिद्ध होते हैं, वैसे ही सभाध्यक्ष शत्रु के बल को छिन्न-भिन्न और अङ्गों को विभागयुक्त करके इसी प्रकार शत्रुओं को जीता करे ॥ १२ ॥

अन्वय: हे सभाद्यध्यक्ष ! कियेधा ईशानस्तूतुजानस्त्वं सूर्योऽपामर्णांसि चरध्यै निपातयन् वृत्रायेवास्मै शत्रवे वृत्राय वज्रं प्रभर तिरश्चा वज्रेण गोर्न वाचो विभागमिव तस्य पर्वाङ्गमङ्गं छेत्तुमिष्यन्निदु विरद विविधतया हिन्धि ॥ १२ ॥

पुनः स कीदृश इत्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अस्मै) वक्ष्यमाणाय (इत्) अपि (उ) उक्तार्थे (प्र) प्रकृष्टतया (भर) धर (तूतुजानः) त्वरमाणः (वृत्राय) मेघायेव शत्रवे (वज्रम्) शस्त्रसमूहम् (ईशानः) ऐश्वर्यवानैश्वर्यहेतुर्वा (कियेधाः) कियतो गुणान् धरतीति (गोः) वाचः (न) इव (पर्व) अङ्गमङ्गम् (वि) विशेषार्थे (रद) संसेध (तिरश्चा) तिर्यग्गत्या (इष्यन्) जानन् (अर्णांसि) जलानि (अपाम्) जलानाम् (चरध्यै) चरितुं भक्षितुं गन्तुम् ॥ १२ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। हे सेनेश ! त्वं यथा प्राणवायुना ताल्वादिषु ताडनं कृत्वा भिन्नान्यक्षराणि पदानि विभज्यन्ते, तथैव शत्रोर्बलं छिन्नं भिन्नं कृत्वाङ्गानि विभक्तानि कृत्वैवं विजयस्व ॥ १२ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. हे सेनापती ! जसे प्राणवायूद्वारे टाळू इत्यादी स्थानी जिभेचे ताडन करून भिन्न भिन्न अक्षर किंवा पदांचे विभाग प्रकट होतात. तसेच सभाध्यक्षाने शत्रूचे बल नष्ट करून त्यांच्या अंगांना छेदून शत्रूंना जिंकावे. ॥ १२ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - नोधा गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अस्ये᳓द् उ · प्र᳓ ब्रूहि पूर्विया᳓णि
तुर᳓स्य · क᳓र्माणि न᳓व्य उक्थइः᳓
युधे᳓ य᳓द् · इष्णान᳓ आ᳓युधानि
ऋघाय᳓माणो निरिणा᳓ति श᳓त्रून्

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M;; gautamī; see Arnold (1905) 240–1
genre M;; gautamī; see Arnold (1905) 240–1
genre M;; gautamī; see Arnold (1905) 240–1
genre M;; gautamī; see Arnold (1905) 240–1

Morph
asyá ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

brūhi ← √brū- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

ít ← ít (invariable)

prá ← prá (invariable)

pūrvyā́ṇi ← pūrvyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

u ← u (invariable)

kármāṇi ← kárman- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

návyaḥ ← návyas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

turásya ← turá- 1 (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ukthaíḥ ← ukthá- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

ā́yudhāni ← ā́yudha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

iṣṇānáḥ ← √iṣ- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yudhé ← yúdh- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

niriṇā́ti ← √rī- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

r̥ghāyámāṇaḥ ← √r̥ghāy- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

śátrūn ← śátru- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

अ॒स्य । इत् । ऊं॒ इति॑ । प्र । ब्रू॒हि॒ । पू॒र्व्याणि॑ । तु॒रस्य॑ । कर्मा॑णि । नव्यः॑ । उ॒क्थैः ।
यु॒धे । यत् । इ॒ष्णा॒नः । आयु॑धानि । ऋ॒घा॒यमा॑णः । नि॒ऽरि॒णाति॑ । शत्रू॑न् ॥

• asyed ← asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• asyed ← id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• brūhi ← brū
• [verb], singular, Present imperative
• “say; tell; describe; speak; state; answer; call; explain; address; proclaim; talk; talk; choose.”

• pūrvyāṇi ← pūrvya
• [noun], accusative, plural, neuter
• “first; precedent; age-old; excellent; former(a).”

• turasya ← tura
• [noun], genitive, singular, masculine
• “powerful; noble; noble.”

• karmāṇi ← karman
• [noun], accusative, plural, neuter
• “action; saṃskāra; ritual; procedure; karman; treatment; object; function; production; job; operation; karman [word]; act; job; passive voice; activity; consequence; function; yajña; pañcakarman; cooking; occupation; profession; construction; duty; method; natural process; duty; therapy.”

• navya ← navyaḥ ← navyas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “new.”

• ukthaiḥ ← uktha
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “hymn; praise; uktha [word]; encomium.”

• yudhe ← yudh
• [verb noun]
• “fight; overcome.”

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• iṣṇāna ← iṣṇānaḥ ← iṣ
• [verb noun], nominative, singular
• “send.”

• āyudhāny ← āyudhāni ← āyudha
• [noun], accusative, plural, neuter
• “weapon; āyudha [word].”

• ṛghāyamāṇo ← ṛghāyamāṇaḥ ← ṛghāy
• [verb noun], nominative, singular

• niriṇāti ← nirī ← √ri
• [verb], singular, Present indikative
• “disperse.”

• śatrūn ← śatru
• [noun], accusative, plural, masculine
• “enemy; foe; enemy; Asura.”

उक्थैः शस्त्रैः नव्यः स्तुत्यो य इन्द्रः अस्येदु अस्यैव तुरस्य युद्धार्थं त्वरमाणस्येन्द्रस्य पूर्व्याणि पुराणानि कर्माणि एतत्कृतानि बलकर्माणि हे स्तोतः प्र ब्रूहि प्रशंस। यत् यदा युधे योधनाय आयुधानि वज्रादीनि इष्णानः अभीक्ष्ण्येन प्रेरयन् शत्रून् ऋघायमाणः हिंसंश्चेन्द्रः निरिणाति अभिमुखं गच्छति। तदानीं प्र ब्रूहीति पूर्वेण संबन्धः । पूर्व्यम् इति पुराणनाम। ‘पूर्व्यम् अह्वाय’ (नि. ३. ७. ५) इति पुराणनामसु पाठात् ॥ तुरस्य । ‘तुर त्वरणे ’ । इगुपधलक्षणः कः । नव्यः । ‘णु स्तुतौ । ‘अचो यत्’ इति यत् । गुणः । ‘धातोस्तन्निमित्तस्यैव ’ इति अवादेशः । इष्णानः । ‘इष आभीक्ष्ण्ये ’ । क्रैयादिकः । व्यत्ययेन आत्मनेपदम् । शानचः चित्त्वादन्तोतत्वम् । ऋघायमाणः। ‘नहि त्वा रोदसी उभे ऋघायमाणम् ’ ( ऋ. सं. १, १०. ८) इत्यत्र व्युत्पादितम्। निरिणाति। ‘री गतिरेषणयोः’। क्र्यादिभ्यः श्ना’। ‘प्वादीनां ह्रस्वः’ इति ह्रस्वत्वम्॥ तिपः पित्त्वादनुदात्तत्वे विकरणस्वरः शिष्यते । ‘तिङि चोदात्तवति’ इति गतेः निघातः । यद्वृत्तयोगात् “ तिङ्ङतिङः’ इति निघाताभावः ॥

English translation:

“Proclaim, with new hymns, the former exploits of that quick-moving Indra, when wielding his weapons in battle, he encounters and destroys his enemies.”

Of just this one, the precipitous—proclaim his former deeds anew with solemn words,
when, propelling his own weapons to battle, showing his mettle, he dissolves his rivals.

On this verse as a species of “poetic repair” of verse 12, see Jamison 2007: 66-67. The expected offering of praise to Indra thwarted in 12ab is successfully effected in 13ab.

Sing with new lauds his exploits wrought aforetime, the deeds of him, yea, him who moveth swiftly,
When, hurling forth his weapons in the battle, he with impetuous wrath lays low the foemen.

Seine, des Überlegenen, früheren Taten verkünde aufs Neue in Lobgedichten, daß er nach seinen Waffen zum Kampfe verlangend, drohend den Feind niederwerfe!

Des starken Indra alte Heldenthaten verkünde nun aufs neue durch Gesänge, Wie er zum Kampfe seine Waffen schwingend, im Zorne bebend niederwirft die Feinde.

Это его, стремительного (бога), прежние подвиги
Снова провозгласи в хвалебных песнях,
Чтобы возбуждая оружие для боя,
Буйствуя, он разогнал врагов.

• इन्द्र:
• नोधा गौतमः
• निचृत्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर वह सभाध्यक्ष क्या करे, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वन् मनुष्य ! (यत्) जो सभा आदि का पति जैसे (ऋघायमाणः) मरे हुए के समान आचरण करनेवाले (आयुधानि) तोप, बन्दूक, तलवार आदि शस्त्र-अस्त्रों को (इष्णानः) नित्य-नित्य सम्हालते और शोधते हुए (नव्यः) नवीन शस्त्रास्त्र विद्या को पढ़े हुए आप (युधे) संग्राम में (शत्रून्) दुष्ट शत्रुओं को (निरिणाति) मारते हो, उस (तुरस्य) शीघ्रतायुक्त (अस्य) सभापति आदि के (इत्) ही (उक्थैः) कहने योग्य वचनों से (पूर्व्याणि) प्राचीन सत्पुरुषों ने किये (कर्माणि) करने योग्य और करनेवाले को अत्यन्त इष्ट कर्मों को करता है, वैसे (प्र ब्रूहि) अच्छे प्रकार कहो ॥ १३ ॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यों को चाहिये कि सभाध्यक्ष आदि के विद्या, विनय, न्याय और शत्रुओं को जीतना आदि कर्मों की प्रशंसा करके और उत्साह देकर इन का सदा सत्कार करें तथा इन सभाध्यक्ष आदि राजपुरुषों से शस्त्रास्त्र चलाने की शिक्षा और शिल्पविद्या की चतुराई को प्राप्त हुए सेना में रहनेवाले वीर पुरुषों के साथ शत्रुओं को जीत कर प्रजा की निरन्तर रक्षा करें ॥ १३ ॥

अन्वय: हे विद्वन् ! यद्यः सभाद्यध्यक्षो यथर्घायमाण आयुधानीष्णानो नव्यो युधे शत्रून् निरिणाति तस्य तुरस्येदुक्थैः पूर्व्याणि नव्यानि च कर्माणि करोति तथा त्वं प्रब्रूहि ॥ १३ ॥

पुनः स सभाध्यक्षः किं कुर्य्यादित्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अस्य) सभाद्यध्यक्षस्य (इत्) अपि (उ) आकाङ्क्षायाम् (प्र) प्रत्यक्षे (ब्रूहि) कथय (पूर्व्याणि) पूर्वैः कृतानि (तुरस्य) त्वरमाणस्य (कर्माणि) कर्त्तुं योग्यानि कर्त्तुरीप्सिततमानि (नव्यः) नवान्येव नव्यानि नूतनानि (उक्थैः) वक्तुं योग्यैः वचनैः (युधे) युध्यन्ति अस्मिन् संग्रामे तस्मै (यत्) यः (इष्णानः) अभीक्ष्णं निष्पादयन् शोधयन् (आयुधानि) शतघ्नीभुशुण्ड्यादीनि शस्त्राणि, आग्नेयादीन्यस्त्राणि वा (ऋघायमाणः) ऋघो हिंसित इवाचरति। अत्र रघधातो बाहुलकाद् औणादिकोऽन् प्रत्ययः। सम्प्रसारणं च तत आचारे क्यङ्। (निरिणाति) नित्यं हिनस्ति (शत्रून्) वैरिणो दुष्टान् ॥ १३ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। मनुष्यैः सभाद्यध्यक्षादीनां विद्याविनयशत्रुपराजयकरणादीनि कर्माणि प्रशंस्योत्साह्यैते सदा सत्कर्त्तव्याः। एतै राजपुरुषैः शस्त्रास्त्रशिक्षाशिल्पकुशलान् सेनास्थान् वीरान् सङ्गृह्य शत्रून् पराजित्य प्रजाः सततं संरक्ष्याः ॥ १३ ॥

भावार्थभाषाः - माणसांनी सभाध्यक्ष इत्यादीच्या विद्या, विनय, न्याय व शत्रूंना जिंकणे इत्यादी कर्मांची प्रशंसा करून उत्साहित करावे व त्याचा सदैव सत्कार करावा. या सभाध्यक्ष इत्यादी राजपुरुषांनी शस्त्रास्त्र चालविण्याचे शिक्षण व शिल्पविद्येच्या चतुराईने प्राप्त झालेल्या सेनेतील वीर पुरुषांबरोबर राहून शत्रूंना जिंकून प्रजेचे सदैव रक्षण करावे. ॥ १३ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - नोधा गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अस्ये᳓द् उ भिया᳓ गिर᳓यश् च दॄळ्हा᳓+
द्या᳓वा च भू᳓मा जनु᳓षस् तुजेते
उ᳓पो वेन᳓स्य जो᳓गुवान ओणिं᳓
सद्यो᳓ भुवद् · वीरि᳓याय नोधाः᳓

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M;; gautamī; see Arnold (1905) 240–1
genre M;; gautamī; see Arnold (1905) 240–1
genre M;; gautamī; see Arnold (1905) 240–1
genre M;; gautamī; see Arnold (1905) 240–1

Morph
asyá ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

bhiyā́ ← bhī́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

ca ← ca (invariable)

dr̥ḷhā́ḥ ← √dr̥h- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, non-finite:PPP}

giráyaḥ ← girí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ít ← ít (invariable)

u ← u (invariable)

bhū́ma ← bhū́man- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ca ← ca (invariable)

dyā́vā ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

janúṣaḥ ← janúṣ- (nominal stem)
{case:ABL, number:SG}

tujete ← √tuj- (root)
{number:DU, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

jóguvānaḥ ← √gu- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

oṇím ← oṇí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

u ← u (invariable)

úpa ← úpa (invariable)

venásya ← vená- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

bhuvat ← √bhū- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

nodhā́ḥ ← nodhás- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sadyás ← sadyás (invariable)

vīryā̀ya ← vīryà- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

अ॒स्य । इत् । ऊं॒ इति॑ । भि॒या । गि॒रयः॑ । च॒ । दृ॒ळ्हाः । द्यावा॑ । च॒ । भूम॑ । ज॒नुषः॑ । तु॒जे॒ते॒ इति॑ ।
उपो॒ इति॑ । वे॒नस्य॑ । जोगु॑वानः । ओ॒णिम् । स॒द्यः । भु॒व॒त् । वी॒र्या॑य । नो॒धाः ॥

• asyed ← asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• asyed ← id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• bhiyā ← bhī
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “fear; bhī; alarm.”

• girayaś ← girayaḥ ← giri
• [noun], nominative, plural, masculine
• “mountain; adri; rock; giri [word]; hill; śilājatu.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• dṛḍhā ← dṛḍhāḥ ← dṛh
• [verb noun], nominative, plural
• “fixate; strengthen.”

• dyāvā ← div
• [noun], nominative, dual, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• bhūmā ← bhūmi
• [noun], nominative, dual, feminine
• “floor; earth; Earth; real property; region; pṛthivī; location; Earth; place; bhūja; floor; pit; bhūmi [word]; one; hole; shop; distance; country; space; land; territory; topographic point.”

• januṣas ← januṣaḥ ← janus
• [noun], ablative, singular, neuter
• “birth.”

• tujete ← tuj
• [verb], dual, Present indikative
• “draw.”

• upo ← upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• upo ← u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• venasya ← vena
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Vena.”

• joguvāna ← joguvānaḥ ← joguv ← √gu
• [verb noun], nominative, singular

• oṇiṃ ← oṇim ← oṇi
• [noun], accusative, singular, feminine
• “arm.”

• sadyo ← sadyas
• [adverb]
• “immediately; just; daily; sadyas [word].”

• bhuvad ← bhuvat ← bhū
• [verb], singular, Aorist conj./subj.
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• vīryāya ← vīrya
• [noun], dative, singular, neuter
• “potency; vīrya; heroism; potency; strength; semen; power; deed; active agent; efficacy; vīryapāramitā; gold; vigor; vīrya [word]; virility; manfulness; jewel; force.”

• nodhāḥ ← nodhas
• [noun], nominative, singular, masculine

अस्यैवेन्द्रस्य भिया पक्षच्छेदभयेन गिरयः पर्वता अपि दृळ्हाः निश्चलाः स्वस्वदेशेऽवतिष्ठन्ते । जनुषः प्रादुर्भूतादस्मादेवेन्द्रात् भीत्या द्यावा भूमा च द्यावापृथिव्यावपि तुजेते । तुजिर्हिँसार्थोsप्यत्र कम्पने द्रष्टव्यः । कम्पेते इत्यर्थः । किंच वेनस्य कान्तस्यास्य ओणिं दुःखस्यापनायकं रक्षणम् उपो जोगुवानः अनेकैः सूक्तैः पुनःपुनरुपशब्दयन् उपश्लोकयन्नित्यर्थः । एवंभूतः नोधाः ऋषिः सद्यः तदानीमेव वीर्याय भुवत् वीर्यवानभवत् ॥ द्यावा च भूमा । द्यावा भूमेत्यनयोर्मध्ये चशब्दस्य पाठश्छान्दसः। दिवो द्यावा’ इति दिव् शब्दस्य द्यावादेशः ।‘सुपां सुलुक्’ इति विभक्तेः डादेशः।‘देवताद्वन्द्वे च ’ इति उभयपदप्रकृतिस्वरत्वम् । पदद्वयप्रसिद्धिरपि सांप्रदायिकी । जनुषः । ‘जनी प्रादुर्भावे’। ‘जनेरुसिः’(उ. सु. २. २७२) इति औणादिक उसिप्रत्ययः । जोगुवानः । गुङ् अव्यक्ते शब्दे । अस्मात् यङ्लुगन्तात् व्यत्ययेन शानच् । ‘अदादिवच्च’ इति वचनात् शपो लुक् । उवङादेशः । ‘अभ्यस्तानामादिः’ इस्याद्युदात्तत्वम् । ओणिम् । ओणृ अपनयने ‘। अस्मात् औणादिक इप्रत्ययः । भुवत् । भवतेर्लेटि अडागमः । ‘बहुलं छन्दसि ’ इति शपो लुक् । ‘भूसुवोस्तिङि’ इति गुणप्रतिषेधः । नोधाः । ‘नोधा ऋषिर्भवति नवनं दधाति ’ ( निरु. ४. १६ ) इति यास्कः । तस्मात् धाञः असुन् नवशब्दस्य नोभावश्च ॥

English translation:

“Through fear of him, the stable mountains (are still), and through dread of his appearance, heaven and earth tremble; may, Nodhas, praising repeatedly the preserving power of that beloved Indra, be speedily (blessed) with vigour.”

Just this one—in fear of his birth both the firmly fixed mountains and heaven and earth thrust against each.
Constantly calling upon him [=Indra], who is a (protective) arm for the seeker, in an instant Nodhas [=the poet] will be (there) for his
[=Indra’s] (next?) manly deed.

dyā́vā ca bhū́mā has the appearance of a dual dvandva, interrupted by the ca that connects it to the NP with which it’s conjoined, giráyaś ca dṛḷhā́ḥ. But the uninterrupted dvandva is actually dyā́vābhū́mī, with a different stem for ‘earth’, and bhū́man- (n.) has no dual attested (and its dual should of course not be bhū́mā, but probably *bhūmanī). See the next hymn for a variant on this usage. It is likely that the lengthened N/A sg. form or the N/A pl. form is being used, but why? On this problem, see AiG II.1.152.

In the published translation, “other” was careless omitted at the end of the first hemistich: it should read “against each other.” The mention of the poet Nodhas at the very end of the verse has perhaps been prepared by several not entirely expected o’s: úpo … jóguvāna oṇíṃ, sadyó, only the last of which is a normal sandhi o ← -as. The poet’s fondness for his own vowel may account for the appearance of several relatively rare words: the intensive jógu- and the noun oṇí-.

When he, yea, he, comes forth the firm. Set mountains and the whole heaven and earth, tremble for terror.
May Nodhas, ever praising the protection of that dear Friend, gain quickly strength heroic.

Aus Furcht vor seiner Geburt fahren sowohl die festen Berge wie Himmel und Erde erschrocken zusammen. Ihn Anrufend, der für den Seher ein schützender Arm ist, möge Nodhas alsbald seiner Mannestat gewärtig sein.

Die festen Berge, ja auch Erd’ und Himmel bewegen sich aus Furcht vor dem gebornen, Verkündend laut die Hülfe nun des holden, mög’ Nodhas schnell zu Heldenkraft gelangen.

Это в страхе перед его рождением
Дрожат твердые горы, небо и земля.
Громко призывая (защищающую) длань провидца,
Нодхас сразу стал готовым к подвигу.

• इन्द्र:
• नोधा गौतमः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर वह कैसा हो, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - जो (जोगुवानः) अव्यक्त शब्द करने (नोधाः) सेना का नायक सभा आदि का अध्यक्ष (सद्यः) शीघ्र (वीर्य्याय) पराक्रम के सिद्ध करने के लिये (भुवत्) हो जैसे सूर्य से (दृढाः) पुष्ट (गिरयः) मेघ के समान (अस्य) इस (वेनस्य) मेधावी के (इत्) (उ) ही (भिया) भय से (च) शत्रुजन कम्पायमान होते हैं, जैसे (द्यावा) प्रकाश (च) और भूमि (तुजेते) काँपते हैं, वैसे (जनुषः) मनुष्य लोग भय को प्राप्त होते हैं, वैसे हम लोग उस सभाध्यक्ष के (उपो) निकट भय को प्राप्त न (भूम) हों और वह सभाध्यक्ष भी (ओणिम्) दुःख को दूरकर सुख को प्राप्त होता है ॥ १४ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। यह सबको निश्चय समझना चाहिये कि विद्या आदि उत्तम गुण तथा ईश्वर से जगत् के उत्पन्न होने विना सभाध्यक्ष आदि प्रजा का पालन करने और जैसे सूर्य सब लोकों को प्रकाशित तथा धारण करने को समर्थ नहीं हो सकता, इसलिये विद्या आदि श्रेष्ठगुणों और परमेश्वर ही की प्रशंसा और स्तुति करना उचित है ॥ १४ ॥

अन्वय: यो जोगुवानो नोधाः सभाध्यक्षः सद्यो वीर्याय भुवद् यथा सूर्याद् दृढा गिरयो मेघा इवाऽस्य वेनस्येदु भिया च शत्रवः कम्पन्ते यथा द्यावा च तुजेते इव जनुषो भयं प्राप्नुवन्ति नोपो भूम स ओणिमाप्नोति ॥ १४ ॥

पुनः स कीदृश इत्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अस्य) सभाद्यध्यक्षस्य (इत्) (उ) पादपूरणार्थौ (भिया) भयेन (गिरयः) मेघाः। गिरिरिति मेघनामसु पठितम्। (निघं०१.१०) (च) शत्रूणां समुच्चये (दृढाः) स्थिराः कृता (द्यावा) द्यौः प्रकाशः। अत्र सुपां सुलुग्० इत्याकारादेशः। (च) समुच्चये (भूम) भवेम (जनुषः) जनाः (तुजेते) हिंस्तः (उपो) समीपे (वेनस्य) मेधाविनः। वेन इति मेधाविनामसु पठितम्। (निघं०३.१५) (जोगुवानः) पुनः पुनरव्यक्तशब्दं कुर्वन् (ओणिम्) दुःखान्धकारस्यापनयनम् (सद्यः) शीघ्रम् (भुवत्) भवति (वीर्याय) पराक्रमसम्पादनाय (नोधाः) नायकान् प्राप्तिकरान् धरन्तीति। अत्र णीञ् धातोर्बाहुलकादौणादिको डो प्रत्ययस्तदुपपदाड्डुधाञ्धातोश्च क्विप् ॥ १४ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। न किल विद्यादिसद्गुणैरीश्वरेण जगदुत्पादितेन विना सभाद्यध्यक्षादयः प्रजाः पालयितुं यथा सूर्यः सर्वांल्लोकान् प्रकाशयितुं धर्तुं च शक्नोति तस्माद्विद्याद्युत्तमगुणग्रहणं परेशस्तवनं च कार्यम् ॥ १४ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. सर्वांनी हे निश्चित समजावे की, विद्या इत्यादी उत्तम गुण व ईश्वराकडून जगाची उत्पत्ती झाल्याखेरीज सभाध्यक्ष इत्यादी प्रजेचे पालन करण्यास व सूर्य सर्व लोकांना प्रकाशित व धारण करण्यास समर्थ होत नाही. त्यासाठी विद्या इत्यादी श्रेष्ठ गुण व परमेश्वराची प्रशंसा आणि स्तुती करणे योग्य आहे. ॥ १४ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - नोधा गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अस्मा᳓ इ᳓द् उ त्य᳓द् अ᳓नु दायि एषाम्
ए᳓को य᳓द् वव्ने᳓ भू᳓रेर् ई᳓शानः
प्र᳓ ए᳓तशं सू᳓रिये पस्पृधानं᳓
सउ᳓वश्विये · सु᳓ष्विम् आवद् इ᳓न्द्रः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M;; gautamī; see Arnold (1905) 240–1
genre M;; gautamī; see Arnold (1905) 240–1
genre M;; gautamī; see Arnold (1905) 240–1
genre M;; gautamī; see Arnold (1905) 240–1

Morph
ánu ← ánu (invariable)

asmaí ← ayám (pronoun)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

dāyi ← √dā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:PASS}

eṣām ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

ít ← ít (invariable)

tyát ← syá- ~ tyá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

u ← u (invariable)

bhū́reḥ ← bhū́ri- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ékaḥ ← éka- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ī́śānaḥ ← √īś- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, voice:MED}

vavné ← √vanⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

étaśam ← étaśa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

paspr̥dhānám ← √spr̥dh- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:MED}

prá ← prá (invariable)

sū́rye ← sū́rya- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

āvat ← √avⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

saúvaśvye ← saúvaśvya- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

súṣvim ← súṣvi- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

अ॒स्मै । इत् । ऊं॒ इति॑ । त्यत् । अनु॑ । दा॒यि॒ । ए॒षा॒म् । एकः॑ । यत् । व॒व्ने । भूरेः॑ । ईशा॑नः ।
प्र । एत॑शम् । सूर्ये॑ । प॒स्पृ॒धा॒नम् । सौव॑श्व्ये । सुष्वि॑म् । आ॒व॒त् । इन्द्रः॑ ॥

• asmā ← asmai ← idam
• [noun], dative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• tyad ← tya
• [noun], nominative, singular, neuter
• “that.”

• anu
• [adverb]
• “subsequently; behind; along; towards; because.”

• dāyy ← dāyi ← dā
• [verb], singular, Aorist passive
• “give; add; perform; put; administer; fill into; give; ignite; put on; offer; use; fuel; pour; grant; feed; teach; construct; insert; drip; wrap; pay; hand over; lend; inflict; concentrate; sacrifice; splint; poultice; create.”

• eṣām ← idam
• [noun], genitive, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• eko ← ekaḥ ← eka
• [noun], nominative, singular, masculine
• “one; single(a); alone(p); some(a); single(a); eka [word]; alone(p); excellent; each(a); some(a); one; same; alone(p); some(a); consistent; any(a); undifferentiated; disjunct.”

• yad ← yat ← yad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “who; which; yat [pronoun].”

• vavne ← van
• [verb], singular, Perfect indicative
• “obtain; gain; desire; get; like; love; overcome.”

• bhūrer ← bhūreḥ ← bhūri
• [noun], genitive, singular, masculine
• “much; many; much(a); abundant; rich; mighty; distinguished.”

• īśānaḥ ← īś
• [verb noun], nominative, singular
• “govern; command; master; dominate; can; reign; control; own.”

• praitaśaṃ ← pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• praitaśaṃ ← etaśam ← etaśa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Etaśa; horse.”

• sūrye ← sūrya
• [noun], locative, singular, masculine
• “sun; Surya; sūrya [word]; right nostril; twelve; Calotropis gigantea Beng.; sūryakānta; sunlight; best.”

• paspṛdhānaṃ ← paspṛdhānam ← spṛdh
• [verb noun], accusative, singular
• “rival.”

• sauvaśvye ← sauvaśvya
• [noun], locative, singular, neuter

• suṣvim ← suṣvi
• [noun], accusative, singular, masculine

• āvad ← āvat ← av
• [verb], singular, Imperfect
• “support; help; prefer; prefer; like.”

• indraḥ ← indra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

एकः एक एव शत्रून् जेतुं समर्थः भूरेः बहुविधस्य धनस्य ईशानः स्वामी यत् स्तोत्रं वव्ने ययाचे एषां स्तोतॄणां संबन्धि । यद्वा । विभक्तिव्यत्ययः । एतैः त्यत् तत्प्रसिद्धं स्तोत्रम् अस्मै इन्द्राय “अनु दायि अकारीत्यर्थः । उत्तरार्धस्येयमाख्यायिका । स्वश्वो नाम कश्चित् राजा । स च पुत्रकामः सूर्यमुपासांचक्रे । तस्य च सूर्य एव पुत्रो बभूव । तेन सह एतशनाम्नो महर्षेर्युद्धं जातमिति तदेतदिहोच्यते । अयम् इन्द्रः सौवश्व्ये स्वश्वपुत्रे सूर्ये पस्पृधानं स्पर्धमानं सुष्विं सोमानामभिषोतारम् एतशम् एतत्संज्ञकमृषिं प्र आवत् प्रारक्षत् ॥ दायि । बहुलं छन्दस्यमाङयोगेऽपि ’ इति अडभावः । वव्ने । वनु याचने ‘। लिटि व्यत्ययेन उपधालोपः । पस्पृधानम् । ‘स्पर्ध संघर्षे ‘। अस्मात् लिटः कानच् । द्विर्वचने ‘शर्पूर्वाः खयः’ इति पकारः शिष्यते । धात्वकारस्य लोपो रेफस्य संप्रसारणं च पृषोदरादित्वात् । चित्त्वादन्तोदात्तत्वम् । सौवश्व्ये। स्वश्वः इति जनपदशब्दः क्षत्रिये संज्ञात्वेन वर्तते । ‘वा नामधेयस्य वृद्धसंज्ञा वक्तव्या’ (पा. सू. १. १. ७३. ५) इति वृद्धसंज्ञायां ‘वृद्धेत्कोसलाजादाञ्ञ्यङ्’ (पा. सू. ४. १. १७१ ) इति अपत्यार्थे ञ्यङ्प्रत्ययः । ‘न य्वाभ्यां पदान्ताभ्याम् । (पा. सू. ७. ३. ३) इति वृद्धेः प्रतिषेधः ऐजागमश्च । ञित्त्वादादाद्युदात्तत्वम् । सुष्विम्। ‘षुञ् अभिषवे’।’ उत्सर्गश्छन्दसि’ (पा. सू. ३. २. १७१. २) इति अस्मात् किन्प्रत्ययः । लिङ्वद्भावात् द्विर्भावः । यणादेशः । उवङादेशाभावश्छान्दसः ॥

English translation:

“To him has that praise been offered which he, sole (victor over his foes), and lord of maniford wealth, prefers (to receive) from those (who praise him). Indra has defended the pious sacrificer Etaśa when contending with Sūrya, the son of Svaśva.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Legend: A king names Svaśva (lord of good horses, su aśva) was desirous of a son; he worshipped Sūrya, who was also born as the son of a king. There was a dispute between him and ṛṣi Etaśa. Indra sided with the latter

Just to this one has this (soma-drinking?) been conceded by them [=gods], since he alone won (it?), becoming master of much.
Indra aided Etaśa, who was contending for the sun; he will aid the
soma-presser contending for good horses.

I follow Geldner’s suggestion (in n. to 15a, followed by Witzel Gotō) that the unexpressed subject that is being conceded to Indra is the soma-drink. The parallel he adduces, V.29.5, contains the gods, the soma-drink, the concession, and Etaśa: ádha krátvā maghavan túbhyaṃ devā́ánu víśve adaduḥ somapéyam yát sū́ryasya harítaḥ pátantīḥ puráḥ satī́r úparā étaśe káḥ Then according to your will, o bounteous one, all the gods conceded the soma-drinking to you, when you put the flying golden mares of the Sun behind, though they were in front, in Etaśa(’s presence).

In the published translation I take eṣām as a genitival agent, somewhat reluctantly. However, Elizabeth Tucker suggests a much more attractive solution, which rescues the syntax: that eṣā́m is dependent on asmaí “just to this one of them [=gods].” The singularity of Indra would then be emphasized by the ékaḥ that begins the next pāda.

Etaśa is the horse of the Sun and is not, as far as I know, a soma-presser (the physical image is a little comical). Against all tr., I therefore do not take súṣvim in d as coreferential with étaśam in c, but rather as a second object with the verb. Nodhas is now juggling the mythic past (the aiding of Etaśa) and the desired future (the aiding of the soma-presser), as he nears the end of the hymn. I read the participle paspṛdhānám twice, once with each object, with a different desired goal in the locative for each. I also give the verb āvat two simultaneous morphological analyses, fitting its two objects: the first as augmented imperfect to the Class I present ávati, the second as perfect subjunctive to the pf. ā́va (cf. āpas, āpat taken by Hoffmann 1967: 64 n. 102, 101 n. 220, and Kümmel 2000: 118 as subjunctives to pf. ā́pa √āp ‘attain’). Although such an interpretation might be too artificial in some cases, I have no hesitation in assuming Nodhas is capable of this.

Another phonetic play: d saúvaśvi ye súṣvim

Now unto him of these things hath been given what he who rules alone o’er much, electeth.
Indra hath helped Etasa, Soma-presser, contending in the race of steeds with Surya.

Ihm Ward das von ihnen zugestanden, was er allein errungen hat, der über vieles Macht hat. Dem um den Surya kämpfenden Etasa, dem Somaopferer, stand Indra bei im Wettstreit um die besten Rosse.

So ist ihm das von Göttern zugestanden, was er begehrt, der eine viel besitzend, Er half dem Ross im Wettlauf mit der Sonne, dem Frommen half zu hohem Glücke Indra.

Это ему из (всех) них было дано то,
Чего он один мог добиться, властвуя над многим.
Эташу, борящегося за солнце,
Жертвователя сомы, Индра поддержал в конном состязании.

• इन्द्र:
• नोधा गौतमः
• विराट्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर उक्त सभाध्यक्ष और विद्युत् कैसे हैं, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - जैसे विद्वानों ने (एषाम्) इन मनुष्यादि प्राणियों को सुख (दायि) दिया हो वैसे जो (एकः) उत्तम से उत्तम सहाय रहित (भूरेः) अनेक प्रकार के ऐश्वर्य्य का (ईशानः) स्वामी (इन्द्रः) सभा आदि का पति (सूर्ये) सूर्य्यमण्डल में है, वैसे (सौवश्व्ये) उत्तम-उत्तम घोड़े से युक्त सेना में (यत्) जिस (पस्पृधानम्) परस्पर स्पर्द्धा करते हुए (सुष्विम्) उत्तम ऐश्वर्य्य के देनेवाले (एतशम्) घोड़े की (अनुवव्ने) यथायोग्य याचना करता है (त्यत्) उसको (अस्मै) इस (इदु) सभाध्यक्ष ही के लिये (प्रावत्) अच्छे प्रकार रक्षा करता है, वह सभा के योग्य होता है ॥ १५ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। मनुष्यों को उचित है कि जो बहुत सुख देने तथा घोड़ों की विद्या को जाननेवाला और उपमारहित पुरुषार्थी विद्वान् मनुष्य है, उसी को प्रजा की रक्षा करने में नियुक्त करें और बिजुली की विद्या का ग्रहण भी अवश्य करें ॥ १५ ॥

अन्वय: यथा विद्वद्भिरेषां सुखं दायि तथा य एको भूरेरीशान इन्द्रः सूर्ये इव यद्यं सौवश्व्ये पस्पृधानं सुष्विमेतशमनुवव्ने याचते त्यत्तस्मा इदु सभाद्यध्यक्षाय प्रावत् स सभामर्हति ॥ १५ ॥

पुनः सभाध्यक्षविद्युतौ कीदृशावित्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अस्मै) उक्ताय (इत्) अपि (उ) वितर्के (त्यत्) तम् (अनु) पश्चात् (दायि) दीयते (एषाम्) मनुष्याणां लोकानां वा (एकः) अनुत्तमोऽसहायः (यत्) यम् (वव्ने) याचते (भूरेः) बहुविधस्यैश्वर्यस्य (ईशानः) अधिपतिः (प्र) प्रकृष्टे (एतशम्) अश्वम्। एतश इत्यश्वनामसु पठितम्। (निघं०१.१४) (सूर्ये) सवितृप्रकाशे (पस्पृधानम्) पुनः पुनः स्पर्द्धमानम् (सौवश्व्ये) शोभना अश्वास्तुरङ्गा विद्यन्ते यासु सेनासु ते स्वश्वास्तेषां भावे (सुष्विम्) शोभनैश्वर्यप्रदम् (आवत्) रक्षेत् (इन्द्रः) सभाद्यध्यक्षः ॥ १५ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। मनुष्यैर्यो बहुसुखदाताऽश्वविद्याविदनुपमपुरुषार्थी विद्वान् मनुष्योऽस्ति स एव रक्षणे नियोजनीयः, विद्युद्विद्या च संग्राह्या ॥ १५ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जो पुष्कळ सुख देणारा व घोड्यांची विद्या जाणणारा व अनुपम पुरुषार्थी विद्वान माणूस आहे. त्यालाच माणसांनी प्रजेचे रक्षण करण्यास नियुक्त करावे व विद्युतविद्याही अवश्य ग्रहण करावी. ॥ १५ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - नोधा गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

एवा᳓ ते हारियोजना सुवृक्ति᳓
इ᳓न्द्र ब्र᳓ह्माणि गो᳓तमासो अक्रन्
आ᳓ एषु विश्व᳓पेशसं धि᳓यं धाः
प्रात᳓र् मक्षू᳓ धिया᳓वसुर् जगम्यात्

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M;; gautamī; see Arnold (1905) 240–1
genre M;; gautamī; see Arnold (1905) 240–1
genre M;; gautamī; see Arnold (1905) 240–1
genre M;; gautamī; see Arnold (1905) 240–1;; repeated line

Morph
evá ← evá (invariable)

hāriyojana ← hāriyojaná- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

suvr̥ktí ← suvr̥ktí- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

akran ← √kr̥- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

bráhmāṇi ← bráhman- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

gótamāsaḥ ← gótama- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

índra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

dhāḥ ← √dhā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

dhíyam ← dhī́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

eṣu ← ayám (pronoun)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

viśvápeśasam ← viśvápeśas- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

dhiyā́vasuḥ ← dhiyā́vasu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

jagamyāt ← √gam- (root)
{number:SG, person:3, mood:OPT, tense:PRF, voice:ACT}

makṣú ← makṣú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

prātár ← prātár (invariable)

ए॒व । ते॒ । हा॒रि॒ऽयो॒ज॒न॒ । सु॒ऽवृ॒क्ति । इन्द्र॑ । ब्रह्मा॑णि । गोत॑मासः । अ॒क्र॒न् ।
आ । ए॒षु॒ । वि॒श्वऽपे॑शसम् । धिय॑म् । धाः॒ । प्रा॒तः । म॒क्षु । धि॒याऽव॑सुः । ज॒ग॒म्या॒त् ॥

• evā ← eva
• [adverb]
• “indeed; merely; thus; even; surely; same; eva [word]; successively; immediately; in truth.”

• te ← tvad
• [noun], dative, singular
• “you.”

• hāriyojanā ← hāriyojana
• [noun], vocative, singular, masculine

• suvṛktīndra ← suvṛktī ← suvṛkti
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “praise.”

• suvṛktīndra ← indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• brahmāṇi ← brahman
• [noun], accusative, plural, neuter
• “brahman; mantra; prayer; spell; Veda; Brahmin; sacred text; final emancipation; hymn; brahman [word]; Brāhmaṇa; study.”

• gotamāso ← gotamāsaḥ ← gotama
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Gotama; gotama [word].”

• akran ← kṛ
• [verb], plural, Root aorist (Ind.)
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• aiṣu ← ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• aiṣu ← eṣu ← idam
• [noun], locative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• viśvapeśasaṃ ← viśva
• [noun]
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• viśvapeśasaṃ ← peśasam ← peśas
• [noun], accusative, singular, feminine
• “decoration; shape.”

• dhiyaṃ ← dhiyam ← dhī
• [noun], accusative, singular, feminine
• “intelligence; prayer; mind; insight; idea; hymn; purpose; art; knowledge.”

• dhāḥ ← dhā
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• prātar
• [adverb]
• “at dawn; early.”

• makṣū
• [adverb]
• “promptly; soon; quickly.”

• dhiyāvasur ← dhiyāvasuḥ ← dhiyāvasu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “wise.”

• jagamyāt ← gam
• [verb], singular, Perfect optative
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

हर्योरश्वयोर्योजनं यस्मिन् रथे स तथोक्तः । तस्य स्वामित्वेन संबन्धी हारियोजनः । हे हारियोजन इन्द्र गोतमासः गोतमगोत्रोत्पन्ना ऋषयः सुवृक्ति सुष्ठु आवर्जकान्यभिमुखीकरणकुशलानि ब्रह्माणि स्तुतिरूपाणि मन्त्रजातानि ते तव एव अक्रन् अकृषत। एषु स्तोतृषु विश्वपेशसं बहुविधरूपयुक्तं धियं धाः । धिया लभ्यत्वात् धीः धनमुच्यते । यद्वा । धीशब्दः कर्मवचनः । पश्वादिबहुविधरूपं धनम् अग्निष्टोमादिकं बहुविधरूपं कर्म वा आ धाः । धेहि स्थापय । प्रातः इदानीमिव परेद्युरपि प्रातःकाले धियावसुः बुद्ध्या कर्मणा वा प्राप्तधन इन्द्रः मक्षु शीघ्रं जगम्यात् अस्मद्रक्षणार्थमागच्छतु ॥ एव ।’ निपातस्य च ’ इति संहितायां दीर्घः । सुवृक्ति । ‘सुपां सुलुक् ’ इति शसो लुक् । अक्रन् । करोतेर्लुङि ‘मन्त्रे घसह्वर’ इत्यादिना च्लेर्लुक् । अन्तादेशः । तस्य ङित्त्वात् गुणाभावे यणादेशः । इतश्च ’ इति इकारलोपे संयोगान्तलोपे च अडागमः । धाः । ‘छन्दसि लुङ्लङ्लिटः’ इति लोडर्थे लुङि “ गातिस्था” ’ इति सिचो लुक् । ‘बहुलं छन्दस्यमाङयोगेऽपि ’ इति अडभावः॥ ॥२९॥

English translation:

“Indra, harnesser of steeds, the descendants of Gotama have offered to you prayers of efficacy to secure your presence; bestow upon them every sort of affluence; may he who has acquired wealth by pious acts, come hither quickly in the morning.”

Thus have the Gotamas made you sacred formulations for the
“Fallow-bay-yoking” (oblation), with a good twist, o Indra.
Do you confer on them an insight with all its ornaments. – Early in the morning—soon—he should come bringing goods through his
insight.

hāriyojanā is unaccented and therefore taken by most as a vocative addressed to Indra. I follow Oldenberg in emending to an accented form (hāriyojanā́), modifying bráhmāṇi. See in the next hymn bráhma hariyójanāya “formulation for the fallow-bay-yoking.” As Oldenberg points out, taking it as a vocative with Indra requires either shortening the last vowel or allowing a lengthened vocative ending (which is not usual), and possibly also shortening the first vowel.

This verse is extra-hymnic in some ways: its opening breaks the pattern set in the previous 15 vss.; it makes a meta-announcement about the contents of the hymn just recited; and it ends with the Nodhas refrain. But it also forms a ring with the first verse, with the repetition of bráhmāṇi, and with the first part of the hymn concerning the presentation of praise-hymns, with the reappearance of suvṛktí, which was a signature word there (2b, 3d, 4c).

Thus to thee, Indra, yoker of Bay Coursers, the Gotamas have brought their prayers to please thee.
Bestow upon them thought, decked with all beauty. May he, enriched with prayer, come soon and early.

So haben dir, du Trinker des Falbenanschirrungsschoppens, mit schöner Lobrede die Gotamiden eine Erbauung bereitet, o Indra. Leg in sie die Dichtung mit allen Zierden! - Recht bald am Morgen soll sich der einstellen, der durch die Weisheit Schätze erwirbt.

So haben preisend dir, der Füchse anschirrt, die Gotamer Gebet verrichtet, Indra, Lass reich mit Gut geschmückt sein ihre Andacht. Der huldvoll sorget, komme früh am Morgen.

Так тебе, о Индра – обладатель колесницы с упряжкой буланых коней,
Люди из рода Готамы с помощью прекрасных речей создали молитвы.
Вложи в них поэтический дар со всеми украшениями!
Да придет (к нам) быстро ранним утром (бог,) богатый даром видения!

• इन्द्र:
• नोधा गौतमः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर वह सभाध्यक्ष कैसा हो, इस विषय को अगले मन्त्र में कहा है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (हारियोजन) यानों में घोड़े वा अग्नि आदि पदार्थ युक्त होनेवालों को पढ़ने वा जाननेवाले (इन्द्र) परम ऐश्वर्य के प्राप्त करानेवाले (धियावसुः) बुद्धि और कर्म के निवास करनेवाले आप जो (एषु) इन स्तुति तथा विद्या पढ़नेवाले मनुष्यों में (विश्वपेशसम्) सब विद्यारूप गुणयुक्त (धियम्) धारणावाली बुद्धि को (प्रातः) प्रतिदिन (मक्षु) शीघ्र (आधाः) अच्छे प्रकार धारण करते हो तो जिन को ये सब विद्या (जगम्यात्) वार-वार प्राप्त होवें (गोतमासः) अत्यन्त सब विद्याओं की स्तुति करनेवाले (ते) आप के लिये (एव) ही (सुवृक्ति) अच्छे प्रकार दोषों को अलग करनेवाले शुद्धि किये हुए (ब्रह्माणि) बड़े-बड़े सुख करनेवाले अन्नों को देने के लिये (अक्रन्) सम्पादन करते हैं, उनकी अच्छे प्रकार सेवा कीजिये ॥ १६ ॥

भावार्थभाषाः - परोपकारी विद्वानों को उचित है कि नित्य प्रयत्नपूर्वक अच्छी शिक्षा और विद्या के दान से सब मनुष्यों को अच्छी शिक्षा से युक्त विद्वान् करें। तथा इतर मनुष्यों को भी चाहिये कि पढ़ानेवाले विद्वानों को अपने निष्कपट मन, वाणी और कर्मों से प्रसन्न करके ठीक-ठीक पकाए हुए अन्न आदि पदार्थों से नित्य सेवा करें। क्योंकि पढ़ने और पढ़ाने से पृथक् दूसरा कोई उत्तम धर्म नहीं है, इसलिये सब मनुष्यों को परस्पर प्रीतिपूर्वक विद्या की वृद्धि करनी चाहिये ॥ १६ ॥ इस सूक्त में सभाध्यक्ष आदि का वर्णन और अग्निविद्या का प्रचार करना आदि कहा है, इससे इस सूक्तार्थ की पूर्व सूक्तार्थ के साथ सङ्गति समझनी चाहिये ॥ इति श्रीयुतपरिव्राजकाचार्य्येण श्रीयुतमहाविदुषां विरजानन्दसरस्वतीस्वामिनां शिष्येण दयानन्दसरस्वतीस्वामिना विरचिते संस्कृतार्य्यभाषाभ्यां विभूषिते सुप्रमाणयुक्ते ऋग्वेदभाष्ये चतुर्थोऽध्यायः समाप्तिमगात् ॥

अन्वय: हे हारियोजनेन्द्र सभाद्यध्यक्ष ! धियावसुर्भवान् यद्येषु विद्याऽध्येतृषु जनेषु विश्वपेशसं धियं प्रातर्मक्ष्वाधास्तर्हि सर्वा विद्या जगम्यात् प्राप्नुयात्। ये गोतमासः संस्तोतारस्ते तुभ्यमेव सुवृक्ति सुष्ठु वर्जितदोषाण्यभिसंस्कृतानि ब्रह्माणि बृहत्सुखकारकाण्यन्नान्यक्रँस्तान् सुसेवताम् ॥ १६ ॥

पुनः स कीदृश इत्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (एव) अवधारणार्थे (ते) तुभ्यम् (हारियोजन) यो हरीन् तुरङ्गानग्न्यादीन् वा युनक्ति स एव तत्सम्बुद्धौ (सुवृक्ति) सुष्ठु वृक्तयो वर्जिता दोषा येभ्यस्तानि (इन्द्र) परमैश्वर्य्यप्रापक (ब्रह्माणि) बृहत्सुखकारकाण्यन्नानि (गोतमासः) गच्छन्ति स्तुवन्ति सर्वा विद्यास्तेऽतिशयिताः। गौरिति स्तोतृनामसु पठितम्। (निघं०३.१६) (अक्रन्) कुर्य्युः (आ) समन्तात् (एषु) स्तोतृषु (विश्वपेशसम्) विश्वानि सर्वाणि पेशांसि रूपाणि यस्यां ताम् (धियम्) धारणावतीं प्रज्ञाम् (धाः) धर (प्रातः) प्रतिदिनम् (मक्षु) शीघ्रम् (धियावसुः) यः प्रज्ञाकर्मभ्यां सह वसति सः (जगम्यात्) भृशं प्राप्नुयात् ॥ १६ ॥

भावार्थभाषाः - परोपकारिभिर्विद्वद्भिर्नित्यं प्रयत्नेन सुशिक्षाविद्यादानाभ्यां सर्वे मनुष्याः सुशिक्षिता विद्वांसः सम्पादनीयाः। एते चाध्यापकान् विदुषो मनोवाक्कर्मभिः सत्कृत्य सुसंस्कृतैरन्नादिभिर्नित्यं सेवन्ताम्। नहि कश्चिदपि विद्यादानग्रहणाभ्यामुत्तमो धर्मोऽस्ति तस्मात् सर्वैः परस्परं प्रीत्या विद्योन्नतिः सदा कार्य्या ॥ १६ ॥ अस्मिन् सूक्ते सभाद्यध्यक्षाऽग्निविद्याप्रचारकरणाद्युक्तमत एतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिरस्तीत्यवगन्तव्यम् ॥

भावार्थभाषाः - परोपकारी विद्वानांनी नित्य प्रयत्नपूर्वक सुशिक्षण व विद्यादान इत्यादींनी सर्व माणसांना सुशिक्षित विद्वान करावे व इतर माणसांनी अध्यापन करणाऱ्या विद्वानांना आपल्या निष्कपट मन, वाणी व कर्मांनी प्रसन्न करून उत्तम अन्न इत्यादी पदार्थांनी नित्य सेवा करावी. कारण अध्ययनापेक्षा वेगळा दुसरा कोणताही धर्म नाही. त्यासाठी सर्व माणसांनी परस्पर प्रीतिपूर्वक विद्येची वृद्धी केली पाहिजे. ॥ १६ ॥