०६०

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - नोधा गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

व᳓ह्निं यश᳓सं विद᳓थस्य केतुं᳓
सुप्रावि᳓यं · दूतं᳓ सद्यो᳓अर्थम्
द्विज᳓न्मानं रयि᳓म् इव प्रशस्तं᳓
राति᳓म् भरद् भृ᳓गवे मातरि᳓श्वा

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ketúm ← ketú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

váhnim ← váhni- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vidáthasya ← vidátha- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

yaśásam ← yaśás- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

dūtám ← dūtá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sadyóartham ← sadyóartha- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

suprāvyàm ← suprāvī́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

dvijánmānam ← dvijánman- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

iva ← iva (invariable)

praśastám ← √śaṁs- (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

rayím ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

bharat ← √bhr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:ACT}

bhŕ̥gave ← bhŕ̥gu- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

mātaríśvā ← mātaríśvan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

rātím ← rātí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

वह्नि॑म् । य॒शस॑म् । वि॒दथ॑स्य । के॒तुम् । सु॒प्र॒ऽअ॒व्य॑म् । दू॒तम् । स॒द्यःऽअ॑र्थम् ।
द्वि॒ऽजन्मा॑नम् । र॒यिम्ऽइ॑व । प्र॒ऽश॒स्तम् । रा॒तिम् । भ॒र॒त् । भृग॑वे । मा॒त॒रिश्वा॑ ॥

• vahniṃ ← vahnim ← vahni
• [noun], accusative, singular, masculine
• “fire; digestion; Plumbago zeylanica; Agni; vahni; draft horse; three; sacrificial fire; Vahni; gold; southeast; citron; charioteer; leader.”

• yaśasaṃ ← yaśasam ← yaśas
• [noun], accusative, singular, masculine
• “esteemed; celebrated; glorious; honorable.”

• vidathasya ← vidatha
• [noun], genitive, singular, neuter
• “meeting; wisdom; council.”

• ketuṃ ← ketum ← ketu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “banner; ketu; sunbeam; enemy; sign; Premna spinosa Roxb.; comet; signal; signal; luminosity.”

• suprāvyaṃ ← suprāvyam ← suprāvya
• [noun], accusative, singular, masculine

• dūtaṃ ← dūtam ← dūta
• [noun], accusative, singular, masculine
• “messenger; emissary; dūta [word].”

• sadyoartham ← sadyoartha
• [noun], accusative, singular, masculine

• dvijanmānaṃ ← dvijanmānam ← dvijanman
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Brahmin; Dvija.”

• rayim ← rayi
• [noun], accusative, singular, masculine
• “wealth; property.”

• iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• praśastaṃ ← praśastam ← praśaṃs ← √śaṃs
• [verb noun], accusative, singular
• “recommend; approve; praise; laud; favor; proclaim.”

• rātim ← rāti
• [noun], accusative, singular, feminine
• “gift; bounty; favor.”

• bharad ← bharat ← bhṛ
• [verb], singular, Present injunctive
• “bring; hold; fill; support; wear; possess; carry; nourish; keep; hire; have; satiate; follow; bear.”

• bhṛgave ← bhṛgu
• [noun], dative, singular, masculine
• “Bhṛgu; precipice; Bhṛgu; Bhṛgu; Venus; bhṛgu [word].”

• mātariśvā ← mātariśvan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “wind; Mātariśvan; Vayu; vāta.”

वह्निं हविषां वोढारं यशसं यशस्विनं विदथस्य केतुं यज्ञस्य प्रकाशयितारं सुप्राव्यं सुष्ठु प्रकर्षेण रक्षितारं दूतं देवैर्हविर्वहनलक्षणे दूत्ये नियुक्तं सद्योअर्थं यदा हवींषि जुह्वति सद्यस्तदानीमेव हविर्भिः सह देवान् गन्तारम् । यद्वा। सद्यः अर्थम् अरणं गमनं यस्य तम् । द्विजन्मानं द्वयोर्द्यावापृथिव्योररण्योर्वा जायमानं रयिमिव धनमिव प्रशस्तं प्रख्यातम् एवंभूतमग्निं मातरिश्वा वायुः भृगवे एतत्संज्ञकाय महर्षये रातिं भरत् मित्रमहरत् । अकरोदित्यर्थः। ‘रातिना संभाष्य’ ( आप. गृ. १२. १४ ) इत्यत्र रातिर्मित्रमिति कपर्दिनोक्तम् । रातिः पुत्र इत्येके । एतदर्थप्रतिपादकं मन्त्रान्तरं च भवति- रातिं भृगूणामुशिजं कविक्रतुम्’ (ऋ. सं. ३. २. ४ ) इति । वह्निम् । वहिश्रियुश्रुग्लाहात्वरिभ्यो नित्’ इति वहतेर्निप्रत्ययः । निद्वद्भावादाद्युदात्तत्वम् । यशसम् । यशस्शब्दात् उत्तरस्य विनो लुक् । व्यत्ययेनान्तोदात्तत्वम् । यद्वा । अर्शआदित्वात् अच् । स्वरः पूर्ववत् । सुप्राव्यम् । सुष्ठु प्रकर्षेणावति रक्षतीति सुप्रावीः । उपसर्गद्वयोपसृष्टात् अवतेः “ अवितॄस्तृतन्त्रिभ्य ईः’ ( उ. सू. ३. ४३८ ) इति ईकारप्रत्ययः । ‘वा छन्दसि’ इति अमि पूर्वः’ इत्यस्य विकल्पे सति यणादेशः । उदात्तस्वरितयोर्यणः’ इति स्वरितत्वम् । सद्योअर्थम् । उषिकुषिगार्तिभ्यस्थन् ’ इति अर्तेः कर्तरि थन्प्रत्ययः । सद्य एवार्थों गन्ता सद्योअर्थः । अव्ययपूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । यदि तु ‘अव्यये नञ्कुनिपातानामिति वक्तव्यम् ’ (पा. सू. ६. २. २. ३ ) इति अव्ययग्रहणेन त्रितयं गृह्येत तर्हि बहुव्रीहिस्वरो भविष्यति । मातरिश्वा । सर्वनिर्माणहेतुत्वात् माता अन्तरिक्षम् । श्वसितिरत्र गतिकर्मा। मातरि अन्तरिक्षे श्वसिति गच्छतीति मातरिश्वा । ‘ श्वन्नुक्षन्’ इत्यादौ निपातनात् रूपसिद्धिः । यद्वा । मातरि अन्तरिक्षे शु आशु असति गच्छतीति मातरिश्वा । ‘ अस गतिदीप्त्यादानेषु ’ इत्यस्मात् औणादिको ड्वन्प्रत्ययः । एतच्च यास्केनोक्तम् ( निरु. ७. २६ ) ॥

English translation:

“Mātariśvan brought, as a friend, to Bhṛgu, the celebrated Vahni, the illuminato of sacrifices, the careful protector (of his votaries), the swift-moving messenger (of the gods), the offspring of two parents, (to be to him) as it were a precious treasure.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Rātim bhṛguṇām, son of the Bhṛgus; or, the wind brought Agni to the sage Bhṛgu, as a friend (rāti); cf. arāti = enemy, one who is not a friend. Offspring of two parents: eigher of heaven and earth, or of the two pieces of wood

Glorious conveyor and beacon of the rite, pursuing (his ritual duties) well, the messenger who immediately (reaches) his goal,
of double birth, celebrated like wealth—Mātariśvan brought him as a gift to Bhr̥gu.

As ’twere Some goodly treasure Matarisvan brought, as a gift, the glorious Priest to Bhrgu,
Banner of sacrifice, the good Protector, child of two births, the swiftly moving envoy.

Mâtarisvan brought (Agni) to Bhrigu as a gift precious like wealth, of double birth 1, the carrier, the famous, the beacon of the sacrifice 2, the ready and immediately successful messenger.

Den geehrten Wagenfahrer, das Banner des Opfers, den Boten, der gut zuredet und alsbald sein Ziel erreicht, den Zweigeborenen, wie Reichtum Gepriesenen bracht Matarisvan dem Bhrigu als Gabe.

Den schönen Fährmann und des Opfers Banner, den Boten, der sehr emsig rasch zum Ziel dringt, Den zwiegebornen gleich gepriesnem Reichthum, bracht als Geschenk dem Bhrigu Matariçvan.

Прославленного возницу, знамя жертвенного собрания,
Самого полезного вестника, сразу (идущего) к цели,
Дваждырожденного, знаменитого, как богатство, –
Дар принес Матаришван для Бхригу.

• अग्निः
• नोधा गौतमः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर वह ईश्वर कैसा है, यह विषय अगले मन्त्र में कहा है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! (मातरिश्वा) अन्तरिक्ष में शयन करता वायु (भृगवे) भूजने वा पकाने के लिये (विदथस्य) युद्ध के (केतुम्) ध्वजा के समान (यशसम्) कीर्त्तिकारक (सुप्राव्यम्) उत्तमता से चलाने के योग्य (दूतम्) देशान्तर को प्राप्त करने (रातिम्) दान का निमित्त (प्रशस्तम्) अत्यन्त श्रेष्ठ (द्विजन्मानम्) वायु वा कारण से जन्मसहित (वह्निम्) सबको वहनेहारे अग्नि को (रयिमिव) उत्तम लक्ष्मी के समान (सद्योअर्थम्) शीघ्रगामी पृथिव्यादि द्रव्य को (भरत्) धरता है, वैसे तुम भी काम किया करो ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमा और वाचकलुप्तोपमालङ्कार हैं। जैसे वायु बिजुली आदि वस्तु का धारण करके सब चराऽचर लोकों का धारण करता है, वैसे राजपुरुष विद्याधर्म धारणपूर्वक प्रजाओं को न्याय में रक्खें ॥ १ ॥

अन्वय: हे मनुष्या ! यथा मातरिश्वा भृगवे विदथस्य केतुं यशसं सुप्राव्यं दूतं रातिं प्रशस्तं द्विजन्मानं वह्निं रयिमिव सद्योअर्थं भरद्धरति तथा यूयमप्याचरत ॥ १ ॥

पुनः स परेशः कीदृश इत्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (वह्निम्) पदार्थानां वोढारम् (यशसम्) कीर्त्तिकरम् (विदथस्य) विज्ञातव्यजगतोऽस्य मध्ये (केतुम्) ध्वजवद्वर्त्तमानम् (सुप्राव्यम्) सुष्ठु प्रावितं चालितुमर्हम् (दूतम्) देशान्तरप्रापकम् (सद्योअर्थम्) शीघ्रगामिपृथिव्यादि द्रव्यम् (द्विजन्मानम्) द्वाभ्यां वायुकारणाभ्यां जन्म यस्य तम् (रयिमिव) यथोत्तमां श्रियम् (प्रशस्तम्) श्रेष्ठतमम् (रातिम्) दातारम् (भरत्) धरति (भृगवे) भर्ज्जनाय परिपाचनाय (मातरिश्वा) आकाशे शयिता वायुः ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमावाचकलुप्तोपमालङ्कारौ। यथा वायुः पावकादिवस्तु धृत्वा सर्वाञ्चराऽचराल्ँलोकान् धरति तथा राजपुरुषैर्विद्या धर्मधारणपुरःसरं प्रजा न्याये धर्त्तव्याः ॥ १ ॥

या सूक्तात शरीर व यान इत्यादीमध्ये संयुक्त करण्यायोग्य अग्नीच्या दृष्टान्ताने व विद्वानांच्या गुणवर्णनाने सूक्तार्थाची पूर्वसूक्तार्थाबरोबर संगती जाणली पाहिजे.

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमा व वाचकलुप्तोपमालंकार आहेत. जसा वायू, विद्युत इत्यादी वस्तू धारण करून सर्व चराचर लोकांना धारण करतो. तसे राजपुरुषांनी विद्या, धर्मधारणा करून प्रजेला न्याय द्यावा. ॥ १ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - नोधा गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अस्य᳓ शा᳓सुर् उभ᳓यासः सचन्ते
हवि᳓ष्मन्त उशि᳓जो ये᳓ च म᳓र्ताः
दिव᳓श् चित् पू᳓र्वो नि᳓ असादि हो᳓ता
आपृ᳓छियो विश्प᳓तिर् विक्षु᳓ वेधाः᳓

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
asyá ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

sacante ← √sac- 1 (root)
{number:DU, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

śā́suḥ ← śā́sus- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

ubháyāsaḥ ← ubháya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ca ← ca (invariable)

havíṣmantaḥ ← havíṣmant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

mártāḥ ← márta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

uśíjaḥ ← uśíj- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

yé ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

asādi ← √sad- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:PASS}

cit ← cit (invariable)

diváḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

hótā ← hótar- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ní ← ní (invariable)

pū́rvaḥ ← pū́rva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

āpŕ̥chyaḥ ← āpŕ̥chya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vedhā́ḥ ← vedhás- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vikṣú ← víś- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

viśpátiḥ ← viśpáti- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

अ॒स्य । शासुः॑ । उ॒भया॑सः । स॒च॒न्ते॒ । ह॒विष्म॑न्तः । उ॒शिजः॑ । ये । च॒ । मर्ताः॑ ।
दि॒वः । चि॒त् । पूर्वः॑ । नि । अ॒सा॒दि॒ । होता॑ । आ॒ऽपृच्छ्यः॑ । वि॒श्पतिः॑ । वि॒क्षु । वे॒धाः ॥

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• śāsur ← śāsuḥ ← śāsus
• [noun], accusative, singular, neuter

• ubhayāsaḥ ← ubhaya
• [noun], nominative, plural, masculine
• “both(a).”

• sacante ← sac
• [verb], plural, Present indikative
• “accompany; follow; company; obey; participate; enter.”

• haviṣmanta ← haviṣmantaḥ ← haviṣmat
• [noun], nominative, plural, masculine
• “sacrificing.”

• uśijo ← uśijaḥ ← uśij
• [noun], nominative, plural, masculine

• ye ← yad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• martāḥ ← marta
• [noun], nominative, plural, masculine
• “man.”

• divaś ← divaḥ ← div
• [noun], ablative, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• pūrvo ← pūrvaḥ ← pūrva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “aforesaid(a); antecedent; previous(a); first; eastern; former(a); pūrva [word]; age-old; anterior; bygone; fore(a); predictive; firstborn; easterly; instrumental.”

• ny ← ni
• [adverb]
• “back; down.”

• asādi ← sad
• [verb], singular, Aorist passive
• “sit down; break down; slow; sink; crumble; fracture; perish; ride; stop; besiege; tire.”

• hotāpṛcchyo ← hotā ← hotṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Hotṛ.”

• hotāpṛcchyo ← āpṛcchyaḥ ← āpṛcchya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “āpṛcchya [word].”

• viśpatir ← viśpatiḥ ← viśpati
• [noun], nominative, singular, masculine
• “overlord; head.”

• vikṣu ← viś
• [noun], locative, plural
• “people; tribe; Vaisya; national; viś; real property; Vaisya.”

• vedhāḥ ← vedhas
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Brahma; creator; believer [worshipper]; Vishnu.”

शासुः शासितुः अस्य अग्नेः उभयासः उभयेऽपि देवा मनुष्याश्च । यद्वा । स्तुतिभिः स्तोतारो यज्ञैर्यजमानाश्च इममग्निं शासितारं सचन्ते सेवन्ते। उशिजः कामयमाना देवाः हविष्मन्तः हविषा युक्ताः ये च मर्ताः मरणधर्माणो यजमानाः । यद्वा । उशिजः इति मेधाविनाम । उशिजः मेधाविनः स्तोतारो हविष्मन्तः हविर्युक्ताः मर्ताः यजमानाः । किंच अयं होता होमनिष्पादकोऽग्निः दिवश्चित् आदित्यादपि पूर्वः उषःसु वर्तमानो भूत्वा अग्निहोत्रहोमार्थं विक्षु यजमानेषु न्यसादि अध्वर्युणा अग्न्यायतने न्यधायि स्थाप्यते । कीदृशो होता । आपृच्छ्यः आप्रष्टव्यः पूज्य इत्यर्थः। विश्पतिः विशां प्रजानां पालयिता वेधाः विधाताभिमतफलस्य कर्ता ॥ शासुः। शासु अनुशिष्टौ’। तृन्तृचौ शंसिशसिशासिक्षदादिभ्यः संज्ञायां चानिटौ ’ (उ. सू. २. २५०) इति तृन् इडागमाभावश्च । षष्ठ्येकवचने तकारलोपश्छान्दसः । नित्त्वादाद्युदात्तत्वम्। उशिजः। वशः कित्’ ( उ. सू. २. २२९) इति वष्टेः इजिप्रत्ययः । ग्रहिज्यादिना संप्रसारणम् । मर्ताः । ‘ मृङ् प्राणत्यागे’।’ असिहसिमृग्रिण्वामि। इत्यादिना तन्प्रत्ययः । नित्त्वादाद्युदात्तत्वम् । अपृच्छ्यः । ‘प्रच्छ ज्ञीप्सायाम् । आङ्पूर्वात् अस्मात् ‘ छन्दसि निष्टर्क्य° ’ ( पा. सू. ३. १. १२३ ) इत्यादौ क्यप्प्रत्ययो निपातितः । ग्रहिज्यादिना संप्रसारणम् । क्यपः पित्त्वादनुदात्तत्वे धातुस्वरः शिष्यते । विश्पतिः । पत्यावैश्वर्ये’ इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वे प्राप्ते • परादिश्छन्दसि बहुलम् ’ इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम् ॥

English translation:

“Both (gods and men) are the worshippers of this ruler; those who are to be desired (of the gods), and those who are mortal, beaing oblations; for this venerable invoker (of the gods), the lord of men, and distributor (of desired benefits), was plural ced by the officiating priests (upon the altar), before the sun was in the sky.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

The priests conduct the yajamāna to the plural ce where the fire has been prepared, before the break of day, by the adhvaryu. The text has: ubayāsaḥ, the both; this is explained as either gods and men or the ministering priests and their employer, the yajamāna. uśijo ye ca martaḥ = kāmayamānāḥ devāḥ, those who are to be wished for, the gods;

Uṣijaḥ = medhāvinaḥ, wise or the priests

His command do both sides follow in presenting their oblations: his (ancient) fire-priests and mortals (now).
He has been set down as Hotar even in front of heaven, as clan-lord worthy of the asking, the ritual adept among the clans.

diváś cit pū́rvaḥ is standardly taken as temporal “before day(break),” but this case form of div/dyu is more often spatial than temporal (note diváś cid … bṛhatáḥ in the immediately preceding hymn, 59.5), and pū́rva- + ABL. has a spatial sense elsewhere in just this ritual context: e.g., X.53.1 ní hí ṣátsad ántaraḥ pū́rvo asmát “for he [=Agni] will sit down (as Hotar) close by, in front of us.” Cf. also II.3.3 mā́nuṣāt pūrvaḥ.

Both Gods and men obey this Ruler’s order, Gods who are worshipped, men who yearn and worship.
As Priest he takes his seat ere break of morning, House-Lord, adorable with men, Ordainer.

Both follow his command, the Usigs 1 offering sacrificial food, and the mortals. The Hotri (Agni) has sat down before daybreak among the clans, the lord of the clans, whose leave should be asked, the performer of worship.

Seine Weisung befolgen beide Teile opferbringend, die Usij und die Sterblichen. Noch vor Tag wurde der Hotri eingesetzt, der ratbefragte Clanherr unter den Clangenossen der Meister.

Es folgen seinem Willen beide Theile, die Opferherren und die thät’gen Männer, Vor Tage noch liess nieder sich der Priester, der liebe Hausherr, waltend in den Häusern.

Его приказу следуют оба (рода)
Совершающие жертвенные возлияния Ушиджи (и те,) которые смертные.
Еще до (начала) дня он усажен как хотар,
Которого надо спрашивать как главу племени, мудрого среди людей племени.

• अग्निः
• नोधा गौतमः
• भुरिक्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर वह कैसा है, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (ये) जो (हविष्मन्तः) उत्तम सामग्रीयुक्त (उशिजः) शुभ गुण कर्मों की कामना करनेहारे (उभयासः) राजा और प्रजा के (मर्त्ताः) मनुष्य जिस (अस्य) इस (शासुः) सत्यन्याय के शासन करनेवाले (विक्षु) प्रजाओं में (सचन्ते) संयुक्त होते हैं, जो (होता) शुभ कर्मों का ग्रहण करनेहारा (आपृच्छ्यः) सब प्रकार के प्रश्नों के पूछने योग्य (वेधाः) विविध विद्या का धारण करनेवाला (विश्पतिः) प्रजाओं का स्वामी (दिवः) प्रकाश के (पूर्वः) पूर्व स्थित सूर्य के (चित्) समान धार्मिक जनों ने जो राज्यपालन के लिये नियुक्त किया हो (च) वही सब मनुष्यों को आश्रय करने के योग्य है ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। मनुष्यों को योग्य है कि जो विद्वान् धर्मात्मा और न्यायाधीशों से प्रशंसा को प्राप्त हों, जिनके शील से सब प्रजा सन्तुष्ट हो, उनकी सेवा पिता के समान सब लोग करें ॥ २ ॥

अन्वय: ये हविष्मन्त उशिज उभयासो मर्त्ता यस्यास्य शासुर्विक्षु सचन्ते यो होताऽऽपृच्छ्यो वेधा विश्पतिर्दिवः पूर्वश्चिदिव धार्मिकै राज्याय न्यसादि नियोज्यते सर्वैः स च समाश्रयितव्यः ॥ २ ॥

पुनः स कीदृश इत्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अस्य) वक्ष्यमाणस्य (शासुः) न्यायेन प्रजायाः प्रशासितुः (उभयासः) राजप्रजाजनाः (सचन्ते) समवयन्ति (हविष्मन्तः) प्रशस्तसामग्रीमन्तः (उशिजः) कामयितारः (ये) धर्मविद्ये चिकीर्षवः (च) समुच्चये (मर्त्ताः) मनुष्याः (दिवः) प्रकाशादुत्पन्नः (चित्) अपि (पूर्वः) अर्वाग्वर्त्तमानः (नि) नितराम् (असादि) साद्यते (होता) ग्रहीता (आपृच्छ्यः) समन्तान्निश्चयार्थं प्रष्टुं योग्यः (विश्पतिः) प्रजायाः पालयिता (विक्षु) प्रजासु (वेधाः) विविधशास्त्रजन्यमेधायुक्तः। विधाञो वेध च। (उणा०४.२२५) अनेनासुन् प्रत्ययो वेधादेशश्च ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। मनुष्यैर्विद्वद्भिर्धार्मिकैर्न्यायाधीशैः प्रशंस्यन्ते, येषां च विनयात् सर्वाः प्रजाः सन्तुष्यन्ते, ते सर्वैः पितृवत्सेवितव्याः ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जे विद्वान, धर्मात्मा व न्यायाधीशांकडून प्रशंसित असतील, ज्यांचे शील पाहून सर्व प्रजा संतुष्ट होईल त्यांची सर्व लोकांनी पित्याप्रमाणे सेवा करावी. ॥ २ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - नोधा गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

तं᳓ न᳓व्यसी हृद᳓ आ᳓ जा᳓यमानम्
अस्म᳓त् सुकीर्ति᳓र् म᳓धुजिह्वम् अश्याः
य᳓म् ऋत्वि᳓जो वृज᳓ने मा᳓नुषासः
प्र᳓यस्वन्त आय᳓वो जी᳓जनन्त

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

hr̥dáḥ ← hā́rdi ~ hr̥d- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

jā́yamānam ← √janⁱ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

návyasī ← návyas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

asmát ← ahám (pronoun)
{case:ABL, number:PL}

aśyāḥ ← √naś- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:OPT, tense:AOR, voice:ACT, mood:PREC}

mádhujihvam ← mádhujihva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sukīrtíḥ ← sukīrtí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

mā́nuṣāsaḥ ← mā́nuṣa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

r̥tvíjaḥ ← r̥tvíj- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

vr̥jáne ← vr̥jána- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

yám ← yá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

āyávaḥ ← āyú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

jī́jananta ← √janⁱ- (root)
{number:PL, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:MED}

práyasvantaḥ ← práyasvant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

तम् । नव्य॑सी । हृ॒दः । आ । जाय॑मानम् । अ॒स्मत् । सु॒ऽकी॒र्तिः । मधु॑ऽजिह्वम् । अ॒श्याः॒ ।
यम् । ऋ॒त्विजः॑ । वृ॒जने॑ । मानु॑षासः । प्रय॑स्वन्तः । आ॒यवः॑ । जीज॑नन्त ॥

• taṃ ← tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• navyasī ← navīyas
• [noun], nominative, singular, feminine
• “new; fresh; up-to-the-minute.”

• hṛda ← hṛdaḥ ← hṛd
• [noun], ablative, singular, neuter
• “heart; heart; mind; breast; hṛd [word].”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• jāyamānam ← jan
• [verb noun], accusative, singular
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• asmat ← mad
• [noun], ablative, plural
• “I; mine.”

• sukīrtir ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• sukīrtir ← kīrtiḥ ← kīrti
• [noun], nominative, singular, feminine
• “fame; fame; glory; kīrti [word]; mention.”

• madhujihvam ← madhu
• [noun]
• “sweet; deft.”

• madhujihvam ← jihvam ← jihvā
• [noun], accusative, singular, masculine
• “tongue; tongue; jihvā [word]; fire.”

• aśyāḥ ← aś
• [verb], singular, Aorist optative
• “get; reach; enter (a state).”

• yam ← yad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• ṛtvijo ← ṛtvijaḥ ← ṛtvij
• [noun], nominative, plural, masculine
• “ṛtvij; ṛtvij [word].”

• vṛjane ← vṛjana
• [noun], locative, singular, neuter
• “community; settlement.”

• mānuṣāsaḥ ← mānuṣa
• [noun], nominative, plural, masculine
• “human.”

• prayasvanta ← prayasvantaḥ ← prayasvat
• [noun], nominative, plural, masculine
• “offering.”

• āyavo ← āyavaḥ ← āyu
• [noun], nominative, plural, masculine

• jījananta ← hā
• [verb], plural, Redupl. Aorist (Ind.)
• “move over; yield; give way.”

नव्यसी नवतरा सुकीर्तिः सुष्ठु कीर्तयित्री अस्मत् अस्माकं स्तुतिः हृदः हृद्यवस्थितात प्राणात् जायमानम् उत्पद्यमानम् । अग्निर्हि वायोरुत्पद्यते’ वायुश्च प्राण एव ।’ यः प्राणः स वायुः ’ इत्याम्नानात्। मधुजिह्वं मादयितृज्वालम् । एवंभूतं तम् अग्निम् आ अश्याः आभिमुख्येन व्याप्नोतु । वृजने संग्रामे प्राप्ते सति आयवः मनुष्याः यम् अग्निं जीजनन्त यज्ञार्थमुदपादयन् । कीदृशा मनुष्याः । ऋत्विजः ऋतौ काले यष्टारः मानुषासः मनोः पुत्राः प्रयस्वन्तः हविर्लक्षणान्नोपेताः ॥ नव्यसी । नवीयसीत्यत्र ईकारलोपभ्छन्दसः । हृदः । अत्र हृदयशब्देन तत्स्थः प्राणो लक्ष्यते । ‘ पद्दन् ’ इत्यादिना हृदयशब्दस्य हृदादेशः । जायमानम् । ‘जनी प्रादुर्भावे’ । श्यनि ‘ज्ञाजनोर्जा’ इति जादेशः । अदुपदेशात् लसार्वधातुकानुदात्तत्वे श्यनो नित्त्वादाद्युदात्तत्वम् । अस्मत् । ‘सुपां सुलुक्’ इति विभक्तेर्लुक् । अश्याः । ‘अशू व्याप्तौ । लिङि ‘बहुलं छन्दसि’ इति विकरणस्य लुक् । व्यत्ययेन परस्मैपदमध्यमौ । जीजनन्त । ‘जनी प्रादुर्भावे’। ण्यन्तात् लुङि च्लेः चङादेशः ॥ द्विर्भावहलादिशेषसन्वद्भावेत्वदीर्घाः । अदुपदेशात् लसार्वधातुकानुदात्तवे चङ एव स्वरे प्राप्त व्यत्ययेन अभ्यस्ताद्युदात्तत्वम् ॥

English translation:

“May our newest celebration come before that Agni, who is sweet-tongued, and is to be engendered in the heart; whom men, the descendants of Manu, sacrificing and presenting oblations to him, beget in the time and battle.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Navyasī sukīrtiḥ = newest celebration, as if the hymn were of very recent composition; agni is engendered of air; but, that air is the vital air or breath; agni, therefore, is produced in the heart, or in the interiors of the human body; in the time of battle = in order to make burnt offerings to secure success

Ever newer acclaim from us, from our heart, should reach him as he is being born, the honey-tongued one,
whom the sons of Manu who sacrifice regularly in ritual community, who dispense ritual delight, the Āyus, have begotten.

May our fair praise, heart-born, most recent, reach him whose tongue, e’en at his birth, is sweet as honey;
Whom mortal priests, men, with their strong endeavour, supplied with dainty viands, have created.

May our new, beautiful praise, born 1 from our heart, reach him the honey-tongued (Agni), whom the human priests in our settlement 2, the Âyus, offering enjoyment have engendered.

Zu ihm, dem neugeborenen möge der neueste Lobpreis dringen, der uns von Herzen kommt, dem Honigzungigen, den die menschlichen Priester, die Ayu´s in ihrem Opferbund erzeugt haben, für ihn die Labe bereit haltend.

Das neuste Lied, aus unserm Geist geboren, erreiche ihn, dess Zunge trieft von Honig, Den Priester zeugten an der heil’gen Stätte, die thät’gen Menschen, welche Labung bringen.

Пусть достигнет его новая прекрасная хвала,
(Исходящая) из нашего сердца, когда он рождается, (его,) сладкоязыкого,
Кого человеческие жрецы, приносящие удовлетворение Аю,
Породили в (нашей) общине!

• अग्निः
• नोधा गौतमः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर वह कैसा हो, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्य ! जैसे (ऋत्विजः) ऋतुओं के योग्य कर्मकर्त्ता (प्रयस्वन्तः) उत्तम विज्ञानयुक्त (आयवः) सत्याऽसत्य का विवेक करनेहारे (हृदः) सबके मित्र (मानुषासः) विद्वान् मनुष्य जानने की इच्छा करनेवालों को (वृजने) अधर्मरहित धर्ममार्ग में (जीजनन्त) विद्याओं से प्रकट कर देते हैं, जिस (जायमानम्) प्रसिद्ध हुए (मधुजिह्वम्) स्वादिष्ट भोग को (नव्यसी) अति नूतन प्रजा सेवन करती है (तम्) उसको (अस्मत्) हम से प्राप्त हुई शिक्षा से युक्त (सुकीर्त्तिः) अति प्रशंसा के योग्य तू (आश्याः) अच्छे प्रकार भोग कर ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यों को उचित है कि जो अधर्म को छुड़ा के धर्म का ग्रहण कराते हैं, उन का सब प्रकार से सन्मान किया करें ॥ ३ ॥

अन्वय: हे मनुष्य ! यथा ऋत्विजः प्रयस्वन्त आयवो हृदो मानुषासो जिज्ञासून् वृजने जीजनन्त जनयन्ति, यं जायमानं मधुजिह्वं नव्यसी प्रजा प्रीत्या सेवते, तमस्मत्सुकीर्त्तिस्त्वमाश्याः ॥ ३ ॥

पुनः स कीदृश इत्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (तम्) विनयादिशुभगुणाढ्यम् (नव्यसी) नवतरा प्रजा (हृदः) सुहृदः (आ) समन्तात् (जायमानम्) उत्पद्यमानम् (अस्मत्) अस्माकं सकाशात् प्राप्तया शिक्षया (सुकीर्त्तिः) अतिप्रशंसनीयः (मधुजिह्वम्) मधुरजिह्वम् (अश्याः) भोगं कुर्याः (यम्) उक्तम् (ऋत्विजः) य ऋतुषु यजन्ते ते विद्वांसः (वृजने) त्यक्ताधर्मे मार्गे। अत्र कॄपॄवृजिमन्दि० (उणा०२.७९) अनेन वृजधातोः क्युः प्रत्ययः। (मानुषासः) मननशीला मानवाः (प्रयस्वन्तः) प्रशस्तानि प्रयांसि प्रज्ञानानि विद्यन्ते येषान्ते (आयवः) प्राप्तसत्यासत्यविवेचनाः (जीजनन्त) जनयन्ति। अत्र लडर्थे लुङडभावश्च ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यैर्येऽधर्मं त्याजयित्वा धर्मं ग्राहयन्ति ते सर्वथा सत्कर्त्तव्याः सन्ति ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - जे अधर्मापासून सोडवितात व धर्माचे ग्रहण करवितात त्यांचा माणसांनी सर्व प्रकारे सन्मान करावा. ॥ ३ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - नोधा गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

उशि᳓क् पवाको᳓+ व᳓सुर् मा᳓नुषेषु
व᳓रेणियो हो᳓ता अधायि विक्षु᳓
द᳓मूना · गृह᳓पतिर् द᳓म आँ᳓
अग्नि᳓र् भुवद् रयिप᳓ती रयीणा᳓म्

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
mā́nuṣeṣu ← mā́nuṣa- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

pāvakáḥ ← pāvaká- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

uśík ← uśíj- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vásuḥ ← vásu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

adhāyi ← √dhā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:PASS}

hótā ← hótar- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

váreṇyaḥ ← váreṇya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vikṣú ← víś- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

ā́ ← ā́ (invariable)

dáme ← dáma- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

dámūnāḥ ← dámūnas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

gr̥hápatiḥ ← gr̥hápati- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

bhuvat ← √bhū- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

rayīṇā́m ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

rayipátiḥ ← rayipáti- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

उ॒शिक् । पा॒व॒कः । वसुः॑ । मानु॑षेषु । वरे॑ण्यः । होता॑ । अ॒धा॒यि॒ । वि॒क्षु ।
दमू॑नाः । गृ॒हऽप॑तिः । दमे॑ । आ । अ॒ग्निः । भु॒व॒त् । र॒यि॒ऽपतिः॑ । र॒यी॒णाम् ॥

• uśik ← uśij
• [noun], nominative, singular, masculine

• pāvako ← pāvakaḥ ← pāvaka
• [noun], nominative, singular, masculine
• “pure; purifying; pure; āgneya; clear; bright; bright.”

• vasur ← vasuḥ ← vasu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “good; good; benign; vasu [word].”

• mānuṣeṣu ← mānuṣa
• [noun], locative, plural, masculine
• “man; man.”

• vareṇyo ← vareṇyaḥ ← vareṇya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “excellent; desirable.”

• hotādhāyi ← hotā ← hotṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Hotṛ.”

• hotādhāyi ← adhāyi ← dhā
• [verb], singular, Aorist passive
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• vikṣu ← viś
• [noun], locative, plural
• “people; tribe; Vaisya; national; viś; real property; Vaisya.”

• damūnā ← damūnāḥ ← damūnas
• [noun], nominative, singular, masculine
• “master.”

• gṛhapatir ← gṛhapatiḥ ← gṛhapati
• [noun], nominative, singular, masculine
• “gṛhapati [word]; Gṛhastha.”

• dama ← dame ← dama
• [noun], locative, singular, masculine
• “dwelling; home.”

• āṃ ← ām ← āṃ
• [adverb]

• agnir ← agniḥ ← agni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• bhuvad ← bhuvat ← bhū
• [verb], singular, Thematic aorist (Ind.)
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• rayipatī ← rayi
• [noun], masculine
• “wealth; property.”

• rayipatī ← patiḥ ← pati
• [noun], nominative, singular, masculine
• “husband; overlord; king; deity; īśvara; ruler; pati [word]; commanding officer; leader; owner; mayor; lord.”

• rayīṇām ← rayi
• [noun], genitive, plural, masculine
• “wealth; property.”

उशिक् कामयमानः पावकः शोधकः वसुः निवासयिता वरेण्यः वरणशीलः एवंभूतः होता अग्निः विश्रु यज्ञगृहं प्रविष्टेषु मानुषेषु यजमानेषु अधायि स्थाप्यते । स च अग्निः दमूनाः रक्षसां दमनकरेण मनसा युक्तः गृहपतिः गृहाणां पालयिता च सन् ‘दमे यज्ञगृहे रयिपतिः धनाधिपतिः आ भुवत् आ समन्ताद्भवति । न केवलमेकस्य रयेरपि तु सर्वेषामित्याह रयीणाम् इति । यद्वा । रयीणां मध्ये उत्कृष्टं यद्धनं तस्य पतिरित्यर्थः ॥ अधायि । ‘छन्दसि लुङ्लङ्लिटः ’ इति वर्तमाने कर्मणि लुङि च्लेः चिणादेशे ‘आतो युक् चिण्कृतोः’ इति युगागमः । दमयति राक्षसादिकमिति दमूनाः ।‘दम उपशमे ‘। दमेरूनसिः ( उ. सू. ४. ६७४ ) इति औणादिक ऊनसिप्रत्ययः । यास्कस्त्वाह-’ दमूना दममना वा दानमना वा दान्तमना वापि वा दम इति गृहनाम तन्मनाः स्यात् ’ ( निरु. ४. ४ ) इति । दम आँ अग्निः । ‘ आङोऽनुनासिकश्छन्दसि’ इति आकारस्य सानुनासिकत्वं प्रकृतिभावश्च । भुवत् । लेटि अडागमः । ‘ इतश्च लोपः’ इति इकारलोपः । रयिपतिः । परादिश्छन्दसि बहुलम् ’ इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम् । रयीणाम् । ‘नामन्यतरस्याम् ’ इति नाम उदात्तत्वम् ॥

English translation:

“Agni, the desirable, the purifying, the giver of dwellings, the excellent, the invoker (of the gods) has been plural ced (upon the altar) among men; may he be inimical (to our foes), the protector of (our) dwellings and the guardian of the treasures in (this) mansion.”

Himself a fire-priest, pure and good, he has been installed among the clans of the sons of Manu as the Hotar worthy to be chosen.
As domestic ally, house-lord in the home, Agni has became wealth-lord of wealth.

Note the extraordinary pile-up of ‘house’ words in this vs.: dámūnā gṛhápatir dáma ā́. On the relation between the dám(a)- and gṛhá- designations for ‘house’ and their use in the RV, see my forthcoming “The Term gṛhastha and the (Pre)history of the Householder,” to appear in The Householder in Ancient India: A History of the Gṛhastha ed. P. Olivelle.

Good to mankind, the yearning Purifier hath among men been placed as Priest choice-worthy.
May Agni be our Friend, Lord of the Household, protector of the riches in the dwelling.

The Usig 1, the purifier, the Vasu has been established among men, the best Hotri among the clans, the domestic 2 master of the house in the house: Agni has become the treasure-lord of treasures.

Der lautere Fürbitter, der Gott unter den Menschen ward als der auserwählte Hotri unter die Clane gesetzt, als Hausmeister, als Hausherr ins Haus. Agni ward der Herr der Reichtümer.

Der Flammende voll Eifer, hold den Menschen, trat ein als lieber Priester bei den Leuten, Als Hausherr möge freundlich in den Häusern, als Schätzeherr der Schätze Agni walten.

Чистый Ушидж, Васу среди людей,
Избранный хотар устроен среди людей племени.
Домашний (бог), хозяин дома в доме,
Пусть станет Агни хозяином богатств!

• अग्निः
• नोधा गौतमः
• भुरिक्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर वह कैसा हो, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - मनुष्यों को उचित है कि जो (उशिक्) सत्य की कामनायुक्त (पावकः) अग्नि के तुल्य पवित्र करने (वसुः) वास कराने (वरेण्यः) स्वीकार करने योग्य (दमूनाः) दम अर्थात् शान्तियुक्त (गृहपतिः) गृह का पालन करने तथा (रयिपतिः) धनों को पालने (अग्निः) अग्नि के समान (मानुषेषु) युक्तिपूर्वक आहार-विहार करनेवाले मनुष्य (विक्षु) प्रजा और (दमे) गृह में (रयीणाम्) राज्य आदि धन और होता सुखों का देनेवाला (भुवत्) होवे, वही प्रजा में राजा (अधायि) धारण करने योग्य है ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यों को उचित है कि अधर्मी मूर्खजन को राज्य की रक्षा का अधिकार कदापि न देवें ॥ ४ ॥

अन्वय: मनुष्यैर्य उशिक् पावको वसुर्वरेण्यो दमूना गृहपती रयिपतिरग्निरिव मानुषेषु विक्षु दमे च रयीणां होता दाता भुवद्भवेत्, स प्रजापालनक्षम अधायि ॥ ४ ॥

पुनः स कीदृश इत्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (उशिक्) सत्यं कामयमानः (पावकः) पवित्रः (वसुः) वासयिता (मानुषेषु) युक्त्याहारविहारकर्त्तृषु (वरेण्यः) वरितुं स्वीकर्त्तुमर्हः (होता) सुखानां दाता (अधायि) धीयते (विक्षु) प्रजासु (दमूनाः) दाम्यति येन सः। अत्र दमेरुनसि० (उणा०४.२४०) इत्युनस् प्रत्ययो अन्येषामपि इति दीर्घः। (गृहपतिः) गृहस्य पालयिता (दमे) गृहे (आ) समन्तात् (अग्निः) भौतिकोऽग्निरिव (भुवत्) भवेत्। अयं लेट् प्रयोगः। (रयिपतिः) धनानां पालयिता (रयीणाम्) राज्यादिधनानाम् ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यैर्नैव कदाचिदविद्वानधार्मिको राज्यरक्षायामधिकर्त्तव्यः ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - माणसांनी अधार्मिक मूर्ख लोकांना राज्याच्या रक्षणाचा अधिकार कधीही देऊ नये. ॥ ४ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - नोधा गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

तं᳓ त्वा वय᳓म् प᳓तिम् अग्ने रयीणा᳓म्
प्र᳓ शंसामो मति᳓भिर् गो᳓तमासः
आशुं᳓ न᳓ वाजम्भर᳓म् मर्ज᳓यन्तः
प्रात᳓र् मक्षू᳓ धिया᳓वसुर् जगम्यात्

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M;; repeated line

Morph
agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

pátim ← páti- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

rayīṇā́m ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

vayám ← ahám (pronoun)
{case:NOM, number:PL}

gótamāsaḥ ← gótama- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

matíbhiḥ ← matí- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

prá ← prá (invariable)

śaṁsāmaḥ ← √śaṁs- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

āśúm ← āśú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

marjáyantaḥ ← √mr̥j- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

ná ← ná (invariable)

vājambharám ← vājambhará- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

dhiyā́vasuḥ ← dhiyā́vasu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

jagamyāt ← √gam- (root)
{number:SG, person:3, mood:OPT, tense:PRF, voice:ACT}

makṣú ← makṣú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

prātár ← prātár (invariable)

तम् । त्वा॒ । व॒यम् । पति॑म् । अ॒ग्ने॒ । र॒यी॒णाम् । प्र । शं॒सा॒मः॒ । म॒तिऽभिः॑ । गोत॑मासः ।
आ॒शुम् । न । वा॒ज॒म्ऽभ॒रम् । म॒र्जय॑न्तः । प्रा॒तः । म॒क्षु । धि॒याऽव॑सुः । ज॒ग॒म्या॒त् ॥

• taṃ ← tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• tvā ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• vayam ← mad
• [noun], nominative, plural
• “I; mine.”

• patim ← pati
• [noun], accusative, singular, masculine
• “husband; overlord; king; deity; īśvara; ruler; pati [word]; commanding officer; leader; owner; mayor; lord.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• rayīṇām ← rayi
• [noun], genitive, plural, masculine
• “wealth; property.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• śaṃsāmo ← śaṃsāmaḥ ← śaṃs
• [verb], plural, Present indikative
• “recommend; tell; praise; approve; communicate; recite; commend; bode; name; agree.”

• matibhir ← matibhiḥ ← mati
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “intelligence; decision; mind; hymn; purpose; idea; opinion; belief; desire; wish; conviction; plan; devotion.”

• gotamāsaḥ ← gotama
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Gotama; gotama [word].”

• āśuṃ ← āśum ← āśu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “quick; fast; immediate; agile.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• vājambharam ← vājambhara
• [noun], accusative, singular, masculine
• “champion.”

• marjayantaḥ ← marjay ← √mṛj
• [verb noun], nominative, plural

• prātar
• [adverb]
• “at dawn; early.”

• makṣū
• [adverb]
• “promptly; soon; quickly.”

• dhiyāvasur ← dhiyāvasuḥ ← dhiyāvasu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “wise.”

• jagamyāt ← gam
• [verb], singular, Perfect optative
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

गोतमासः गोतमगोत्रोत्पन्नाः वयम् । नोधसः स्तोतुरेकत्वेऽप्यात्मनि पूजार्थं बहुवचनम् । हे अग्ने रयीणां धनानां पतिं रक्षितारं तादृशं त्वा त्वां मतिभिः मननीयैः स्तोत्रैः प्र शंसामः प्रकर्षेण स्तुमः । किं कुर्वन्तः । वाजंभरं वाजस्य हविर्लक्षणान्नस्य भर्तारं त्वां मर्जयन्तः मार्जयन्तः। तत्र दृष्टान्तः । आशुं न अश्वमिव । यथाश्वमारोहन्तः पुरुषास्तस्य वहनप्रदेशं हस्तैर्निमृजन्ति तद्वत् वयमपि अग्नेर्हविर्वहनप्रदेशं निमृजन्तः इत्यर्थः। तथा च अग्निसंमार्जनप्रकरणे वाजसनेयिभिराम्नातम्– ‘अथ मध्ये तूष्णीमेव त्रिः संमार्ष्टि यथा युक्त्वा प्रेहि वहेति व्रजेदेवमेतदग्निं युक्त्त्वोपक्षिपति प्रेहि देवेभ्यो हव्यं वह’ इति । धियावसुः कर्मणा बुद्ध्या वा प्राप्तधनः सोऽग्निः प्रातः श्वोभूतस्य अह्नः प्रातःकाले मक्षु शीघ्रं जगम्यात् आगच्छतु ॥ मतिभिः । ‘मन ज्ञाने’ इत्यस्मात् कर्मणि क्तिन् । ‘मन्त्रे वृषेष ’ इत्यादिना तस्योदात्तत्वम् । वाजंभरम् । अग्नेरेषा वैदिकी संज्ञा । ‘संज्ञायां भृतॄवृजि° ’ ( पा. सू. ३. २. ४६ ) इति वाजशब्दे कर्मण्युपपदे खच्प्रत्ययः । ‘अरुर्द्विषदजन्तस्य मुम्’ (पा. सू. ६. ३. ६७ ) इति मुमागमः । ‘चितः’ इत्यन्तोदात्तत्वम् । मर्जयन्तः। संज्ञापूर्वकस्य विधेरनित्यत्वात् “ मृजेर्वृद्धिः ’ ( पा. सू. ७. २. ११४ ) इति वृद्ध्यभावः । अदुपदेशात् लसार्वधातुकानुदात्तत्वे णिच एव स्वरः शिष्यते । जगम्यात् । लिङि ‘बहुलं छन्दसि’ इति शपः श्लुः ॥ ॥२६॥

English translation:

“We, born of the race of Gotama, praise you, Agni, with acceptable (hymns), as the lord of riches; rubbing you, the bearer of oblations, (as a rider rubs down), a horse; may he who has acquired wealth by sacred rites, come hither quickly in the morning.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

The text has only rubbing or rather, sweeping, you as a horse; expanded as, brushing the plural ce of the fire for the burnt-offering, the altar. This is comparable to a person n who mounts a horse first rubs with his hands the back of the horse

It is you, Agni, that we Gotamas celebrate with our thoughts as lord of wealth,
grooming you like a swift, prize-bearing (horse). – Early in the
morning—soon—he should come, bringing goods through (his)
insight.

ab pátim … rayīnā́m, prá śaṃsāmaḥ picks up 1c rayím iva praśastám, forming a faint ring.

As such we Gotamas with hymns extol thee, O Agni, as the guardian Lord of riches,
Decking thee like a horse, the swift prizewinner. May he, enriched with prayer, come soon and early.

Thus we, the Gotamas, praise thee, O Agni, the lord of treasures, with our (pious) thoughts, rubbing thee as (they rub down) a swift racer that wins the prize. May he who gives wealth for our prayer, come quickly in the morning 1.

Als diesen Herrn der Reichtümer preisen wir Gotamiden dich, Agni, mit Gedichten dich herausputzend wie ein Rennpferd, das den Siegerpreis davonträgt. - Recht bald am Morgen soll sich der einstellen, der durch die Weisheit Schätze erwirbt.

So preisen wir dich als den Herrn der Schätze, die Gotamer, o Agni, mit Gebeten, Dich striegelnd wie ein Ross das Preis davon trägt. Der huldvoll sorget, komme früh am Morgen.

Тебя как такого хозяина богатств, о Агни,
Мы из рода Готамы славим в молитвах,
Украшая (тебя,) как скакуна, несущего награду.
Да придет (к нам) быстро ранним утром (бог,) богатый даром видения!

• अग्निः
• नोधा गौतमः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर वह कैसा हो, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अग्ने) पावकवत्पवित्रस्वरूप विद्वन् ! जैसे (धियावसुः) बुद्धियों में वसानेवाला (मतिभिः) बुद्धिमानों के साथ (वाजंभरम्) वेग को धारण करनेवाले को (प्रातः) प्रतिदिन (आशुं न) जैसे शीघ्र चलनेवाले घोड़े को जोड़ के स्थानान्तर को तुरन्त जाते-आते हैं, वैसे (मक्षु) शीघ्र (रयीणाम्) चक्रवर्त्ति राज्यलक्ष्मी आदि धनों के (पतिम्) पालन करनेवाले को (जगम्यात्) अच्छे प्रकार प्राप्त होवे, वैसे (तम्) उस (त्वा) तुझ को (मर्जयन्तः) शुद्ध कराते हुए (गोतमासः) अतिशय करके स्तुति करनेवाले (वयम्) हम लोग (प्रशंसामः) स्तुति से प्रशंसित करते हैं ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमा और वाचकलुप्तोपमालङ्कार हैं। जैसे मनुष्य लोग उत्तम यान अर्थात् सवारियों में घोड़ों को जोड़ कर शीघ्र देशान्तर को जाते हैं, वैसे ही विद्वानों के सङ्ग से विद्या के पाराऽवार को प्राप्त होते हैं ॥ ५ ॥ इस सूक्त में शरीर और यान आदि में संयुक्त करने योग्य अग्नि के दृष्टान्त से विद्वानों के गुणवर्णन से इस सूक्तार्थ की पूर्व सूक्तार्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये ॥

अन्वय: हेऽग्ने पावकवत्प्रकाशमान धियावसुर्मतिभिः सह वाजम्भरं प्रातराशुमश्वं न मक्षु रयीणां पतिं जगम्यात् तथा त्वा तं मर्जयन्तो गोतमासो वयं प्रशंसामः ॥ ५ ॥

पुनः स कीदृश इत्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (तम्) विद्वांसम् (त्वा) त्वाम् (वयम्) (पतिम्) पालयितारम् (अग्ने) विद्युद्वर्त्तमान (रयीणाम्) चक्रवर्त्तिराज्यश्रियादिधनानाम् (प्र) प्रकृष्टार्थे (शंसामः) स्तुमः (मतिभिः) मेधाविभिः सह। मतय इति मेधाविनामसु पठितम्। (निघं०३.१५) (गोतमासः) येऽतिशयेन गावो वेदाद्यर्थानां स्तोतारस्ते। गौरिति स्तोतृनामसु पठितम्। (निघं०३.१६) (आशुम्) शीघ्रगमनहेतुमश्वम् (न) इव (वाजम्भरम्) यो वाजं वेगं बिभर्त्ति तम् (मर्जयन्तः) शोधयन्तः (प्रातः) प्रातःकाले (मक्षु) शीघ्रम् (धियावसुः) धियां बुद्धीनां वासयिता (जगम्यात्) पुनः पुनर्भृशं ज्ञानानि गमयेत् ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमावाचकलुप्तोपमालङ्कारौ। यथा मनुष्या यानेऽश्वान् योजयित्वा तूर्णं गच्छन्ति, तथैव विद्वद्भिः सह सङ्गत्य विद्यापारावारं प्राप्नुवन्ति ॥ ५ ॥ अत्र शरीरयानादिषु सम्प्रयोज्यस्याऽग्नेर्दृष्टान्तेन विद्वद्गुणवर्णनादेतत्सूक्तार्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिरस्तीति वेदितव्यम् ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमा व वाचकलुप्तोपमालंकार आहेत. जशी माणसे उत्तम वाहन अर्थात, घोडेस्वारी करून तात्काळ देशदेशांतरी जातात. तसे विद्वानांच्या संगतीने अमर्याद विद्या प्राप्त करता येते. ॥ ५ ॥