०५९

• देवता - अग्निर्वैश्वानरः
• ऋषिः - नोधा गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

वया᳓ इ᳓द् अग्ने अग्न᳓यस् ते अन्ये᳓
तुवे᳓ वि᳓श्वे अमृ᳓ता मादयन्ते
वइ᳓श्वानर ना᳓भिर् असि क्षितीनां᳓
स्थू᳓णेव ज᳓नाँ उपमि᳓द् ययन्थ

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
agnáyaḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

anyé ← anyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ít ← ít (invariable)

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

vayā́ḥ ← vayā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

amŕ̥tāḥ ← amŕ̥ta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

mādayante ← √mad- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

tvé ← tvám (pronoun)
{case:LOC, number:SG}

víśve ← víśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

asi ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

kṣitīnā́m ← kṣití- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

nā́bhiḥ ← nā́bhi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

vaíśvānara ← vaiśvānará- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

iva ← iva (invariable)

jánān ← jána- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

sthū́ṇā ← sthū́ṇā- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

upamít ← upamít- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

yayantha ← √yam- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

व॒याः । इत् । अ॒ग्ने॒ । अ॒ग्नयः॑ । ते॒ । अ॒न्ये । त्वे इति॑ । विश्वे॑ । अ॒मृताः॑ । मा॒द॒य॒न्ते॒ ।
वैश्वा॑नर । नाभिः॑ । अ॒सि॒ । क्षि॒ती॒नाम् । स्थूणा॑ऽइव । जना॑न् । उ॒प॒ऽमित् । य॒य॒न्थ॒ ॥

• vayā ← vayāḥ ← vayā
• [noun], nominative, plural, feminine
• “branch; branchlet.”

• id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• agnayas ← agnayaḥ ← agni
• [noun], nominative, plural, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• anye ← anya
• [noun], nominative, plural, masculine
• “other; another(a); remaining; different; anya [word]; other than; more(a); fresh; any(a).”

• tve ← tvad
• [noun], locative, singular
• “you.”

• viśve ← viśva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• amṛtā ← amṛtāḥ ← amṛta
• [noun], nominative, plural, masculine
• “immortal; amṛta; imperishable.”

• mādayante ← māday ← √mad
• [verb], plural, Present indikative
• “delight; enjoy; intoxicate.”

• vaiśvānara
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Agni; fire; Vaiśvānara; Vaiśvānara; sacrificial fire; sun.”

• nābhir ← nābhiḥ ← nābhi
• [noun], nominative, singular, feminine
• “navel; hub; kinship; beginning; origin; umbilical cord; nābhi [word]; friendship; center.”

• asi ← as
• [verb], singular, Present indikative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• kṣitīnāṃ ← kṣitīnām ← kṣiti
• [noun], genitive, plural, feminine
• “floor; Earth; earth; pṛthivī; people; dwelling; battlefield; Earth; estate; colony; house.”

• sthūṇeva ← sthūṇā
• [noun], nominative, singular, feminine
• “column; post.”

• sthūṇeva ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• janāṃ ← jana
• [noun], accusative, plural, masculine
• “people; national; man; relative; jan; Janaloka; person; jana [word]; man; attendant; Jana; foreigner; inhabitant; group.”

• upamid ← upamit
• [noun], nominative, singular, feminine

• yayantha ← yam
• [verb], singular, Perfect indicative
• “concentrate; grant; restrain; cause; control; offer; cover; raise.”

वया इदिति सप्तर्चं द्वितीयं सूक्तं नोधस आर्षं त्रैष्वुभम् । वैश्वानरगुणकोऽग्निर्देवता । तथा चानुक्रान्तम् । वया इत्सप्त वैश्वानरीयमिति ॥ सूक्तविनियोगो लिङ्गादवगन्तव्यः ॥वयाः शाखा वेतेर्वातायना भवन्तीति यास्कः (नि १-४) हे अग्ने येऽन्येऽग्नयः सन्ति ते सर्वेऽपि ते तव वया इत् शाखा एव । ततस्त्वतोऽन्ये न सन्तीति भावः । किञ्च त्वे त्वयि सति विश्वे सर्वेऽमृता अमरणधर्माणो देवा मादयन्ते । हृष्यन्ति । न हि त्वद्व्यतिरेकेण तैर्जीवितुं शक्यते । हे वैश्वानर विश्वेणां नराणां जाठररूपेण सम्बन्धिन्नग्ने क्षीतीनां मनुष्याणां नाभिः सन्नद्धासि । अवस्थापको भवसि । अतस्त्वमुपमिदुपस्थापयिता सन् । यद्वा । उपमिदित्येतद्दृष्टान्तविशेषणम् । जनान्ययन्थ । अधारयः । तत्र दृष्टान्तः । उपमिदुपनिखाता । स्थूणेव । वंशधारणार्थं निखातः । स्तम्भो यथा गृहोपरिस्थं वंशं धारयति तद्वत् ॥ वैश्वानर । विश्वे चेमे नरा विश्वानरः । तस्येदमित्यण् । नाभिः । नहो मश्च (उ ४-१२५) इतीञ्प्रत्ययो भकारश्चान्तादेशः । ञित्त्वादाद्युदात्तत्वम् । आसि । तासस्त्योर्लोप इति सलोपः । क्षितीनाम् । क्षि निवासगत्योः । अस्मात् क्तिच् क्तौ च सञ्ज्ञायामिति क्तिच् । अन्तोदात्तात्क्षितिशब्दादुत्तरस्य नामो नामन्यतरस्यामित्युदात्तत्वम् । उपमित् । डुमिञ् प्रक्षेपणे । आस्मादुपपूर्वाद्बहुलवचनात्कर्मणि क्विप् । तुगागमः । ययन्थ । यम उपरमे । लिट थलि क्रादिनियमादिट प्राप्त उपदेशेऽत्वतः (पा ७-२-६२) इति प्रतिषेधः ॥ १ ॥

English translation:

“Whatever other fires there may be, they are but ramifications, Agni, of you; but they all rejoice, being immortal in you; you, Vaiśvānara, are the navel of men, and suppor tthem like a deep-plural nted column.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Vaiśvānara: from viśva, all; nara, a man; a fire common to all mankind or the fire or natural heat of the stomach; like a deep-plural nted column: like a pillar or post fixed firmly in the ground which supports the main beam or roof of a house

The other fires are just twigs of you, Agni. In you do all the immortals bring themselves to euphoria.
Vaiśvānara, you are the navel of the settlements. Like a pillar, as prop you hold the peoples fast.

THE other fires are, verily, thy branches; the Immortals all rejoice in thee, O Agni.
Centre art thou, Vaisvanara, of the people, sustaining men like a deep-founded pillar.

The other Agnis (the other fires) are verily thy branches, O Agni. In thee all the immortals enjoy themselves 1. Vaisvânara! Thou art the centre 2 of human settlements; like a supporting column thou holdest men 3.

Die anderen Agni´s sind nur Zweige von dir, Agni; bei dir schwelgen alle Unsterblichen. Vaisvanara! Du bist der Nabel der Lande; wie eine stützende Säule hältst du die Menschen fest.

Nur deine Zweige sind die andern Feuer, Agni, in dir erfreun sich alle Götter; Du, Männerhort, bist Mittelpunkt der Völker, wie eine Säule stützest du die Menschen.

Ведь ветви твои, о Агни, другие огни.
В тебе радуются все бессмертные.
О Вайшнванара, ты пуп (человеческих) поселений.
Ты (всегда) держал людей как опорный столб.

• अग्निर्वैश्वानरः
• नोधा गौतमः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब उनसठवें सूक्त का आरम्भ है, उस के प्रथम मन्त्र में अग्नि और ईश्वर के गुणों का उपदेश किया है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (वैश्वानर) सम्पूर्ण विश्व को नियम में रखने हारे (अग्ने) जगदीश्वर ! जिस (ते) आप के सकाश से जो (अन्ये) भिन्न (विश्वे) सब (अमृताः) अविनाशी (अग्नयः) सूर्य आदि ज्ञानप्रकाशक पदार्थों के तुल्य जीव (त्वे) आप में (वयाः) शाखा के (इत्) समान बढ़ के (मादयन्ते) आनन्दित होते हैं, जो आप (क्षितीनाम्) मनुष्यादिकों के (नाभिः) मध्यवर्त्ति (असि) हो (जनान्) मनुष्यादिकों को (उपमित्) धर्मविद्या में स्थापित करते हुए (स्थूणेव) धारण करनेवाले खंभे के समान (ययन्थ) सबको नियम में रखते हो, वही आप हमारे उपास्य देवता हो ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - जैसे वृक्ष अपनी शाखा और खंभे गृहों को धारण करके आनन्दित करते हैं, वैसे ही परमेश्वर सबको धारण करके आनन्द देता है ॥ १ ॥

अन्वय: हे वैश्वानराऽग्ने जगदीश्वर ! यस्य ते तव ये त्वत्तोऽभिन्ना विश्वेऽमृता अग्नय इव जीवास्त्वे त्वयि वया इन्मादयन्ते यस्त्वं क्षितीनान्नाभिरसि जनानुपमित् सन् स्थूणेव ययन्थ यच्छ सोऽस्माभिरुपासनीयः ॥ १ ॥

अथाग्नीश्वरगुणा उपदिश्यन्ते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (वयाः) शाखाः। वयाः शाखा वेतेर्वातायना भवन्ति । (निरु०१.४) (इत्) इव (अग्ने) सर्वाधारेश्वर (अग्नयः) सूर्यादय इव ज्ञानप्रकाशकाः (ते) तव (अन्ये) त्वत्तो भिन्नाः (त्वे) त्वयि (विश्वे) सर्वे (अमृताः) अविनाशिनो जीवाः (मादयन्ते) हर्षयन्ति (वैश्वानर) यो विश्वान् सर्वान् पदार्थान् नयति तत्सम्बुद्धौ (नाभिः) मध्यवर्त्तिः (असि) (क्षितीनाम्) मनुष्याणाम् (स्थूणेव) यथा धारकस्तम्भः (जनान्) मनुष्यादीन् (उपमित्) य उप समीपे मिनोति प्रक्षिपति सः (ययन्थ) यच्छति ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - यथा वृक्षः शाखाः स्थूणाश्च गृहं धृत्वाऽऽनन्दयन्ति, तथैव परमेश्वरः सर्वान् धृत्वाऽऽनन्दयति ॥ १ ॥

या सूक्तात वैश्वानर शब्दार्थ वर्णनाने याच्या अर्थाची पूर्वसूक्तार्थाबरोबर संगती जाणली पाहिजे. ॥

भावार्थभाषाः - जसे वृक्ष आपल्या फांद्यांना व खांब घरांना धारण करून (सर्वांना) आनंदित करतो. तसेच परमेश्वर सर्वांना धारण करून आनंद देतो. ॥ १ ॥

• देवता - अग्निर्वैश्वानरः
• ऋषिः - नोधा गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

मूर्धा᳓ दिवो᳓ ना᳓भिर् अग्निः᳓ पृथिव्या᳓
अ᳓थाभवद् अरती᳓ रो᳓दसीयोः
तं᳓ त्वा देवा᳓सो ऽजनयन्त देवं᳓
वइ᳓श्वानर ज्यो᳓तिर् इ᳓द् आ᳓रियाय

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

diváḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

mūrdhā́ ← mūrdhán- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

nā́bhiḥ ← nā́bhi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

pr̥thivyā́ḥ ← pr̥thivī́- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

abhavat ← √bhū- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

aratíḥ ← aratí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

átha ← átha (invariable)

ródasyoḥ ← ródasī- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:DU}

devám ← devá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

devā́saḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

janayanta ← √janⁱ- (root)
{number:PL, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:MED}

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

ā́ryāya ← ā́rya- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

ít ← ít (invariable)

jyótiḥ ← jyótis- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vaíśvānara ← vaiśvānará- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

मू॒र्धा । दि॒वः । नाभिः॑ । अ॒ग्निः । पृ॒थि॒व्याः । अथ॑ । अ॒भ॒व॒त् । अ॒र॒तिः । रोद॑स्योः ।
तम् । त्वा॒ । दे॒वासः॑ । अ॒ज॒न॒य॒न्त॒ । दे॒वम् । वैश्वा॑नर । ज्योतिः॑ । इत् । आर्या॑य ॥

• mūrdhā ← mūrdhan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “head; battlefront; peak; top; mūrdhan [word]; leader; top.”

• divo ← divaḥ ← div
• [noun], genitive, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• nābhir ← nābhiḥ ← nābhi
• [noun], nominative, singular, feminine
• “navel; hub; kinship; beginning; origin; umbilical cord; nābhi [word]; friendship; center.”

• agniḥ ← agni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• pṛthivyā ← pṛthivyāḥ ← pṛthivī
• [noun], genitive, singular, feminine
• “Earth; pṛthivī; floor; Earth; earth; pṛthivī [word]; land.”

• athābhavad ← athā ← atha
• [adverb]
• “now; then; furthermore; now; then.”

• athābhavad ← bhavat ← bhū
• [verb], singular, Imperfect
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• aratī ← aratiḥ ← arati
• [noun], nominative, singular, masculine
• “charioteer.”

• rodasyoḥ ← rodasī
• [noun], genitive, dual, feminine
• “heaven and earth; Earth.”

• taṃ ← tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• tvā ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• devāso ← devāsaḥ ← deva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• ‘janayanta ← ajanayanta ← janay ← √jan
• [verb], plural, Imperfect
• “cause; give birth; produce; beget; generate; originate; create; create; make.”

• devaṃ ← devam ← deva
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• vaiśvānara
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Agni; fire; Vaiśvānara; Vaiśvānara; sacrificial fire; sun.”

• jyotir ← jyotiḥ ← jyotis
• [noun], accusative, singular, neuter
• “light; star; luminosity; fire; jyotis [word]; digestion; planet; light; sunlight.”

• id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• āryāya ← ārya
• [noun], dative, singular, masculine
• “Ārya; Ārya.”

अयम् अग्निः दिवः द्युलोकस्य मूर्धा शिरोवत्प्रधानभूतो भवति । पृथिव्याः भूमेश्च नाभिः संनाहकः रक्षक इत्यर्थः। अथ अनन्तरं रोदस्योः द्यावापृथिव्योः अयम् अरतिः अधिपतिः अभवत् । हे वैश्वानर तं तादृशं देवं दानादिगुणयुक्तं त्वा त्वां देवासः सर्वे देवाः आर्याय विदुषे मनवे यजमानाय वा ज्योतिरित् ज्योतीरूपमेव अजनयन्त उदपादयन् ॥ मूर्तमस्मिन्धीयते इति मूर्धा (निरु. ७. २७ )। ‘श्वनुक्षन्’ इत्यादौ निपातनात् रूपसिद्धिः । पृथिव्याः । पृथिवीशब्दः ‘षिद्गौरादिभ्यश्च ’ इति ङीष्प्रत्ययान्तः अन्तोदात्तः । अजनयन्त। ‘जनीजॄष्कसुरञ्जोऽमन्ताश्च’ इति मित्त्वात् ‘मितां ह्रस्वः’ इति ह्रस्त्वम् ॥

English translation:

“Agni, the head of heaven, the navel of earth, became the ruler over both earth and heaven; all the gods engendered you, Vaiśvānara, in the form of light, for the venerable sage.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

This is the first verse of a tṛca to be recited on the day of the equinox. Agni is the head of heaven, as the principal element; Agni is the navel of earth, as its main source of support. Āryāya may refer to Manu as the instrumental tutor of the first sacrifice or to the yajamāna, the instrumental tutor of the present rite

The head of heaven, the navel of the earth is Agni. And he became the spoked wheel of the two world-halves.
You did the gods beget as god, Vaiśvānara, as light just for the Ārya (people).

On aratí- as a spoked wheel, which often serves as the symbol for the ritual fire, see Thieme (Unters. 26ff., EWA s.v.).

The forehead of the sky, earth’s centre, Agni became the messenger of earth and heaven.
Vaisvanara, the Deities produced thee, a God, to be a light unto the Arya.

The head of heaven, the navel of the earth is Agni; he has become the steward 1 of both worlds. Thee, a god, the gods have engendered, O Vaisvânara, to be a light for the Ârya.

Das Haupt des Himmels, der Nabel der Erde ist Agni, und er war der Lenker beider Welten. Als solchen erzeugten dich den Gott die Götter, als Leuchte für den Arier, o Vaisvanara.

Des Himmels Haupt, der Erde Nabel, Agni, ist beider Welten Diener er geworden, So haben dich den Gott gezeugt die Götter, o Männerhort, als Licht dem Volk der Arjer.

Агни – глава неба, пуп земли.
Вот он стал посланником двух миров.
Таким богом тебя породили боги.
О Вайшванара, ведь ты – свет для арьи.

• अग्निर्वैश्वानरः
• नोधा गौतमः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर वह कैसा है, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (वैश्वानर) सब संसार के नायक ! जो आप (अग्निः) बिजुली के समान (दिवः) प्रकाश वा (पृथिव्याः) भूमि के मध्य समान (मूर्द्धा) उत्कृष्ट और (नाभिः) मध्यवर्त्तिव्यापक (अभवत्) होते हो (अथ) इन सब लोकों की रचना के अनन्तर जो (रोदस्योः) प्रकाश और अप्रकाश रूप सूर्यादि और भूमि आदि लोकों के (अरतिः) आप व्यापक होके अध्यक्ष (अभवत्) होते हो, जो (आर्याय) उत्तम गुण, कर्म, स्वभाववाले मनुष्य के लिये (ज्योतिः) ज्ञानप्रकाश वा मूर्त्त द्रव्यों के प्रकाश को (इत्) ही करते हैं, जिस (देवम्) प्रकाशमान (त्वा) आपको (देवासः) विद्वान् लोग (अजनयन्त) प्रकाशित करते हैं वा जिस बिजुलीरूप अग्नि को विद्वान् लोग (अजनयन्त) प्रकट करते हैं (तम्) उस आप ही की उपासना हम लोग करें ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - जिस जगदीश्वर ने आर्य अर्थात् उत्तम मनुष्यों के विज्ञान के लिये सब विद्याओं के प्रकाश करनेवाले वेदों को प्रकाशित किया है तथा जो सब से उत्तम सब का आधार जगदीश्वर है, उस को जानकर मनुष्यों को उसी की उपासना करनी चाहिये ॥ २ ॥

अन्वय: ये वैश्वानर यो भवानग्निरिव दिवः पृथिव्या मूर्द्धा नाभिश्चाभवदथ रोदस्योररतिरभवदार्यायेज्ज्योतिरिदेव यं देवं देवासोऽजनयन्त तन्त्वा वयमुपासीमहि ॥ २ ॥

पुनः स कीदृश इत्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (मूर्द्धा) उत्कृष्टः (दिवः) सूर्य्यादिप्रकाशात् (नाभिः) मध्यवर्त्तिः (अग्निः) नियन्त्री विद्युदिव (पृथिव्याः) विस्तृताया भूमेः (अथ) अनन्तरे (अभवत्) भवति (अरतिः) स्वव्याप्त्या धर्त्ता (रोदस्योः) प्रकाशाऽप्रकाशयोर्भूमिसूर्ययोः (तम्) उक्तार्थम् (त्वा) त्वाम् (देवासः) विद्वांसः (अजनयन्त) प्रकटयन्ति (देवम्) द्योतकम् (वैश्वानर) सर्वप्रकाशक (ज्योतिः) ज्ञानप्रकाशम् (इत्) एव (आर्याय) उत्तमगुणस्वभावाय ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - यो जगदीश्वर आर्य्याणां विज्ञानाय सर्वविद्याप्रकाशकान् वेदान् प्रकाशितवान् यः सर्वतः उत्कृष्टः सर्वाधारो जगदीश्वरोऽस्ति, तं विदित्वा स एव मनुष्यैः सर्वदोपासनीयः ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - ज्या जगदीश्वराने आर्य अर्थात् उत्तम माणसांच्या विज्ञानासाठी सर्व विद्यांचा प्रकाश करणाऱ्या वेदांना प्रकाशित केलेले आहे व जो सर्वात उत्तम सर्वांचा आधार जगदीश्वर आहे. त्याला जाणून माणसांनी त्याचीच उपासना केली पाहिजे. ॥ २ ॥

• देवता - अग्निर्वैश्वानरः
• ऋषिः - नोधा गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

आ᳓ सू᳓रिये न᳓ रश्म᳓यो ध्रुवा᳓सो
वैश्वानरे᳓ दधिरे ऽग्ना᳓ व᳓सूनि
या᳓ प᳓र्वतेषु ओ᳓षधीषु अप्सु᳓
या᳓ मा᳓नुषेषु अ᳓सि त᳓स्य रा᳓जा

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

dhruvā́saḥ ← dhruvá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ná ← ná (invariable)

raśmáyaḥ ← raśmí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

sū́rye ← sū́rya- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

agnā́ ← agní- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

dadhire ← √dhā- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

vaiśvānaré ← vaiśvānará- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

vásūni ← vásu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

apsú ← áp- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

óṣadhīṣu ← óṣadhī- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

párvateṣu ← párvata- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

yā́ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

ási ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

mā́nuṣeṣu ← mā́nuṣa- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

rā́jā ← rā́jan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tásya ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

yā́ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

आ । सूर्ये॑ । न । र॒श्मयः॑ । ध्रु॒वासः॑ । वै॒श्वा॒न॒रे । द॒धि॒रे॒ । अ॒ग्ना । वसू॑नि ।
या । पर्व॑तेषु । ओष॑धीषु । अ॒प्ऽसु । या । मानु॑षेषु । असि॑ । तस्य॑ । राजा॑ ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• sūrye ← sūrya
• [noun], locative, singular, masculine
• “sun; Surya; sūrya [word]; right nostril; twelve; Calotropis gigantea Beng.; sūryakānta; sunlight; best.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• raśmayo ← raśmayaḥ ← raśmi
• [noun], nominative, plural, masculine
• “beam; rein; sunbeam; shininess; cord.”

• dhruvāso ← dhruvāsaḥ ← dhruva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “certain; fixed; permanent; changeless; firm; safe; resident; immovable; fixed; fixed; vital; faithful.”

• vaiśvānare ← vaiśvānara
• [noun], locative, singular, masculine
• “Agni; fire; Vaiśvānara; Vaiśvānara; sacrificial fire; sun.”

• dadhire ← dhā
• [verb], plural, Perfect indicative
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• ‘gnā ← agnā ← agni
• [noun], locative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• vasūni ← vasu
• [noun], nominative, plural, neuter
• “wealth; property; gold; vasu [word]; ruby; treasure; jewel.”

• yā ← yad
• [noun], nominative, plural, neuter
• “who; which; yat [pronoun].”

• parvateṣv ← parvateṣu ← parvata
• [noun], locative, plural, masculine
• “mountain; Parvata; parvata [word]; Parvata; Parvata; rock; height.”

• oṣadhīṣv ← oṣadhīṣu ← oṣadhī
• [noun], locative, plural, feminine
• “herb; plant; drug; herb.”

• apsu ← ap
• [noun], locative, plural, feminine
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

• yā ← yad
• [noun], nominative, plural, neuter
• “who; which; yat [pronoun].”

• mānuṣeṣv ← mānuṣeṣu ← mānuṣa
• [noun], locative, plural, masculine
• “man; man.”

• asi ← as
• [verb], singular, Present indikative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• tasya ← tad
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• rājā ← rājan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “king; Kshatriya; rājan [word]; best; rājāvarta; Yakṣa.”

अग्ना वैश्वानरे अग्नौ वसूनि धनानि आ दधिरे आहितानि स्थापितानि बभूवुः । तत्र दृष्टान्तः । ध्रुवासः निश्चलाः रश्मयः किरणाः सूर्ये न यथा सूर्ये आधीयन्ते तद्वत् । अतस्त्वं पर्वतादिषु यानि धनानि विद्यन्ते तस्य धनजातस्य राजा असि अधिपतिर्भवसि ॥ अग्ना । ‘सुपां सुलुक्० इति विभक्तेः डादेशः । या । ‘शेश्छन्दसि बहुलम्’ इति शेर्लोपः । ओषधीषु ।’ उष दाहे । ओषः पाकः । भावे घञ् । ञित्त्वादाद्युदात्तत्वम् । ओष आसु धीयते इति ओषधयः । ‘कर्मण्यधिकरणे च’ इति किप्रत्ययः । दासीभारादिषु पठितत्वात् पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । सप्तमीबहुवचने ‘ओषधेश्च विभक्तावप्रथमायाम् ’ (पा. सू. ६. ३. १३२ ) इति दीर्घः। अप्सु । ’ उडिदम्’ इति विभक्तेरुदात्तत्वम् ॥

English translation:

“Treasures were deposited in the Agni, Vaiśvānara, like the permanent rays (of light) in the sun; you are the sovereign of all the treasures that exist in the mountains, in the herbs, in the waters, or amongst men.”

Like the rays (placed) firm in the sun, in Vaiśvānara, in Agni have goods been placed—
those that are in the mountains, in the plants, in the waters, that are among men—of (all) this you are king.

As in the Sun firm rays are set for ever, treasures are in Vaisvanara, in Agni.
Of all the riches in the hills, the waters, the herbs, among mankind, thou art the Sovran.

As in the sun the rays are firmly fixed, thus in Agni Vaisvânara all treasures have been laid down 1. (The treasures) which dwell in the mountains, in the herbs, the waters, and among men—of all that thou art the king.

Fest wie die Strahlen in der Sonne sind in Agni Vaisnavara die Güter gelegt, die in den Bergen, Pflanzen, Gewässern, die bei den Menschen sind. Du bist König darüber.

Wie in die Sonne Strahlen fest gefügt sind, so Schätze in den Hort der Männer, Agni, Die in den Bergen, Pflanzen sind, in Wassern und bei den Menschen, alles das beherrschst du.

Прочно, как лучи – в солнце,
Вложены блага в Агни-Вайшванару –
(Те,) что в горах, в растениях, в водах,
(Те,) что в людях. Ты – царь этого.

• अग्निर्वैश्वानरः
• नोधा गौतमः
• पङ्क्तिः
• पञ्चमः

फिर वह कैसा है, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे जगदीश्वर ! जिस इस द्रव्यसमूह जगत् के आप (राजा) प्रकाशक (असि) हैं (तस्य) उस के मध्य में (या) जो (पर्वतेषु) पर्वतों में (या) जो (ओषधीषु) ओषधियों में जो (अप्सु) जलों में और (मानुषेषु) जो मनुष्यों में वसूनि द्रव्य हैं, उन सबको (सूर्ये) सवितृलोक में (रश्मयः) किरणों के (न) समान (अग्ना) (वैश्वानरे) आप में (ध्रुवासः) निश्चल प्रजाओं को विद्वान् लोग (आ दधिरे) धारण कराते हैं ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। तथा पूर्व मन्त्र से (देवासः) इस पद की अनुवृत्ति आती है। मनुष्यों को योग्य है कि जैसे प्राणी लोग प्रकाशमान सूर्य के विद्यमान होने में सब कार्यों को सिद्ध करते हैं, वैसे मनुष्यों को उपासना किये हुए जगदीश्वर में सब कार्यों को सिद्ध करना चाहिये। इसी प्रकार करते हुए मनुष्यों को कभी सुख और धन का नाश होकर दुःख वा दरिद्रता उत्पन्न नहीं होते ॥ ३ ॥

अन्वय: हे जगदीश्वर ! यस्यास्य जगतस्त्वं राजाऽसि तस्य मध्ये या पर्वतेषु यौषधीषु याऽप्सु यानि मानुषेषु वसूनि वर्त्तन्ते, तानि सर्वाणि सूर्ये रश्मयो नेव वैश्वानरेऽग्ना त्वयि सति ध्रुवासः प्रजाः सर्वे देवास आदधिरे धरन्ति ॥ ३ ॥

पुनः स कीदृश इत्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (आ) समन्तात् (सूर्ये) सवितृमण्डले (न) इव (रश्मयः) किरणा (ध्रुवासः) निश्चलाः (वैश्वानरे) जगदीश्वरे (दधिरे) धरन्ति (अग्ना) विद्युदिव वर्त्तमाने। अत्र सुपां सुलुग्० इति डादेशः। (वसूनि) सर्वाणि द्रव्याणि (या) यानि (पर्वतेषु) शैलेषु (ओषधीषु) यवादिषु (अप्सु) जलेषु (या) यानि (मानुषेषु) मानवेषु (असि) (तस्य) द्रव्यसमूहस्य जगतः (राजा) प्रकाशकः ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। अत्र पूर्वस्मान्मन्त्राद्देवास इति पदमनुवर्त्तते। मनुष्यैर्यथा प्रकाशमाने सूर्ये विद्यमाने सति कार्याणि निर्वर्त्तन्ते तथैवोपासिते जगदीश्वरे सर्वाणि कार्याणि सिध्यन्ति। एव कुर्वन्नृणां नैव कदाचित् सुखधननाशो दुःखदारिद्र्ये चोपजायेते ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. पूर्वमंत्राने (देवासः) या पदाची अनुवृत्ती होते. जसे प्रकाशमान सूर्यामुळे प्राणी सर्व कार्य सिद्ध करतात. तसे माणसांनी उपासना केलेल्या जगदीश्वरात सर्व कार्य सिद्ध केले पाहिजे. याप्रकारे वागल्यास माणसांच्या सुखाचा व धनाचा नाश होणार नाही, दुःख व दारिद्र्य उत्पन्न होणार नाही. ॥ ३ ॥

• देवता - अग्निर्वैश्वानरः
• ऋषिः - नोधा गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

बृहती᳓ इव सून᳓वे रो᳓दसी
गि᳓रो हो᳓ता मनुषि᳓यो न᳓ द᳓क्षः
सु᳓वर्वते सत्य᳓शुष्माय पूर्वी᳓र्
वैश्वानरा᳓य नृ᳓तमाय यह्वीः᳓

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
br̥hatī́ ← br̥hánt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

iva ← iva (invariable)

ródasī ← ródasī- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

sūnáve ← sūnú- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

dákṣaḥ ← dákṣa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

gíraḥ ← gír- ~ gīr- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

hótā ← hótar- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

manuṣyàḥ ← manuṣyà- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)

pūrvī́ḥ ← purú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

satyáśuṣmāya ← satyáśuṣma- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

svàrvate ← svàrvant- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

nŕ̥tamāya ← nŕ̥tama- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

vaiśvānarā́ya ← vaiśvānará- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

yahvī́ḥ ← yahvī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

बृ॒ह॒ती इ॒वेति॑ बृह॒तीऽइ॑व । सू॒नवे॑ । रोद॑सी॒ इति॑ । गिरः॑ । होता॑ । म॒नु॒ष्यः॑ । न । दक्षः॑ ।
स्वः॑ऽवते । स॒त्यऽशु॑ष्माय । पू॒र्वीः । वै॒श्वा॒न॒राय॑ । नृऽत॑माय । य॒ह्वीः ॥

• bṛhatī ← bṛhat
• [noun], nominative, dual, feminine
• “large; great; loud; high; much(a); exalted; abundant; intensive; strong; huge.”

• iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• sūnave ← sūnu
• [noun], dative, singular, masculine
• “son; offspring.”

• rodasī ← rodas
• [noun], nominative, dual, neuter
• “heaven and earth; Earth.”

• giro ← giraḥ ← gir
• [noun], accusative, plural, feminine
• “hymn; praise; voice; words; invocation; command; statement; cry; language.”

• hotā ← hotṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Hotṛ.”

• manuṣyo ← manuṣyaḥ ← manuṣya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “human.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• dakṣaḥ ← dakṣa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “deft; right; intelligent; expert.”

• svarvate ← svarvat
• [noun], dative, singular, masculine
• “bright; bright.”

• satyaśuṣmāya ← satya
• [noun]
• “true; real; real; faithful; good.”

• satyaśuṣmāya ← śuṣmāya ← śuṣma
• [noun], dative, singular, masculine
• “vigor; energy; fire; hiss; courage.”

• pūrvīr ← pūrvīḥ ← puru
• [noun], nominative, plural, feminine
• “many; much(a); very.”

• vaiśvānarāya ← vaiśvānara
• [noun], dative, singular, masculine
• “Agni; fire; Vaiśvānara; Vaiśvānara; sacrificial fire; sun.”

• nṛtamāya ← nṛtama
• [noun], dative, singular, masculine

• yahvīḥ ← yahvī
• [noun], nominative, plural, feminine
• “river.”

रोदसी द्यावापृथिव्यौ सूनवे स्वपुत्राय वैश्वानराय बृहतीइव प्रभूते इवाभूताम् । वैश्वानरस्य द्यावापृथिव्योः पुत्रत्वं मन्त्रान्तरे स्पष्टमवगम्यते - ‘उभा पितरा महयन्नजायताग्निर्द्यावापृथिवी भूरिरेतसा ’ ( ऋ. सं. ३. ३. ११) इति । महतो वैश्वानरस्य अवस्थानाय द्यावापृथिव्यौ विस्तृते जाते इत्यर्थः । किंचायं होता ‘दक्षः समर्थः पूर्वीः बहुविधाः यह्वीः महतीः गिरः स्तुतीः वैश्वानराय अग्नये प्रायुङ्क्तेति शेषः । कीदृशाय। स्वर्वते शोभनगमनयुक्ताय सत्यशुष्माय अवितथबलाय नृतमाय अतिशयेन सर्वेषां नेत्रे । तत्र दृष्टान्तः । मनुष्यो न । यथा मनुष्यो लौकिको वन्दी दातारं प्रभुं बहुविधया स्तुत्या स्तौति तद्वत् ॥ मनुष्यः । ‘मनोर्जातावञ्यतौ षुक्च’ इति जातौ गम्यमानायां मनुशब्दात् यत् षुगागमश्च । ’ तित्व्तरितम्’ इति स्वरितत्वम् । यतोऽनावः’ इत्याद्युदात्तत्वं न भवति । तत्र हि द्व्यच् इति अनुवर्तते । स्वर्वते । सुपूर्वात् अर्तेः भावे विच् । ततो मतुप् । मादुपधायाः’ इति वत्वम् ॥

English translation:

“. Heaven and earth expanded as it were for their son. The experienced sacrificer recites, like a bard, many ancient and copious praises addressed to the graceful-moving, truly-vigorous, and all-guiding Vaiśvānara.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

For their son: ubha pitarā mahayan ajāyata agnir dyāvā pṛthivī, both parents, heaven and earth, expanding, Agni was born; Like a bard: the text refers to manuṣya, like a man;

Asumed: bandī, a panegyrist, or bard, who recites the praises of a prime or great man, for largess

Like the two lofty world-halves for their son [=Agni], like Manu’s skill, the human Hotar (brings) hymns—
many (hymns), (like) exuberant maidens—for him possessed of
the sun, him whose bluster is real, for the most manly
Vaiśvānara.

The first pāda of this verse is metrically disturbed, which, in conjunction with its syntactic incompleteness, leads some tr. to consider the text corrupt. I’m afraid I find that reasoning too convenient.

This verse is variously interpreted, with its difficulties in great part arising from the fact that there is no finite verb, but it can be decoded by paying attention to the functional roles of the nominal complements. What seems to unify the verse is the presence of a dative recipient in pādas a, cd, and I therefore (with most tr., but not Geldner) take the verse to be a single sentence, with the datives throughout referring to Agni. The objects presented to Agni are songs (gíraḥ b), qualified as many (pūrvī́ḥ c), and implicitly compared to exuberant maidens (yahvī́ḥ d), based on the fact that gír- ‘song’ is feminine in gender. The grammatical subject is hótā in b, with parallel subjects in similes: the two world halves (ródasī) in the first pāda and “skill” (dákṣaḥ) in the second. The manuṣyàḥ in b I read twice: on the one hand, its position directly before ná marks it as the first word of the simile, going with dákṣaḥ, hence “Manu’s/manly skill,” but I believe it should also be read with the immediately preceding hótā (“manly/human Hotar”). In Agni hymns the title Hotar is ordinarily specialized as a designation of that god (see, e.g., immediately preceding I.58, vss.1, 3, 6-7), and manuṣyàḥ here would make it clear that the human priest is at issue, with Agni himself the dative recipient. The last question is what verb to supply, and in a sense the exact identity of the verb is not terribly important, as long as it has approximately the right meaning and the right case frame. With Oldenberg (SBE, Noten) I supply ‘bring’ (√bhṛ), which is frequently used with gíraḥ and a dative recipient (e.g., I.79.10 … agnáye / bhárasva … gíraḥ), but ‘sing, present, give,’ etc., would all work.

I do not see any reason for, or justification of, supplying a 1st-person subject, however, pace Oldenberg SBE (1st pl.), Geldner, Renou (1st sg.).

As the great World-halves, so are their Son’s praises; skilled, as a man, to act, is he the Herald.
Vaisvanara, celestial, truly mighty, most manly One, hath many a youthful consort.

As the two great worlds to their son 1, like a Hotri like a skilful man, (we bring) praises — manifold (praises) to him who is united with the sun, to the truly strong one, new (praises) to Vaisvanara, the manliest god.

Die beiden Welten sind ihm wie zwei hehre Mütter dem Sohne. Lobesworte spende ich geschickt wie der menschliche Hotri es zu sein vermag. Dem Sonnenhaften, von echtem Mute, dem männlichsten Vaisvanara dienen viele jüngste Frauen.

Wie Erd’ und Himmel ihrem Sohn sich breiten, so sendet, wie ein weiser Mensch, der Priester Viel kräft’ge Lieder ihm, dem wahrhaft starken, glanzreichen, männlichsten, dem Männerhorte.

Как высокие два мира (обращаются) к сыну,
(Так я,) искусный (посылаю) хвалебные песни, словно человеческий хотар,
К солнечному (богу), чей пыл истинен, к Вайшванаре,
Самому мужественному – многие юные (песни).

• अग्निर्वैश्वानरः
• नोधा गौतमः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब अगले मन्त्र में पुरुषोत्तम के गुणों का उपदेश किया है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - जैसे (सूनवे) पुत्र के लिये (बृहतीइव) महागुणयुक्त माता वर्त्तती है, जैसे (रोदसी) प्रकाश भूमि और (दक्षः) चतुर (मनुष्यः) पढ़ानेहारे विद्वान् मनुष्य पिता के (न) समान (होता) देने-लेनेवाला विद्वान् ईश्वर वा सभापति विद्वान् में प्रसन्न होता है, जैसे विद्वान् लोग इस (स्वर्वते) प्रशंसनीय सुख वर्त्तमान (सत्यशुष्माय) सत्यबलयुक्त (नृतमाय) पुरुषों में उत्तम (वैश्वानराय) परमेश्वर के लिये (पूर्वीः) सनातन (यह्वीः) महागुण लक्षणयुक्त (गिरः) वेदवाणियों को (दधिरे) धारण करते हैं, वैसे ही परमेश्वर के उपासक सभाध्यक्ष में सब मनुष्यों को वर्त्तना चाहिये ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमा और वाचकलुप्तोपमालङ्कार हैं। जैसे भूमि वा सूर्यप्रकाश सबको धारण करके सुखी करते हैं, जैसे पिता वा अध्यापक पुत्र के हित के लिये प्रवृत्त होता है, जैसे परमेश्वर प्रजासुख के वास्ते वर्तता है, वैसे सभापति प्रजा के अर्थ वर्ते, इस प्रकार सब देववाणियाँ प्रतिपादन करती हैं ॥ ४ ॥

अन्वय: यथा सूनवे बृहती इव रोदसी दक्षो मनुष्यः पिता न विद्वान् पुरुष इव होतेश्वरे सभाध्यक्षे वा प्रीतो भवति यथा विद्वांसोऽस्मै स्वर्वते सत्यशुष्माय नृतमाय वैश्वानराय पूर्वीर्यह्वीर्गिरो वेदवाणीर्दधिरे तथैव तस्मिन् सर्वैर्मनुष्यैर्वर्त्तिव्यम् ॥ ४ ॥

अथ नरोत्तमगुणा उपदिश्यन्ते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (बृहतीइव) यथा महागुणयुक्ता पूज्या माता (सूनवे) पुत्राय (रोदसी) द्यावापृथिव्यौ (गिरः) वाणीः (होता) दाता ग्रहीता (मनुष्यः) मानवः (न) इव (दक्षः) चतुरः (स्वर्वते) प्रशस्तं स्वः सुखं वर्त्तते यस्मिँस्तस्मै (सत्यशुष्माय) सत्यं शुष्मं यस्य तस्मै (पूर्वीः) पुरातनीः (वैश्वानराय) परब्रह्मोपासकाय (नृतमाय) अतिशयेन ना तस्मै (यह्वीः) महतीः। यह्व इति महन्नामसु पठितम्। (निघं०३.३) अस्माद् बह्वादिभ्यश्चान्तर्गत्वात् ङीष् (अष्टा०४.१.४५) ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमावाचकलुप्तोपमालङ्कारौ। यथा भूमिसूर्यप्रकाशौ धृत्वा सुखयतो यथा पिताऽध्यापको वा पुत्रशिष्ययोर्हिताय प्रवर्त्तते, यथेश्वरः प्रजासुखाय प्रवर्तते, तथैव सभाध्यक्षः प्रयतेतेति सर्वा वेदवाण्यः प्रतिपादयन्ति ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमा व वाचकलुप्तोपमालंकार आहेत. जसे भूमी व सूर्यप्रकाश सर्वांना धारण करून सुखी करतात, पिता व अध्यापक पुत्राच्या हितासाठी प्रवृत्त होतात; परमेश्वर प्रजेच्या सुखासाठी वागतो; तसे सभापतीने प्रजेबरोबर वागावे. अशा प्रकारचे सर्व वेदवाणींचे प्रतिपादन आहे. ॥ ४ ॥

• देवता - अग्निर्वैश्वानरः
• ऋषिः - नोधा गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

दिव᳓श् चित् ते बृहतो᳓ जातवेदो
वइ᳓श्वानर प्र᳓ रिरिचे महित्व᳓म्
रा᳓जा कृष्टीना᳓म् असि मा᳓नुषीणां
युधा᳓ देवे᳓भ्यो व᳓रिवश् चकर्थ

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
br̥hatáḥ ← br̥hánt- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

cit ← cit (invariable)

diváḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

jātavedaḥ ← jātávedas- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

mahitvám ← mahitvá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

prá ← prá (invariable)

ririce ← √ric- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

vaíśvānara ← vaiśvānará- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

asi ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

kr̥ṣṭīnā́m ← kr̥ṣṭí- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

mā́nuṣīṇām ← mā́nuṣa- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

rā́jā ← rā́jan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

cakartha ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

devébhyaḥ ← devá- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:PL}

várivaḥ ← várivas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yudhā́ ← yúdh- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

दि॒वः । चि॒त् । ते॒ । बृ॒ह॒तः । जा॒त॒ऽवे॒दः॒ । वैश्वा॑नर । प्र । रि॒रि॒चे॒ । म॒हि॒ऽत्वम् ।
राजा॑ । कृ॒ष्टी॒नाम् । अ॒सि॒ । मानु॑षीणाम् । यु॒धा । दे॒वेभ्यः॑ । वरि॑वः । च॒क॒र्थ॒ ॥

• divaś ← divaḥ ← div
• [noun], ablative, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• bṛhato ← bṛhataḥ ← bṛhat
• [noun], genitive, singular, masculine
• “large; great; loud; high; much(a); exalted; abundant; intensive; strong; huge.”

• jātavedo ← jātavedaḥ ← jātavedas
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Agni; fire.”

• vaiśvānara
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Agni; fire; Vaiśvānara; Vaiśvānara; sacrificial fire; sun.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• ririce ← ric
• [verb], singular, Perfect indicative
• “empty; liberate; concede; surrender; purge.”

• mahitvam ← mahi
• [noun]
• “great; firm.”

• mahitvam ← tvam ← tva
• [noun], nominative, singular, neuter
• “state; quality; cause; reason.”

• rājā ← rājan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “king; Kshatriya; rājan [word]; best; rājāvarta; Yakṣa.”

• kṛṣṭīnām ← kṛṣṭi
• [noun], genitive, plural, feminine
• “people; citizenry.”

• asi ← as
• [verb], singular, Present indikative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• mānuṣīṇāṃ ← mānuṣīṇām ← mānuṣa
• [noun], genitive, plural, feminine
• “human.”

• yudhā ← yudh
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “battle; fight; war; combat.”

• devebhyo ← devebhyaḥ ← deva
• [noun], dative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• varivaś ← varivaḥ ← varivas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “room; varivas [word]; space; escape.”

• cakartha ← kṛ
• [verb], singular, Perfect indicative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

हे जातवेदः जातानां वेदितः वैश्वानर अग्ने ते तव महित्वं माहात्म्यं बृहतः महतः दिवश्चित् द्युलोकादपि प्र रिरिचे प्रववृधे । किंच त्वं मानुषीणां मनोर्जातानां कृष्टीनां प्रजानां राजा असि अधिपतिर्भवसि । तथा वरिवः असुरैरपहृतं धनं युधा युद्धेन देवेभ्यः चकर्थ देवाधीनमकार्षीः ॥ वैश्वानर । पादादित्वात् आष्टमिकनिघाताभावः । रिरिचे । ‘रिचिर् विरेचने’। अत्रोपसर्गवशात् तद्विपरीते आधिक्ये वर्तते। कृष्टीनाम् । नामन्यतरस्याम्’ इति नाम उदात्तत्वम्। मानुषीणाम् । मानुषशब्दः ‘मनोर्जातौ ’ इति अञ्प्रत्ययान्तः । जातिलक्षणे ङीषि प्राप्ते तदपवादतया ‘शार्ङ्गरवाद्यञः । इति ङीन् । नित्त्वादाद्युदात्तत्वम् । ङ्याश्छन्दसि बहुलम् ’ ( पा. सू. ६. १. १७८ ) इति बहुलवचनात् नाम उदात्तस्याभावः। युधा । ‘युध संप्रहारे’ इत्यस्मात् संपदादिलक्षणो भावे क्विप्। वरिवः इति धननाम। ‘नब्विषयस्य ’ इत्याद्युदात्तत्वम् ॥

English translation:

“Vaiśvānara, who knows all that are born, your magnitude has exceeded that of the spacious heaven; you are the monarch of manu-descended men; you have regained for the gods in battle, the wealth (carries off by the asuras).”

Even beyond lofty heaven does your greatness project, o Jātavedas Vaiśvānara.
You are king of the communities belonging to the sons of Manu.
Through combat you made a wide realm for the gods. ᳓

Even the lofty heaven, O Jatavedas Vaisvanara, hath not attained thy greatness.
Thou art the King of lands where men are settled, thou hast brought comfort to the Gods in battle.

Thy greatness, O Gâtavedas, Vaisvânara, has exceeded even the great heaven. Thou art the king of the human tribes; thou hast by fighting gained wide space for the gods.

Deine Größe reicht selbst über den Himmel hinaus, o Jatavedas Vaisvanara. Du bist der König der menschlichen Völker; durch Kampf hast du den Göttern Freiheit verschafft.

Den hohen Himmel überragst an Grösse, o Männerhort, du noch, o Wesenkenner, Du bist der König aller Menschenstämme, hast freien Raum im Kampf geschafft den Göttern.

Даже за пределы высокого неба, о Джатаведас,
Вайшванара, выходит твое величие.
Ты – царь человеческих поселений.
Благодаря битве ты всегда создавал широкое пространство для богов.

• अग्निर्वैश्वानरः
• नोधा गौतमः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर वह कैसा हो, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (जातवेदः) जिससे वेद उत्पन्न हुए वेदों को जानने वा उन को प्राप्त कराने तथा उत्पन्न हुए पदार्थों में विद्यमान (वैश्वानर) सबको प्राप्त होनेवाले (प्रजापते) जगदीश्वर ! जिस (ते) आप का (महित्वम्) महागुणयुक्त प्रभाव (बृहतः) बड़े (दिवः) सूर्य्यादि प्रकाश से (चित्) भी (प्ररिरिचे) अधिक है, जो आप (कृष्टीनाम्) मनुष्यादि (मानुषीणाम्) मनुष्यसम्बन्धी प्रजाओं के (राजा) प्रकाशमानाधीश (असि) हो और जो आप (देवेभ्यः) विद्वानों के लिये (युधा) संग्राम से (वरिवः) सेवा को (चकर्थ) प्राप्त कराते हो, सो आप ही हम लोगों के न्यायाधीश हूजिये ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में श्लेषालङ्कार है। सभा में रहनेवाले मनुष्यों को अनन्त सामर्थ्यवान् होने से, परमेश्वर की सबके अधिष्ठाता होने से उपासना वा महाशुभगुण युक्त होने से, सभा आदि के अध्यक्ष के अधीश का सेवन और युद्ध से दुष्टों को जीत के प्रजा का पालन करके विद्वानों की सेवा तथा सत्सङ्ग को सदा करना चाहिये ॥ ५ ॥

अन्वय: हे जातवेदो वैश्वानर जगदीश्वर ! यस्य ते तव महित्वं बृहतो दिवश्चित् सूर्यादेर्महतः प्रकाशादपि प्ररिरिचे प्रकृष्टतयाऽधिकमस्ति यस्त्वं कृष्टीनां मानुषीणां प्रजानां राजासि यस्त्वं देवेभ्यो युधा वरिवश्चकर्थ स भवानस्माकं न्यायाधीशोऽस्त्विति ॥ ५ ॥

पुनः स कीदृश इत्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (दिवः) विज्ञानप्रकाशात् (चित्) अपि (ते) तव (बृहतः) महतः (जातवेदः) जाता वेदा यस्माज्जगदीश्वराज्जातान् वेदान् वेत्ति जातान् सर्वान् पदार्थान् विदन्ति जातेषु पदार्थेषु विद्यते वा तत्सम्बुद्धौ (वैश्वानर) सर्वनेतः (प्र) प्रकृष्टार्थे (रिरिचे) रिणक्ति। (महित्वम्) महागुणस्वभावम् (राजा) प्रकाशमानोऽधीशः (कृष्टीनाम्) मनुष्याणाम् (असि) (मानुषीणाम्) मनुष्यसम्बन्धिनीनां प्रजानाम् (युधा) युध्यन्ते यस्मिन् संग्रामे तेन। अत्र कृतो बहुलम् इत्यधिकरणे क्विप्। (देवेभ्यः) विद्वद्भ्यः (वरिवः) परिचरणम् (चकर्थ) करोषि ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र श्लेषालङ्कारः। सभासद्भिर्मनुष्यैः परमेश्वरोऽनन्तसामर्थ्यवत्त्वात् सर्वाधीशत्वेनोपासनीयः। सभाद्यध्यक्षो महाशुभगुणान्वितत्वात् सर्वाधिपतित्वेन समाश्रित्य युद्धेन दुष्टान् विजित्य धार्मिकान् प्रसाद्य प्रजापालनं विधाय विदुषां सेवासङ्गौ सदैव कर्त्तव्यौ ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात श्लेषालंकार आहे. परमेश्वर हा अनंत सामर्थ्यवान असल्यामुळे व सर्वांचा अधिष्ठाता असल्यामुळे उपासनीय आहे हे सभासदांनी जाणावे. सभाध्यक्ष हा महाशुभगुणयुक्त व सर्वाधिपती असून त्याच्या आश्रयाने युद्धात दुष्टांना जिंकून, धार्मिकांचे पालन करून विद्वानांची सेवा व सत्संग सदैव केला पाहिजे. ॥ ५ ॥

• देवता - अग्निर्वैश्वानरः
• ऋषिः - नोधा गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

प्र᳓ नू᳓ महित्वं᳓ वृषभ᳓स्य वोचं
य᳓म् पूर᳓वो वृत्रह᳓णं स᳓चन्ते
वैश्वानरो᳓ द᳓स्युम् अग्नि᳓र् जघन्वाँ᳓
अ᳓धूनोत् का᳓ष्ठा अ᳓व श᳓म्बरम् भेत्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
mahitvám ← mahitvá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

nú ← nú (invariable)

prá ← prá (invariable)

vocam ← √vac- (root)
{number:SG, person:1, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

vr̥ṣabhásya ← vr̥ṣabhá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

pūrávaḥ ← pūrú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

sácante ← √sac- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

vr̥traháṇam ← vr̥trahán- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

yám ← yá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dásyum ← dásyu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

jaghanvā́n ← √han- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:ACT}

vaiśvānaráḥ ← vaiśvānará- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ádhūnot ← √dhū- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

áva ← áva (invariable)

bhet ← √bhid- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

kā́ṣṭhāḥ ← kā́ṣṭhā- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

śámbaram ← śámbara- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

प्र । नु । म॒हि॒ऽत्वम् । वृ॒ष॒भस्य॑ । वो॒च॒म् । यम् । पू॒रवः॑ । वृ॒त्र॒ऽहन॑म् । सच॑न्ते ।
वै॒श्वा॒न॒रः । दस्यु॑म् । अ॒ग्निः । ज॒घ॒न्वान् । अधू॑नोत् । काष्ठाः॑ । अव॑ । शम्ब॑रम् । भे॒त् ॥

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• nū ← nu
• [adverb]
• “now; already.”

• mahitvaṃ ← mahi
• [noun]
• “great; firm.”

• mahitvaṃ ← tvam ← tva
• [noun], accusative, singular, neuter
• “state; quality; cause; reason.”

• vṛṣabhasya ← vṛṣabha
• [noun], genitive, singular, masculine
• “bull; Vṛṣabha; Vṛṣabha; best.”

• vocaṃ ← vocam ← vac
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “say; describe; name; tell; address; enumerate; call; state; teach; explain; say; declare; speak; define; declare; order; address; recommend; answer; deem; recite; approve; proclaim; indicate; determine; mention; designate.”

• yam ← yad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• pūravo ← pūravaḥ ← pūru
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Pūru; Pūru.”

• vṛtrahaṇaṃ ← vṛtra
• [noun], masculine
• “enemy.”

• vṛtrahaṇaṃ ← haṇam ← han
• [noun], accusative, singular, masculine
• “killing; curative; destroying; removing; māraka; stabbing.”

• sacante ← sac
• [verb], plural, Present indikative
• “accompany; follow; company; obey; participate; enter.”

• vaiśvānaro ← vaiśvānaraḥ ← vaiśvānara
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Agni; fire; Vaiśvānara; Vaiśvānara; sacrificial fire; sun.”

• dasyum ← dasyu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “savage; outcast; mugger.”

• agnir ← agniḥ ← agni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• jaghanvāṃ ← han
• [verb noun], nominative, singular
• “kill; cure; māray; remove; destroy; hit; injure; damage; destroy; paralyze; hurt; forge; beat; cut off; stop; overwhelm; kick; hunt; affect; strike; hammer; love; obstruct; shoot.”

• adhūnot ← dhū
• [verb], singular, Imperfect
• “shake; remove; chase away.”

• kāṣṭhā ← kāṣṭhāḥ ← kāṣṭhā
• [noun], accusative, plural, feminine
• “kāṣṭhā; quarter; body of water.”

• ava
• [adverb]
• “down.”

• śambaram ← śambara
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Śambara; Śambara.”

• bhet ← bhid
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “break; incise; burst; divide; cut; cleave; destroy; cure; disturb; lance; break; distinguish; disclose; pierce; tear; separate; transgress; break open; scratch; penetrate; sever; bribe; grind; betray; fester; strike.”

अत्र वैश्वानरशब्देन मध्यमस्थानस्थो वैद्युतोऽग्निरभिधीयते । पूरवः इति मनुष्यनाम । पूरवः मनुष्याः वृत्रहणम् आवरकस्य मेघस्य हन्तारं यं वैश्वानरं सचन्ते वर्षार्थिन सेवन्ते तस्य वृषभस्य अपां वर्षितुर्वैश्वानरस्य महित्वं माहात्म्यं नु क्षिप्रं प्र वोचं प्रब्रवीमि । किं तदित्यत आह । अयं वैश्वानरः अग्निः दस्युं रसानां कर्मणां वा उपक्षयितारं राक्षसादिकं जघन्वान् हतवान् । तथा काष्ठाः अपो वृष्ट्युदकानि अधूनोत् अधोमुखान्यपातयत् । शम्बरं तन्निरोधकारिणं मेघम् अव भेत् अवाभिनत् ॥ वोचम् । ‘छन्दसि लुङ्लङ्लिटः’ इति वर्तमाने लुङि ‘अस्यतिवक्ति’ इत्यादिना च्लेः अङादेशः । ‘वच उम्’ इति उमागमः । गुणः । ‘बहुलं छन्दस्यमाङयोगेऽपि ’ इति अडभावः । जघन्वान् । हन्तेर्लिटः क्वसुः । ‘अभ्यासाच्च ’ इति अभ्यासादुत्तरस्य हकारस्य घत्वम् ।’ विभाषा गमहन ’ इति विकल्पनात् इडभावः । भेत् । भिदिर् विदारणे ’ । लङि ‘ बहुलं छन्दसि ’ इति विकरणस्य लुक् । ‘हल्ङ्याब्भ्यः ’ इति तकारस्य लोपः । पूर्ववत् अडभावः । अत्र निरुक्तं - प्र ब्रवीमि तन्महित्वं महाभाग्यं वृषभस्य वर्षितुरपां यं पूरवः पूरयितव्या मनुष्या वृत्रहणं मेघहनं सचन्ते सेवन्ते वर्षकामा दस्युर्दस्यतेः क्षयार्थादुपदस्यन्त्यस्मिन्रसा उपदासयति कर्माणि तमग्निर्वैश्वानरो घ्नन्नवाधूनोदपः काष्ठा अभिनच्छम्बरं मेघम् ’ ( निरु. ७. २३ ) इति ॥ अत्रेदं चिन्तनीयम् । कोऽसौ वैश्वानर इति । तत्र केचिदाहुः । मध्यमस्थानस्थो वायुरिन्द्रो वा वैश्वानरः । तस्य हि वर्षकर्मणा संस्तव उपपद्यते; न त्वग्नेः पृथिवीस्थानत्वादिति । अन्ये त्वेवं मन्यन्ते । द्युस्थानः सूर्यो वैश्वानर इति । युक्तिं चाहुः । प्रातःसवनादीनि त्रीणि सवनानि लोकत्रयात्मकानि । तत्र तृतीयसवनं प्राप्तो यजमानः स्वर्गं प्राप्त इति पृथिव्याः प्रच्युतो भवेत् । तत्प्रच्युतिपरिहाराय आग्निमारुतेऽन्तिमे शस्त्रे होता स्वर्गात् भूमिं प्रत्यवरोहति । कथमिति तदुच्यते। इतरशस्त्रवत् स्तोत्रियतृचेन प्रारम्भमुक्त्वा द्युस्थानसंबन्धिना वैश्वानरीयेण सूक्तेन शस्त्रं प्रारभते । ततो मध्यमस्थानसंबन्धिनं रुद्रं मरुतश्च प्रति तद्देवत्यसूक्तपाठेनावरोहति । तत्र पृथिवीस्थानमग्निम् । यद्यत्र वैश्वानरः सूर्यो न स्यात् तदानीमवरोहो नोपपद्यते । तदेतन्मतद्वयमप्यनुपपन्नम् । अयमेवाग्निर्वैश्वानरः । कुतः । वैश्वानरशब्दनिर्वचनानुरोधात् । विश्वेषां नराणां लोकान्तरं प्रति नेतृतया संबन्धी वैश्वानरः । तथा चाम्नातं- वैश्वानर पुत्रः पित्रे लोककृज्जातवेदो वहेमं सुकृतां यत्र लोकाः’ इति । यद्वा । विश्व सर्वे नरा एनमग्निं यज्ञादौ प्रीणयन्तीति तत्संबन्धाद्वैश्वानरः । यद्वा । विश्वान् सर्वान् प्राणिनः प्रत्यृतो गच्छतः इति विश्वानरौ मध्यमोत्तमौ । ‘ऋ ‘गतौ ’ इत्यस्मात् पचाद्यच् । लुगभावश्छान्दसः । ताभ्यामुत्पन्नत्वादयमग्निर्वैश्वानरः । वैद्युतोऽग्निर्हि मध्यमसकाशात् जायते । अशनिपतनानन्तरमयमेव पार्थिवोऽग्निः संपद्यते । आदित्यसकाशादपि घर्मकाले सूर्यकान्तादिमणिष्वग्नेरुत्पत्तिः प्रसिद्धा। तस्मान्नामनिर्वचनानुरोधेनायमेवाग्निर्वैश्वानर इत्येतदुपपन्नम् । अस्यापि वर्षकर्मणा स्तुतिः संभवति । ‘अग्नौ प्रास्ताहुतिः सम्यगादित्यमुपतिष्ठते। आदित्याज्जायते वृष्टिर्वृष्टेरन्नं ततः प्रजाः’ (मनु. ३. ७६ ) इति स्मरणात् । प्रत्यवरोहोऽपि न कर्तव्यः । तृतीयसवनस्य भाक्तस्वर्गत्वात्। एतत्सर्वं यास्केन ‘वैश्वानरः कस्मात् ’ (निरु. ७. २१) इत्यादिना बहुधा प्रपञ्चितम् । अत्र यदनुक्तं तत्सर्वं तत्रैवानुसंधेयम् ॥

English translation:

“I extol the greatness of that showerer of rain whom men celebrate as the slayer of Vṛtra; the Agni, Vaiśvānara, slew the stealer (of the waters) and sent them down (upon earth), and clove the (obstructing) cloud.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Vaiśvānara = Indra; Vaiśvānara in the hymn is interpreated as the Agni of the firmament, the vidyuta, or lightning; thus Agni is of the middle region, from which when fallen to earth, the terrestrial fire is born, from which rain is genitive rated as the burnt-offering ascends to the sun. Thus rain descends from the sun. Vaiśvānara is, therefore, Agni. Vaiśvānara, in mythology is a Dānava

I now proclaim the greatness of the bull, whom the Pūrus attend upon as Vr̥tra-smasher.
Vaiśvānara, Agni, having smashed the Dasyu, shook the wooden
barriers, cut down Śambara. ᳓

Now will I tell the greatness of the Hero whom Puru’s sons follow as Vrtra’s slayer:
Agni Vaisvanara struck down the Dasyu, cleave Sambara through and shattered down his fences.

Let me now proclaim the greatness of the bull whom the Pûrus worship as the destroyer of enemies 1. Agni Vaisvânara, having slain the Dasyu, shook the (aerial) arena and cut down Sambara.

Ich verkünde jetzo die Größe des Bullen, dem die Puru´s als dem Feindetöter Folge leisten. Als Agni Vaisvanara den Dasyu geschlagen hatte, rüttelte er an den Schranken und hieb den Sambara herab.

Ich will verkünden nun des Helden Grösse, des Vritratödters, dem die Völker dienen, Agni, der Männerhort erschlug den Dämon, warf Çambara herab, durchbrach die Bahnen.

Сейчас я хочу провозгласить величие быка,
За кем следуют (люди племени) Пуру, как за истребителем врагов.
Агни-Вайшванара, убив дасью,
Сокрушил преграды (и) разрубил Шамбару.

• अग्निर्वैश्वानरः
• नोधा गौतमः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

• देवता - अग्निर्वैश्वानरः
• ऋषिः - नोधा गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

वैश्वानरो᳓ महिम्ना᳓ विश्व᳓कृष्टिर्
भर᳓द्वाजेषु यजतो᳓ विभा᳓वा
शातवनेये᳓ शति᳓नीभिर् अग्निः᳓
पुरुणीथे᳓ जरते सूनृ᳓तावान्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
mahimnā́ ← mahimán- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

vaiśvānaráḥ ← vaiśvānará- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

viśvákr̥ṣṭiḥ ← viśvákr̥ṣṭi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

bharádvājeṣu ← bharádvāja- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

vibhā́vā ← vibhā́van- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yajatáḥ ← yajatá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

śātavaneyé ← śātavaneyá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

śatínībhiḥ ← śatín- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

jarate ← √gr̥̄- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

puruṇīthé ← puruṇīthá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

sūnŕ̥tāvān ← sūnŕ̥tāvant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

वै॒श्वा॒न॒रः । म॒हि॒म्ना । वि॒श्वऽकृ॑ष्टिः । भ॒रत्ऽवा॑जेषु । य॒ज॒तः । वि॒भाऽवा॑ ।
शा॒त॒ऽव॒ने॒ये । श॒तिनी॑भिः । अ॒ग्निः । पु॒रु॒ऽनी॒थे । ज॒र॒ते॒ । सू॒नृता॑ऽवान् ॥

• vaiśvānaro ← vaiśvānaraḥ ← vaiśvānara
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Agni; fire; Vaiśvānara; Vaiśvānara; sacrificial fire; sun.”

• mahimnā ← mahiman
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “greatness; power; mahiman.”

• viśvakṛṣṭir ← viśva
• [noun]
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• viśvakṛṣṭir ← kṛṣṭiḥ ← kṛṣṭi
• [noun], nominative, singular, masculine
• “people; citizenry.”

• bharadvājeṣu ← bharadvāja
• [noun], locative, plural, masculine
• “Bharadvāja; Droṇa; Bharadvāja; skylark.”

• yajato ← yajataḥ ← yajata
• [noun], nominative, singular, masculine
• “holy; august; sacrificial.”

• vibhāvā ← vibhāvan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “illuminating; shining.”

• śātavaneye ← śātavaneya
• [noun], locative, singular, masculine

• śatinībhir ← śatinībhiḥ ← śatin
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “hundredfold.”

• agniḥ ← agni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• puruṇīthe ← puruṇītha
• [noun], locative, singular, neuter

• jarate ← jṛ
• [verb], singular, Present indikative
• “sing.”

• sūnṛtāvān ← sūnṛtāvat
• [noun], nominative, singular, masculine
• “happy; big; auspicious.”

वैश्वानरः अग्निः महिम्ना महत्त्वेन विश्वकृष्टिः। कृष्टिः इति मनुष्यनाम। विश्वे सर्वे मनुष्या यस्य स्वभूताः स तथोक्तः । भरद्वाजेषु पुष्टिकरहविर्लक्षणान्नवत्सु यागेषु यद्वा एतत्संज्ञेषु ऋषिषु यजतः यष्टव्यः विभावा विशेषेण प्रकाशयिता सूनृतावान् । सूनृता प्रिया सत्या वाक् तद्युक्तः । एवंभूतः अग्निः शातवनेये । शतसंख्याकान् क्रतून वनति संभजते इति शतवनिः तस्य पुत्रः शातवनेयः । तस्मिन् पुरुणीथे बहूनां नेतरि एतत्संज्ञके राजनि च शतिनीभिः बहुभिः स्तुतिभिः जरते स्तूयते ॥ भरद्वाजेषु । भरन्ति पोषयन्ति भोक्तॄनिति भरन्तः। तादृशा वाजा येषु । बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वे प्राप्ते मरुद्वृधादित्वात् पूर्वपदान्तोदात्तत्वम् । यजतः। भृमृदृशियजिपर्वपच्यमितमिनमिहर्येभ्योऽतच् ‘(उ. सू. ३. ३९० ) इति यजतेः अतच्प्रत्ययः । विभावा।’ भा दीप्तौ ।’ आतो मनिन् ’ इति वनिप् । तस्य पित्त्वादनुदात्तत्वे धातुस्वरः शिष्यते । शतवनेये । ‘इन्सर्वधातुभ्यः’ इति इन्प्रत्ययः शतवनिशब्दः । ‘इतश्चानिञः ’ (पा. सू. ४. १. १२२ ) इति ढक्। ’ कितः ’ (पा. सू. ६. १. १६५) इत्यन्तोदात्तत्वम् । शतिनीभिः । शतशब्दात् मत्वर्थीय इनिः । ‘ऋन्नेभ्यः’ इति ङीप् । पुरुणीथे । ‘पूर्वपदात्संज्ञायामगः’ (पा. सू. ८.४.३) इति णत्वम् । जरते । व्यत्ययेन कर्मणि कर्तृप्रत्ययः ॥ ॥२५॥

English translation:

“Vaiśvānara by his magnitude is all men, and is to be worshipped as the diffuser of manifold light in offerings of nutritious viands; Agni, the speaker of truth, praises with many commendations Puruṇītha, the son of Śātavani.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Viśvakṛṣṭi = lit. all men; added–of whom all men are of same nature, svabhutaḥ;

Bharadvājeṣu: in sacrifies which present food in the shape of nutritious (puśṭikara) oblations of clarified butter (havis); or, it may mean, who is to be worshipped by the ṛṣis termed bhāradvājas (or of the gotra); puruṇītha, the son of Śātavani: Śātavani is the offerer of a hundred (numerous) sacrifices; his son is Śātavenya

Vaiśvānara, belonging to all communities by his greatness, worthy of the sacrifice among the Bharadvājas, far-radiant,
Agni, displaying liberality, at the (place of) Śātavaneya of many
stratagems, is awakened with hundredfold (riches).

The rest of pāda a essentially glosses vaiśvānaráḥ.

I take puruṇīthá- as a qualifier, not a personal name, contra most tr.

Vaisvanara, dwelling by his might with all men, far-shining, holy mid the Bharadvajas,
Is lauded, excellent, with hundred praises by Purunitha, son of Satavani.

Agni Vaisvânara, extending by his greatness over all dominions, who is to be worshipped, the bright one, rich in loveliness, is awake (or, is praised) among the Bharadvâgas, in the homestead of Purunîtha .Sâtavaneya, with his hundredfold blessings.

Der erstrahlende Vaisvanara, durch seine Größe allvölkisch, bei den Bharadvaja´s gern verehrt, wird bei Satavaneya Purunitha mit hundertfältigen Liedern wachgesungen, der edelmütige Agni.

Der Männerhort an Grösse allumfassend, der glänzende, verehrt von Bharadvadschern, Der reiche Agni wird in hundert Weisen gerühmt beim Çatavanjer Purunitha.

Вайшванара, благодаря (своему) величию принадлежащий всем народам,
Достойный жертв среди (людей рода) Бхарадваджи, сверкающий,
Агни у Пурунитхи, сына Шатавани,
Воспевается на сотни ладов, (он,) великолепный.

• अग्निर्वैश्वानरः
• नोधा गौतमः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर अगले मन्त्र में ईश्वर के गुणों का उपदेश किया है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - जो (विश्वकृष्टीः) सबका उत्पन्नकर्त्ता (यजतः) पूजन के योग्य (विभावा) विशेष करके प्रकाशमान (सूनृतावान्) प्रशंसनीय अन्नादि का आधार (वैश्वानरः) सबको प्राप्त करानेवाला (अग्निः) सूर्य्य के समान जगदीश्वर अपने जगद्रूप (महिम्ना) महिमा के साथ (भरद्वाजेषु) धारण करने वा जानने योग्य पृथिवी आदि पदार्थों में (शतिनीभिः) असंख्यात गतियुक्त क्रियाओं से सहित (पुरुणीथे) बहुत प्राणियों में प्राप्त (शातवनेये) असंख्यात विभागयुक्त क्रियाओं से सिद्ध हुए संसार में वर्त्तता है, उसका जो मनुष्य (जरते) अर्चन पूजन करता है, वह निरन्तर सत्कार को प्राप्त होता है ॥ ७ ॥

भावार्थभाषाः - जो असख्यात पदार्थों में असंख्यात क्रियाओं का हेतु बिजुलीरूप अग्नि के समान ईश्वर है, वही सब जगत् को धारण करता है, उसका पूजन जो मनुष्य करता है, वह सदा महिमा को प्राप्त होता है ॥ ७ ॥ इस सूक्त में वैश्वानर शब्दार्थ वर्णन से इसके अर्थ की पूर्व सूक्तार्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये ॥

अन्वय: यो विश्वकृष्टीरुत्पादितवान् यजतो विभावा सूनृतावान् वैश्वानरोऽग्निः सर्वद्योतकः परमात्मा स्वमहिम्ना भरद्वाजेषु शतिनीभिः सह वर्त्तमानः सन् पुरुनीथे शातवनेये वर्तते तं यो जरतेऽर्चति स सत्कारं प्राप्नोति ॥ ७ ॥

पुनरीश्वरगुणा उपदिश्यन्ते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (वैश्वानरः) सर्वनेता (महिम्ना) स्वप्रभावेण (विश्वकृष्टिः) विश्वाः सर्वाः कृष्टीर्मनुष्यादिकाः प्रजाः (भरद्वाजेषु) ये भरन्ति ते भरतः। वज्यन्ते ज्ञायन्ते यैस्ते वाजा भरतश्च ते वाजाश्च तेषु पृथिव्यादिषु। भरणाद्भारद्वाजः। (निरु०३.१७) (यजतः) यष्टुं सङ्गन्तुमर्हः (विभावा) यो विशेषेण भाति प्रकाशयति सः (शातवनेये) शतान्यसंख्यातानि वनयः सम्भक्तयो येषान्ते शतवनयस्तैर्निर्वृत्ते जगति (शतिनीभिः) शतसंख्याताः प्रशस्ता गतयो यासु क्रियासु ताभिः सह वर्त्तमानः (अग्निः) सूर्य्य इव स्वप्रकाशः (पुरुणीथे) यत्पुरुभिर्बहुभिः प्राणिभिः पदार्थैर्वा नीयते तस्मिन् (जरते) सत्करोति। जरत इत्यर्चतिकर्मसु पठितम्। (निघं०३.१४) (सूनृतावान्) सूनृता अन्नादीनि प्रशस्तानि विद्यन्ते यस्मिन् सः ॥ ७ ॥

भावार्थभाषाः - यो संख्यातेषु पदार्थेष्वसंख्यातक्रियाहेतुर्विद्युदिवेश्वरो वर्तते, स एव सर्वं जगद्धरति यो मनुष्यस्तद्विद्यां जानाति स सततं महीयते ॥ ७ ॥अत्र वैश्वानरशब्दार्थवर्णनादेतत्सूक्तार्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिरस्तीति वेदितव्यम् ॥

भावार्थभाषाः - असंख्य पदार्थांमध्ये असंख्य क्रियांचा हेतू असलेल्या विद्युतरूपी अग्नीप्रमाणे ईश्वर असतो, तोच सर्व जगाचे धारण करतो. जो माणूस त्याची पूजा करतो त्याचा महिमा सदैव वाढतो. ॥ ७ ॥