०५७

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - सव्य आङ्गिरसः
• छन्दः - जगती

प्र꣡ मं꣡हिष्ठाय बृहते꣡ बृह꣡द्रये
सत्य꣡शुष्माय तव꣡से मति꣡म् भरे
अपा꣡म् इव प्रवणे꣡ य꣡स्य दुर्ध꣡रं
रा꣡धो विश्वा꣡यु श꣡वसे अ꣡पावृतम्

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
br̥hádraye ← br̥hádri- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

br̥haté ← br̥hánt- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

máṁhiṣṭhāya ← máṁhiṣṭha- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

prá ← prá (invariable)
{}

bhare ← √bhr̥- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

matím ← matí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

satyáśuṣmāya ← satyáśuṣma- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

taváse ← tavás- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

apā́m ← áp- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

durdháram ← durdhára- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

iva ← iva (invariable)
{}

pravaṇé ← pravaṇá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

yásya ← yá- (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ápāvr̥tam ← √vr̥- (root)
{case:NOM, gender:N, number:SG, non-finite:PPP}

rā́dhaḥ ← rā́dhas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

śávase ← śávas- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

viśvā́yu ← viśvā́yu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

प्र । मंहि॑ष्ठाय । बृ॒ह॒ते । बृ॒हत्ऽर॑ये । स॒त्यऽशु॑ष्माय । त॒वसे॑ । म॒तिम् । भ॒रे॒ ।
अ॒पाम्ऽइ॑व । प्र॒व॒णे । यस्य॑ । दुः॒ऽधर॑म् । राधः॑ । वि॒श्वऽआ॑यु । शव॑से । अप॑ऽवृतम् ॥

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• maṃhiṣṭhāya ← maṃhiṣṭha
• [noun], dative, singular, masculine
• “big.”

• bṛhate ← bṛhat
• [noun], dative, singular, masculine
• “large; great; loud; high; much(a); exalted; abundant; intensive; strong; huge.”

• bṛhadraye ← bṛhadri
• [noun], dative, singular, masculine

• satyaśuṣmāya ← satya
• [noun]
• “true; real; real; faithful; good.”

• satyaśuṣmāya ← śuṣmāya ← śuṣma
• [noun], dative, singular, masculine
• “vigor; energy; fire; hiss; courage.”

• tavase ← tavas
• [noun], dative, singular, masculine
• “strong; energetic.”

• matim ← mati
• [noun], accusative, singular, feminine
• “intelligence; decision; mind; hymn; purpose; idea; opinion; belief; desire; wish; conviction; plan; devotion.”

• bhare ← bhṛ
• [verb], singular, Present indikative
• “bring; hold; fill; support; wear; possess; carry; nourish; keep; hire; have; satiate; follow; bear.”

• apām ← ap
• [noun], genitive, plural, feminine
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

• iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• pravaṇe ← pravaṇa
• [noun], locative, singular, masculine
• “torrent.”

• yasya ← yad
• [noun], genitive, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• durdharaṃ ← durdharam ← durdhara
• [noun], nominative, singular, neuter
• “unbearable.”

• rādho ← rādhaḥ ← rādhas
• [noun], nominative, singular, neuter
• “gift; munificence; liberality; bounty.”

• viśvāyu
• [noun], nominative, singular, neuter
• “lifelong.”

• śavase ← śavas
• [noun], dative, singular, neuter
• “strength; power; superiority.”

• apāvṛtam ← apāvṛ ← √vṛ
• [verb noun], nominative, singular
• “open; gape.”

मंहिष्ठाय । मंहतिर्दानकर्मेति यास्कः (निरु. १.७) । दातृतमाय बृहते गुणैर्महते बृहद्रये महाधनाय सत्यशुष्माय अवितथबलाय तवसे आकारतः प्रवृद्धाय एवंगुणविशिष्टायेन्द्राय मतिं मननीयां स्तुतिं प्र भरे प्रकर्षेण संपादयामि। यस्य इन्द्रस्य बलं दुर्धरम् अन्यैर्धर्तुमशक्यम् । तत्र दृष्टान्तः । प्रवणे निम्नप्रदेशे अपामिव । यथा जलानां वेगः केनाप्यवस्थापयितुं न शक्यते तद्वत् । तथा राधः धनं विश्वायु सर्वेषु व्याप्तं शवसे स्तोतॄणां बलाय येनेन्द्रेण अपावृतं अपगतावरणं क्रियते, तस्येन्द्रस्येति पूर्वेण संबन्धः ॥ मंहिष्ठाय । अतिशयेन मंहिता मंहिष्ठः। ‘तुश्छन्दसि ’ इति इष्ठन्प्रत्ययः । तुरिष्ठेमेयःसु’ इति तृलोपः । बृहते। बृहन्महतोरुपसंख्यानम् ’ इति विभक्तेरुदात्तत्वम् । उत्तरयोर्बहुव्रीहिस्वरः । मतिम् । मन्त्रे वृष°’ इत्यादिना क्तिन् उदात्तत्वम्। ‘अनुदात्तोपदेश इत्यादिना अनुनासिकलोपः। दुर्धरम् । ‘धृञ् धारणे’। ‘ईषद्दुःसुषु’ इति कर्मणि खल् । विश्वायु । विश्वस्मिन् सर्वस्मिन् आयु गमनं यस्य तत् विश्वायु । एतेः ‘छन्दसीणः’ (उ. सू. १. २) इति उण्प्रत्ययः । ‘ बहुव्रीहौ विश्वं संज्ञायाम् ’ इति पूर्वपदान्तोदात्तत्वम् । अपावृतम् । कर्मणि निष्ठा । ‘ गतिरनन्तरः’ इति गतेः प्रकृतिस्वरत्वम् ॥

English translation:

“I offer especial praise to the most bountiful, the excellent, th eopulent, the verily powerful and stately Indra, whose irresistible impetuosity is like (the rush) of waters down a precipice, and by whom widely-diffused wealth is laid open (to his worshippers) to sustain (their) strength.”

For the most bounteous one, the lofty one bringing lofty wealth, for the mighty one of real unbridled force I bring forth my thought—
for him whose generosity is difficult to restrain as if in a torrent of
waters, lifelong generosity opened up to his power.

Unlike the standard tr., I take d to mean not that his generosity is meant to display his power, but rather that his generosity has opened up to, that is, has been set in motion by his exercise of power.

To him most liberal, lofty Lord of lofty wealth, verily powerful and strong, I bring my hymn,–
Whose checkless bounty, as of waters down a slope, is spread abroad for all that live, to give them strength.

Dem freigebigsten hohen Indra von hohem Reichtum und echtem Mute, dem starken trage ich ein Gedicht vor, dessen Freigebigkeit unaufhaltsam wie der Strom der Gewässer im Gefäll und allezeit geöffnet ist um seine Macht zu offenbaren.

Dem grossen, besten Spender, der an Schätzen reich, dem wahrhaft kräft’gen starken trag’ ein Lied ich vor, Ihm, dessen Gabe wie der Wasser jäher Sturz unhemmbar, allbelebend sich der Kraft erschliesst.

Я приношу молитву самому щедрому высокому (Индре),
С высоким богатством, с истинным пылом, сильному,
Чью щедрость трудно сдержать, словно в стремнине вод,
(Щедрость) открытую весь век, чтобы (показать) силу.

• इन्द्र:
• सव्य आङ्गिरसः
• जगती
• निषादः

फिर सभाध्यक्ष कैसा हो, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - जैसे मैं यस्य जिस सभा आदि के अध्यक्ष के (शवसे) बल के लिये (प्रवणे) नीचे स्थान में (अपामिव) जलों के समान (अपावृतम्) दान वा भोग के लिये प्रसिद्ध (विश्वायु) पूर्ण आयुयुक्त (दुर्धरम्) दुष्ट जनों को दुःख से धारण करने योग्य (राधः) विद्या वा राज्य से सिद्ध हुआ धन है, उस (सत्यशुष्माय) सत्य बलों का निमित्त (तवसे) बलवान् (बृहद्रये) बड़े उत्तम-उत्तम धन युक्त (बृहते) गुणों से बड़े (मंहिष्ठाय) अत्यन्त दान करनेवाले सभाध्यक्ष के लिये (मतिम्) विज्ञान को (प्रभरे) उत्तम रीति से धारण करता हूँ, वैसे तुम भी धारण कराओ ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। जैसे जल ऊँचे देश से आकर नीचे देश अर्थात् जलाशय को प्राप्त होके स्वच्छ, स्थिर होता है, वैसे नम्र, बलवान् पुरुषार्थी, धार्मिक, विद्वान् मनुष्य को प्राप्त हुआ विद्यारूप धन निश्चल होता है। जो राज्यलक्ष्मी को प्राप्त हो के सबके हित, न्याय वा विद्या की वृद्धि तथा शरीर, आत्मा के बल की उन्नति के लिये देता है, उसी शूरवीर, विद्यादि देनेवाले सभाशाला सेनापति मनुष्य का हम लोग अभिषेक करें ॥ १ ॥

अन्वय: यथाऽहं यस्य सभाद्यध्यक्षस्य शवसे प्रवणेऽपामिवापावृतं विश्वायु दुर्धरं राधोऽस्ति, तस्मै सत्यशुष्माय तवसे बृहद्रये बृहते मंहिष्ठाय मतिं प्रभरे तथा यूयमपि संधारयत ॥ १ ॥

पुनः सभाध्यक्षो कीदृशो भवेदित्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (प्र) प्रकृष्टार्थे (मंहिष्ठाय) योऽतिशयेन मंहिता दाता तस्मै। मंह इति दानकर्मसु पठितम्। (निघं०३.२०) (बृहते) गुणैर्महते (बृहद्रये) बृहन्तो रायो धनानि यस्य तस्मै। अत्र वर्णव्यत्ययेन ऐकारस्य स्थान एकारः। (सत्यशुष्माय) सत्यं शुष्मं बलं यस्य तस्मै (तवसे) बलवते (मतिम्) विज्ञानम् (भरे) धरे (अपामिव) जलानामिव (प्रवणे) निम्ने (यस्य) सभाध्यक्षस्य (दुर्धरम्) शत्रुभिर्दुःखेन धर्तुं योग्यम् (राधः) विद्याराज्यसिद्धं धनम् (विश्वायु) विश्वं सर्वमायुर्यस्मात्तत् (शवसे) सैन्यबलाय (अपावृतम्) दानाय भोगाय वा प्रसिद्धम् ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। यथा जलमूर्ध्वाद्देशादागत्य निम्नदेशस्थं जलाशयं प्राप्य स्थिरं स्वच्छं भवति तथा नम्राय धार्मिकाय बलवते पुरुषार्थिने मनुष्यायाक्षयं धनं निश्चलं जायते। यो राज्यश्रियं प्राप्य सर्वहिताय विद्यावृद्धये शरीरात्मबलोन्नतये प्रददाति, तमेव शूरं प्रदातारं सभाशालासेनापतित्वे वयमभिषिञ्चेम ॥ १ ॥

या सूक्तात अग्नी व सभाध्यक्ष इत्यादींच्या गुणांच्या वर्णनाने या सूक्तार्थाची पूर्वसूक्तार्थाबरोबर संगती जाणली पाहिजे. ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जसे जल उंच स्थानावरून खाली येते व जलाशयाला मिळते आणि स्वच्छ व स्थिर होते. तसे नम्र बलवान, पुरुषार्थी, धार्मिक विद्वान माणसाला प्राप्त झालेले विद्यारूपी धन निश्चल असते. जो राजलक्ष्मी प्राप्त करून सर्वांच्या हितासाठी न्याय, विद्येची वृद्धी करतो व शरीर आणि आत्मा यांचे बल वाढवितो त्याच शूरवीर विद्या देणाऱ्या सभेच्या सेनापतीचा आम्ही अभिषेक करावा. ॥ १ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - सव्य आङ्गिरसः
• छन्दः - जगती

अ꣡ध ते वि꣡श्वम् अ꣡नु हासद् इष्ट꣡य
आ꣡पो निम्ने꣡व स꣡वना हवि꣡ष्मतः
य꣡त् प꣡र्वते न꣡ सम꣡शीत हर्यत꣡
इ꣡न्द्रस्य व꣡ज्रः श्न꣡थिता हिरण्य꣡यः

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ádha ← ádha (invariable)
{}

ánu ← ánu (invariable)
{}

asat ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

ha ← ha (invariable)
{}

iṣṭáye ← iṣṭí- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

víśvam ← víśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ā́paḥ ← áp- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

havíṣmataḥ ← havíṣmant- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

iva ← iva (invariable)
{}

nimnā́ ← nimná- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

sávanā ← sávana- 1 (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

haryatáḥ ← haryatá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)
{}

párvate ← párvata- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

samáśīta ← √śā- ~ śī- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:MED}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

hiraṇyáyaḥ ← hiraṇyáya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

índrasya ← índra- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

śnáthitā ← śnáthitar- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vájraḥ ← vájra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

अध॑ । ते॒ । विश्व॑म् । अनु॑ । ह॒ । अ॒स॒त् । इ॒ष्टये॑ । आपः॑ । नि॒म्नाऽइ॑व । सव॑ना । ह॒विष्म॑तः ।
यत् । पर्व॑ते । न । स॒म्ऽअशी॑त । ह॒र्य॒तः । इन्द्र॑स्य । वज्रः॑ । श्नथि॑ता । हि॒र॒ण्ययः॑ ॥

• adha
• [adverb]
• “then; and; therefore; now.”

• te ← tvad
• [noun], dative, singular
• “you.”

• viśvam ← viśva
• [noun], nominative, singular, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• anu
• [adverb]
• “subsequently; behind; along; towards; because.”

• hāsad ← ha
• [adverb]
• “indeed; ha [word].”

• hāsad ← asat ← as
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• iṣṭaya ← iṣṭaye ← iṣṭi
• [noun], dative, singular, feminine
• “seeking.”

• āpo ← āpaḥ ← ap
• [noun], nominative, plural, feminine
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

• nimneva ← nimnā ← nimna
• [noun], accusative, plural, neuter
• “depression; depth.”

• nimneva ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• savanā ← savana
• [noun], nominative, plural, neuter
• “yajña; savana [word]; Snāna; Soma sacrifice; press.”

• haviṣmataḥ ← haviṣmat
• [noun], genitive, singular, masculine
• “sacrificing.”

• yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• parvate ← parvata
• [noun], locative, singular, masculine
• “mountain; Parvata; parvata [word]; Parvata; Parvata; rock; height.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• samaśīta ← saṃśā ← √śā
• [verb], singular, Root aorist (Ind.)
• “sharpen.”

• haryata ← haryataḥ ← haryata
• [noun], nominative, singular, masculine
• “desirable; delightful.”

• indrasya ← indra
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• vajraḥ ← vajra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “vajra; Vajra; vajra; vajra; lightning; abhra; vajramūṣā; diamond; vajra [word]; vajrakapāṭa; vajra; vaikrānta.”

• śnathitā ← śnath
• [verb], singular, periphrast. future
• “pierce; kill.”

• hiraṇyayaḥ ← hiraṇyaya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “gold; aureate; hiraṇyaya [word].”

अध ह अनन्तरमेव हे इन्द्र विश्वं सर्वमिदं जगत् ते तव संबन्धिने इष्टये यागाय अनु असत् अन्वभवत् । यद्वा । इष्टये हविरादिभिस्तव प्राप्तये इति योज्यम्। हविष्मतः यजमानस्य सवना सवनानि यज्ञजातानि निम्नेव निम्नानि भूस्थलानि आपः इव त्वां संभजन्ते इति शेषः । हर्यतः शत्रुवधं प्रेप्सतः इन्द्रस्य । हर्यतिः प्रेप्साकर्मा ’ (निरु. ७. १७) इति यास्कः । यद्वा । हर्यतः शोभनः । हिरण्ययः हिरण्मयः श्नथिता शत्रूणां हिंसनशीलः वज्रः पर्वते पर्ववति शिलोच्चये वृत्रे वा यत् यदा न समशीत संसुप्तो नाभवत् । किंतु जागरितः सन्नवधीदित्यर्थः । यदेन्द्रेण प्रेरितो वज्रः अप्रतिहतः सन् वृत्रमवधीत्तदाप्रभृत्येव तं यष्टुं सर्वे यजमानाः प्रावर्तिषतेति भावः ॥ अध । छान्दसं धस्वम् । असत् । अस्तेर्लङि ’ बहुलं छन्दसि ’ इति शपो लुगभावः । इष्टये। यजतेर्भावे क्तिनि ‘व्रचिस्वपि ‘इत्यादिना संप्रसारणम् । व्रश्चादिना षत्वम्। व्यत्ययेनान्तोदात्तत्वम् । यद्वा । इष गतौ इत्यस्मात् भावे क्तिनि ’ मन्त्रे वृषेष ’ इति तस्योदात्तत्वम् । निम्नेव सवना। ‘ शेश्छन्दसि । इति शेर्लोपः । समशीत । ‘शीङ् स्वप्ने’ । लङि संज्ञापूर्वकस्य विधेरनित्यत्वात् ‘शीङः सार्वधातुके° ‘(पा. सू. ७, ४, २१) इति गुणाभावः । हर्यतः । हर्य गतिकान्त्योः । भृमृदृशि°’ इत्यादिना अतच्प्रत्ययः । श्नथिता । श्नथ क्नथ क्रथ हिंसार्थाः । ताच्छीलिकः तृन्प्रत्ययः । नित्त्वादाद्युदात्तत्वम् ॥

English translation:

“All the world, Indra, was intent upon your worship; the oblations of the sacrificer (flowed) like water (falling) to a depth); for the fatal golden thunderbolt of Indra, when hurling it (against the foe), did not sleep upon the mountain.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Did not sleep upon the mountain = against the side of Vṛtra

Then will everything be at hand for you to seek it: the soma-pressings of the man who offers oblation (flow) like waters to the depths,
when the gladdening golden mace of Indra has been whetted, as if on a mountain, to be the piercer.

Note the Wackernagel particle ha positioned between the preverb ánu and the verb asat, despite the material preceding it in its clause.

With Geldner I supply a verb of motion in b, because the “like waters to the depths” simile regularly appears with one (e.g., V.51.7 nimnáṃ ná yanti síndhavaḥ).

Now all this world, for worship, shall come after thee–the offerer’s libations like floods to the depth,
When the well-loved one seems to rest upon the hill, the thunderbolt of Indra, shatterer wrought of gold.

Dann soll alles für dich bereitet sein, daß du gern kommest; die Somaspenden des Opferbringenden rinnen wie Wasser in die Tiefe, wenn wie aus Fels die geliebte Keule des Indra gewetzt ward, die immer treffende, goldene.

Es muss ja alles deinem Antrieb eilen nach, wie in das Thal Gewässer, wie des Opfrers Trank, Wenn an dem Fels geschärft ist Indra’s Donnerkeil, der glänzend schöne, goldene Zerschmetterer.

Итак, пусть все будет готово для жертвоприношения тебе!
Словно воды, (текут) низиной, выжатые соки (сомы) у совершающего возлияние,
Когда словно (нож) о камень, была отточена желанная
Ваджра Индры, пронзающая, золотая.

• इन्द्र:
• सव्य आङ्गिरसः
• जगती
• निषादः

फिर बिजुली के दृष्टान्त से सभा आदि के अध्यक्ष के गुणों का उपदेश अगले मन्त्र में किया है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (यत्) जिस (हविष्मतः) उत्तम दानग्रहणकर्त्ता (इन्द्रस्य) ऐश्वर्यवाले सभाध्यक्ष का (हिरण्ययः) ज्योतिःस्वरूप (वज्रः) शस्त्ररूप किरणें (पर्वते) मेघ में (न) जैसे (श्नथिता) हिंसा करनेवाला होता है, वैसे (हर्यतः) उत्तम व्यवहार (समशीत) प्रसिद्ध हो (अध) इसके अनन्तर (ते) आप के समाश्रय से (विश्वम्) सब जगत् (सवना) ऐश्वर्य को (आपः) जल (निम्नेव) जैसे नीचे स्थान को जाते हैं, वैसे (इष्टये) अभीष्ट सिद्धि के लिये (ह) निश्चय करके (अन्वसत्) हो, उसी सभाध्यक्ष वा बिजुली का हम सब मनुष्यों को समाश्रय वा उपयोग करना चाहिये ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में श्लेष और वाचकलुप्तोपमालङ्कार हैं। जैसे पर्वत वा मेघ का समाश्रय कर सिंह आदि वा जल रक्षा को प्राप्त होकर स्थित होते हैं, जैसे नीचे स्थानों में रहनेवाला जलसमूह सुख देनेवाला होता है, वैसे ही सभाध्यक्ष के आश्रय से प्रजा की रक्षा तथा बिजुली की विद्या से शिल्पविद्या की सिद्धि को प्राप्त होकर सब प्राणी सुखी होवें ॥ २ ॥

अन्वय: यद्यस्य हविष्मतो जनस्येन्द्रस्य हिरण्ययो ज्योतिर्मयो वज्रः पर्वते श्नथिता नेव हर्यतो व्यवहारः समशीताध ते समाश्रयेन विश्वं सर्वं जगत्सवनाऽऽपो निम्नेवेष्टये ह खल्वन्वसत् सोऽस्माभिः समाश्रयितव्यः ॥ २ ॥

पुनः विद्युद्वत्सभाध्यक्षगुणा उपदिश्यन्ते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अध) आनन्तर्ये (ते) तव (विश्वम्) सर्वं जगत् (अनु) अनुयोगे (ह) निश्चये (असत्) भवेत् (इष्टये) अभीष्टसिद्धये (आपः) जलानि (निम्नेव) यथा निम्नानि स्थानानि गच्छन्ति तथा (सवना) ऐश्वर्याणि (हविष्मतः) प्रशस्तानि हवींषि विद्यन्ते यस्य (यत्) यस्य (पर्वते) गिरौ मेघे वा (न) इव (समशीत) सम्यग् व्याप्नुयात्। अत्र बहुलं छन्दसि इति श्नोर्लुक्। (हर्यतः) गमयिता कमनीयो वा (इन्द्रस्य) विद्युतः (वज्रः) ऊष्मसमूहः (श्नथिता) हिंसिता (हिरण्ययः) ज्योतिर्मयः ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र श्लेषवाचकलुप्तोपमालङ्कारौ। यथा शैलं मेघं वा समाश्रित्य सिंहादयो जलानि वा रक्षितानि स्थिराणि जायन्ते, तथैव सभाद्यध्यक्षाश्रयेण प्रजाः स्थिरानन्दा भवन्ति ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात श्लेष व वाचकलुप्तोपमालंकार आहेत. जसे पर्वत किंवा मेघ यांचा आश्रय घेऊन सिंह, जल इत्यादींचे रक्षण होते व ते स्थित होतात. जसे निम्न स्थली राहणारा जलसमूह सुख देणारा असतो. तसेच सभाध्यक्षाच्या आश्रयाने प्रजेचे रक्षण व्हावे व विद्युत विद्येने शिल्पविद्येची सिद्धी प्राप्त करून सर्व प्राणी सुखी व्हावेत. ॥ २ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - सव्य आङ्गिरसः
• छन्दः - जगती

अस्मइ꣡ भीमा꣡य न꣡मसा स꣡म् अध्वर꣡
उ꣡षो न꣡ शुभ्र आ꣡ भरा प꣡नीयसे
य꣡स्य धा꣡म श्र꣡वसे ना꣡म इन्द्रियं꣡
ज्यो꣡तिर् अ꣡कारि हरि꣡तो न꣡ अ꣡यसे

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
adhvaré ← adhvará- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

asmaí ← ayám (pronoun)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

bhīmā́ya ← bhīmá- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

námasā ← námas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

sám ← sám (invariable)
{}

ā́ ← ā́ (invariable)
{}

bhara ← √bhr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

ná ← ná (invariable)
{}

pánīyase ← pánīyaṁs- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

śubhre ← śubhrá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:SG}

úṣaḥ ← uṣás- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:SG}

dhā́ma ← dhā́man- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

indriyám ← indriyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

nā́ma ← nā́man- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

śrávase ← śrávas- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

yásya ← yá- (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ákāri ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:PASS}

áyase ← √i- 2 (root)
{case:DAT, number:SG}

harítaḥ ← harít- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

jyótiḥ ← jyótis- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ná ← ná (invariable)
{}

अ॒स्मै । भी॒माय॑ । नम॑सा । सम् । अ॒ध्व॒रे । उषः॑ । न । शु॒भ्रे॒ । आ । भ॒र॒ । पनी॑यसे ।
यस्य॑ । धाम॑ । श्रव॑से । नाम॑ । इ॒न्द्रि॒यम् । ज्योतिः॑ । अका॑रि । ह॒रितः॑ । न । अय॑से ॥

• asmai ← idam
• [noun], dative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• bhīmāya ← bhīma
• [noun], dative, singular, masculine
• “awful; amazing; terrific; enormous; bhīma [word]; fearful.”

• namasā ← namas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “adoration; court; namas [word]; bow; salute.”

• sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• adhvara ← adhvare ← adhvara
• [noun], locative, singular, masculine
• “yajña; ceremony; adhvara [word].”

• uṣo ← uṣaḥ ← uṣa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “dawn.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• śubhra ← śubhraḥ ← śubhra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “white; beautiful; attractive; śubhra [word]; light.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• bharā ← bhara ← bhṛ
• [verb], singular, Present imperative
• “bring; hold; fill; support; wear; possess; carry; nourish; keep; hire; have; satiate; follow; bear.”

• panīyase ← panīyas
• [noun], dative, singular, masculine
• “admirable.”

• yasya ← yad
• [noun], genitive, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• dhāma ← dhāman
• [noun], nominative, singular, neuter
• “domain; dwelling; law; appearance; light; race; agreement; color; location.”

• śravase ← śravas
• [noun], dative, singular, neuter
• “fame; glory; ear.”

• nāmendriyaṃ ← nāma ← nāman
• [noun], nominative, singular, neuter
• “name; appellation; nāman [word]; nāmakaraṇa; surname; noun; word.”

• nāmendriyaṃ ← indriyam ← indriya
• [noun], nominative, singular, neuter
• “aindra.”

• jyotir ← jyotiḥ ← jyotis
• [noun], nominative, singular, neuter
• “light; star; luminosity; fire; jyotis [word]; digestion; planet; light; sunlight.”

• akāri ← kṛ
• [verb], singular, Aorist passive
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• harito ← haritaḥ ← harit
• [noun], nominative, plural, feminine
• “mare; quarter.”

• nāyase ← na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• nāyase ← ayase ← i
• [verb noun]
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

हे उषः उषोदेवते शुभ्रे शोभने त्वं भीमाय शत्रूणां भयंकराय पनीयसे अतिशयेन स्तोतव्याय अस्मै इन्द्राय अध्वरे हिंसारहितेऽस्मिन्यागे । न इति संप्रत्यर्थे । तथा च यास्कः - ‘ अस्त्युपमार्थस्य संप्रत्यर्थे प्रयोग इहेव निधेहि ’ (निरु. ७. ३१) इति । संप्रतीदानीं नमसा नमो हविर्लक्षणमन्नं सम् आ भर सम्यक् संपादय । धाम सर्वस्य धारकं नाम स्तोतृषु नमनशीलं प्रसिद्धं वा इन्द्रियम् इन्द्रत्वस्य परमैश्वर्यस्य लिङ्गं यस्य इन्द्रस्य एवंविधं ज्योतिः श्रवसे अन्नाय हविर्लक्षणान्नलाभार्थम् अयसे इतस्ततो गमनाय अकारि क्रियते । हरितो न । यथाश्वान्सादिनः स्वाभिलषितदेशं गमयन्ति तद्वदिन्द्रोऽपि स्वाभिमतहविर्लाभाय स्वकीयं तेजो गमयतीति भावः ॥ उषः । पादादित्वात् निघाताभावः । शुभ्रे । ‘शुभ दीप्तौ’। स्फायितञ्चि° ’ इत्यादिना रक् । भर ।’ हृग्रहोर्भः’ इति भत्वम् ।’ द्व्यचोऽतस्तिङः’ इति दीर्घः । पनीयसे । पनतेः स्तुत्यर्थात् बहुलवचनात् कर्मणि असुन् । तस्मात् आतिशायनिके ईयसुनि ‘टे: ’ इति टिलोपः । अकारि । ‘छन्दसि लुङ्लङ्लिटः’ इति वर्तमाने कर्मणि लुङ् । यद्वृत्तयोगादनिघातः । अडागम उदात्तः । अयसे ।’ अय गतौ’ इत्यस्मात् भावे असुन् ॥

English translation:

“Beautiful Uṣas, now present the oblation in this rite to the formidable, praise-deserving Indra, whose all-sustaining, celebrated, and characteristic radiance has impelled him hither and thither, (in quest) of (sacrificial) food, as (a charioteer drives) his horses (in various directions).”

For him the fearsome, much to be admired, assemble with homage (everything) here at the rite, o (you,) lovely like Dawn—
(for him) whose Indrian name has been made a light, a foundation for fame, like tawny mares for coursing.

The phrase úṣo ná śubhre is quite problematic. In the first place, it is syntactically odd to have a voc. in a simile (“X like o Dawn”). úṣaḥ may be vocative by attraction from an underlying nominative, as in I.30.21 áśve ná citre aruṣi “O you, dappled bright and ruddy like a(n o) mare.” Then, for reasons given in the introduction, I am certain that the fem. voc. śubhre in b cannot be addressed to the Sacrificer’s Wife, despite the standard view, but that leaves the identity of the addressee baffling. Fem.

śubhrā́- is ordinarily used of Dawn herself, not someone or something like Dawn.

However, its other standard referent is Sarasvatī or another river or rivers (III.33.1-2, VII.95.6, 96.2, V.42.12; waters V.41.12, maybe II.11.3; drops IX.63.26), so it is barely possible that the water similes of vss. 1-2 here evoke an actual river to bring the materials to the sacrifice. Better, but textually problematic: perhaps the identity of simile and frame should be reversed, and the phrase means “O Dawn, like a lovely (river), assemble …” (assuming an underlying *úṣaḥ śubhrā́ná…). This would make fine sense in the passage: Dawn comes at the beginning of the sacrifice, bringing materials for it, and is compared to a river that picks up material from its banks.

Although this requires more manipulation of the text than I would like, a sequence such as I just reconstructed, with the ná following two feminine singulars, might have seemed anomalous and been restructured to a more conventional order: X ná X’.

On balance and with due caution, I endorse this solution and would now translate the phrase as suggested above.

As for the object of sám … ā́bharā, I supply ‘everything’, based on víśvam in 2a, also referring to the sacrificial materials.

The semantic basis for the simile in d is somewhat obscure. On the one hand, the “tawny mares” (harít-) are often the horses of the sun, so that Indra has been made a light (jyótiḥ) like the sun’s horses. On the other hand, Indra’s name and form (dhā́ma … nā́mendriyám) are as suited for fame as horses are for running.

In d nā́yase is analyzed (starting with the Pp.) as ná áyase, but this produces a bad cadence. I do not see any obstacle to assuming a preverb ā́, so ná ā́yase ‘for coursing hither’, which fixes the cadence.

To him the terrible, most meet for lofty praise, like bright Dawn, now bring gifts with reverence in this rite,
Whose being, for renown, yea, Indra-power and light, have been created, like bay steeds, to move with speed.

Für diesen Furchtbaren, Hochgeschätzten bring du, schmuck wie Usas, unter Verneigung alles zum Opfer zusammen, des Art zum Ruhm, des indrischer Name als Leuchte geschaffen ist wie die falben Stuten zum Laufen!

Dem hehren huld’ge bei dem Feste demuthsvoll, dem preisenswerthen, wie das lichte Morgenroth; Als dessen Indraschöpfung ja zu seinem Ruhm das Licht entstand, zu schreiten goldnen Stuten gleich.

Этому страшному с поклонением принеси (все,) что нужно
Для обряда, нарядная, как Ушас, (ему,) очень удивительному,
Чья природа – для славы, (а) имя Индры создано
Как свет, подобно тому как буланые кобылицы – для бега.

• इन्द्र:
• सव्य आङ्गिरसः
• विराड्जगती
• निषादः

फिर वह कैसा हो, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वान् मनुष्य ! तू (यस्य) जिस सभाध्यक्ष का (धाम ) विद्यादि सुखों का धारण करनेवाला (श्रवसे) श्रवण वा अन्न के लिये है, जिसने (अयसे) विज्ञान के वास्ते (हरितः) दिशाओं के (न) समान (नाम) प्रसिद्ध (इन्द्रियम्) प्रशंसनीय बुद्धिमान् आदि वा चक्षु आदि (अकारि) किया है (अस्मै) इस (भीमाय) दुष्ट वा पापियों को भय देने (पनीयसे) यथायोग्य व्यवहार, स्तुति करने योग्य सभाध्यक्ष के लिये (शुभ्रे) शोभायमान शुद्धिकारक (अध्वरे) अहिंसनीय धर्मयुक्त यज्ञ (उषः) प्रातःकाल के (न) समान (नमसा) नमस्ते वाक्य के साथ (समाभर) अच्छे प्रकार धारण वा पोषण कर ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। मनुष्यों को समुचित है कि जैसे प्रातःकाल सब अन्धकार का निवारण और सबको प्रकाश से आनन्दित करता है, वैसे ही शत्रुओं को भय करनेवाले मनुष्य को गुणों की अधिकता से स्तुति, सत्कार वा संग्रामादि व्यवहारों में स्थापन करें। जैसे दिशा व्यवहार की जाननेहारी होती है, वैसे ही जो विद्या उत्तम शिक्षा, सेना, विनय, न्यायादि से सबको सुभूषित धन अन्न आदि से संयुक्त कर सुखी करे, उसी को सभा आदि अधिकारों में सब मनुष्यों को अधिकार देवें ॥ ३ ॥

अन्वय: हे मनुष्य ! त्वं यस्य धाम श्रवसेऽस्ति येनायसे हरितो न येन नामेन्द्रियं ज्योतिकारि क्रियतेऽस्मै भीमाय पनीयसे शुभ्र अध्वर उषो न प्रातःकाल इव नमसा समाभर ॥ ३ ॥

पुनः स कीदृश इत्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अस्मै) सभाध्यक्षाय (भीमाय) दुष्टानां भयंकराय (नमसा) सत्कारेण (सम्) सम्यगर्थे (अध्वरे) अहिंसनीये धर्मे यज्ञे (उषः) उषाः। अत्र सुपाम् इति विभक्तेर्लुक्। (न) इव (शुभ्रे) शोभमाने सुखे (आ) समन्तात् (भर) धर (पनीयसे) यथायोग्यं व्यवहारं कुर्वते स्तोतुमर्हाय (यस्य) उक्तार्थस्य (धाम) दधाति प्राप्नोति विद्यादिसुखं यस्मिंस्तत् (श्रवसे) श्रवणायान्नाय वा (नाम) प्रख्यातिः (इन्द्रियम्) प्रशस्तं बुद्ध्यादिकं चक्षुरादिकं वा (ज्योतिः) न्यायविनयप्रचारकम् (अकारि) क्रियते (हरितः) दिशः (न) इव (अयसे) विज्ञानाय। हरित इति दिङ्नामसु पठितम्। (निघं०१.६) ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। मनुष्यैर्यथा प्रातःकालः सर्वान्धकारं निवार्य सर्वान् प्रकाश्याह्लादयति तथैव अन्यायविनाशको गुणाधिक्येन प्रशंसितः सत्कृत्य संग्रामादिव्यवहारे संस्थाप्यः। यथा दिशो व्यवहारं प्रज्ञापयन्ति तथैव विद्यासुशिक्षासेनाविनयन्यायानुष्ठानादिना सर्वान् भूषयित्वा धनान्नादिभिः संयोज्य सततं सुखयेत्। स एव सभाद्यधिकारे प्रधानः कर्त्तव्यः ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जसा प्रातःकाळ सर्व अंधकाराचे निवारण करून सर्वांना प्रकाशाने आनंदित करतो, तसेच शत्रूंना भयभीत करणाऱ्या माणसाला, गुणांचे आधिक्य असलेल्याला, स्तुती, सत्कार, संग्राम इत्यादी व्यवहारात स्थित करावे. जशी दिशा व्यवहार जाणवून देणारी असते. तसेच जो विद्या, उत्तम शिक्षण, सेना, विनय, न्याय इत्यादींनी सर्वांना सुभुषित करून धन, अन्न इत्यादीने संयुक्त करून सुखी करतो. त्यालाच सभा इत्यादीमध्ये सर्व माणसांनी अधिकार दिला पाहिजे. ॥ ३ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - सव्य आङ्गिरसः
• छन्दः - जगती

इमे꣡ त इन्द्र ते꣡ वय꣡म् पुरुष्टुत
ये꣡ त्वार꣡भ्य च꣡रामसि प्रभूवसो
नहि꣡ त्व꣡द् अन्यो꣡ गिर्वणो गि꣡रः स꣡घत्
क्षोणी꣡र् इव प्र꣡ति नो हर्य त꣡द् व꣡चः

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
imé ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

puruṣṭuta ← puruṣṭutá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

té ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

vayám ← ahám (pronoun)
{case:NOM, number:PL}

ārábhya ← √rabh- (root)
{non-finite:CVB}

cárāmasi ← √carⁱ- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

prabhūvaso ← prabhū́vasu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

yé ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

anyáḥ ← anyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

gíraḥ ← gír- ~ gīr- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

girvaṇaḥ ← gírvaṇas- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

nahí ← nahí (invariable)
{}

sághat ← √sagh- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

tvát ← tvám (pronoun)
{case:ABL, number:SG}

harya ← √hr̥- 2 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

iva ← iva (invariable)
{}

kṣoṇī́ḥ ← kṣoṇí- ~ kṣoṇī́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

práti ← práti (invariable)
{}

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vácaḥ ← vácas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

इ॒मे । ते॒ । इ॒न्द्र॒ । ते । व॒यम् । पु॒रु॒ऽस्तु॒त॒ । ये । त्वा॒ । आ॒ऽरभ्य॑ । चरा॑मसि । प्र॒भु॒व॒सो॒ इति॑ प्रभुऽवसो ।
न॒हि । त्वत् । अ॒न्यः । गि॒र्व॒णः॒ । गिरः॑ । सघ॑त् । क्षो॒णीःऽइ॑व । प्रति॑ । नः॒ । ह॒र्य॒ । तत् । वचः॑ ॥

• ime ← idam
• [noun], nominative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• ta ← te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• te ← tad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• vayam ← mad
• [noun], nominative, plural
• “I; mine.”

• puruṣṭuta
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; Vishnu; Agni.”

• ye ← yad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• tvārabhya ← tvā ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• tvārabhya ← ārabhya ← ārabh ← √rabh
• [verb noun]
• “begin; begin; undertake; do; take.”

• carāmasi ← car
• [verb], plural, Present indikative
• “car; wander; perform; travel; bore; produce; make; dwell; dig; act; observe; enter (a state); observe; cause; crop; behave; practice; heed; process; administer.”

• prabhūvaso ← prabhūvasu
• [noun], vocative, singular, masculine

• nahi
• [adverb]

• tvad ← tvat ← tvad
• [noun], ablative, singular
• “you.”

• anyo ← anyaḥ ← anya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “other; another(a); remaining; different; anya [word]; other than; more(a); fresh; any(a).”

• girvaṇo ← girvaṇaḥ ← girvaṇas
• [noun], vocative, singular, masculine

• giraḥ ← gir
• [noun], accusative, plural, feminine
• “hymn; praise; voice; words; invocation; command; statement; cry; language.”

• saghat ← sagh
• [verb], singular, Aorist conj./subj.
• “bear up.”

• kṣoṇīr ← kṣoṇīḥ ← kṣoṇī
• [noun], accusative, plural, feminine
• “Earth.”

• iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• prati
• [adverb]
• “towards; per; regarding; respectively; according to; until.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• harya ← hary
• [verb], singular, Present imperative
• “delight.”

• tad ← tat ← tad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• vacaḥ ← vacas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “statement; command; speech; words; advice; word; voice.”

हे इन्द्र प्रभूवसो प्रभूतधन अत एव पुरुष्टुत पुरुभिर्बहुभिर्यजमानैः स्तुत ये च वयं त्वा त्वाम् आरभ्य आश्रयतयावलम्ब्य चरामसि चरामो यागे वर्तामहे ते इमे वयं ते तव स्वभूताः। हे गिर्वणः गीर्भिर्वननीयेन्द्र त्वदन्यः त्वत्तोऽन्यः कश्चिदपि गिरः स्तुतीः नहि सघत् न हि प्राप्नोति । अतस्त्वं नः अस्माकं तत् स्तुतिलक्षणं वचः प्रति हर्य कामयस्व । क्षोणीरिव । यथा क्षोणी पृथिवी स्वकीयानि भूतजातानि कामयते ॥ चरामसि । इदन्तो मसिः । शपः पित्त्वादनुदात्तत्वे धातुस्वरः । यद्वृत्तयोगादनिघातः । सघत् । ‘षघ हिंसायाम् । अत्र प्राप्त्यर्थो धातूनामनेकार्थत्वात् । लेटि अडागमः । ‘ बहुलं छन्दसि ’ इति विकरणस्य लुक्। पादादित्वात् निघाताभावः । क्षोणीरिव । हल्ङ्याब्भ्यः’ इति सुलोपाभावश्छान्दसः ॥

English translation:

“Much-lauded and most opulent Indra, we are thy, who, relying (on your favour), approach you; accepter of praise, no other than you receie our commendations; be plural ased (with our address), as the earth (cherishes) her creatures.”

Here we are—those of yours, o much-praised Indra, who carry on, having seized hold of you, o you providing outstanding goods,
for none other than you bears up to our songs, o you who long for songs. Gladly receive this speech of ours like war-cries.

The translation “Here we are – those of yours” reflects the annunciatory imé as well as the te … té vayám, which identifies the speakers as Indra’s own. In c I take cárāmasi as an independent verb, meaning to ‘carry on’ with life and activities, though it is possible that it is an auxiliary verb with the gerund ārábhya, as Geldner takes it.

On kṣoṇī́- as ‘war-cry’, see Thieme (1978[79]: KZ 92: 46), EWA s.v. ### 05 táva smasi is a paraphrase of 4a (imé) te … té vayám

Thine, Indra, praised by many, excellently rich! are we who trusting in thy help draw near to thee.
Lover of praise, none else but thou receives our laud: as earth loves all her creatures, love thou this our hymn.

Wir sind die Deinen, du vielbesungener Indra, die wir uns an dich zu halten pflegen, du Schatzreicher, denn kein anderer als du kann all die Lobreden vertragen, du Lobbegehrender. Nimm dies Wort von uns an wie deine Gefolgschaft!

Dein sind wir, vielgerufner Indra, die wir hier an dich uns haltend wandern, güterreicher du; Denn du allein, liedholder, fassest auf das Lied, nimm freundlich auf, wie Fluten, dieses unser Wort.

Мы ведь твои, о Индра многославный,
(Те,) что бродят, ухватившись за тебя, о обладатель больших благ!
Ведь никто иной, кроме тебя, не может справиться со (всеми) хвалебными песнями, о любитель песен!
Прими эту нашу речь, как люди.

• इन्द्र:
• सव्य आङ्गिरसः
• जगती
• निषादः

अब अगले मन्त्र में ईश्वर और सभा आदि के अध्यक्ष के गुणों का उपदेश किया है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (प्रभूवसो) समर्थ वा सुखों में वास देने (गिर्वणः) वेदविद्या से संस्कार की हुई वाणियों से सेवनीय (पुरुष्टुत) बहुतों से स्तुति करनेवाले (हर्य) कमनीय वा सर्वसुखप्रापक (इन्द्र) जगदीश्वर ! (ते) आपकी कृपा के सहाय से हम लोग (सघत्) (क्षोणीरिव) जैसे शूरवीर शत्रुओं को मारते हुए पृथिवी राज्य को प्राप्त होते हैं, वैसे (नः) हम लोगों के लिये (गिरः) वेदविद्या से अधिष्ठित वाणियों को प्राप्त कराने की इच्छा करनेवाले (त्वत्) आप से (अन्यः) भिन्न (नहि) कोई भी नहीं है (तत्) उन (वचः) वचनों को सुन कर वा प्राप्त करा जो (इमे) ये सन्मुख मनुष्य वा (ये) जो (ते) दूर रहनेवाले मनुष्य और (वयम्) हम लोग परस्पर मिलकर (ते) आप के शरण होकर (त्वारभ्य) आप के सामर्थ्य का आश्रय करके निर्भय हुए (प्रतिचरामसि) परस्पर सदा सुखयुक्त विचरते हैं ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में श्लेष और उपमालङ्कार हैं। जैसे शूरवीर शत्रुओं के बलों को निवारण और राज्य को प्राप्त कर सुखों को भोगते हैं, वैसे ही हे जगदीश्वर ! हम लोग अद्वितीय आप का आश्रय करके सब प्रकार विजयवाले होकर विद्या की वृद्धि को कराते हुए सुखी होते हैं ॥ ४ ॥

अन्वय: हे प्रभूवसो ! गिर्वणः पुरुष्टुत हर्येन्द्र जगदीश्वर ते तव कृपासहायेनेमे वयं सघत् क्षोणीरिव त्वारभ्य पृथिवीराज्यं चरामसि त्वं नोऽस्मभ्यं गिरः श्रुधि त्वदन्यः कश्चिदपि नो रक्षक इति नहि विजानीमो यच्च भवदुक्तं वेदवचस्तद्वयमाश्रयेम ॥ ४ ॥

अथेश्वरगुणा उपदिश्यन्ते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (इमे) सर्वे प्रत्यक्षा मनुष्याः (ते) तव (इन्द्र) जगदीश्वर (ते) सर्वे परोक्षाः (वयम्) सर्वे मिलित्वा (पुरुष्टुत्) पुरुभिर्बहुभिः स्तुतस्तत्सम्बुद्धौ (ये) पूर्वोक्ताः (त्वा) त्वाम् (आरभ्य) त्वत्सामर्थ्यमाश्रित्य (चरामसि) विचरामः (प्रभूवसो) प्रभूः सर्वसमर्थश्च वसुः सुखेषु वासप्रदश्चासौ तत्सम्बुद्धौ (नहि) निषेधे (त्वत्) तव सकाशात् (अन्यः) भिन्नस्त्वत्सदृक् (गिर्वणः) योगीभिर्वेदविद्यासंस्कृताभिर्वाग्भिर्वन्यते सम्भज्यते तत्सम्बुद्धौ। अत्र गिरुपदाद्वनधातोरौणादिकोऽसुन् प्रत्ययः। (गिरः) वाचः (सघत्) हिंसन्। अत्र बहुलं छन्दसि इति श्नोर्लुक्। (क्षोणीरिव) यथा पृथिवीः। क्षोणीरिति पृथिवीनामसु पठितम्। (निघं०१.१) (प्रति) प्राप्त्यर्थे (न) अस्मभ्यम् (हर्य) कमनीय सर्वसुखप्रापक (तत्) वक्ष्यमाणम् (वचः) उपदेशकारकं वेदवचनम् ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - ये मनुष्या परब्रह्मणो भिन्नं वस्तूपास्यत्वेन नाङ्गीकुर्वन्ति तदुक्तवेदाभिहितं मतं विहायान्यन्नैव मन्यन्ते त एवात्र पूज्या जायन्ते ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात श्लेष व उपमोलंकार आहेत. जसे शूरवीर शत्रूंचे बल कमी करून राज्य प्राप्त करतात व सुख भोगतात तसेच हे जगदीश्वरा! आम्ही अद्वितीय अशा तुझ्या आश्रयाने सर्व प्रकारे विजयी होऊन विद्येची वृद्धी करवून सुखी होतो. ॥ ४ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - सव्य आङ्गिरसः
• छन्दः - जगती

भू꣡रि त इन्द्र वीरि꣡यं त꣡व स्मसि
अस्य꣡ स्तोतु꣡र् मघवन् का꣡मम् आ꣡ पृण
अ꣡नु ते द्यउ꣡र् बृहती꣡ वीरि꣡यम् मम
इयं꣡ च ते पृथिवी꣡ नेम ओ꣡जसे

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
bhū́ri ← bhū́ri- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

smasi ← √as- 1 (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

táva ← tvám (pronoun)
{case:GEN, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

vīryàm ← vīryà- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)
{}

asyá ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

kā́mam ← kā́ma- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

maghavan ← maghávan- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

pr̥ṇa ← √pr̥̄- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

stotúḥ ← stotár- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ánu ← ánu (invariable)
{}

br̥hatī́ ← br̥hánt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

dyaúḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

mame ← √mā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

vīryàm ← vīryà- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ca ← ca (invariable)
{}

iyám ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

neme ← √nam- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

ójase ← ójas- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

pr̥thivī́ ← pr̥thivī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

भूरि॑ । ते॒ । इ॒न्द्र॒ । वी॒र्य॑म् । तव॑ । स्म॒सि॒ । अ॒स्य । स्तो॒तुः । म॒घ॒ऽव॒न् । काम॑म् । आ । पृ॒ण॒ ।
अनु॑ । ते॒ । द्यौः । बृ॒ह॒ती । वी॒र्य॑म् । म॒मे॒ । इ॒यम् । च॒ । ते॒ । पृ॒थि॒वी । ने॒मे॒ । ओज॑से ॥

• bhūri
• [noun], nominative, singular, neuter
• “much; many; much(a); abundant; rich; mighty; distinguished.”

• ta ← te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• vīryaṃ ← vīryam ← vīrya
• [noun], nominative, singular, neuter
• “potency; vīrya; heroism; potency; strength; semen; power; deed; active agent; efficacy; vīryapāramitā; gold; vigor; vīrya [word]; virility; manfulness; jewel; force.”

• tava ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• smasy ← smasi ← as
• [verb], plural, Present indikative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• stotur ← stotuḥ ← stotṛ
• [noun], genitive, singular, masculine
• “laudatory; worshiping.”

• maghavan
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; maghavan [word].”

• kāmam ← kāma
• [noun], accusative, singular, masculine
• “wish; desire; sexual love; sexual desire; desire; Kama; sensuality; love; purpose; sexual arousal; pleasure; enjoyment; licentiousness; kāma [word]; sexual intercourse; thorn apple; wish.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• pṛṇa ← pṛṇ
• [verb], singular, Present imperative
• “satisfy.”

• anu
• [adverb]
• “subsequently; behind; along; towards; because.”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• dyaur ← dyauḥ ← div
• [noun], nominative, singular, feminine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• bṛhatī ← bṛhat
• [noun], nominative, singular, feminine
• “large; great; loud; high; much(a); exalted; abundant; intensive; strong; huge.”

• vīryam ← vīrya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “potency; vīrya; heroism; potency; strength; semen; power; deed; active agent; efficacy; vīryapāramitā; gold; vigor; vīrya [word]; virility; manfulness; jewel; force.”

• mama ← mame ← mā
• [verb], singular, Perfect indicative
• “weigh; measure; total; last; weigh; measure; give away; transform.”

• iyaṃ ← iyam ← idam
• [noun], nominative, singular, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• pṛthivī
• [noun], nominative, singular, feminine
• “Earth; pṛthivī; floor; Earth; earth; pṛthivī [word]; land.”

• nema ← neme ← nam
• [verb], singular, Perfect indicative
• “bow; bend; condescend; worship; bend; lower.”

• ojase ← ojas
• [noun], dative, singular, neuter
• “strength; power; ojas; ojas [word]; potency; might.”

हे इन्द्र ते तव वीर्यं सामर्थ्यं भूरि बहु । न केनाप्यवच्छेत्तुं शक्यते । तादृशस्य तव वयं स्मसि स्वभूता भवामः । हे मघवन् अस्य स्तोतुः त्वां स्तुवतो यजमानस्य कामम् अभिलाषम् आ पृण आपूरय । बृहती द्यौः महान् द्युलोकोऽपि ते तव वीर्यम् अनु ममे अन्वमंस्त । इन्द्रेण सहावस्थानात् इयं च इयमपि पृथिवी ते तव ओजसे बलाय नेमे प्रह्वीबभूव । त्वद्बलाद्भीता सती अध एव वर्तते इति भावः ॥ स्मसि। अस भुवि । लटि ‘असोरल्लोपः’ इति अकारलोपः । इदन्तो मसिः । पृण । ‘ पृण प्रीणने ’ । अत्र प्रीतिहेतुतया पूरणं लक्ष्यते । तुदादित्वात् शप्रत्ययः । तस्य ङित्त्वाद्गुणाभावः । ममे । ‘माङ् माने शब्दे च’। ङित्त्वात् आत्मनेपदम् । लिटि ‘ आतो लोप इटि च ’ इति आकारलोपः । नेमे । ’ णमु प्रह्वत्वे ‘। लिटि ‘अत एकहल्मध्ये ’ इति एत्वाभ्यासलोपौ । तिङ्ङतिङः’ इति निघातः ॥

English translation:

“Great is your prowess, Indra; we are yours; satisfy Maghavan, the desires of this your worshipper, the vast heaven has acknowledged your might; this earth has been bowed down through your vigour.”

Abundant is your heroism, o Indra. We are yours: fulfill the desire of this singer, o bounteous one.
Lofty heaven measures itself against your heroism, and this earth bends to your power.

Great is thy power, O Indra, we are thine. Fulfil, O Maghavan, the wish of this thy worshipper.
After thee lofty heaven hath measured out its strength: to thee and to thy power this earth hath bowed itself.

Groß ist deine Heldenkraft, o Indra; dein sind wir, erfülle dieses Sängers Wunsch, du Gabenreicher! Der hohe Himmel traute dir die Heldenstärke zu, und diese Erde hat sich deiner Kraft gebeugt.

Dein Heldenwerk ist gross, und dein sind wir, erfülle, starker Indra, dieses Sängers Wunsch; Der grosse Himmel ist das Abbild deiner Macht, und diese Erde beuget deiner Stärke sich.

Велико твое мужество, о Индра. Мы – твои.
Исполни желание этого восхвалителя, о щедрый!
Высокое небо уступает тебе в мужестве,
И земля склонилась перед твоей силой.

• इन्द्र:
• सव्य आङ्गिरसः
• भुरिक्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर वह कैसा हो, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (मघवन्) उत्तम धनयुक्त (इन्द्र) सेनादि बलवाले सभाध्यक्ष ! जिस (ते) आप का जो (भूरि) बहुत (वीर्यम्) पराक्रम है, जिस के हम लोग (स्मसि) आश्रित और जिस (तव) आपकी (इयम्) यह (बृहती) बड़ी (द्यौः) विद्या, विनययुक्त न्यायप्रकाश और राज्य के वास्ते (पृथिवी) भूमि (ओजसे) बलयुक्त के लिये और भोगने के लिये (नेमे) नम्र के समान है, वह आप (अस्य) इस (स्तोतुः) स्तुतिकर्त्ता के (कामम्) कामना को (आपृण) परिपूर्ण करें ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यों को योग्य है कि ईश्वर का आश्रय करके सब कामनाओं की सिद्धि वा पृथिवी के राज्य की प्राप्ति करके निरन्तर सुखी रहें ॥ ५ ॥

अन्वय: हे मघवन्निन्द्र ! यस्य ते तव यद्भूरि वीर्य्यमस्ति यद्वयं स्मसि यस्य तवेयं बृहती द्यौः पृथिवी चौजसे नेमे भोगाय प्रह्वीभूता नम्रेव भवति, स त्वमस्य स्तोतुः काममापृण ॥ ५ ॥

पुनः सः कीदृश इत्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (भूरि) बहु (ते) तव (इन्द्र) परमात्मन् (वीर्य्यम्) बलं पराक्रमो वा (तव) (स्मसि) स्मः (अस्य) वक्ष्यमाणस्य (स्तोतुः) गुणप्रकाशकस्य (मघवन्) परमपूज्य (कामम्) इच्छाम् (आ) समन्तात् (पृण) प्रपूर्द्धि (अनु) पश्चात् (ते) तव (द्यौः) सूर्यादिः (बृहती) महती (वीर्य्यम्) पराक्रमम् (ममे) मिमीते (इयम्) वक्ष्यमाणा (च) समुच्चये (ते) तव (पृथिवी) भूमिः (नेमे) प्रह्वीभूता भवति (ओजसे) बलयुक्ताय ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यैरीश्वरस्यानन्तं वीर्य्यमाश्रित्य कामसिद्धिं पृथिवीराज्यं सम्पाद्य सततं सुखयितव्यम् ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - माणसांनी ईश्वराचा आश्रय घेऊन सर्व कामनांची सिद्धी करावी व पृथ्वीच्या राज्याची प्राप्ती करून निरंतर सुखी व्हावे. ॥ ५ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - सव्य आङ्गिरसः
• छन्दः - जगती

तुवं꣡ त꣡म् इन्द्र प꣡र्वतम् महा꣡म् उरुं꣡
व꣡ज्रेण वज्रिन् पर्वश꣡श् चकर्तिथ
अ꣡वासृजो नि꣡वृताः स꣡र्तवा꣡ अपः꣡
सत्रा꣡ वि꣡श्वं दधिषे के꣡वलं स꣡हः

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

mahā́m ← máh- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

párvatam ← párvata- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

urúm ← urú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

cakartitha ← √kr̥t- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

parvaśás ← parvaśás (invariable)
{}

vájreṇa ← vájra- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

vajrin ← vajrín- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

apáḥ ← áp- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

asr̥jaḥ ← √sr̥j- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

áva ← áva (invariable)
{}

nívr̥tāḥ ← √vr̥- (root)
{case:ACC, gender:F, number:PL, non-finite:PPP}

sártavaí ← √sr̥- 1 (root)
{case:DAT, number:SG}

dadhiṣe ← √dhā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

kévalam ← kévala- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

sáhaḥ ← sáhas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

satrā́ ← satrā́ (invariable)
{}

víśvam ← víśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

त्वम् । तम् । इ॒न्द्र॒ । पर्व॑तम् । म॒हाम् । उ॒रुम् । वज्रे॑ण । व॒ज्रि॒न् । प॒र्व॒ऽशः । च॒क॒र्ति॒थ॒ ।
अव॑ । अ॒सृ॒जः॒ । निऽवृ॑ताः । सर्त॒वै । अ॒पः । स॒त्रा । विश्व॑म् । द॒धि॒षे॒ । केव॑लम् । सहः॑ ॥

• tvaṃ ← tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• parvatam ← parvata
• [noun], accusative, singular, masculine
• “mountain; Parvata; parvata [word]; Parvata; Parvata; rock; height.”

• mahāṃ ← mahat
• [noun], nominative, singular, masculine
• “large; eminent; great; loud; dangerous; strong; long; high; much(a); mahant [word]; ample; very; great; adult; important; dark; high; abundant; violent; remarkable; mighty; big; long.”

• uruṃ ← urum ← uru
• [noun], accusative, singular, masculine
• “wide; broad; great; uru [word]; much(a); excellent.”

• vajreṇa ← vajra
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “vajra; Vajra; vajra; vajra; lightning; abhra; vajramūṣā; diamond; vajra [word]; vajrakapāṭa; vajra; vaikrānta.”

• vajrin
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; vajra; Euphorbia neriifolia L.; abhra; Buddha.”

• parvaśaś ← parvaśas
• [adverb]

• cakartitha ← kṛt
• [verb], singular, Perfect indicative
• “cut; cut; cut off; fell; cut.”

• avāsṛjo ← avāsṛjaḥ ← avasṛj ← √sṛj
• [verb], singular, Imperfect
• “free; shoot; ejaculate.”

• nivṛtāḥ ← nivṛ ← √vṛ
• [verb noun], accusative, plural
• “restrain.”

• sartavā ← sartavai ← sṛ
• [verb noun]
• “sṛ; liquefy; run; spread; stretch out.”

• apaḥ ← ap
• [noun], accusative, plural, feminine
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

• satrā
• [adverb]

• viśvaṃ ← viśvam ← viśva
• [noun], accusative, singular, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• dadhiṣe ← dhā
• [verb], singular, Perfect indicative
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• kevalaṃ ← kevalam ← kevala
• [noun], accusative, singular, neuter
• “pure; alone(p); whole; all(a); pure; entire; kevala [word]; alone(p); single(a); white; absolute.”

• sahaḥ ← sahas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “force; strength; might; sahas [word]; conquest.”

हे वज्रिन् वज्रवन् इन्द्र त्वं तं प्रसिद्धं महाम् आयामतो महान्तम् उरुं विस्तीर्णं पर्वत पर्ववन्तं मेघं वृत्रासुरं वा वज्रेण आयुधेन पर्वशः पर्वणि पर्वणि चकर्तिथ शकलीचकृषे । तेन मेघेन निवृताः आवृताः अपः सर्तवै सरणाय गमनाय अवासृजः अवाङ्मुखमस्राक्षीः । अतस्त्वमेव केवलं विश्वं व्याप्तं सहः बलं दधिषे धारयसि नान्यः कश्चिदिति यदेतत् तत् सत्रा सत्यमेव । सत्रा इति सत्यनाम, सत्रा इत्था ’ ( नि. ३. १०. ३) इति तन्नामसु पाठात् ॥ महां महान्तम् । नकारतकारयोर्लोपन्छान्दसः । चकर्तिथ। ‘ कृती छेदने ‘। लिटि थलि अभ्यासस्य उरदत्वहलादिशेषचुत्वानि । सर्तवै ।’ कृत्यार्थे तवैकेन्” ’ इति भावे तवैप्रत्ययः । कृन्मेजन्तः’ (पा. सू. १. १. ३९ ) इति अव्ययत्वे ’ अव्ययादाप्सुपः’ इति सुपो लुक् । ‘अन्तश्च तवै युगपत् ’ इति आद्यन्तयोर्युगपत् उदात्तत्वम् । दधिषे । लिटि क्रादिनियमात् इट् ॥ ॥ २२ ॥ ॥ १० ॥

English translation:

“You, thunderer, have shattered with your bolt the broad and massive cloud into fragments, and have sent down the waters that were confined in it, to flow (at will); verily you alone possess all power.”

You, Indra, cut that great, wide mountain apart joint by joint with your mace, o mace-wielder.
You released the confined waters to flow. You acquired all strength
exclusively and entirely.174 I.58
The next seven hymns (I.58–64) are attributed to Nodhas Gautama. His Indra hymns (I.61–63) are especially notable for their verbal agility.

The “cut” in the first hemistich is ambiguous in English but is a past tense rendering pf. cakartitha. I added ‘apart’ despite the absence of ví because unadorned English “cut the mountain” sounds odd. The vájreṇa vajrin opening pāda b at least provides the desired v-.

Verbal play, in which two unrelated words mimic an etymological connection: párvatam (a) … parvaśáḥ (b) “mountain … joint by joint.” The two items are in the same metrical position, and each is in a pāda that begins with an alliterative pair: t u váṃ tám and vájreṇa vajrin.

Thou, who hast thunder for thy weapon, with thy bolt hast shattered into pieces this broad massive cloud.
Thou hast sent down the obstructed floods that they may flow: thou hast, thine own for ever, all victorious might.

Du, Indra, hast jenen breiten Berg mit der Keule in Stücke gespalten, o Keulenträger. Du ließest die eingesperrten Gewässer frei zum Laufen. Alle Gewalt hast du vollständig im alleinigen Besitz.

Du hast, o Indra, diesen grossen, weiten Berg stückweis’ zerspalten, Blitzesträger, mit dem Blitz; Die eingesperrten Wasser liessest strömen du, nahmst an allein die Kräfte alle insgesammt.

Ты, о Индра, эту гору, великую, широкую,
Дубиной грома, о громовержец, расколол на куски.
Ты выпустил для бега скованные воды,
Один, ты несешь всю силу, собранную воедино.

• इन्द्र:
• सव्य आङ्गिरसः
• निचृज्जगती
• निषादः

फिर ईश्वर का उपासक कैसा हो, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (वज्रिन्) प्रशस्त शस्त्रविद्यावित् (इन्द्र) दुष्टों के विदारण करनेहारे सभाध्यक्ष ! जो (त्वम्) आप (महाम्) श्रेष्ठ (उरुम्) बड़ी वीर पुरुषों की सत्कार के योग्य उत्तम सेना को (अवासृजः) बनाइये और (वज्रेण) वज्र से जैसे सूर्य्य (पर्वतम्) मेघ को छिन्न-भिन्न कर (निवृताः) निवृत्त हुए (अपः) जलों को धारण करता और पुनः पृथिवी पर गिराता है, वैसे शत्रुदल को (पर्वशः) अङ्ग-अङ्ग से (चकर्त्तिथ) छिन्न-भिन्न कर शत्रुओं का निवारण करते हो (सत्रा) कारणरूप से सत्यस्वरूप (विश्वम्) जगत् को अर्थात् राज्य को धारण करके (केवलम्) असहाय (सहः) बल को (सर्त्तवै) सबको सुख से जाने-आने के न्यायमार्ग में चलने को (दधिषे) धरते हो (तम्) उस आपको सभा आदि के पति हम लोग स्वीकार करते हैं ॥ ६ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। मनुष्यों को योग्य है कि जो शत्रुओं के छेदन, प्रजा के पालन में तत्पर, बल और विद्या से युक्त है, उसी को सभा आदि का रक्षक अधिष्ठाता स्वामी बनावें ॥ ६ ॥ इस सूक्त में अग्नि और सभाध्यक्ष आदि के गुणों के वर्णन से इस सूक्तार्थ की पूर्व सूक्तार्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये ॥

अन्वय: हे वज्रिन्निन्द्र ! यस्त्वं महामुरुं वीराणां पूज्यतमां सेनामवासृजो वज्रेण यथा सूर्यः पर्वतं छित्त्वा निवृता अपस्तथा शत्रुसमूहं पर्वशश्चकर्त्तिथाङ्गमङ्गं कृन्तसि निवारयसि सत्रा विश्वं केवलं सहश्च सर्तवै दधिषे तन्त्वां सभाद्यधिपतिं वयं गृह्णीमः ॥ ६ ॥

पुनस्तदुपासकः कीदृशो भवेदित्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (त्वम्) सेनेशः (तम्) वक्ष्यमाणम् (इन्द्र) सूर्य इव शत्रुबलविदारक (पर्वतम्) मेघाश्रितं जलमिव पर्वताश्रितं शत्रुम् (महाम्) पूज्यतमम् (उरुम्) बहुबलादिगुणविशिष्टिम् (वज्रेण) किरणैरिव तीक्ष्णेन शस्त्रसमूहेन (वज्रिन्) शस्त्रास्त्रधारिन् (पर्वशः) अङ्गमङ्गम् (चकर्तिथ) कृन्तसि (अव) विनिग्रहे (असृजः) सृज (निवृताः) निवारिताः (सर्तवै) सर्तुं गन्तुम् (अपः) जलानीव (सत्रा) सत्यकारणरूपेणाविनाशि। सत्रेति सत्यनामसु पठितम्। (निघं०३.१०) (विश्वम्) जगत् (दधिषे) धरसि (केवलम्) असहायम् (सहः) बलम् ॥ ६ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। मनुष्यैर्यः शत्रूणां छेत्ता प्रजापालनतत्परो बलविद्यायुक्तोऽस्ति, स एव सभाद्यध्यक्षः कार्य्यः ॥ ६ ॥ अस्मिन् सूक्तेऽग्निसभाध्यक्षादिगुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. शत्रूंचे छेदन करणारा, प्रजेचे पालन करणारा, बल व विद्या यांनी युक्त असणारा अशा माणसाला सभा इत्यादीचा रक्षक अधिष्ठाता स्वामी बनवावे. ॥ ६ ॥