०५४

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - सव्य आङ्गिरसः
• छन्दः - जगती

मा᳓ नो अस्मि᳓न् मघवन् पृत्सु᳓ अं᳓हसि
नहि᳓ ते अ᳓न्तः श᳓वसः परीण᳓शे
अ᳓क्रन्दयो नदि᳓यो रो᳓रुवद् व᳓ना
कथा᳓ न᳓ क्षोणी᳓र् भिय᳓सा स᳓म् आरत

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
áṁhasi ← áṁhas- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

asmín ← ayám (pronoun)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

mā́ ← mā́ (invariable)

maghavan ← maghávan- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

pr̥tsú ← pŕ̥t- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

ántaḥ ← ánta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

nahí ← nahí (invariable)

parīṇáśe ← √naś- 1 (root)
{case:DAT, number:SG}

śávasaḥ ← śávas- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

ákrandayaḥ ← √krand- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

nadyàḥ ← nadī́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

róruvat ← √rū- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

vánā ← vána- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

ārata ← √r̥- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:MED}

bhiyásā ← bhiyás- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

kathā́ ← kathā́ (invariable)

kṣoṇī́ḥ ← kṣoṇí- ~ kṣoṇī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

ná ← ná (invariable)

sám ← sám (invariable)

मा । नः॒ । अ॒स्मिन् । म॒घ॒ऽव॒न् । पृ॒त्ऽसु । अंह॑सि । न॒हि । ते॒ । अन्तः॑ । शव॑सः । प॒रि॒ऽनशे॑ ।
अक्र॑न्दयः । न॒द्यः॑ । रोरु॑वत् । वना॑ । क॒था । न । क्षो॒णीः । भि॒यसा॑ । सम् । आ॒र॒त॒ ॥

• mā
• [adverb]
• “not.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• asmin ← idam
• [noun], locative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• maghavan
• [noun], locative, singular, masculine
• “Indra; maghavan [word].”

• pṛtsv ← pṛtsu ← pṛt
• [noun], locative, plural, feminine
• “battle.”

• aṃhasi ← aṃhas
• [noun], locative, singular, neuter
• “trouble; sin.”

• nahi
• [adverb]

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• antaḥ ← anta
• [noun], nominative, singular, masculine
• “end; last syllable; end; end; boundary; inside; border; death; anta [word]; edge; end; shore; limit; region; outskirt; destruction; boundary; limit; anta; termination; corner; conclusion; hem; end; ant; edge.”

• śavasaḥ ← śavas
• [noun], genitive, singular, neuter
• “strength; power; superiority.”

• parīṇaśe ← parīṇaś ← √naś
• [verb noun]

• akrandayo ← akrandayaḥ ← kranday ← √krand
• [verb], singular, Imperfect

• nadyo ← nadyaḥ ← nadī
• [noun], accusative, plural, feminine
• “river; nadī; nadī [word]; Premna spinosa Roxb..”

• roruvad ← roruvat ← roro ← √ru
• [verb noun], nominative, singular
• “bellow.”

• vanā ← vana
• [noun], accusative, plural, neuter
• “forest; wood; tree; grove; vana [word]; forest; brush.”

• kathā
• [adverb]
• “how.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• kṣoṇīr ← kṣoṇīḥ ← kṣoṇī
• [noun], nominative, singular, feminine
• “Earth.”

• bhiyasā ← bhiyas
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “fear.”

• sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• ārata ← ṛch
• [verb], singular, Thematic aorist (Ind.)
• “enter (a state); travel; shoot; send; hit; originate; get; raise; begin; harm.”

हे मघवन् धनवन्निन्द्र अस्मिन् परिदृश्यमाने अंहसि पापे पृत्सु पृतनासु पापफलभूतेषु संग्रामेषु च नः अस्मान् मा प्रक्षैप्सीरिति शेषः । यस्मात् ते तव शवसः बलस्य अन्तः अवसानं परीणशे परितो व्याप्तुं नहि शक्यते । सर्वोऽपि जनस्त्वदीयं बलमतिक्रमितुं न शक्नोतीत्यर्थः । तस्मात् त्वमन्तरिक्षे वर्तमानः रोरुवत् अत्यर्थं शब्दं कुर्वन् नद्यः नदीः वना तत्संबन्धीन्युदकानि च अक्रन्दयः शब्दयसि । क्षोणीः क्षोण्यः । क्षोणीति पृथिवीनाम। तदुपलक्षितास्त्रयो लोकाः भियसा त्वद्भयेन कथा कथं न समारत न संगच्छन्ते । त्वदीयं बलमवलोक्य त्रयोऽपि लोका बिभ्यतीति भावः ॥ पृत्सु । ’ पदादिषु मांस्पृत्स्नूनामुपसंख्यानम् ’ ( पा. सू. ६. १. ६३. १ ) इति पृतनाशब्दस्य पृद्भावः । परीणशे । नशतिर्व्याप्तिकर्मा । ‘ कृत्यार्थे तवैकेन् ’ इति केन्प्रत्ययः । नित्त्वादाद्युदात्तत्वम् । निपातस्य च ’ इति पूर्वपदस्य दीर्घत्वम्। नद्यः। द्वितीयार्थे प्रथमा । रोरुवत् । ‘रु शब्दे । यङ्लुगन्तात् लटः शतृ । ‘ अदादिवच्च ’ इति वचनात् शपो लुक् । शतुर्ङित्त्वात् गुणाभावे उवङादेशः । ‘ नाभ्यस्ताच्छतुः’ इति नुम्प्रतिषेधः । ‘ अभ्यस्तानामादिः’ इत्याद्युदात्तत्वम् । कथा । ‘ था हेतौ च च्छन्दसि ’ इति किंशब्दात् प्रकारवचने थाप्रत्ययः । तस्य विभक्तिसंज्ञायां • किमः कः ( पा. सू. ७. २. १०३ ) इति कादेशः । आरत । ‘ ऋ गतौ । ‘ समो गम्युच्छि० ’ इत्यात्मनेपदम् । छान्दसे वर्तमाने लङि अदादित्वात् शपो लुक् । झस्य अदादेशः । आडागमो वृद्धिश्च ॥

English translation:

“Urge us not, Maghavan, to this iniquity, to these iniquitous conflicts, for the limit of your strength is not to be surpassed; you have made the waters of the rivers roar; how (is it possible) that the earth should be filled with terror?”

Do not (leave) us in this distress in our battles, o bounteous one, for the end of your vast power cannot be reached.
You made the rivers roar, yourself constantly bellowing through the woods. How have the war cries [/Heaven and Earth] not clashed
together in fear?

The mā́prohibitive lacks a verb, and there is nothing nearby to supply. The universal solution, “leave, abandon,” does the trick, although it would be nice to have some support for it.

róruvad vánā is variously interpreted. I have taken vánā as extent-of-space, though construing it as a second object of ákrandayaḥ (Witzel Gotō) would also be possible, save for the fact that the same phrase recurs in 5b and Witzel Gotō must construe it with a different verb. There seems no reason to supply a separate verb to govern it, as Geldner does: “(du knackest),” and taking vánā as agreeing with róruvat as Renou does (“les arbres (ont) grincé-violemment”) introduces unnecessary grammatical complications.

(Is he thinking of this as a variant on neuter pl. + sg. verb?) For an expression similar to my suggested interpretation see váne … vacasyate “display his eloquence in the wood” in the next hymn (55.4).

URGE us not, Maghavan, to this distressful fight, for none may comprehend the limit of thy strength.
Thou with fierce shout hast made the woods and rivers roar: did not men run in crowds together in their fear?

Du Gabenreicher sollst uns in dieser Not im Kampfe nicht verlassen. Nicht ist ja das Ende deiner Macht zu erreichen. Du machtest die Flüsse aufkreischen, du knacktest laut brüllend die Bäume. Wie hat sich da nicht aus Furcht das Gefolge zusammengeschlossen?

Verstoss uns nicht, o Held, in dieser Kampfesnoth; denn unerreichbar ist das Ende deiner Kraft; Du liessest Ströme brausen, rauschen das Gehölz; wie rannen nicht zurück die Fluten voller Schreck?

Не (оставь) нас, о щедрый, в этой опасности в боях!
Ведь не достигнуть конца твоей мощи!
Ты заставил шуметь реки, (раскачал) громко скрипящие деревья.
Как людям не сгрудиться вместе от страха?

• इन्द्र:
• सव्य आङ्गिरसः
• विराड्जगती
• निषादः

अब चौअनवें सूक्त का आरम्भ है। उस के पहिले मन्त्र में ईश्वर के गुणों का उपदेश किया है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (मघवन्) उत्तम धनयुक्त जगदीश्वर ! जो आप (पृत्सु) सेनाओं (अस्मिन्) इस जगत् और (परीणशे) सब प्रकार से नष्ट करनेवाले (अंहसि) पाप में हम लोगों को (माक्रन्दयः) मत फँसाइये जिस (ते) आप के (शवसः) बल के (अन्तः) अन्त को कोई भी (नहि) नहीं पा सकता वह आप (नद्यः) नदियों के समान हम को मत भ्रमाइये (भियसा) भय से (मा रोरुवत्) बार-बार मत रुलाइये, जो आप (क्षोणीः) बहुत गुणयुक्त पृथिवी के निर्माण वा धारण करने को समर्थ हैं, इसलिये मनुष्य आपको (कथा) क्यों (न) नहीं (समारत) प्राप्त होवे ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यों को चाहिये कि जो परमेश्वर अनन्त होने से सत्य प्रेम के साथ उसकी उपासना किया हुआ दुःख उत्पन्न करनेवाले अधर्ममार्ग से निवृत्त कर मनुष्यों को सुखी करता है, उसके अनन्त स्वरूप गुण होने से कोई भी अन्त को ग्रहण नहीं कर सकता। इस से उस ईश्वर की उपासना को छोड़ के कौन अभागी पुरुष दूसरे की उपासना करे ॥ १ ॥

अन्वय: हे मघवन् जगदीश्वर ! यस्त्वं पृत्स्वस्मिन् परीणशेंऽहस्यस्मान् माक्रन्दयो यस्य ते तव शवसोऽन्तो नह्यस्ति स त्वमस्मान्नद्यः सरित इव मा भ्रामय भियसा मा रोरुवन्मा रोदय यस्त्वं क्षोणीर्बह्वीः पृथिवीर्निर्मातुं धर्त्तुं शक्नोषि तन्त्वा मनुष्याः कथा न समारत कथं न प्राप्नुयुः ॥ १ ॥

तत्रादावीश्वरगुणा उपदिश्यन्ते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (मा) निषेधार्थे (नः) अस्मान् (अस्मिन्) जगति (मघवन्) प्रशस्तधनयुक्त (पृत्सु) सेनासु (अंहसि) पापे (नहि) निषेधार्थे (ते) तव (अन्तः) पारम् (शवसः) बलस्य (परीणशे) परितः सर्वतो नश्यन्त्यदृश्या भवन्ति यस्मिंस्तस्मिन्। अत्र घञर्थे कः प्रत्ययोऽन्येषामपि इति दीर्घश्च। (अक्रन्दयः) आह्वय (नद्यः) सरित इव (रोरुवत्) पुनः पुना रोदय (वना) सम्भक्तानि वस्तूनि (कथा) कथम् (न) निषेधे (क्षोणीः) बह्वीः पृथिवीः। क्षोणी इति पृथिवीनामसु पठितम्। (निघं०१.१) (भियसा) भयेन (सम्) सम्यक् (आरत) प्राप्नुत ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र मनुष्यैः परमेश्वरस्यानन्तत्वात् सत्यभावेनोपासितः सन्नयं दुःखजनकादधर्ममार्गान्निवर्त्य सुखयति। एतस्यानन्तरूपगुणवत्त्वात् कश्चिदप्यस्यान्तं ग्रहीतुं न शक्नोति, तस्मादेतस्योपासनं त्यक्त्वा को भाग्यहीनोऽन्यमुपासीत ॥ १ ॥

या सूक्तात सूर्य, विद्युत, सभाध्यक्ष, शूरवीर व राज्याचे पालन इत्यादीचे विधान केलेले आहे. त्यामुळे या सूक्तार्थाची पूर्वसूक्तार्थाबरोबर संगती जाणावी.

भावार्थभाषाः - परमेश्वर अनंत असल्यामुळे सत्याने, प्रेमाने त्याची उपासना केल्यास तो दुःख उत्पन्न करणाऱ्या अधर्म मार्गापासून निवृत्त करून माणसांना सुखी करतो. त्याचे स्वरूप व गुण अनंत असल्यामुळे कोणालाही त्याचा अंत कळणे शक्य नाही. त्यामुळे ईश्वराची उपासना सोडून कोण अभागी मनुष्य दुसऱ्याची उपासना करील? ॥ १ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - सव्य आङ्गिरसः
• छन्दः - जगती

अ᳓र्चा शक्रा᳓य शाकि᳓ने श᳓चीवते
शृण्व᳓न्तम् इ᳓न्द्रम् मह᳓यन्न् अभि᳓ ष्टुहि
यो᳓ धृष्णु᳓ना श᳓वसा रो᳓दसी उभे᳓
वृ᳓षा वृषत्वा᳓ वृषभो᳓ निऋञ्ज᳓ते

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
árca ← √r̥c- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

śácīvate ← śácīvant- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

śākíne ← śākín- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

śakrā́ya ← śakrá- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

abhí ← abhí (invariable)

índram ← índra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

maháyan ← √mahay- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

śr̥ṇvántam ← √śru- (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

stuhi ← √stu- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

dhr̥ṣṇúnā ← dhr̥ṣṇú- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

ródasī ← ródasī- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

śávasā ← śávas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

ubhé ← ubhá- (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

nyr̥ñjáte ← √r̥j- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

vŕ̥ṣā ← vŕ̥ṣan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vr̥ṣabháḥ ← vr̥ṣabhá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vr̥ṣatvā́ ← vr̥ṣatvá- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

अर्च॑ । श॒क्राय॑ । शा॒किने॑ । शची॑ऽवते । शृ॒ण्वन्त॑म् । इन्द्र॑म् । म॒हय॑न् । अ॒भि । स्तु॒हि॒ ।
यः । धृ॒ष्णुना॑ । शव॑सा । रोद॑सी॒ इति॑ । उ॒भे इति॑ । वृषा॑ । वृ॒ष॒ऽत्वा । वृ॒ष॒भः । नि॒ऽऋ॒ञ्जते॑ ॥

• arcā ← arc
• [verb], singular, Present imperative
• “sing; worship; honor; praise; welcome.”

• śakrāya ← śakra
• [noun], dative, singular, masculine
• “Indra; Terminalia arjuna (Roxb.) Wight et Arn.; ivory tree.”

• śākine ← śākina
• [noun], locative, singular, masculine
• “mighty; strong.”

• śacīvate ← śacīvat
• [noun], dative, singular, masculine
• “mighty.”

• śṛṇvantam ← śru
• [verb noun], accusative, singular
• “listen; come to know; hear; hear; listen; study; heed; learn.”

• indram ← indra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• mahayann ← mahayan ← mahay ← √mah
• [verb noun], nominative, singular
• “glorify.”

• abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• ṣṭuhi ← stu
• [verb], singular, Present imperative
• “laud; praise; declare; stu.”

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• dhṛṣṇunā ← dhṛṣṇu
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “brave; ferocious; strong.”

• śavasā ← śavas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “strength; power; superiority.”

• rodasī ← rodas
• [noun], accusative, dual, neuter
• “heaven and earth; Earth.”

• ubhe ← ubh
• [noun], accusative, dual, neuter
• “both(a).”

• vṛṣā ← vṛṣan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “bull; Indra; stallion; Vṛṣan; man.”

• vṛṣatvā ← vṛṣa ← vṛṣan
• [noun]
• “bullocky; potent; powerful; strong; manly; aroused; potent; much(a); male; large.”

• vṛṣatvā ← tvā ← tva
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “state; quality; cause; reason.”

• vṛṣabho ← vṛṣabhaḥ ← vṛṣabha
• [noun], nominative, singular, masculine
• “bull; Vṛṣabha; Vṛṣabha; best.”

• nyṛñjate ← nyṛj ← √ṛj
• [verb], singular, Present indikative

हे अध्वर्यो शाकिने शक्तियुक्ताय शचीवते प्रज्ञावते शक्राय इन्द्राय अर्च एवंविधमिन्द्रं पूजय । किंच स्तुतीः शृण्वन्तं समीचीनेयं स्तुतिरिति जानन्तं तम् इन्द्रं महयन् पूजयन् अभि ष्टुहि आभिमुख्येन तस्य स्तोत्रं कुरु । यः इन्द्रः धृष्णुना शत्रूणां धर्षकेण शवसा बलेन उभे रोदसी द्यावापृथिव्यौ न्यृञ्जते नितरां प्रसाधयति । ‘ ऋञ्जतिः प्रसाधनकर्मा ’ (निरु. ६. २१ ) इति यास्कः। स इन्द्रः वृषा सेचनसमर्थः वृषत्वा वृषत्वेनानेनैव सेचनसामर्थ्येन वृषभः वर्षिता कामानां यद्वा वृष्ट्युदकानाम् ॥ अर्च । शपः पित्त्वादनुदात्तत्वे धातुस्वरः । ‘ द्व्यचोऽतस्तिङः ’ इति दीर्घत्वम् । शाकिने । शक्तिः शाकः। शक्लृ शक्तौ । भावे घञ् । मत्वर्थीय इनिः । ‘ क्रियाग्रहणं कर्तव्यम्’ इति कर्मणः संप्रदानत्वात् चतुर्थी । अभि ष्टुहि । स्तौतेः अदादित्वात् शपो लुक् । ’ उपसर्गात्सुनोति इति षत्वम् । ष्टुना ष्टुः’ इति ष्टुत्वम् । वृषत्वा । सुपां सुलुक्’ इति विभक्तेः आकारः । न्यृञ्जते । ‘ ऋजि भृजी भर्जने ’ । इदित्त्वात् नुम् । शपि प्राप्ते व्यत्ययेन शः ॥

English translation:

“Offer adoration to the wise and powerful Śakra; glorifying the listening Indra, praise him who purifies both heaven and earth by his irresistible might, who is the sender of showers, and by his bounty gratifies our desires.”

Chant to the able one, the capable one with his abilities. Exalting him, praise Indra as he listens—
he who, a bullish bull by his bullish nature, with his daring power bears down on the two world-halves.

Sing hymns of praise to Sakra, Lord of power and might; laud thou and magnify Indra who heareth thee,
Who with his daring might, a Bull exceeding strong in strength, maketh him master of the heaven and earth.

Singe dem mächtigen, dem machtreichen, machtvollen; verherrliche und preise den hörenden Indra, der mit kühner Kraft als der riesige Bulle durch seine Bulleneigenschaft beide Welten zwingt!

Dem starken, mächt’gen, allgewalt’gen singe nun, und rühme herrlich Indra, den erhörenden, Der Erd’ und Himmel beide sich mit kühner Kraft der starke Stier mit Stierestärke unterwirft.

Пой могучему, могущественному, полному могущества!
Возвеличивая, славь прислушивающегося Индру,
Который дерзкой силой покоряет оба мира,
Мужественный бык – (своей) мужественной природой.

• इन्द्र:
• सव्य आङ्गिरसः
• निचृज्जगती
• निषादः

फिर वह कैसा है, यह विषय अगले मन्त्र में कहा है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! तुम जैसे (वृषा) जल वर्षाने और (वृषभः) वर्षा के निमित्त बादलों को प्रसिद्ध करानेहारा सूर्य्य (वृषत्वा) सुखों की वर्षा के तत्त्व और (धृष्णुना) दृढ़ता आदि गुणयुक्त (शवसा) आकर्षण बल से (उभे) दोनों (रोदसी) द्यावापृथिवी को (न्यृञ्जते) निरन्तर प्रसिद्ध करता है, वैसे (यः) जो तू राज्य का यथायोग्य प्रबन्ध करता है, उस (शाकिने) प्रशंसनीय शक्ति आदि गुणयुक्त (शचीवते) प्रशंसित बुद्धिमान् (शक्राय) समर्थ के लिये (अर्च) सत्कार कर, उस सबके न्याय को (शृण्वन्तम्) श्रवण करनेवाले (इन्द्रम्) प्रशंसनीय ऐश्वर्ययुक्त सभाध्यक्ष का (महयन्) सत्कार करता हुआ (अभिष्टुहि) गुणों की प्रशंसा किया कर ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - जो गुणों की अधिकता होने से सार्वभौम सभाध्यक्ष धर्म से सबको शिक्षा देकर धर्म के नियमों में स्थापन करता है, उसी का सब मनुष्यों को सेवन वा आश्रय करना चाहिये ॥ २ ॥

अन्वय: हे मनुष्य ! यथा सूर्य्यो वृषा वृषभो वृषत्वा धृष्णुना शवसोभे रोदसी निऋञ्जते तथा यो राज्यं साध्नोति तस्मै शाकिने शचीवते शक्राय त्वमर्च तं सर्वन्यायं शृण्वन्तमिन्द्रं महयन् सन्नभिस्तुहि ॥ २ ॥

पुनः स कीदृश इत्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अर्च) सत्कुरु (शक्राय) समर्थाय (शाकिने) प्रशस्ताः शाकाः शक्तियुक्ता गुणा विद्यन्ते यस्मिंस्तस्मै (शचीवते) प्रशस्ता प्रज्ञा विद्यते यस्य तस्मै। शचीति प्रज्ञानामसु पठितम्। (निघं०३.९) (शृण्वन्तम्) श्रवणं कुर्वन्तम् (इन्द्रम्) प्रशस्तैश्वर्ययुक्तं सभाद्यध्यक्षम् (महयन्) सत्कुर्वन् (अभि) आभिमुख्ये (स्तुहि) प्रशंस (यः) (धृष्णुना) दृढत्वादिगुणयुक्तेन (शवसा) बलेन (रोदसी) द्यावापृथिव्यौ (उभे) द्वे (वृषा) जलानां वर्षकः (वृषत्वा) सुखवर्षकाणां भावस्तानि। अत्र शेश्छन्दसि बहुलम् इति शेर्लोपः। (वृषभः) यो वृषान् वृष्टिनिमित्तानि भाति सः (नि) नितरां (ऋञ्जते) प्रसाध्नोति। ऋञ्जतिः प्रसाधनकर्मा। (निरु०६.१) ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - यो गुणोत्कृष्टत्वेन सार्वभौमः सभाद्यध्यक्षो धर्मेण सर्वान् प्रशास्य धर्मे संस्थापयति स एव सर्वैर्मनुष्यैराश्रयितव्यः ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - उत्कृष्ट गुण असलेला सार्वभौम सभाध्यक्ष सर्वांना धर्माचे शिक्षण देऊन धर्माच्या नियमात स्थापित करतो त्याचाच सर्व माणसांनी आश्रय घेतला पाहिजे. ॥ २ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - सव्य आङ्गिरसः
• छन्दः - जगती

अ᳓र्चा दिवे᳓ बृहते᳓ शूषि᳓यं व᳓चः
स्व᳓क्षत्रं य᳓स्य धृषतो᳓ धृष᳓न् म᳓नः
बृह᳓च्छ्रवा अ᳓सुरो बर्ह᳓णा कृतः᳓
पुरो᳓ ह᳓रिभ्यां वृषभो᳓ र᳓थो हि᳓ षः᳓

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
árca ← √r̥c- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

br̥haté ← br̥hánt- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

divé ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

śūṣyàm ← śūṣyà- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vácaḥ ← vácas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

dhr̥ṣát ← √dhr̥ṣ- (root)
{case:NOM, gender:N, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

dhr̥ṣatáḥ ← √dhr̥ṣ- (root)
{case:GEN, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

mánaḥ ← mánas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

svákṣatram ← svákṣatra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yásya ← yá- (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ásuraḥ ← ásura- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

barháṇā ← barháṇā- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

br̥hácchravāḥ ← br̥hácchravas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

kr̥táḥ ← √kr̥- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

háribhyām ← hári- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:DU}

hí ← hí (invariable)

purás ← purás (invariable)

ráthaḥ ← rátha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sáḥ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vr̥ṣabháḥ ← vr̥ṣabhá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

अर्च॑ । दि॒वे । बृ॒ह॒ते । शू॒ष्य॑म् । वचः॑ । स्वऽक्ष॑त्रम् । यस्य॑ । धृ॒ष॒तः । धृ॒षत् । मनः॑ ।
बृ॒हत्ऽश्र॑वाः । असु॑रः । ब॒र्हणा॑ । कृ॒तः । पु॒रः । हरि॑ऽभ्याम् । वृ॒ष॒भः । रथः॑ । हि । सः ॥

• arcā ← arc
• [verb], singular, Present imperative
• “sing; worship; honor; praise; welcome.”

• dive ← div
• [noun], dative, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• bṛhate ← bṛhat
• [noun], dative, singular, masculine
• “large; great; loud; high; much(a); exalted; abundant; intensive; strong; huge.”

• śūṣyaṃ ← śūṣyam ← śūṣya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “encouraging.”

• vacaḥ ← vacas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “statement; command; speech; words; advice; word; voice.”

• svakṣatraṃ ← svakṣatram ← svakṣatra
• [noun], accusative, singular, neuter

• yasya ← yad
• [noun], genitive, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• dhṛṣato ← dhṛṣataḥ ← dhṛṣ
• [verb noun], genitive, singular
• “dare; attack.”

• dhṛṣan ← dhṛṣat ← dhṛṣ
• [verb noun], nominative, singular
• “dare; attack.”

• manaḥ ← manas
• [noun], nominative, singular, neuter
• “mind; Manas; purpose; idea; attention; heart; decision; manas [word]; manas [indecl.]; spirit; temper; intelligence.”

• bṛhacchravā ← bṛhat
• [noun]
• “large; great; loud; high; much(a); exalted; abundant; intensive; strong; huge.”

• bṛhacchravā ← śravāḥ ← śravas
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fame; glory; ear.”

• asuro ← asuraḥ ← asura
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Asura; lord; asura [word]; sulfur.”

• barhaṇā
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “power; might.”

• kṛtaḥ ← kṛ
• [verb noun], nominative, singular
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• puro ← puras
• [adverb]
• “ahead; puras [word]; easterly; eastward; east; earlier.”

• haribhyāṃ ← haribhyām ← hari
• [noun], instrumental, dual, masculine
• “Vishnu; monkey; Krishna; horse; lion; Indra; Hari; Surya; Hari; haritāla; Hari; snake; frog.”

• vṛṣabho ← vṛṣabhaḥ ← vṛṣabha
• [noun], nominative, singular, masculine
• “bull; Vṛṣabha; Vṛṣabha; best.”

• ratho ← rathaḥ ← ratha
• [noun], nominative, singular, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• ṣaḥ ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

हे स्तोतः दिवे दीप्ताय बृहते महते इन्द्राय शूष्यम्। शूषम् इति सुखनाम। तत्र साधु शूष्यम्। तादृशं स्तुतिलक्षणं वचः अर्च उच्चारय । यस्य इन्द्रस्य धृषतः शत्रून् धर्षयतः स्वक्षत्रं स्वभूत बलवत् मनः धृषत् धृष्टं भवति । हि षः स हि स खल्विन्द्रः बृहच्छ्रवाः प्रभूतयशाः असुरः शत्रूणां निरसिता । यद्वा । असुः प्राणो बलं वा । तद्वान् । रो मत्वर्थीयः । अथवा। असवः प्राणाः तेन च आपो लक्ष्यन्ते, ‘ प्राणा वा आपः ’ ( तै. ब्रा. ३. २. ५. २ ) इति श्रुतेः । तान् राति ददातीति असुरः । बर्हणा शत्रूणां निबर्हयिता हरिभ्याम् अश्वाभ्यां पुरः कृतः पूजितः वृषभः कामानां वर्षिता रथः रंहणशीलः ॥ शूष्यम् । तत्र साधुः’ इति यत् । ‘ सर्वे विधयश्छन्दसि विकल्प्यन्ते’ इति ‘ यतोऽनावः’ इत्याद्युदात्तस्वाभावे ‘ तित्स्वरितम्’ इति स्वरितत्वम् । धृषतः। ‘ ञिधृषा प्रागल्भ्ये’ । व्यत्ययेन शः। ‘ शतुरनुमः०’ इति विभक्तेरुदात्तत्वम् । बृहच्छ्रवाः । बृहत् श्रवो यस्य । बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । असुरः । ‘ असु क्षेपणे ‘। ’ असेरुरन्’ ( उ. सू. १. ४२ ) इति उरन्प्रत्ययः । नित्त्वादाद्युदात्तत्वम् । बर्हणा । सुपां सुलुक्’ इति विभक्तेः आकारः । पुरः। ‘पूर्वाधर’ इत्यादिना असिप्रत्ययान्तः अन्तोदात्तः ॥

English translation:

“Offer exhilarating praises to the great and illustrious Indra, of whom, undaunted, the steady mind is concentrated in its own firmness; for he, who is of great renown, the giver of rain, the repeller of enemies, who is obeyed his steeds, the showerer (of bounties), is hastening hither.”

Chant a thunderous speech to lofty heaven. Of which daring one his daring mind has its own sovereignty—
the lord possessing lofty fame through his lofty might, the bull [=Indra] has been put in front for his two fallow bays, for he is the chariot.

The construction of the second hemistich is not entirely clear. Most tr. take barháṇā kṛtáḥ together (e.g., Renou “créé par une pression-violente”), but this requires supplying a verb with the first part of pāda d (e.g., Renou “(s’est mis)”). I instead think the idiom is puráḥ √kṛ ‘put in front’ (I.102.9, VIII.45.9, X.171.4, of which the first two have ‘chariot’ as obj. - e.g., VIII.45.9 rátham puráḥ … kṛṇotu). I do not take háribhyām as an ablative, because 1) puráḥ + ABL is only dubiously attested, and 2) setting Indra-as-chariot in front of his horses would be literally putting the cart before the horse. I take háribhyām as dative, and think the idea is that Indra/the chariot is set out front for the horses, that is, for them to be hitched up.

Geldner and Renou take vṛṣabháḥ with rátho hí ṣáḥ, but this is basically impossible, given the position of the hí, which overwhelmingly takes 2nd position. Nonetheless I agree that Indra is being identified with the chariot (not, however, with Geldner the chariot(-fighter)); Witzel Gotō supply “word” as the referent of sáḥ, but the striking equation of Indra and chariot better fits the extravagance of the praise of Indra.

Sing forth to lofty Dyaus a strength-bestowing song, the Bold, whose resolute mind hath independent sway.
High glory hath the Asura, compact of strength, drawn on by two Bay Steeds: a Bull, a Car is he.

Dem hohen Himmel singe ein ermutigendes Wort, dem kühnen, dessen kühner Sinn frei schaltet. Der hochberühmte Asura wurde, eifrig gemacht, vor die beiden Falben gespannt, denn dieser Bulle war der Wagenkämpfer.

Dem hohen Himmel sing’ ein kraftbegabtes Lied, dem kühnen, dessen kühner Sinn sich selbst bestimmt, Denn hochberühmt, voll Leben und mit Kraft gebaut, dringt vor der starke Wagen mit dem Füchsepaar.

Пропой небу высокому ликующее слово –
Ведь у него, отважного, отважный дух самовластен.
Асура с высокой славой, ревностно созданный,
(Встал) впереди двух буланых коней: ведь бык этот - колесница.

• इन्द्र:
• सव्य आङ्गिरसः
• निचृज्जगती
• निषादः

फिर वह सभाध्यक्ष कैसा है, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वान् मनुष्य ! तू (यस्य) जिस (धृषतः) अधार्मिक दुष्टों को कर्मों के अनुसार फल प्राप्त करानेवाले सभाध्यक्ष का (धृषत्) दृढ़ कर्म करनेवाला (मनः) क्रियासाधक विज्ञान (हि) निश्चय करके है, जो (बृहच्छ्रवाः) महाश्रवणयुक्त (असुरः) जैसे प्रज्ञा देनेवाले (पुरः) पूर्व (हरिभ्याम्) हरण-आहरण करने वा अग्नि, जल वा घोड़े से युक्त मेघ (दिवे) सूर्य के अर्थ वर्त्तता है, वैसे (वृषभः) पूर्वोक्त वर्षाने वालों के प्रकाश करनेवाले (रथः) यानसमूह को (बर्हणा) वृद्धि से (कृतः) निर्मित किया है, उस (बृहते) विद्यादि गुणों से वृद्ध (दिवे) शुभ गुणों के प्रकाश करनेवाले के लिये (स्वक्षत्रम्) अपने राज्य को बढ़ा और (शूष्यम्) बल तथा निपुणतायुक्त (वचः) विद्या शिक्षा प्राप्त करनेवाले वचन का (अर्च) पूजन अर्थात् उनके सहाय युक्त शिक्षा कर ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यों को चाहिये कि ईश्वर को इष्ट, सभाध्यक्ष से शासित, एक मनुष्य के प्रशासन से अलग राज्य को सम्पादन करें, जिससे कभी दुःख, अन्याय, आलस्य, अज्ञान और शत्रुओं के परस्पर विरोध से प्रजा पीड़ित न होवे ॥ ३ ॥

अन्वय: हे विद्वन्मनुष्य ! त्वं यस्य धृषतो मनो हि यो धृषद् बृहच्छ्रवा असुरः पुरो हरिभ्यां युक्तो दिव इव वृषभो रथो बर्हणा कृतस्तस्मै बृहते स्वक्षत्रं वर्धय शूष्यं वचोऽर्च च ॥ १३ ॥

पुनः स कीदृश इत्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अर्च) पूजय। अत्र द्व्यचोऽतस्तिङ इति दीर्घः। (दिवे) सर्वथा शुभगुणस्य प्रकाशकाय (बृहते) विद्यादिगुणैर्वृद्धाय (शूष्यम्) शूषे बले साधु यत्तत्। शूषमिति बलनामसु पठितम्। (निघं०२.९) (वचः) विद्याशिक्षासत्यप्रापकं वचनम् (स्वक्षत्रम्) स्वस्य राज्यम् (यस्य) सभाध्यक्षस्य (धृषतः) अधार्मिकान् दुष्टान् धर्षयतस्तत्कर्मफलं प्रापयतः (धृषत्) यो धृष्णोति दृढं कर्म करोति सः (मनः) सर्वक्रियासाधकं विज्ञानम् (बृहच्छ्रवाः) बृहच्छ्रवणं यस्य सः (असुरः) मेघो वा यः प्रज्ञां राति ददाति सः। असुर इति मेघनामसु पठितम्। (निघं०१.१०) असुरिति प्रज्ञानामसु पठितम्। (निघं०३.९) (बर्हणा) वृद्धियुक्तेन (कृतः) निष्पन्नः (पुरः) पूर्वः (हरिभ्याम्) सुशिक्षिताभ्यां तुरङ्गाभ्यां (वृषभः) यः पूर्वोक्तान् वृषान् भाति सः (रथः) रमणीयः (हि) खलु (सः) ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यैरीश्वरेष्टं सभाद्यध्यक्षप्रशासितमेकमनुष्यराजप्रशासनविरहं राज्यं सम्पादनीयम्। यतः कदाचिद् दुःखान्यायालस्याज्ञानशत्रुपरस्परविरोधपीडितं न स्यात् ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - माणसांनी एका माणसाच्या राज्य प्रशासनापेक्षा ईश्वर व सभाध्यक्षाकडून प्रशंसित राज्य संपादन करावे. ज्यामुळे सर्व दुःख, अन्याय, आळस, अज्ञान व शत्रूंचा परस्पर विरोध यांनी प्रजा त्रस्त होता कामा नये. ॥ ३ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - सव्य आङ्गिरसः
• छन्दः - जगती

तुवं᳓ दिवो᳓ बृहतः᳓ सा᳓नु कोपयो
अ᳓व त्म᳓ना धृषता᳓ श᳓म्बरम् भिनत्
य᳓न् मायि᳓नो व्रन्दि᳓नो मन्दि᳓ना धृष᳓च्
छितां᳓ ग᳓भस्तिम् अश᳓निम् पृतन्य᳓सि

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
br̥hatáḥ ← br̥hánt- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

diváḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

kopayaḥ ← √kup- (root)
{number:SG, person:2, mood:INJ, tense:PRS, voice:ACT}

sā́nu ← sā́nu- ~ snú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

áva ← áva (invariable)

bhinat ← √bhid- (root)
{number:SG, person:2, mood:INJ, tense:PRS, voice:ACT}

dhr̥ṣatā́ ← √dhr̥ṣ- (root)
{case:INS, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

śámbaram ← śámbara- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tmánā ← tmán- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

dhr̥ṣát ← √dhr̥ṣ- (root)
{case:NOM, gender:N, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

mandínā ← mandín- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

māyínaḥ ← māyín- (nominal stem)
{case:ACC, number:PL}

vrandínaḥ ← vrandín- (nominal stem)
{case:ACC, number:PL}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

aśánim ← aśáni- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

gábhastim ← gábhasti- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

pr̥tanyási ← √pr̥tany- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

śitā́m ← √śā- ~ śī- (root)
{case:ACC, gender:F, number:SG, non-finite:PPP}

त्वम् । दि॒वः । बृ॒ह॒तः । सानु॑ । को॒प॒यः॒ । अव॑ । त्मना॑ । धृ॒ष॒ता । शम्ब॑रम् । भि॒न॒त् ।
यत् । मा॒यिनः॑ । व्र॒न्दिनः॑ । म॒न्दिना॑ । धृ॒षत् । शि॒ताम् । गभ॑स्तिम् । अ॒शनि॑म् । पृ॒त॒न्यसि॑ ॥

• tvaṃ ← tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• divo ← divaḥ ← div
• [noun], genitive, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• bṛhataḥ ← bṛhat
• [noun], genitive, singular, masculine
• “large; great; loud; high; much(a); exalted; abundant; intensive; strong; huge.”

• sānu
• [noun], accusative, singular, neuter
• “tableland; ridge; peak; back; ridge; guru.”

• kopayo ← kopayaḥ ← kopay ← √kup
• [verb], singular, Imperfect
• “kopay.”

• ‘va ← ava
• [adverb]
• “down.”

• tmanā ← tman
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “self.”

• dhṛṣatā ← dhṛṣ
• [verb noun], instrumental, singular
• “dare; attack.”

• śambaram ← śambara
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Śambara; Śambara.”

• bhinat ← bhid
• [verb], singular, Present injunctive
• “break; incise; burst; divide; cut; cleave; destroy; cure; disturb; lance; break; distinguish; disclose; pierce; tear; separate; transgress; break open; scratch; penetrate; sever; bribe; grind; betray; fester; strike.”

• yan ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• māyino ← māyinaḥ ← māyin
• [noun], genitive, singular, masculine
• “artful; charming; crafty; deceptive.”

• vrandino ← vrandinaḥ ← vrandin
• [noun], genitive, singular, masculine

• mandinā ← mandin
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “intoxicant; exhilarating.”

• dhṛṣacchitāṃ ← dhṛṣat ← dhṛṣ
• [verb noun], nominative, singular
• “dare; attack.”

• dhṛṣacchitāṃ ← śitām ← śā
• [verb noun], accusative, singular
• “sharpen; whet; strengthen.”

• gabhastim ← gabhasti
• [noun], accusative, singular, masculine
• “beam; hand; sun.”

• aśanim ← aśani
• [noun], accusative, singular, masculine
• “lightning; Vajra; vajra; thunderbolt.”

• pṛtanyasi ← pṛtany
• [verb], singular, Present indikative
• “attack.”

हे इन्द्र त्वं बृहतः महतः दिवः द्युलोकस्य सानु समुच्छ्रितमुपरिप्रदेशं कोपयः अकम्पयः । धृषता शत्रूणां धर्षयित्रा त्मना आत्मना स्वयमेव शम्बरम् एतत्संज्ञमसुरम् अवाभिनत् अवधीः । यत् यदा व्रन्दिनः शत्रून् जेतुं मृदुभावं प्राप्तान् । यद्वा । वृन्दं समूहः असुरसमूहवतः । मायिनः मायाविनोऽसुरान् मन्दिना हृष्टेन धृषत् धृषता प्रागल्भ्यं प्राप्नुवता मनसा युक्तस्त्वं शितां तीक्ष्णीकृतां गभस्तिं हस्तेन गृहीताम् । यद्वा । गभस्तिः इति रश्मिनाम् । तद्वतीम् अशनिं वज्रं पृतन्यसि तानसुरान् जेतुं पृतनारूपेणेच्छसि । तान्प्रति प्रेरयसीत्यर्थः । तदानीं बृहतो दिवः सानु कोपयः इति पूर्वेणान्वयः ॥ कोपयः । कुप कोपे। ण्यन्तात् लङि ‘ बहुलं छन्दस्यमाङयोगेऽपि इति अडभावः । त्मना । मन्त्रेष्वाङ्यादेरात्मनः ’ इति आकारलोपः । धृषत् । सुपां सुलुक् ’ इति तृतीयाया लुक् । शिताम् । ‘ शो तनूकरणे’। निष्ठायां ‘शाच्छोरन्यतरस्याम् ’ (पा. सू. ७. ४. ४१ ) इति इकारादेशः । पृतन्यसि । पृतनाशब्दात् ‘सुप आत्मनः क्यच् ’ । ‘ कव्यध्वरपृतनस्य ’ इति अन्तलोपः। प्रत्ययस्वरः ॥

English translation:

“You have shaken the summit of the spacious heaven; you have slain Śambara by your resolute self; you have hurled with exulting and determined mind the sharp and bright-rayed thunderbolt against assembled Asuras.”

You shook the back of the lofty heaven; by yourself, in your daring, you cut down Śambara,
as, daringly, by reason of the exhilarating (soma), you battle the
sharpened stone, the fist, of the wily one grown weak,

The ridges of the lofty heaven thou madest shake; thou, daring, of thyself smotest through Sambara,
When bold with gladdening juice, thou warredst with thy bolt, sharp and two-edged, against the banded sorcerers.

Du erschütterst des hohen Himmels Wölbung, du hiebst eigenhändig mit kühnem Sinn der Sambara herab, indem du gegen die Hand des erliegenden Zauberers, die scharf wie der Stein, kühn durch den berauschenden Soma, kämpfest.

Des hohen Himmels Gipfel hast erschüttert du, mit kühnem Sinn den Çambara herabgestürzt, Wenn durch den Lusttrank kühn die schlaffen Zaubrer du mit scharfem zwiegezacktem Donnerkeil bekämpfst.[58]

Ты потряс вершину высокого неба.
Ты сам храбро разрубил Шамбару,
Когда (ты) храбро боролся под действием пьянящего (сомы)
С лапой поверженного колдовского (демона), острой (как) дротик.

• इन्द्र:
• सव्य आङ्गिरसः
• विराड्जगती
• निषादः

फिर वह सभाध्यक्ष कैसा होवे, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे सभाध्यक्ष ! जो (धृषत्) शत्रुओं का धर्षण करता (त्वम्) आप जैसे सूर्य्य (बृहतः) महासत्य शुभगुणयुक्त (दिवः) प्रकाश से (सानु) सेवने योग्य मेघ के शिखरों पर (शिताम्) अति तीक्ष्ण (अशनिम्) छेदन-भेदन करने से वज्रस्वरूप बिजुली और (गभस्तिम्) वज्ररूप किरणों का प्रहार कर (शम्बरम्) मेघ को (भिनत्) काट के भूमि में गिरा देता है, वैसे शस्त्र और अस्त्रों को चला के अपने (त्मना) आत्मा से दुष्ट मनुष्यों को (अवकोपयः) कोप कराते (व्रन्दिनः) निन्दित मनुष्यादि समूहोंवाले (मायिनः) कपटादि दोषयुक्त शत्रुओं को विदीर्ण करते और उनके निवारण के लिये (पृतन्यसि) अपने न्यायादि गुणों की प्रकाश करनेवाली विद्या वा वीर पुरुषों से युक्त सेना की इच्छा करते हो, सो आप राज्य के योग्य होते हो ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे जगदीश्वर पापकर्म करनेवाले मनुष्यों के लिये अपने-अपने पाप के अनुसार दुःख के फलों को देकर यथायोग्य पीड़ा देता है, इसी प्रकार सभाध्यक्ष को चाहिये कि शस्त्रों और अस्त्रों की शिक्षा से धार्मिक शूरवीर पुरुषों की सेना को सिद्ध और दुष्ट कर्म करनेवाले मनुष्यों का निवारण करके धर्मयुक्त प्रजा का निरन्तर पालन करे ॥ ४ ॥

अन्वय: हे सभाध्यक्ष ! यः शत्रून् धृषत्त्वं यथा सूर्य्यो बृहतो दिवः सानु शितामशनिं गभस्तिं वज्राख्यं किरणं प्रहृत्य शम्बरं मेघं भिनत्तथा शस्त्रास्त्राणि प्रक्षिप्य त्मना दुष्टजनानवकोपयो व्रन्दिनो मायिनो विदृणासि तन्निवारणाय पृतन्यसि स त्वं राज्यमर्हसि ॥ ४ ॥

पुनः स कीदृश इत्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (त्वम्) सभाध्यक्षः (दिवः) प्रकाशमयान्न्यायात् (बृहतः) महतः सत्यशुभगुणयुक्तात् (सानु) सनन्ति सम्भजन्ति येन कर्मणा तत्। अत्र दृसनिजनि० (उणा०१.३) इति ञुण् प्रत्ययः। (कोपयः) कोपयसि (अव) निरोधे (त्मना) आत्मना (धृषता) दृढकर्मकारिणा (शम्बरम्) शं सुखं वृणोति येन तं मेघमिव शत्रुम् (भिनत्) विदृणाति (यत्) यः (मायिनः) कपटादिदोषयुक्ताँश्छत्रून् (व्रन्दिनः) निन्दिता व्रन्दा मनुष्यादिसमूहा विद्यन्ते येषां तान् (मन्दिना) हर्षकारेण बलिना (धृषत्) शत्रुधर्षणं कुर्वन् (शिताम्) तीक्ष्णधाराम् (गभस्तिम्) रश्मिम् (अशनिम्) छेदनभेदनेन वज्रस्वरूपाम् (पृतन्यसि) आत्मनः पृतनां सेनामिच्छसि ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथा जगदीश्वरः पापकर्मकारिभ्यः स्वस्वपापानुसारेण दुःखफलानि दत्वा यथायोग्यं पीडयत्येवं सभाध्यक्षः शस्त्रास्त्रशिक्षया धार्मिकशूरवीरसेनां सम्पाद्य दुष्टकर्मकारिणो निवार्य्य धार्मिकीं प्रजां सततं पालयेत् ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जसे जगदीश्वर पापकर्म करणाऱ्या माणसांसाठी त्यांच्या पापानुसार दुःखाचे फळ देऊन त्यांना त्रस्त करतो त्याचप्रकारे सभाध्यक्षाने शस्त्र व अस्त्रांच्या शिक्षणाने युक्त धार्मिक शूरवीर पुरुषांच्या सेनेला सिद्ध करून दुष्ट कर्म करणाऱ्या माणसांचे निवारण करावे व धर्मयुक्त प्रजेचे निरंतर पालन करावे. ॥ ४ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - सव्य आङ्गिरसः
• छन्दः - जगती

नि᳓ य᳓द् वृण᳓क्षि श्वसन᳓स्य मूर्ध᳓नि
शु᳓ष्णस्य चिद् व्रन्दि᳓नो रो᳓रुवद् व᳓ना
प्राची᳓नेन म᳓नसा बर्ह᳓णावता
य᳓द् अद्या᳓ चित् कृण᳓वः क᳓स् तुवा प᳓रि

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
mūrdháni ← mūrdhán- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

ní ← ní (invariable)

śvasanásya ← śvasaná- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

vr̥ṇákṣi ← √vr̥j- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

cit ← cit (invariable)

róruvat ← √rū- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

śúṣṇasya ← śúṣṇa- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

vánā ← vána- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

vrandínaḥ ← vrandín- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

barháṇāvatā ← barháṇāvant- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

mánasā ← mánas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

prācī́nena ← prācī́na- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

adyá ← adyá (invariable)

cit ← cit (invariable)

káḥ ← ká- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

kr̥ṇávaḥ ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

pári ← pári (invariable)

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

नि । यत् । वृ॒णक्षि॑ । श्व॒स॒नस्य॑ । मू॒र्धनि॑ । शुष्ण॑स्य । चि॒त् । व्र॒न्दिनः॑ । रोरु॑वत् । वना॑ ।
प्रा॒चीने॑न । मन॑सा । ब॒र्हणा॑ऽवता । यत् । अ॒द्य । चि॒त् । कृ॒णवः॑ । कः । त्वा॒ । परि॑ ॥

• ni
• [adverb]
• “back; down.”

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• vṛṇakṣi ← vṛj
• [verb], singular, Present indikative

• śvasanasya ← śvasana
• [noun], genitive, singular, masculine

• mūrdhani ← mūrdhan
• [noun], locative, singular, masculine
• “head; battlefront; peak; top; mūrdhan [word]; leader; top.”

• śuṣṇasya ← śuṣṇa
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Śuṣṇa.”

• cid ← cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• vrandino ← vrandinaḥ ← vrandin
• [noun], genitive, singular, masculine

• roruvad ← roruvat ← roro ← √ru
• [verb noun], nominative, singular
• “bellow.”

• vanā ← vana
• [noun], accusative, plural, neuter
• “forest; wood; tree; grove; vana [word]; forest; brush.”

• prācīnena ← prācīna
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “eastern; frontal.”

• manasā ← manas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “mind; Manas; purpose; idea; attention; heart; decision; manas [word]; manas [indecl.]; spirit; temper; intelligence.”

• barhaṇāvatā ← barhaṇāvat
• [noun], instrumental, singular, neuter

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• adyā ← adya
• [adverb]
• “now; today; then; nowadays; adya [word].”

• cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• kṛṇavaḥ ← kṛ
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• kas ← kaḥ ← ka
• [noun], nominative, singular, masculine
• “what; who; ka [pronoun].”

• tvā ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• pari
• [adverb]
• “from; about; around.”

हे इन्द्र त्वं रोरुवत् मेघैरत्यर्थं शब्दयन् श्वसनस्य अन्तरिक्षे श्वसितीति श्वसनो वायुः । तस्य व्रन्दिनः स्वकिरणैराम्रफलादीन् मृदुभावं प्रापयतः शुष्णस्य चित् रसानां शोषयितुरादित्यस्यापि मूर्धनि उपरिप्रदेशे वना वनान्युदकानि यत् यस्मात् नि वृणक्षि आवर्जयसि । प्रापयसीत्यर्थः । वायुना सूर्यकिरणैश्च वृष्टा आपः सूर्यस्योपरि पुनरवस्थाप्यन्ते । तदेवावस्थापनमिन्द्रः करोतीत्युपचर्यते । प्राचीनेन प्रकर्षेण गन्त्रा । अपराङ्मुखेनेत्यर्थः । बर्हणावता । निबर्हयतीति वधकर्मसु पाठात् बर्हणा शत्रूणां हिंसा तद्वता । एवंभूतेन मनसा युक्तस्त्वं यत् यस्मात् अद्या चित् अद्यापि कृणवः घर्मकाले सूर्यस्योपरि भौमान् रसानवस्थापयसि वर्षासु च वर्षयसीति । यस्मादेतत् कुरुषे तस्मात् कारणात् त्वा त्वां परि उपरि कः वर्तते न कोऽपीत्यर्थः । अतस्त्वमेव सर्वाधिक इति भावः ॥ वृणक्षि । ‘ वृजी वर्जने’। रौधादिकः । सिपः पित्त्वादनुदात्तत्वे विकरणस्वरः । यद्वृत्तयोगादनिघातः । प्राचीनेन । प्रपूर्वात् अञ्चतेः ‘ऋत्विक् ’ इत्यादिना क्विन् । “ अनिदिताम्’ इति नलोपः । ‘ विभाषाञ्चे रदिक्स्त्रियाम्’ इति स्वार्थे खः । खस्य ईनादेशः । ‘ अचः’ इति अकारलोपे चौ ’ इति दीर्घत्वम् । खप्रत्ययस्य सतिशिष्टत्वात् तदादेशस्य उपदेशिवद्भावेन ईकार उदात्तः । अद्या चित् ।’ निपातस्य च ’ इति दीर्घत्वम् । कृणवः । ‘ कृवि हिंसाकरणयोश्च । इदित्त्वात् नुम् । लेटि सिपि अडागमः । ‘ धिन्विकृण्व्योर च’ इति उप्रत्ययः, वकारस्य अकारादेशश्च । तस्य अतो लोपे सति स्थानिवद्भावात् लघूपधगुणाभावः । गुणावादेशौ । आगमानुदात्तत्वे विकरणस्वरः । अत्र निरुक्तं - ’ व्रन्दी व्रन्दतेर्मृदूभावकर्मणः । निवृणक्षि यच्छ्वसनस्य मूर्धनि शब्दकारिणः शुष्णस्यादित्यस्य च शोषयितू रोरूयमाणो वनानीति वा धनानीति वा ’ (निरु. ५.१५-१६ ) इति । धनानीति पक्षे मेघस्य धनानीति व्याख्येयम् ॥ ॥ १७ ॥

English translation:

“Since you, loud-shouting, have poured the rain upon the brow of the breathing (wind), and (on the head) of the maturing and absorbing (sun), who shall prevent you from doing today (as you will), endowed with an unaltered and resolute mind?”

As you yank down on the head of the snorting Śuṣṇa also grown weak, yourself constantly bellowing through the woods,
with your mind facing forward and possessed of lofty might. If you will also do (such) today, who (will evade) you?

ní … vṛṇákṣi is here tr. ‘yank down’, whereas in the preceding hymn, 9d, I render ní … avṛṇak as ‘wrenched down’. The two should have been harmonized in the published translation More serious is the question of what object the verb takes here. Most tr.

use vánā, which, admittedly, is the only available accusative, but I am reluctant to follow this interpretation for two reasons: 1) As noted above róruvad vánā also appears in 1c, which suggests that these words belong together and one shouldn’t be extracted to serve as a complement for a different verb; 2) I really doubt that there’s an alternate version of the Śuṣṇa story that involves felling trees on his head. In fact Śuṣṇa himself serves several times as the object of (ni) √vṛj (I.101.2 śúṣṇam aśúṣaṃ ny ā́vṛṇak, also VI.18.8, 26.3). In nearby I.51.11 Indra destroys Śūṣṇa’s fortified strongholds (dṛṃhitā́ḥ … púraḥ), and I’m inclined to supply them here, with Indra wrenching them down onto the head of their hapless defender. Note that Indra also destroys púraḥ in the next vs. (6d). I would thus change the published translation to “as you wrench down (the fortresses) of the snorting Śuṣṇa onto his head.” The question in the last pāda, kás tvā pári, lacks a verb, but it does contain the preverb pári, which suggests the solution: pari √vṛj is a common idiom meaning ‘evade, avoid’, and since the root √vṛj supplies the main verb of the earlier part of the verse (5a ní … vṛṇákṣi), there is support for supplying it here, with the pleasing effect that the two different preverbs used with it provide two different idioms.

When with a roar that fills the woods, thou forcest down on wind’s head the stores which Susna kept confined,
Who shall have power to stay thee firm and eager-souled from doing still this day what thou of old hast done?

Wenn du auf den Kopf des schnaubenden tretend, des schon erliegenden Susna, die Bäume brüllend niederstrecktest mit vorstrebendem, eifrigem Sinn - wenn du auch heute das tun willst, wer soll dir das verwehren?

Wenn auf das Haupt des schnaubenden, des Çuschna, du, des zehrenden die Speere tobend niederwirfst, Wenn heute auch mit kräft’gem, strebendem Gemüth du wirken willst, wer ist’s der dann dich hindern mag?

Когда ты низвергаешь на голову самого храпящего,
Поверженного Шушны громко скрипящие деревья,
С духом, исполненным разрушения, обращенным к (опасности) -
Если и сегодня ты захочешь (это) совершить, кто тебя у(держит)?

• इन्द्र:
• सव्य आङ्गिरसः
• निचृज्जगती
• निषादः

फिर वह कैसा हो, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे सभाध्यक्ष विद्वान् ! (यत्) जो आप जैसे सविता (वना) रश्मियुक्त मेघ का निवारण करता है, वैसे (प्राचीनेन) सनातन (बर्हणावता) अनेक प्रकार वृद्धियुक्त (मनसा) विज्ञान से (श्वसनस्य) प्राणवद् बलवान् (शुष्णस्य) शोषणकर्त्ता के (मूर्द्धनि) उत्तम अङ्ग में प्रहार के (चित्) समान (व्रन्दिनः) निन्दित कर्म करनेवाले दुष्ट मनुष्यों को (रोरुवत्) रोदन कराते हुए (यत्) जिस कारण (अद्य) आज (निवृणक्षि) निरन्तर उन दुष्टों को अलग करते हो, इससे (चित्) भी (त्वा) आप के (कृणवः) मारने को (कः) कोई भी समर्थ (परि) नहीं हो सकता ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलु्प्तोपमालङ्कार है। जैसे परमेश्वर अपने अनादि विज्ञान युक्त न्याय से सबको शिक्षा देता और सूर्य मेघ को काट-काट कर गिराता है, वैसे ही सभापति आदि धर्म से सब की शिक्षा देवें और शत्रुओं को नष्ट-भ्रष्ट करें ॥ ५ ॥

अन्वय: हे विद्वन् ! यद्यस्त्वं सूर्य्यो वना मेघमिव प्राचीनेन बर्हणावता मनसा श्वसनस्य शुष्णस्य मूर्धनि वर्त्तमाने व्रन्दिनो रोरुवत्सन् यद्यस्मादद्य निवृणक्षि तत्तस्माच्चिदपि त्वा त्वां कः परि कृणवो हिंसितुं शक्नोति ॥ ५ ॥

पुनः स कीदृश इत्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (नि) नितराम् (यत्) यः (वृणक्षि) त्यजसि (श्वसनस्य) श्वसन्ति येन प्राणेन तस्य (मूर्द्धनि) उत्तमाङ्गे (शुष्णस्य) बलस्य (चित्) इव (व्रन्दिनः) निन्दिता व्रन्दाः सन्ति येषां तान् दुष्टान् (रोरुवत्) पुनः पुना रोदनं कारयन् सन् (वना) रश्मियुक्तेन। वनमिति रश्मिनामसु पठितम्। (निघं०१.५) (प्राचीनेन) सनातनेन (मनसा) विज्ञानेन (बर्हणावता) बहुविधं बर्हणं वर्धनं विद्यते यस्य तेन। अत्र भूम्न्यर्थे मतुप्। (यत्) यस्मात् (अद्य) अस्मिन् दिने। निपातस्य च (अष्टा०६.३.१३६) इति दीर्घः। (चित्) अपि (कृणवः) हिंसितुं शक्नोति (कः) कश्चिदेव (त्वा) त्वाम् (परि) निषेधे ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथा परमेश्वरः स्वकीयेनानादिना विज्ञानेन सर्वं न्यायेन प्रशास्ति सूर्य्यश्च मेघं हिनस्ति तथैव सभाध्यक्षो धर्मेण सर्वं प्रशिष्याच्छत्रूँश्च हिंस्यात् ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जसा परमेश्वर आपल्या अनादी विज्ञानयुक्त न्यायाने सर्वांना शिक्षण देतो व सूर्य मेघाला छिन्नविछिन्न करून खाली पाडतो तसेच सभापती इत्यादींनी धर्माने सर्वांना शिक्षण द्यावे व शत्रूंना नष्टभ्रष्ट करावे. ॥ ५ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - सव्य आङ्गिरसः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

त्व᳓म् आविथ न᳓रियं तुर्व᳓शं य᳓दुं
तुवं᳓ तुर्वी᳓तिं वयि᳓यं शतक्रतो
तुवं᳓ र᳓थम् ए᳓तशं कृ᳓त्विये ध᳓ने
तुव᳓म् पु᳓रो नवतिं᳓ दम्भयो न᳓व

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
āvitha ← √avⁱ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

náryam ← nárya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

turváśam ← turváśa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

yádum ← yádu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

śatakrato ← śatákratu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

turvī́tim ← turvī́ti- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

vayyàm ← vayyà- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

dháne ← dhána- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

étaśam ← étaśa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

kŕ̥tvye ← kŕ̥tvya- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

rátham ← rátha- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

dambhayaḥ ← √dambh- (root)
{number:SG, person:2, mood:INJ, tense:PRS, voice:ACT}

náva ← náva- 1 (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

navatím ← navatí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

púraḥ ← púr- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

त्वम् । आ॒वि॒थ॒ । नर्य॑म् । तु॒र्वश॑म् । यदु॑म् । त्वम् । तु॒र्वीति॑म् । व॒य्य॑म् । श॒त॒क्र॒तो॒ इति॑ शतऽक्रतो ।
त्वम् । रथ॑म् । एत॑शम् । कृत्व्ये॑ । धने॑ । त्वम् । पुरः॑ । न॒व॒तिम् । द॒म्भ॒यः॒ । नव॑ ॥

• tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• āvitha ← av
• [verb], singular, Perfect indicative
• “support; help; prefer; prefer; like.”

• naryaṃ ← naryam ← narya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “manly; heroic; powerful; male; human.”

• turvaśaṃ ← turvaśam ← turvaśa
• [noun], accusative, singular, masculine

• yaduṃ ← yadum ← yadu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Yadu; Yadu.”

• tvaṃ ← tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• turvītiṃ ← turvītim ← turvīti
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Turvīti.”

• vayyaṃ ← vayyam ← vayya
• [noun], accusative, singular, masculine

• śatakrato ← śatakratu
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra.”

• tvaṃ ← tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• ratham ← ratha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• etaśaṃ ← etaśam ← etaśa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Etaśa; horse.”

• kṛtvye ← kṛtvya
• [noun], locative, singular, neuter
• “confident.”

• dhane ← dhana
• [noun], locative, singular, neuter
• “wealth; property; money; treasure; prize; dhana [word]; valuable; dhan; capital; fight.”

• tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• puro ← puraḥ ← pur
• [noun], accusative, plural, feminine
• “fortress; pur [word]; town; purā [indecl.]; mahant.”

• navatiṃ ← navatim ← navati
• [noun], accusative, singular, feminine
• “ninety; navati [word].”

• dambhayo ← dambhayaḥ ← dambhay ← √dabh
• [verb], singular, Imperfect
• “subjugate; destroy.”

• nava ← navan
• [noun], accusative, singular, neuter
• “nine.”

हे इन्द्र त्वं नर्यादीन् त्रीन् राज्ञः आविथ ररक्षिथ । तथा हे शतक्रतो बहुविधकर्मन् बहुविधप्रज्ञ वा त्वं वय्यं वय्यकुलजं तुर्वीतिनामानं राजानम् आविथ इत्येव । अपि च त्वं रथं रंहणस्वभावम् एतत्संज्ञमृषिम् एतशम् एतत्संज्ञकं धने धननिमित्ते संग्रामे कृत्व्ये कर्तव्ये सति आविथेति शेषः । यद्वा पूर्वोक्तानां राज्ञां रथम् । एतशः इति अश्वनाम । एतशम् अश्वं च ररक्षिथेति योज्यम् । तथा त्वं शम्बरस्य नवतिं नव नवोत्तरनवतिसंख्याकाः पुरः पुराणि दम्भयः व्यनीनशः ॥ एतशम् । एति गच्छतीति एतशः । इण् गतौ ‘। इणस्तशन्तशसुनौ ’ (उ. सू. ३. ४२९) इति तशन्प्रत्ययः । गुणः । कृत्व्ये । कर्तव्ये इत्यस्य शब्दस्य वर्णविकारः पृषोदरादित्वात् ॥

English translation:

“You have protected Narya, Turvaśa, Yadu and Turvīti, of the face of Vayya; you have protected their chariots and horses in the unavoidable engagement; you have demolished ninety-nine cities (of Śambara).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Turvaśa may be Turvasu, son of Yayāti, since another son of Yayāti, Yadu is also named. Turvīti is a ṛṣi;

Etasam = aśva

You helped the manly Turvaśa and Yadu; you (helped) Turvīti and Vayya, o you of a hundred resolves;
you (helped) Etaśa and his chariot when the stake was to be decided, and you subjugated the ninety-nine fortifications.

Support for supplying ‘help’ in pāda c (from āvitha in a) comes from VIII.50.9 yáthā prā́va étaśam kṛ́tvye dháne, with the same root √av ‘help’ and the same situation depicted.

Thou helpest Narya, Turvasa, and Yadu, and Vayya’s son Turviti, Satakratu!
Thou helpest horse and car in final battle thou breakest down the nine-and-ninety castles.

Du hast den mannhaften Turvasa und Yafu beigestanden, du dem Turviti und Varya, o Ratreicher, du dem Wagenkämpfer Etasa im Kampf um den Siegerpreis. Du überrumpelst die neun und neunzig Burgen.

Du halfst dem Narja, halfst dem Turvaça, Jadu, dem Vajia, Turviti, hundertkräftiger, Dem schnellen Ross und Wagen im Entscheidungskampf, vernichtet hast die neunundneunzig Burgen du.

Ты помог мужественному Турваше (и) Яду,
Ты – Турвити (и) Вайе, о стоумный,
Ты – колеснице-Эташе в решающем состязании.
Ты разрушил девяносто девять крепостей.

• इन्द्र:
• सव्य आङ्गिरसः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर वह कैसा हो, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (शतक्रतो) बहुत बुद्धियुक्त विद्वन् सभाध्यक्ष ! जिस कारण (त्वम्) आप (नर्य्यम्) मनुष्यों में कुशल (तुर्वशम्) उत्तम (यदुम्) यत्न करनेवाले मनुष्य की रक्षा (त्वम्) आप (तुर्वीतिम्) दोष वा दुष्ट प्राणियों को नष्ट करनेवाले (वय्यम्) ज्ञानवान् मनुष्य की रक्षा और (त्वम्) आप (कृत्व्ये) सिद्ध करने योग्य (धने) विद्या, चक्रवर्त्ति राज्य से सिद्ध हुए द्रव्य के विषय (एतशम्) वेगादि गुणवाले अश्वादि से युक्त (रथम्) सुन्दर रथ की (आविथ) रक्षा करते और (त्वम्) आप दुष्टों के (नव) नौ संख्या युक्त (नवतिम्) नव्वे अर्थात् निन्नाणवे (पुरः) नगरों को (दम्भयः) नष्ट करते हो, इस कारण इस राज्य में आप ही का आश्रय हम लोगों को करना चाहिये ॥ ६ ॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यों को योग्य है कि जो राज्य की रक्षा करने में समर्थ न होवे, उस को राजा कभी न बनावें ॥ ६ ॥

अन्वय: हे शतक्रतो विद्वन् ! यतस्त्वं नर्यं तुर्वशं यदुमाविथ त्वं तुर्वीतिं वय्यमाविथ त्वं कृत्व्ये धन एतशं रथं चाविथ त्वं नव नवतिं शत्रूणां पुरो दम्भयस्तस्माद् भवानेवास्माभिरत्र राज्यकार्य्ये समाश्रयितव्यः ॥ ६ ॥

पुनः स कीदृश इत्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (त्वम्) सभाध्यक्षः (आविथ) रक्षणादिकं करोषि (नर्यम्) नृषु साधुम् (तुर्वशम्) उत्तमं मनुष्यम् (यदुम्) प्रयतमानम्। अत्र यती प्रयत्ने धातोः बाहुलकाद् औणादिक उः प्रत्ययो जश्त्वं च। (त्वम्) (तुर्वीतिम्) दुष्टान् प्राणिनो दोषांश्च हिंसन्तम्। अत्र संज्ञायां क्तिन्। बहुलं छन्दसि इतीडागमः। (वय्यम्) यो वयते जानाति तम्। अत्र वय धातोः बाहुलकाद् औणादिको यत्प्रत्ययः। (शतक्रतो) बहुप्रज्ञ (त्वम्) शिल्पविद्योत्पादकः (रथम्) रमणस्याधिकरणम् (एतशम्) वेगादिगुणयुक्ताश्ववन्तम् (कृत्व्ये) कर्त्तव्ये (धने) विद्याचक्रवर्त्तिराज्यसिद्धे द्रव्ये (त्वम्) दुष्टानां भेत्ता (पुरः) पुराणि (नवतिम्) एतत्संख्याकानि (दम्भयः) हिंधि (नव) नवसंख्यासहितानि ॥ ६ ॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यैर्यो राज्यं रक्षितुं न क्षमः स राजा नैव कार्य्यः ॥ ६ ॥

भावार्थभाषाः - माणसांनी राज्याचे रक्षण करण्यास समर्थ नसलेल्याला कधीही राजा बनवू नये. ॥ ६ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - सव्य आङ्गिरसः
• छन्दः - जगती

स᳓ घा रा᳓जा स᳓त्पतिः शूशुवज् ज᳓नो
रात᳓हव्यः प्र᳓ति यः᳓ शा᳓सम् इ᳓न्वति
उक्था᳓ वा यो᳓ अभिगृणा᳓ति रा᳓धसा
दा᳓नुर् अस्मा उ᳓परा पिन्वते दिवः᳓

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
gha ← gha (invariable)

jánaḥ ← jána- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

rā́jā ← rā́jan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sátpatiḥ ← sátpati- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

śūśuvat ← √śū- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRF, voice:ACT}

ínvati ← √i- 2 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

práti ← práti (invariable)

rātáhavyaḥ ← rātáhavya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

śā́sam ← śā́sa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

abhigr̥ṇā́ti ← √gr̥̄- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

rā́dhasā ← rā́dhas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

ukthā́ ← ukthá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

vā ← vā (invariable)

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

asmai ← ayám (pronoun)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

dā́nuḥ ← dā́nu- 2 (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

diváḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

pinvate ← √pinv- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

úparā ← úpara- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

सः । घ॒ । राजा॑ । सत्ऽप॑तिः । शू॒शु॒व॒त् । जनः॑ । रा॒तऽह॑व्यः । प्रति॑ । यः । शास॑म् । इन्व॑ति ।
उ॒क्था । वा॒ । यः । अ॒भि॒ऽगृ॒णाति॑ । राध॑सा । दानुः॑ । अ॒स्मै॒ । उप॑रा । पि॒न्व॒ते॒ । दि॒वः ॥

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• ghā ← gha
• [adverb]

• rājā ← rājan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “king; Kshatriya; rājan [word]; best; rājāvarta; Yakṣa.”

• satpatiḥ ← sat
• [noun]
• “good; good; real; existent; virtuous; sat [prefix]; real.”

• satpatiḥ ← patiḥ ← pati
• [noun], nominative, singular, masculine
• “husband; overlord; king; deity; īśvara; ruler; pati [word]; commanding officer; leader; owner; mayor; lord.”

• śūśuvaj ← śūśuvat ← śvi
• [verb], singular, Perfect conjunctive (subj.)
• “swell; grow.”

• jano ← janaḥ ← jana
• [noun], nominative, singular, masculine
• “people; national; man; relative; jan; Janaloka; person; jana [word]; man; attendant; Jana; foreigner; inhabitant; group.”

• rātahavyaḥ ← rāta ← rā
• [verb noun]
• “give; impart.”

• rātahavyaḥ ← havyaḥ ← havya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Havya; offering; havya [word].”

• prati
• [adverb]
• “towards; per; regarding; respectively; according to; until.”

• yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• śāsam ← śāsa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “ruler; commander.”

• invati ← inv
• [verb], singular, Present indikative
• “bring; drive.”

• ukthā ← uktha
• [noun], accusative, plural, neuter
• “hymn; praise; uktha [word]; encomium.”

• vā
• [adverb]
• “or; optionally; either.”

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• abhigṛṇāti ← abhigṛ ← √gṛ
• [verb], singular, Present indikative

• rādhasā ← rādhas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “gift; munificence; liberality; bounty.”

• dānur ← dānuḥ ← dānu
• [noun], nominative, singular, feminine
• “Dānu; dew; drop.”

• asmā ← asmai ← idam
• [noun], dative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• uparā ← upara
• [noun], nominative, singular, feminine
• “later(a); future(a); nether.”

• pinvate ← pinv
• [verb], singular, Present indikative
• “swell; swell; overflow; abound.”

• divaḥ ← div
• [noun], genitive, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

स घ स खलु जनः जातः राजा राजमानः सत्पतिः सतां पालयिता यजमानः शूशुवत् आत्मानं वर्धयति । यः इन्द्रं प्रति रातहव्यः दत्तहविष्कः सन् शासम् इन्द्रकर्तृकमनुशासनं यद्वा तस्य स्तुतिम् इन्वति व्याप्नोति । उक्था वा उक्थानि शस्त्राणि वा यः स्तोता राधसा हविर्लक्षणेनान्नेन सह अभिगृणाति तस्याभिमुखीकरणाय शंसति अस्मै स्तोत्रे दानुः अभिमतफलप्रदातेन्द्रः उपरा उपरान् मेघान् । उपरः इति मेघनाम । स च यास्केनैवं निरुक्तः- ‘ उपर उपलो मेघो भवत्युपरमन्तेऽस्मिन्नभ्राण्युपरता आप इति वा ’ (निरु. २. २१) इति । तान् मेघान् दिवः सकाशात् पिन्वते सेचयति दोग्धीति यावत् ॥ घ। ‘ ऋचि तुनुघ’ इत्यादिना दीर्घः । सत्पतिः । सतां पतिः सत्पतिः । ‘ पत्यावैश्वर्ये’ इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । शूशुवत् । ‘टुओश्वि गतिवृद्धयोः’ । ण्यन्तात् वर्तमाने लुङि च्लेः चङादेशे ‘ संप्रसारणं संप्रसारणाश्रयं च बलीयः’ ( पा. म. ६. १. १७. २) इति अन्तरङ्गमपि वृद्ध्यादिकं बाधित्वा ‘णौ च संश्चङोः’ ( पा. सू. ६. १. ३१ ) इति संप्रसारणम् । संज्ञापूर्वकस्य विधेरनित्यत्वात् वृद्ध्यभावे द्विर्वचनादि । उवङादेशः । रातहव्यः । बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । शासम् । शासु अनुशिष्टौ ’ इत्यस्मात् भावे घञि ‘ कर्षात्वतः । इत्यन्तोदात्तत्वे प्राप्ते व्यत्ययेनाद्युदात्तत्वम् । वृषादिर्वा द्रष्टव्यः । स ह्याकृतिगण इत्युक्तम् । यद्वा । ‘ शंसु स्तुतौ ’ इत्यस्मात् घञि व्यत्ययेन नलोपः । इन्वति । ‘ इवि व्याप्तौ । शपः पित्त्वादनुदात्तत्वे धातुस्वरः । यद्वृत्तयोगादनिघातः । अभिगृणाति । ‘गॄ शब्दे’। क्रैयादिकः । ‘ प्वादीनां ह्रस्वः’ इति ह्रस्वत्वम् । तिपः पित्त्वादनुदात्तत्वे विकरणस्वरः । पूर्ववत् निघाताभावः । उपरा। ‘सुपां सुलुक् ’ इति शसः पूर्वसवर्णदीर्घत्वम् । पिन्वते । ‘ पिवि मिवि णिवि सेचने’। व्यत्ययेन आत्मनेपदम् ॥

English translation:

“That eminent person n, the cherisher of the pious, (he instrumental tutor of the ceremony), promotes his own prosperity, who, while offering oblations to Indra, pronounces his praise; or who, along with the offerings he presents, recites hymns (in honour of him); for him the bounteous Indra causes the clouds to rain from heaven.”

As king and lord of the settlements, that man will grow in strength who, having bestowed his oblation, advances (Indra’s) command
in turn,
or who greets the (poets’) hymns with generosity. For him the gift
[/drop] of heaven swells here below.

As Geldner notes, práti inoti is not otherwise attested, and so its sense here is unclear (Geldner “der sich an das Gebot hält,” Renou “qui … va au-devant de l’ordonnance,” Witzel Gotō “der … das Gebot entgegensendet”). I prefer to read the práti as adverbial ‘in turn’, not as a preverb, and ínvati in its usual transitive sense ‘drive, advance [smtg]’.

See I.55.4.

On the apparent fem. dā́nu- ‘drop/gift’ see comm. ad I.32.9.

A hero-lord is he, King of a mighty folk, who offers free oblations and promotes the Law,
Who with a bounteous guerdon welcomes hymns of praise: for him flows down the abundant stream below the sky.

Der Mann hat als König und wirklicher Gebieter die Übermacht, der sich an das Gebot hält und Opfer spendet, oder der die Preislieder durch Ehrengabe anerkennt. Für ihn schwillt des Himmels Gabe unten an.

Der König traun, der tapfre Fürst, der Mann gedeiht, der Opfergüsse spendet und Befehl ertheilt, Und wer die Sprüche reichlich durch Geschenk belohnt, für solchen strömet reich herab des Himmels Thau.

Только тот царь – господин сущего (или) человек процветает,
Кто, принося жертвенные возлияния, соблюдает предписание,
Или кто принимает хвалебные песни с подарком.
Влага неба набухает книзу для него.

• इन्द्र:
• सव्य आङ्गिरसः
• जगती
• निषादः

फिर उस सभाध्यक्ष को क्या करना चाहिये, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (यः) जो (रातहव्यः) हव्य पदार्थों को देने (सत्पतिः) सत्पुरुषों का पालन करने (जनः) उत्तम गुण और कर्मों से सहित वर्त्तमान (राजा) न्यायविनयादि गुणों से प्रकाशमान सभाध्यक्ष (प्रतिशासम्) शास्त्र-शास्त्र के प्रति प्रजा को (इन्वति) न्याय में व्याप्त करता (वा) अथवा (शूशुवत्) राज्य करने को जानता है और जो (राधसा) न्याय करके प्राप्त हुए धन से (दानुः) दानशील हुआ (उक्था) कहने योग्य वेदस्तोत्र वा वचनों को (अभिगृणाति) सब मनुष्यों के लिये उपदेश करता है (अस्मै) इस सभाध्यक्ष के लिये (दिवः) (उपरा) जैसे सूर्य के प्रकाश से मेघ उत्पन्न होकर भूमि को (पिन्वते) सींचता है, वैसे सब सुखों को (पिन्वते) सेवन करे (सः) वही राज्य कर सकता है ॥ ७ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। कोई भी मनुष्य उत्तम विद्या, विनय, न्याय और वीरपुरुषों की सेना के ग्रहण वा अनुष्ठान के विना राज्य के लिये शिक्षा करने, शत्रुओं को जीतने और सब सुखों को प्राप्त होने को समर्थ नहीं हो सकता, इसलिये सभाध्यक्ष को अवश्य इन बातों का अनुष्ठान करना चाहिये ॥ ७ ॥

अन्वय: यो रातहव्यः सत्पतिः सभाध्यक्षो जनो राजा प्रतिशासं प्रजा इन्वति न्यायं व्याप्नोति वा। यः शूशुवद् राज्यं कर्त्तुं जानाति राधसा दानुः सन्नुक्थाऽभिगृणाति सर्वेभ्यो मनुष्येभ्य उपदिशत्यस्मै दिव उपरा सूर्य्यादुत्पद्य मेघो भूमिं सिञ्चतीव सर्वसुखानि पिन्वते सेवते स घ राज्यं कर्तुं शक्नोति ॥ ७ ॥

पुनस्तेन सभाध्यक्षेण किं कर्त्तव्यमित्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (सः) (घ) एव। अत्र ऋचि तुनुघ० इति दीर्घः। (राजा) न्यायविज्ञानादिभिः प्रकाशमानः (सत्पतिः) सतां पालयिता (शूशुवत्) यो ज्ञापयति वर्द्धयति वा। अयं ण्यन्तस्य श्विधातोर्लुङि प्रयोगोऽडभावश्च (जनः) उत्तमगुणकर्मभिर्वर्त्तमानः (रातहव्यः) रातानि दत्तानि हव्यानि येन सः (प्रति) वीप्सायाम् (यः) ईदृग्लक्षणः (शासम्) शास्ति येन तं न्यायम् (इन्वति) व्याप्नोति। इन्वतीति व्याप्तिकर्मसु पठितम्। (निघं०२.१८) (उक्था) वक्तुं योग्यानि वेदस्तोत्राणि वचनानि वा (वा) पक्षान्तरे (यः) सत्यवक्ता (अभिगृणाति) अभिगतान्युपदिशति (राधसा) न्यायप्राप्तेन धनेन (दानुः) दानशीलः (अस्मै) सभाध्यक्षाय (उपरा) मेघ इव। उपर इति मेघनामसु पठितम्। (निघं०१.१०) उपर उपलो मेघो भवति। उपरमन्तेऽस्मिन्नभ्राणि। उपरता आप इति वा। (निरु०२.२१) (पिन्वते) सेवते सिञ्चति वा। अत्र व्यत्ययेन आत्मनेपदम्। (दिवः) प्रकाशमानाद्धर्म्याचरणात् ॥ ७ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। नहि कश्चित्सद्विद्याविनयन्यायवीरपुरुषसेनाग्रहणानुष्ठानेन विना राज्यं शासितुं शत्रून् जेतुं सर्वाणि सुखानि च प्राप्तुं शक्नोति तस्मादेतत्सभाध्यक्षेणावश्यमनुष्ठेयम् ॥ ७ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. कोणताही माणूस उत्तम विद्या, विनय, न्याय व वीरपुरुषांच्या सेनेचे ग्रहण, अनुष्टान याशिवाय राज्यासाठी शिक्षण घेणे, शत्रूंना जिंकणे व सुख प्राप्त करणे इत्यादींसाठी समर्थ बनू शकत नाही. त्यासाठी सभाध्यक्षाला या गोष्टींचे अनुष्ठान केलेच पाहिजे. ॥ ७ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - सव्य आङ्गिरसः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अ᳓समं क्षत्र᳓म् अ᳓समा मनीषा᳓
प्र᳓ सोमपा᳓ अ᳓पसा सन्तु ने᳓मे
ये᳓ त इन्द्र ददु᳓षो वर्ध᳓यन्ति
म᳓हि क्षत्रं᳓ स्थ᳓विरं वृ᳓ष्णियं च

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ásamā ← ásama- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

ásamam ← ásama- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

kṣatrám ← kṣatrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

manīṣā́ ← manīṣā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

ápasā ← ápas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

néme ← néma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

prá ← prá (invariable)

santu ← √as- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

somapā́ḥ ← somapā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

dadúṣaḥ ← √dā- 1 (root)
{case:GEN, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:ACT}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

vardháyanti ← √vr̥dh- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

yé ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ca ← ca (invariable)

kṣatrám ← kṣatrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

máhi ← máh- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

stháviram ← sthávira- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vŕ̥ṣṇyam ← vŕ̥ṣṇya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

अस॑मम् । क्ष॒त्रम् । अस॑मा । म॒नी॒षा । प्र । सो॒म॒ऽपाः । अप॑सा । स॒न्तु॒ । नेमे॑ ।
ये । ते॒ । इ॒न्द्र॒ । द॒दुषः॑ । व॒र्धय॑न्ति । महि॑ । क्ष॒त्रम् । स्थवि॑रम् । वृष्ण्य॑म् । च॒ ॥

• asamaṃ ← asamam ← asama
• [noun], nominative, singular, neuter
• “incomparable; unlike.”

• kṣatram ← kṣatra
• [noun], nominative, singular, neuter
• “Kshatriya; dominion; Kshatriya; kṣatra [word]; power.”

• asamā ← asama
• [noun], nominative, singular, feminine
• “incomparable; unlike.”

• manīṣā
• [noun], nominative, singular, feminine
• “hymn; inspiration; idea; thinking; wish; consideration; intelligence.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• somapā ← soma
• [noun], masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• somapā ← pāḥ ← pā
• [noun], nominative, plural, masculine
• “drinking.”

• apasā ← apas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “work; deed.”

• santu ← as
• [verb], plural, Present imperative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• neme ← nema
• [noun], nominative, plural, masculine
• “one.”

• ye ← yad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• ta ← te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• daduṣo ← daduṣaḥ ← dā
• [verb noun], genitive, singular
• “give; add; perform; put; administer; fill into; give; ignite; put on; offer; use; fuel; pour; grant; feed; teach; construct; insert; drip; wrap; pay; hand over; lend; inflict; concentrate; sacrifice; splint; poultice; create.”

• vardhayanti ← vardhay ← √vṛdh
• [verb], plural, Present indikative
• “increase; strengthen; promote; rear; add; greet; laud.”

• mahi
• [noun], accusative, singular, neuter
• “great; firm.”

• kṣatraṃ ← kṣatram ← kṣatra
• [noun], accusative, singular, neuter
• “Kshatriya; dominion; Kshatriya; kṣatra [word]; power.”

• sthaviraṃ ← sthaviram ← sthavira
• [noun], accusative, singular, neuter
• “old; strong; hardy; firm; firm.”

• vṛṣṇyaṃ ← vṛṣṇyam ← vṛṣṇya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “manfulness; virility.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

इन्द्रस्य क्षत्रं बलम् असमं न केनचित् समम् । सर्वाधिकमित्यर्थः । तथा मनीषा बुद्धिश्च असमा न कस्यापि बुद्ध्या समाना । सर्वं वस्तु विषयीकरोतीत्यर्थः । नेमे इति सर्वनामशब्दः एतच्छब्दसमानार्थः। नेमे एते सोमपाः सोमस्य पातारो यजमानाः अपसा कर्मणा प्र सन्तु प्रवृद्धा भवन्तु । हे इन्द्र ते तव ददुषः हविर्दत्तवन्तः ये त्वदीयं महि महत् क्षत्रं बलं स्थविरं स्थूलं प्रवृद्धं वृष्ण्यं वृषत्वं पुंस्त्वं च वर्धयन्ति प्रवृद्धं कुर्वन्ति । यद्वा । ददुषो यजमानेभ्यो यागफलं दत्तवतः तवेति योजनीयम् ॥ नेमे । सर्वनामत्वात् जसः शीभावे (पा. सू. ७. १. १७) गुणः । ‘ त्वसमसिमनेमेत्यनुच्चानि ’ (फि. सू. ७८ ) इति सर्वानुदात्तत्वे प्राप्ते व्यत्ययेनाद्युदात्तत्वम् । ददुषः । ददातेर्लिटः क्वसुः । जसो व्यत्ययेन शसादेशः । ‘ संप्रसारणं संप्रसारणाश्रयं च बलीयः’ इति इडागमात् पूर्वमेव संप्रसारणम् । “ शासिवसिघसीनां च ’ इति षत्वम् । प्रत्ययस्वरः । महि । महेरौणादिकः इन्प्रत्ययः । स्थविरम् ।’ अजिरशिशिर ’ ( उ. सू. १. ५३ ) इत्यादिना तिष्ठतेः किरच्प्रत्ययान्तो निपातितः ॥

English translation:

“Unequalled is his might; unequalled is his wisdom; may these drinkers of the Soma become equal to him the pious act, for they, Indra, who present to you oblations, augment your vast strength and your manly vigour.”

Unequalled is his sovereignty, unequalled his inspired thinking. Let the soma-drinkers of our group be preeminent through
their labor—
they who strengthen the great sovereignty, steadfast and bull-strong, of you who give, o Indra.

His power is matchless, matchless is his wisdom; chief, through their work, be some who drink the Soma,
Those, Indra, who increase the lordly power, the firm heroic strength of thee the Giver.

Unvergleichlich ist seine Macht, unvergleichlich seine Weisheit. Die Partei der Somatrinker soll durch ihr Werk den Vorrang haben, die deine, des Schenkers, große dauerhafte Macht und Bullenstärke mehren, o Indra.

Die einen haben beste Herrschaft, beste Weisheit, die andern sind voran als Somatrinker, Die Indra dir, dem Spender, Herrschaft mehren, die grosse und die feste Heldenstärke.

Несравненна власть (его), несравненна мудрость.
Те из пьющих сому пусть будут впереди (всех) со (своим) делом.
Кто у тебя, дарителя, Индра, укрепляет
Великую власть, прочную и мужественную.

• इन्द्र:
• सव्य आङ्गिरसः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर वह क्या करे, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) सभाध्यक्ष ! जो (ददुषः) दान करते हुए (ते) आप का (असमम्) समता रहित कर्म वा सादृश्य रहित (क्षत्रम्) राज्य तथा (असमा) समता वा उपमा रहित (मनीषा) बुद्धि होवे तो (ये) जो (नेमे) सब (सोमपाः) सोम आदि ओषधीरसों के पीनेवाले धार्मिक विद्वान् पुरुष (अपसा) कर्म से (स्थविरम्) वृद्ध (वृष्ण्यम्) शत्रुओं के बलनाशक सुख वर्षानेवाले के लिये कल्याणकारक (महि) महागुणयुक्त (क्षत्रम्) राज्य को (प्रवर्धयन्ति) बढ़ाते हैं, वे सब आपकी सभा में बैठने योग्य सभासद् (च) और भृत्य (सन्तु) होवें ॥ ८ ॥

भावार्थभाषाः - राजपुरुषों को प्रजा से और प्रजा में रहनेवाले पुरुषों को राजपुरुषों से विरोध कभी न करना चाहिये, किन्तु परस्पर प्रीति वा उपकार बुद्धि के साथ सब राज्य सुखों से बढ़ाना चाहिये, क्योंकि इस प्रकार किये विना राज्यपालन की व्यवस्था निश्चल नहीं हो सकती ॥ ८ ॥

अन्वय: हे इन्द्र सभेश ! यदि ददुषस्ते तवासमं क्षत्रमसमा मनीषाऽस्तु तर्हि ये नेमे सोमपा धार्मिका वीरपुरुषा अपसा स्थविरं वृष्ण्यं मयि क्षत्रं प्रवर्धयन्ति, ते तव सभासदो भृत्याश्च सन्तु ॥ ८ ॥

पुनः स किं कुर्यादित्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (असमम्) अविद्यमानः समः समता यस्मिंस्तत्कर्म सादृश्यरहितम् (क्षत्रम्) राज्यम् (असमा) अविद्यमाना समा यस्यां साऽनुपमा (मनीषा) मनो विज्ञानमीषते यया प्रज्ञया सा (प्र) प्रकृष्टार्थे (सोमपाः) ये वीराः सोमानोषधिरसान् पिबन्ति ते (अपसा) कर्मणा (सन्तु) भवन्तु (नेमे) सर्वे (ये) उक्ता वक्ष्यमाणश्च (ते) तव (इन्द्र) ऐश्वर्ययुक्त (ददुषः) दत्तवतः (वर्धयन्ति) उन्नयन्ति (महि) महागुणविशिष्टम् (क्षत्रम्) राज्यम् (स्थविरम्) प्रवृद्धम् (वृष्ण्यम्) शत्रुसामर्थ्यप्रतिबन्धकेभ्यो वृषेभ्यो हितम् (च) समुच्चये ॥ ८ ॥

भावार्थभाषाः - नैव कदाचिद्राजपुरुषैः प्रजाविरोधः प्रजास्थै राजपुरुषविरोधश्च कार्य्यः, किन्तु परस्परं प्रीत्युपकारबुद्ध्या सर्वं राज्यं सुखैर्वर्धनीयम्। नह्येवं विना राज्यपालनव्यवस्था निश्चला जायते ॥ ८ ॥

भावार्थभाषाः - राजपुरुषांनी प्रजेचा व प्रजेने राजपुरुषाचा कधीही विरोध करू नये, तर परस्पर प्रीती व उपकार करून संपूर्ण राज्य सुखाने वृद्धिंगत केले पाहिजे. हे केल्याशिवाय राज्यपालनाची व्यवस्था निश्चयपूर्वक होऊ शकत नाही. ॥ ८ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - सव्य आङ्गिरसः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

तु᳓भ्ये᳓द् एते᳓ बहुला᳓ अ᳓द्रिदुग्धाश्
चमूष᳓दश् चमसा᳓ इन्द्रपा᳓नाः
वि᳓ अश्नुहि तर्प᳓या का᳓मम् एषाम्
अ᳓था म᳓नो वसुदे᳓याय कृष्व

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ádridugdhāḥ ← ádridugdha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

bahulā́ḥ ← bahulá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

eté ← eṣá (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ít ← ít (invariable)

túbhya ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

camasā́ḥ ← camasá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

camūṣádaḥ ← camūṣád- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

indrapā́nāḥ ← indrapā́na- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

aśnuhi ← √naś- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

eṣām ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

kā́mam ← kā́ma- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tarpáya ← √tr̥p- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

ví ← ví (invariable)

átha ← átha (invariable)

kr̥ṣva ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:MED}

mánaḥ ← mánas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vasudéyāya ← vasudéya- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

तुभ्य॑ । इत् । ए॒ते । ब॒हु॒लाः । अद्रि॑ऽदुग्धाः । च॒मू॒ऽसदः॑ । च॒म॒साः । इ॒न्द्र॒ऽपानाः॑ ।
वि । अ॒श्नु॒हि॒ । त॒र्पय॑ । काम॑म् । ए॒षा॒म् । अथ॑ । मनः॑ । व॒सु॒ऽदेया॑य । कृ॒ष्व॒ ॥

• tubhyed ← tubhya ← tvad
• [noun], dative, singular
• “you.”

• tubhyed ← id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• ete ← etad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); etad [word].”

• bahulā ← bahulāḥ ← bahula
• [noun], nominative, plural, masculine
• “frequent; endowed; much(a); many; abounding in(p); abundant; bahula [word]; accompanied; prevailing.”

• adridugdhāś ← adri
• [noun], masculine
• “mountain; rock; seven; stone; adri; grindstone; adri; rock.”

• adridugdhāś ← dugdhāḥ ← duh
• [verb noun], nominative, plural
• “milk.”

• camūṣadaś ← camūṣadaḥ ← camūṣad
• [noun], nominative, plural, masculine

• camasā ← camasāḥ ← camasa
• [noun], nominative, plural, masculine
• “camasa; beaker; cake.”

• indrapānāḥ ← indra
• [noun], masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• indrapānāḥ ← pānāḥ ← pāna
• [noun], nominative, plural, masculine
• “beverage; drinking; alcohol; drink; draft; drinking vessel; pāna [word]; vagina; well; cup; inhalation.”

• vy ← vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• aśnuhi ← aś
• [verb], singular, Present imperative
• “get; reach; enter (a state).”

• tarpayā ← tarpaya ← tarpay ← √tṛp
• [verb], singular, Present imperative
• “nourish; offer; nutrify; satisfy; gladden; replenish; fill.”

• kāmam ← kāma
• [noun], accusative, singular, masculine
• “wish; desire; sexual love; sexual desire; desire; Kama; sensuality; love; purpose; sexual arousal; pleasure; enjoyment; licentiousness; kāma [word]; sexual intercourse; thorn apple; wish.”

• eṣām ← idam
• [noun], genitive, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• athā ← atha
• [adverb]
• “now; then; furthermore; now; then.”

• mano ← manaḥ ← manas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “mind; Manas; purpose; idea; attention; heart; decision; manas [word]; manas [indecl.]; spirit; temper; intelligence.”

• vasudeyāya ← vasu
• [noun], neuter
• “wealth; property; gold; vasu [word]; ruby; treasure; jewel.”

• vasudeyāya ← deyāya ← deya
• [noun], dative, singular, neuter
• “giving; gift.”

• kṛṣva ← kṛ
• [verb], singular, Aorist imperative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

हे इन्द्र तुभ्येत् तुभ्यमेव चमसाः । चम्यन्ते भक्ष्यन्ते इति चमसाः सोमः। एते सोमाः त्वदर्थं संपादिताः । कीदृशा इत्याह । बहुलाः प्रभूताः अद्रिदुग्धाः अद्रिभिर्ग्रावभिरभिषुताः चमूषदः चमूषु चमसेष्ववस्थिताः इन्द्रपानाः इन्द्रस्य पानेन सुखकराः । अतस्वं तान् व्यश्नुहि व्याप्नुहि । व्याप्य च एषां त्वदीयानामिन्द्रियाणां कामम् अभिलाषं तैः तर्पय पूरयेति यावत् । अथ अनन्तरं वसुदेयाय अस्मभ्यमभिमतधनप्रदानाय त्वदीयं मनः कृष्व कुरुष्व ॥ तुभ्य । छान्दसो मलोपः । अद्रिदुग्धाः । दुहेः कर्मणि निष्ठा । ‘ तृतीया कर्मणि ’ इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम्। चमूषदः । ‘ चमु अदने ’ । चमन्त्यनेनेति चमूः । ‘ कृषिचमितनि° ( उ. सू. १. ८१ ) इत्यादिना औणादिकः उप्रत्ययः । चमूषु सीदन्तीति चमूषदः । सत्सूद्विष° ’ इत्यादिना क्विप् । पूर्वपदात्’ (पा. सू. ८. ३. १०६ ) इति षत्वम् । कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् । इन्द्रपानाः । ‘ कर्मणि च येन संस्पर्शात् । ( पा. सू. ३. ३. ११६ ) इति पिबतेः कर्मणि ल्युट् । अश्नुहि । व्यत्ययेन परस्मैपदम्। वसुदेयाय । ‘ डुदाञ् दाने’। अस्मात् ’ अचो यत्’ इति भावे यत् ।’ ईद्यति’ ( पा. सू. ६. ४. ६५ ) इति ईकारादेशः । गुणः । यतोऽनावः’ इत्याद्युदात्तत्वम् । कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् । कृष्व । डुकृञ करणे’। ‘ बहुलं छन्दसि ’ इति विकरणस्य लुक् ॥

English translation:

“These copious Soma juices, expressed with stones and contained in ladles, are prepared for you; they are the beverage of Indra; quaff them; satiate your appetite with them; and then fix your mind on the wealth that is to be given (to us).”

For you alone are these ample beakers, milked by stones and resting in cups—the draughts of Indra.
Attain (them), satisfy your desire for them, and then put your mind to giving goods.

Therefore for thee are these abundant beakers Indra’s drink, stone-pressed juices held in ladles.
Quaff them and satisfy therewith thy longing; then fix thy mind upon bestowing treasure.

Nur für dich sind diese reichlichen, mit Steinen ausgedrückten, in der Kufe sitzenden Somatränke, die vollen Becher, die Indra trinkt. Erfülle, befriedige dein Verlangen nach ihnen und richte deinen Sinn aufs Schenken von Gut!

Für dich sind diese vielen steingemelkten, in Schalen ruhnden, dir zum Trunk die Becher; Nun lange zu, befried’ge ihr Verlangen und wende deinen Sinn zur Güterspende.

Ведь только для тебя эти обильные выдоенные камнями (соки сомы),
Сидящие в чане, чаши, выпиваемые Индрой.
Дорвись, утешь страсть к ним,
Затем настрой мысль на дарение добра!

• इन्द्र:
• सव्य आङ्गिरसः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर वह क्या करे, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) सभाध्यक्ष ! जैसे (एते) ये (बहुलाः) बहुत सुख वा कर्मों को देनेवाले (इन्द्रपानाः) परमैश्वर्य के हेतु सूर्य्य को प्राप्त होने हारे (चमसा) मेघ सब कामों को पूर्ण करते हैं, वैसे (अद्रिदुग्धाः) मेघ वा पर्वतों से प्राप्तविद्या (चमूषदः) सेनाओं में स्थित शूरवीर पुरुष (तुभ्यम्) आपको तृप्त करें तथा आप इन को (वसुदेयाय) सुन्दर धन देने के लिये (मनः) मन (कृष्व) कीजिये और आप इन को (तर्पय) तृप्त वा (एषाम्) इन की (कामान्) कामना पूर्ण कीजिये (अथ) इस के अनन्तर (इत्) ही सब कामनाओं को (व्यश्नुहि) प्राप्त हूजिये ॥ ९ ॥

भावार्थभाषाः - सभा आदि के अध्यक्ष उत्तम शिक्षा वा पालन से उत्पादन किये हुए शूरवीरों और प्रजा की निरन्तर पालना करके इनके लिये सब सुखों को देवें और वे प्रजा के पुरुष भी सभाध्यक्षादिकों को निरन्तर सन्तुष्ट रक्खें, जिससे सब कामना पूर्ण होवें ॥ ९ ॥

अन्वय: हे इन्द्र सभेश ! यथैते बहुला इन्द्रपानाश्चमसाः सर्वान् कामान् पिप्रति तथाऽद्रिदुग्धाश्चमूषदो वीरास्तुभ्यं प्रीणयन्तु त्वमेतेभ्यो वसुदेयाय मनः कृष्व त्वमेताँस्तर्पयैषां कामं प्रपूर्द्धि अर्थात् सर्वान् कामान् व्यश्नुहि ॥ ९ ॥

पुनः स किं कुर्य्यादित्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (तुभ्य) तुभ्यम्। अत्र छान्दसो वर्णलोपो वा इति मलोपः। (इत्) एव (एते) वीराः (बहुलाः) बहूनि सुखानि युद्धकर्माणि लान्ति प्रयच्छन्ति ते (अद्रिदुग्धाः) अद्रेर्मेघात् पर्वतेभ्यो वा प्रपूरिताः (चमूषदः) ये चमूषु सेनासु सीदन्त्यवस्थिता भवन्ति (चमसाः) ये चाम्यन्त्यदन्ति भोगान् येभ्यो मेघेभ्यस्ते। चमस इति मेघनामसु पठितम्। (निघं०१.१०) (इन्द्रपानाः) य इन्द्रं परमैश्वर्य्यहेतुं सवितारं पान्ति ते। अत्र नन्द्यादित्वात् ल्युः प्रत्ययः। (वि) विविधार्थे (अश्नुहि) व्याप्नुहि। अत्र व्यत्ययेन परस्मैपदम्। (तर्पय) प्रीणय (कामम्) यः काम्यते तम् (एषाम्) भृत्यानाम् (अथ) आनन्तर्य्ये (मनः) मननात्मकम् (वसुदेयाय) दातव्यधनाय (कृष्व) विलिख ॥ ९ ॥

भावार्थभाषाः - सभाद्यध्यक्षः सुशिक्षितपालितोत्पादितान् शूरवीरान् रक्षित्वा प्रजा सततं पालयित्वैतेभ्यः सर्वाणि सुखानि दद्यादेते च सभाद्यध्यक्षान् नित्यं सन्तोषयेयुर्यतः सर्वे कामाः पूर्णाः स्युः ॥ ९ ॥

भावार्थभाषाः - सभा इत्यादीच्या अध्यक्षांनी प्रशिक्षित शूरवीरांचे व प्रजेचे सदैव पालन करावे. त्यांना निरंतर सुख द्यावे व प्रजेनेही सभाध्यक्ष इत्यादींना सतत संतुष्ट ठेवावे. ज्यामुळे सर्व कामना पूर्ण व्हाव्यात. ॥ ९ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - सव्य आङ्गिरसः
• छन्दः - जगती

अपा᳓म् अतिष्ठद् धरु᳓णह्वरं त᳓मो
अन्त᳓र् वृत्र᳓स्य जठ᳓रेषु प᳓र्वतः
अभी᳓म् इ᳓न्द्रो नदि᳓यो वव्रि᳓णा हिता᳓
वि᳓श्वा अनुष्ठाः᳓ प्रवणे᳓षु जिघ्नते

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
apā́m ← áp- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

atiṣṭhat ← √sthā- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

dharúṇahvaram ← dharúṇahvara- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

támaḥ ← támas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

antár ← antár (invariable)

jaṭháreṣu ← jaṭhára- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:PL}

párvataḥ ← párvata- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vr̥trásya ← vr̥trá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

abhí ← abhí (invariable)

hitā́ḥ ← √dhā- 1 (root)
{case:ACC, gender:F, number:PL, non-finite:PPP}

īm ← īm (invariable)

índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

nadyàḥ ← nadī́- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

vavríṇā ← vavrí- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

anuṣṭhā́ḥ ← anuṣṭhā́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

jighnate ← √han- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

pravaṇéṣu ← pravaṇá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:PL}

víśvāḥ ← víśva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

अ॒पाम् । अ॒ति॒ष्ठ॒त् । ध॒रुण॑ऽह्वरम् । तमः॑ । अ॒न्तः । वृ॒त्रस्य॑ । ज॒ठरे॑षु । पर्व॑तः ।
अ॒भि । ई॒म् । इन्द्रः॑ । न॒द्यः॑ । व॒व्रिणा॑ । हि॒ताः । विश्वाः॑ । अ॒नु॒ऽस्थाः । प्र॒व॒णेषु॑ । जि॒घ्न॒ते॒ ॥

• apām ← ap
• [noun], genitive, plural, masculine
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

• atiṣṭhad ← atiṣṭhat ← sthā
• [verb], singular, Imperfect
• “stay; stand; situate; exist; [in]; resist; endure; put; soak; be; stop; adhere; get stale; concentrate; grow; trust; wake; consociate; last; dwell; lie; stand; stop.”

• dharuṇahvaraṃ ← dharuṇahvaram ← dharuṇahvara
• [noun], nominative, singular, neuter

• tamo ← tamaḥ ← tamas
• [noun], nominative, singular, neuter
• “dark; darkness; Tamas; tamas [word]; faint; tamas; gloom; ignorance.”

• ’ntar ← antar
• [adverb]
• “inside; in; antar [word]; midmost; between; among.”

• vṛtrasya ← vṛtra
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Vṛtra; vṛtra [word].”

• jaṭhareṣu ← jaṭhara
• [noun], locative, plural, neuter
• “abdomen; udara; Jaṭhara; edema; garbha; inside; stomach; belly.”

• parvataḥ ← parvata
• [noun], nominative, singular, masculine
• “mountain; Parvata; parvata [word]; Parvata; Parvata; rock; height.”

• abhīm ← abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• abhīm ← īm ← īṃ
• [adverb]

• indro ← indraḥ ← indra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• nadyo ← nadyaḥ ← nadī
• [noun], accusative, plural, feminine
• “river; nadī; nadī [word]; Premna spinosa Roxb..”

• vavriṇā ← vavri
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “covering; lurking place.”

• hitā ← hitāḥ ← dhā
• [verb noun], accusative, plural
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• viśvā ← viśvāḥ ← viśva
• [noun], accusative, plural, feminine
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• anuṣṭhāḥ ← anuṣṭhā
• [noun], accusative, plural, feminine

• pravaṇeṣu ← pravaṇa
• [noun], locative, plural, masculine
• “torrent.”

• jighnate ← han
• [verb], singular, Present indikative
• “kill; cure; māray; remove; destroy; hit; injure; damage; destroy; paralyze; hurt; forge; beat; cut off; stop; overwhelm; kick; hunt; affect; strike; hammer; love; obstruct; shoot.”

अपां वृष्ट्युदकानां धरुणह्वरम् । धरुणशब्दो धारावचनः । धारानिरोधकं तमः अन्धकारम् अतिष्ठत् । अयमेवार्थः स्पष्टीक्रियते । वृत्रस्य लोकत्रयावरितुरसुरस्य जठरेषु उदरप्रदेशेषु अन्तः मध्ये पर्वतः पर्ववान् मेघोऽभूत् । अतस्तमोरूपेण वृत्रेण मेघस्यावृतत्वात् वृष्ट्युदकमप्यावृतमित्युच्यते । ईम् इमाः पूर्वोक्ताः नद्यः नदीः अपः । नदनात् नद्यः इति व्युत्पत्त्या नदीशब्देन आप उच्यन्ते । वव्रिणा आवरकेण वृत्रेण हिताः पिहिताः विश्वाः व्यापिनीः अनुष्ठाः अनुक्रमेण तिष्ठन्तीः एवंविधा अपः इन्द्रः प्रवणेषु निम्नेषु भूप्रदेशेषु अभि जिघ्नते अभिगमयति ॥ वव्रिणा । वृञ् वरणे’ इत्यस्मात् ‘ आदृगमहनजनः’ इति किप्रत्ययः । लिड्वद्भावात् द्विर्भावादि । यणादेशः । प्रत्ययस्वरः । अनुष्ठाः । ‘ आतश्चोपसर्गे ’ इति तिष्ठतेः कप्रत्ययः । ‘उपसर्गात्सुनोति’ ’ इति षत्वम् । जिघ्नते । हन्तेर्गत्यर्थात् व्यत्ययेनात्मनेपदम् । ‘बहुलं छन्दसि’ इति शपः श्लुः । ‘अर्तिपिपर्त्योश्च, बहुलं छन्दसि’ ( पा. सू. ७. ४. ७७-७८ ) इति अभ्यासस्य इत्वम् ॥

English translation:

“The darkness obstructed the current of the waters; the cloud was within the belly of Vṛtra; but Indra precipitated all the waters which the obstructor had concealed, in succession, down to the hollows (of the earth).”

There stood darkness, whose tangles were the foundation for the waters, a mountain within the belly of Vr̥tra.
Indra smashes all the rows (of palings) set up in succession among the torrents by the encloser of the rivers.

A poetically dense verse with striking images and concomittant difficulties.

The first problem is the isolated compound dharúṇa-hvara-, modifying támaḥ ‘darkness’ in pāda a. The compound is generally interpreted as a tatpuruṣa, with - hvara- in verbal sense governing the first member (e.g., Geldner “die den Urgrund der Gewässer zu Fall brachte”), but the accent is wrong: we would expect final accent of the type puraṃ-dará- ‘fortress-smashing’, brahma-kārá- ‘formulation-making’. By accent the compound should be a bahuvrīhi (so Witzel Gotō “deren Wölbung ihr Grund war”). The s-stem hváras- means ‘snare, tangle’ (from the meaning of the root √hvṛ ‘go crookedly’). I suggest that hvará- has a similar meaning and the whole compound means ‘whose tangles were the foundation (of the waters: apā́m)’. And what would this mean? In order to decode it, we must first note the use of dharúṇa- elsewhere in the Savya hymns: 52.2: párvato ná dharúneṣu ácyutaḥ “like a mountain, immovable on its foundations” and 56.5-6: ví yát tiró dharúṇam ácyutam … “when you traversed the immovable foundation” and … divó dharúṇam … pṛthivyā́ḥ … “the foundation of heaven and of earth.” Given the connection of dharúṇa- with ácyuta- and párvataelsewhere, I think we can confidently take the támaḥ in a and párvataḥ in b as coreferential (unlike Geldner [/Witzel Gotō], Renou). Remember also that Vṛtra is associated with murky darkness (e.g., his lying “on the foundation of the dusky realm” in I.52.6). In other words the mountain within Vṛtra’s belly in pāda b is the pure darkness of pāda a. Its “tangles” represent the inability to see a clear path in the dark and may also represent what happens to vision as it gets dark, the blurring and distortion of objects.

These tangles provide a foundation, and an enclosure, for the waters. If I am correct, it is a powerful image.

The second hemistich is also problematic. At issue is the meaning of anuṣṭhā́ḥ, which Indra smashes. The form must be acc. pl. feminine (though Scarlatta [644] allows the possibility of a nom. sg. masc., which would necessarily separate it from the preceding víśvāḥ). The lexeme ánu √sthā straightforwardly means ‘stand by, stand following, stand along’ and can be used for helpers who stand by a leader (as indeed in nearby I.52.4); see exx. adduced by Scarlatta. Scarlatta then reasonably suggests that anuṣṭhā́ḥ here refers to ‘Gefolgsleute’ (sim. Witzel Gotō). But this introduces a set of subordinates and helpers to Vṛtra that do not otherwise figure in this well-known myth. Geldner takes it as “Einsperrer” (barriers), which makes sense but is hard to extract from the form. Renou’s “les positions-successives” is apparently an attempt to render Geldner’s translation in a lexically legitimate way, but it doesn’t make much sense. My “rows (of palings) … in succession” is a similar attempt, with the palings a complete invention. I do not feel that a satisfying solution has yet been reached.

There darkness stood, the vault that stayed the waters’ flow: in Vrtra’s hollow side the rain-cloud lay concealed.
But Indra smote the rivers which the obstructer stayed, flood following after flood, down steep declivities.

Es herrschte Finsternis, die den Urgrund der Gewässer zu Fall brachte. Der Berg geriet in den Leib des Vritra. Indra bekämpft alle von dem Einsperrer der Flüsse gemachten Anstalten in den Stromgefällen.

Der Wasser Grund umhüllend stand die Finsterniss, der Wolkenberg in Vritra’s Bäuchen eingesperrt; Da schlägt die Ströme, die in Vritra’s Leibe ruhn, in jähem Sturze Indra nieder allesammt.

Стоял мрак, мешающий основе вод.
Гора (была) во внутренностях Вритры.
Все, что было устроено запрудителем рек
В стремнине, Индра разбивает одно за другим.

• इन्द्र:
• सव्य आङ्गिरसः
• विराड्जगती
• निषादः

अब वह सूर्य्य के समान क्या करे, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे सभेश ! (इन्द्रः) परमैश्वर्य देनेहारे आप जैसे सूर्य्य (वृत्रस्य) मेघसम्बन्धी (अपाम्) जलों के (अन्तः) मध्यस्थ (जठरेषु) जहाँ से वर्षा होती है, उनमें (धरुणह्वरम्) धारण करनेवाला कुटिल कर्मों का हेतु (तमः) अन्धकार (अतिष्ठत्) स्थित है, उसका निवारण कर (वव्रिणा) रूप के साथ वर्त्तमान जो (पर्वतः) पक्षीवत् आकाश में उड़नेहारा मेघ (ईम्) जल को (अभि) सन्मुख गिराता है, जिससे (प्रवणेषु) नीचे स्थानों में (अनुष्ठाः) अनुकूलता से बहने हारी (विश्वा) सब (हिताः) प्रतिक्षण चलनेवाली (नद्यः) नदियाँ (जिघ्नते) समुद्रपर्यन्त चली जाती हैं, वैसे आप हूजिये ॥ १० ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे सूर्य जिस जल को आकर्षण कर अन्तरिक्ष में पहुँचाता और उसको वायु धारण करता है, जब वह जल मिल तथा पर्वताकार होकर सूर्य के प्रकाश का आवरण करता है, उसको बिजुली छेदन करके भूमि में गिरा देती है, उससे उत्पन्न हुई नानारूपयुक्त नीचे चलनेवाली चलती हुई नदियाँ पृथिवी, पर्वत और वृक्षादिकों को छिन्न-भिन्न कर फिर वह जल समुद्र वा अन्तरिक्ष को प्राप्त होकर वार-वार इसी प्रकार वर्षता है, वैसे सभाध्यक्षादिकों को होना चाहिये ॥ १० ॥

अन्वय: हे सभेशेन्द्रस्त्वं यथा सूर्य्यो वृत्रस्यापामन्तर्जठरेषु स्थितं धरुणह्वरं तमोऽतिष्ठत् तन्निवार्य्य वव्रिणा सह वर्त्तमानो यः पर्वतो मेघ ईमभिपातयति येन प्रवणेष्वनुष्ठा विश्वा हिता नद्यो जिघ्नते तथा भव ॥ १० ॥

अथ स सूर्य इव किं कुर्य्यादित्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अपाम्) जलानाम् (अतिष्ठत्) तिष्ठति (धरुणह्वरम्) धरुणानि धारकाणि ह्वराणि कुटिलानि यस्मिंस्तत् (तमः) अन्धकारम् (अन्तः) मध्ये (वृत्रस्य) मेघस्य (जठरेषु) जायन्ते वृष्टयो येभ्यस्तेषु। अत्र जनेररष्ठ च। (उणा०५.३८) इत्यरः प्रत्ययष्ठकारादेशश्च। (पर्वतः) पर्वताकारो घनसमूहवान् मेघः (अभि) आभिमुख्ये (ईम्) जलम् (इन्द्रः) परमैश्वर्यदाता (नद्यः) सरितः (वव्रिणा) रूपेण (हिताः) हिन्वन्ति गच्छन्ति यास्ताः (विश्वाः) सर्वाः (अनुष्ठाः) या अनुतिष्ठन्ति (प्रवणेषु) निम्नमार्गेषु (जिघ्नते) गच्छन्ति अत्र बहुलं छन्दसि इति शपः श्लुः व्यत्ययेन आत्मनेपदं च ॥ १० ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथा सूर्य्यो यज्जलमाकृष्यान्तरिक्षं नयति तद्वायुर्धरति यदैतन्मिलित्वा पर्वताकारं भूत्वा सूर्य्यप्रकाशमावृणोति तद्विद्युच्छित्वा भूमौ निपातयति तदुद्भूता नानारूपा अधोगामिन्यो नद्यः प्रचलन्त्यः सत्यः पृथिवीपर्वतवृक्षादीन् छित्वा भित्वा च पुनस्तज्जलं सागरमन्तरिक्षं च प्राप्यैवं पुनः पुनर्वर्षति तथा राजाद्यध्यक्षा भवेयुरिति ॥ १० ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जसे सूर्य जलाला आकर्षित करून अंतरिक्षात पोचवितो व त्याला वायू धारण करतो. जेव्हा जल एकत्रित होऊन पर्वताच्या आकाराचे बनते व सूर्याच्या प्रकाशाला आवरण घालते त्याला विद्युत छेदन करून भूमीवर पाडते. अनेक रूपे धारण करून खाली वाहणाऱ्या नद्या, पृथ्वी, पर्वत व वृक्ष इत्यादींना छिन्नभिन्न करून पुन्हा ते जल समुद्र, अंतरिक्षात जाते व वारंवार वृष्टी होते तसे सभाध्यक्ष इत्यादींनी राहिले पाहिजे. ॥ १० ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - सव्य आङ्गिरसः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

स᳓ शे᳓वृधम् अ᳓धि धा द्युम्न᳓म् अस्मे᳓
म᳓हि क्षत्रं᳓ जनाषा᳓ळ् इन्द्र त᳓व्यम्
र᳓क्षा च नो मघो᳓नः पाहि᳓ सूरी᳓न्
राये᳓ च नः सुअपत्या᳓ इषे᳓ धाः

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ádhi ← ádhi (invariable)

asmé ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:PL}

dhāḥ ← √dhā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

dyumnám ← dyumná- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

śévr̥dham ← śévr̥dha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

janāṣā́ṭ ← janāṣáh- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

kṣatrám ← kṣatrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

máhi ← máh- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

távyam ← távya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

ca ← ca (invariable)

maghónaḥ ← maghávan- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

pāhí ← √pā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

rákṣa ← √rakṣⁱ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

sūrī́n ← sūrí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

ca ← ca (invariable)

dhāḥ ← √dhā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

iṣé ← íṣ- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

rāyé ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

svapatyaí ← svapatyá- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

सः । शेऽवृ॑धम् । अधि॑ । धाः॒ । द्यु॒म्नम् । अ॒स्मे इति॑ । महि॑ । क्ष॒त्रम् । ज॒ना॒षाट् । इ॒न्द्र॒ । तव्य॑म् ।
रक्ष॑ । च॒ । नः॒ । म॒घोनः॑ । पा॒हि । सू॒रीन् । रा॒ये । च॒ । नः॒ । सु॒ऽअ॒प॒त्यै । इ॒षे । धाः॒ ॥

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• śevṛdham ← śevṛdha
• [noun], accusative, singular, neuter
• “precious.”

• adhi
• [adverb]
• “on; from; accordingly.”

• dhā ← dhāḥ ← dhā
• [verb], singular, Aorist conj./subj.
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• dyumnam ← dyumna
• [noun], accusative, singular, neuter
• “magnificence.”

• asme ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• mahi
• [noun], accusative, singular, neuter
• “great; firm.”

• kṣatraṃ ← kṣatram ← kṣatra
• [noun], accusative, singular, neuter
• “Kshatriya; dominion; Kshatriya; kṣatra [word]; power.”

• janāṣāḍ ← janāṣāh ← janāṣah
• [noun], vocative, singular, masculine

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• tavyam ← tavya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “tavya; strong.”

• rakṣā ← rakṣ
• [verb], singular, Present imperative
• “protect; guard; keep; stow; govern; guard; spare; accumulate.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• maghonaḥ ← maghavan
• [noun], accusative, plural, masculine
• “big.”

• pāhi ← pā
• [verb], singular, Present imperative
• “protect; govern.”

• sūrīn ← sūri
• [noun], accusative, plural, masculine
• “patron.”

• rāye ← rai
• [noun], dative, singular, masculine
• “wealth; possession; rai [word]; gold.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• svapatyā ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• svapatyā ← apatyā ← apatya
• [noun], accusative, plural, neuter
• “child; offspring; patronymic; descendant.”

• iṣe ← iṣ
• [noun], dative, singular, feminine
• “refreshment; enjoyment; stores.”

• dhāḥ ← dhā
• [verb], singular, Aorist conj./subj.
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

हे इन्द्र सः त्वम् अस्मे अस्मासु द्युम्नं यशः अधि धाः अधिनिधेहि । कीदृशमित्याह । शेवृधम् । शं शमनम् । रोगाणां शमने सति यत् वर्धते तादृशम् । तथा महि महत् जनाषाट् शत्रुजनानामभिभवितृ तव्यं प्रवृद्धं क्षत्रं बलं च अधि धा इति शेषः । किंच हे इन्द्र नः अस्मान् मघोनः धनवतः कृत्वा रक्ष पालय । सूरीन विदुषोऽन्यानपि पाहि पालय । तथा राये धनाय च स्वपत्यै शोभनपुत्रयुक्ताय इषे अन्नाय च नः अस्मान् धाः धेहि स्थापय ॥ धाः ॥ ‘ छन्दसि लुङ्लङ्लिटः’ इति प्रार्थनायां लुङि • गातिस्था° ’ इति सिचो लुक् । ’ बहुलं छन्दस्यमाङ्योगेऽपि ’ इति अडभावः । अस्मे । ‘सुपां सुलुक् ’ इति अस्मच्छब्दात् सप्तम्याः शेआदेशः । जनाषाट् । जनान् सहते इति जनाषाट् । छन्दसि सहः’ ( पा. सू. ३. २. ६३ ) इति ण्विः । ‘ अत उपधायाः’ इति वृद्धिः । ‘ सहेः साडः सः ’ ( पा. सू. ८. ३. ५६) इति षत्वम् । अन्येषामपि दृश्यते ’ इति पूर्वपददीर्घः । तव्यम् । तवतिर्वृद्ध्यर्थः सौत्रो धातुः । ‘ अचो यत्’ इति यत् । गुणे ‘ धातोस्तन्निमित्तस्यैव ’ ( पा. सू. ६. १. ८०) इति अवादेशः । ‘ यतोऽनावः’ इत्याद्युदात्तत्वम् । रक्ष । ‘रक्ष पालने’। शपः पित्त्वादनुदात्तत्वे धातुस्वरः। ‘ द्व्यचोऽतस्तिङः’ इति दीर्घत्वम् । मघोनः । ‘ श्वयुवमघोनामतद्धिते ’ इति शसि संप्रसारणम् । पाहि । अदादित्वात् शपो लुक् । हेः अपित्त्वात् तस्यैव स्वरः शिष्यते । मघोनः इत्यस्य वाक्यान्तरगतत्वात् निघाताभावः । स्वपत्यै । शोभनान्यपत्यानि यस्याः सा तथोक्ता । ‘ नञ्सुभ्याम् ’ इत्युत्तरपदान्तोदात्तत्वम् । “ जसादिषु च्छन्दसि वावचनम्’ इति ’ याडापः ’ ( पा. सू. ७. ३. ११३ ) इति याडागमाभावे ’ वृद्धिरेचि’ (पा. सू. ६. १, ८८ ) इति वृद्धिः ॥ ॥ १८ ॥

English translation:

“Bestow upon us, Indra, increasing reputation; (bestow upon us) great, augmenting, and foe subduing strength; preserve us in affluence; cherish those who are wise; and supply us with wealth from which proceed excellent progeny and food.”

Establish in us brilliance increasing in benevolence and your great and mighty sovereignty, o Indra, as vanquisher of the peoples.
Guard those generous to us and protect our patrons. Destine us for
wealth and for nourishment bringing good descendants.

So give us, Indra, bliss-increasing glory give us great sway and strength that conquers people.
Preserve our wealthy patrons, save our princes; vouchsafe us wealth and food with noble offspring.

Verleih du, Indra, uns glückmehrenden Glanz, große Macht, völkerbezwingende, starke! Behüte unsere Gönner, schütze die Opferherren und verhilf uns zu Reichtum und kindergesegneter Nahrung!

So gib uns, Indra, Gut, das Heil uns schaffe, und grosse, starke, mächt’ge Männerherrschaft, Beschütze uns und unsre reichen Fürsten, und gib uns Schatz und kinderreiche Wohlfahrt.

Возложи на нас блеск, увеличивающий счастье,
Великую власть, сильную, о Индра, покоряющий людей!
Храни наших покровителей, защищай богатых жертвователей
И содействуй нам в богатстве, прекрасном потомстве, жертвенной пище!

• इन्द्र:
• सव्य आङ्गिरसः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर सभा आदि के अध्यक्षों के कृत्य का उपदेश अगले मन्त्र में किया है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) परमैश्वर्य्यसम्पादक सभाध्यक्ष ! जो (जनाषाट्) जनों को सहन करने हारे आप (अस्मे) हम लोगों के लिये (शेवृधम्) सुख (तव्यम्) बलयुक्त (महि) महासुखदायक पूजनीय (क्षत्रम्) राज्य को (अधि) (धाः) अच्छे प्रकार सर्वोपरि धारण कर (मघोनः) प्रशंसनीय धन वा (नः) हम लोगों की (रक्ष) रक्षा (च) और (सूरीन्) बुद्धिमान् विद्वानों की (पाहि) रक्षा कीजिये (च) और (नः) हम लोगों के (राये) धन (च) और (स्वपत्यै) उत्तम अपत्ययुक्त (इषे) इष्टरूप राजलक्ष्मी के लिये (द्युम्नम्) कीर्त्तिकारक धन को (धाः) धारण करते हो (सः) वह आप हम लोगों से सत्कार योग्य क्यों न होवें ॥ ११ ॥

भावार्थभाषाः - सभाध्यक्ष को योग्य है कि सब प्रजा की अच्छे प्रकार रक्षा करके और शिक्षा से युक्त विद्वान् करके चक्रवर्त्ती राज्य वा धन की उन्नति करे ॥ ११ ॥ इस सूक्त में सूर्य्य, बिजुली, सभाध्यक्ष, शूरवीर और राज्य की पालना आदि का विधान किया है, इससे इस सूक्तार्थ की पूर्व सूक्तार्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये ॥

अन्वय: हे इन्द्र सभाद्यध्यक्ष ! यो जनाषाट् सँस्त्वमस्मे शेवृधं तव्यं महि क्षत्रमधिधा मघोनो नोऽस्मान् रक्ष सूरींश्च पाहि राये स्वपत्या इषे च द्युम्नं धाः सोऽस्माभिः कथन्न सत्कर्त्तव्यः ॥ ११ ॥

पुनः सभाद्यध्यक्षकृत्यमुपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (सः) सभाध्यक्षः (शेवृधम्) सुखम्। शेवृधमिति सुखनामसु पठितम्। (निघं०३.६) (अधि) उपरिभावे (धाः) धेहि (द्युम्नम्) विद्याप्रकाशयुक्तं धनम् (अस्मे) अस्मभ्यम् (महि) महासुखप्रदं पूज्यतमम् (क्षत्रम्) राज्यम् (जनाषाट्) यो जनान् सहते सः। अत्र छन्दसि सहः। (अष्टा०३.२.६३) इति सहधातोर्ण्विः प्रत्ययः। (इन्द्र) परमैश्वर्य्यसम्पादक सभाध्यक्ष (तव्यम्) तवे बले भवम् (रक्ष) पालय (च) समुच्चये (नः) अस्मान् (मघोनः) मघं प्रशस्तं धनं विद्यते येषां तान् (पाहि) पालय (सूरीन्) मेधाविनो विदुषः (राये) धनाय (च) समुच्चये (नः) अस्माकम् (स्वपत्यै) शोभनान्यपत्यानि यस्यां तस्यै (इषे) अन्नरूपायै राज्यलक्ष्म्यै (धाः) धेहि ॥ ११ ॥

भावार्थभाषाः - सभाद्यध्यक्षेण सर्वाः प्रजाः पालयित्वा सर्वान् सुशिक्षितान् विदुषः सम्पाद्य चक्रवर्त्तिराज्यं धनं चोन्नेयम् ॥ ११ ॥ ।अस्मिन् सूक्ते सूर्य्यविद्युत्सभाध्यक्षशूरवीरराज्यप्रशासनप्रजापालनानि विहितान्यत एतत्सूक्तार्थस्य पूर्वसूक्तोक्तार्थेन सह सङ्गतिरस्तीति बोध्यम् ॥ ११ ॥

भावार्थभाषाः - सभाध्यक्षांनी सर्व प्रजेचे चांगल्या प्रकारे रक्षण करावे व शिक्षणाने विद्वान करावे. चक्रवर्ती राज्य व धनाची वृद्धी करावी. ॥ ११ ॥