०५२

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - सव्य आङ्गिरसः
• छन्दः - जगती

तियं᳓ सु᳓ मेष᳓म् महया सुवर्वि᳓दं
शतं᳓ य᳓स्य सुभु᳓वः साक᳓म् ई᳓रते
अ᳓त्यं न᳓ वा᳓जं हवनस्य᳓दं र᳓थम्
ए᳓न्द्रं ववृत्याम् अ᳓वसे सुवृक्ति᳓भिः

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
mahaya ← √mahay- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

meṣám ← meṣá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sú ← sú (invariable)

svarvídam ← svarvíd- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tyám ← syá- ~ tyá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ī́rate ← √r̥- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

sākám ← sākám (invariable)

śatám ← śatá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

subhvàḥ ← subhū́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

yásya ← yá- (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

átyam ← átya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

havanasyádam ← havanasyád- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)

rátham ← rátha- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vā́jam ← vā́ja- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

ávase ← ávas- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

índram ← índra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

suvr̥ktíbhiḥ ← suvr̥ktí- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

vavr̥tyām ← √vr̥t- (root)
{number:SG, person:1, mood:OPT, tense:PRF, voice:ACT}

त्यम् । सु । मे॒षम् । म॒ह॒य॒ । स्वः॒ऽविद॑म् । श॒तम् । यस्य॑ । सु॒ऽभ्वः॑ । सा॒कम् । ईर॑ते ।
अत्य॑म् । न । वाज॑म् । ह॒व॒न॒ऽस्यदम् । रथ॑म् । आ । इन्द्र॑म् । व॒वृ॒त्या॒म् । अव॑से । सु॒वृ॒क्तिऽभिः॑ ॥

• tyaṃ ← tyam ← tya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “that.”

• su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• meṣam ← meṣa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “sheep; ram; Naigameṣa.”

• mahayā ← mahaya ← mahay ← √mah
• [verb], singular, Present imperative
• “glorify.”

• svarvidaṃ ← svar
• [noun], neuter
• “sun; sky; sunlight.”

• svarvidaṃ ← vidam ← vid
• [noun], accusative, singular, masculine
• “finding.”

• śataṃ ← śatam ← śata
• [noun], nominative, singular, neuter
• “hundred; one-hundredth; śata [word].”

• yasya ← yad
• [noun], genitive, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• subhvaḥ ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• subhvaḥ ← bhvaḥ ← bhū
• [noun], nominative, plural, feminine
• “Earth; floor; earth; bhū; Earth; one; saurāṣṭrā; three; land; land; place; world; bhū [word]; soil; pṛthivī; being; bhūja; floor; bhūnāga; sphaṭikā; beginning; birth; estate.”

• sākam
• [adverb]
• “together; jointly; simultaneously.”

• īrate ← īr
• [verb], plural, Present indikative
• “go.”

• atyaṃ ← atyam ← atya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “horse; steed.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• vājaṃ ← vājam ← vāja
• [noun], accusative, singular, masculine
• “prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

• havanasyadaṃ ← havanasyadam ← havanasyad
• [noun], accusative, singular, masculine

• ratham ← ratha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• endraṃ ← ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• endraṃ ← indram ← indra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• vavṛtyām ← vṛt
• [verb], singular, Perfect optative
• “behave; happen; exist; return; dwell; die; roll; continue; act; exist; feed on; issue; move; travel; proceed; turn; situate; drive; account for; begin; do; inhere; revolve.”

• avase ← av
• [verb noun]
• “support; help; prefer; prefer; like.”

• suvṛktibhiḥ ← suvṛkti
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “praise.”

त्यं तं प्रसिद्धं मेषं शत्रुभिः सह स्पर्धमानं स्वर्विदम् । स्वरादित्यो द्यौर्वा । तस्य वेदितारं लब्धारं वा । यद्वा । स्वः सुष्ठ्वरणीयं धनं तस्य लम्भयितारम् । एवंगुणविशिष्टमिन्द्रं हे अध्वयों सु महय सम्यक् पूजय । यस्य इन्द्रस्य शतं शतसंख्याकाः सुभ्वः स्तोतारः साकं सहैव युगपदेव ईरते स्तुतौ प्रवर्तन्ते । यद्वा । यस्येन्द्रस्य रथं शतं सुभ्वः शतसंख्याका अश्वाः साकं सह ईरते गमयन्ति । तम् इन्द्रम् अवसे अस्मद्रक्षणाय सुवृक्तिभिः सुष्ठ्वावर्जकैः स्तोत्रैः रथम् आ ववृत्यां रथं प्रत्यावर्तयामि । कीदृशं रथम् । हवनस्यदं हवनमाह्वानं यागं वा प्रति वेगेन गच्छन्तम् । वेगगमने दृष्टान्तः । अत्यं न वाजं गमनसाधनमश्वमिव ॥ महय । ‘ मह पूजायाम्’। चुरादिरदन्तः । संहितायाम् ‘ अन्येषामपि दृश्यते’ इति दीर्घत्वम् । सुभ्वः । सुष्ठु भवन्तीति सुभ्वः स्तोतारः । ‘ क्विप् च ’ इति क्विप् । कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् । जसि ‘ ओः सुपि’ इति यणादेशस्य ‘न भूसुधियोः’ इति प्रतिषेधे प्राप्ते ‘छन्दस्युभयथा ’ इति उभयथाभावात् यणादेशः । उदात्तस्वरितयोर्यणः’ इति परस्य जसोऽनुदात्तस्य स्वरितत्वम् । ईरते । ‘ ईर गतौ कम्पने च’। अदादित्वात् शपो लुक् । झस्य अदादेशः । टेः एत्वम् । अनुदात्तेत्त्वात् लसार्वधातुकानुदात्तत्वे धातुस्वरः शिष्यते । यद्वृत्तयोगादनिघातः । तत्र हि पञ्चमीनिर्देशेऽपि व्यवहितेऽपि कार्यमिष्यते (का. ८. १. ६६) इत्युक्तम् । अत्यम् । अत्य इत्यश्वनाम, ‘ अत्यः हयः ’ ( नि. १. १४. १ ) इति पाठात् । वाजम् । वाज्यते गम्यतेऽनेनेति वाजः । वज व्रज गतौ’। करणे घञ् ।’ अजिव्रज्योश्च ’ ( पा. सू. ७, ३.६० ) इत्यत्र चशब्दस्य अनुक्तसमुच्चयार्थत्वात् वाजः वाज्यम् इत्यत्रापि कुत्वाभावः इत्युक्तम् । हवनस्यदम् । ‘ स्यन्दू प्रस्रवणे’। स्यदो जवे’ (पा.सू. ६. ४.२८) इति वेगे गम्यमाने घञन्तो निपातितः । अंत एव नलोपो वृद्ध्यभावश्च । न च ‘न धातुलोप आर्धधातुके’ ( पा. सू. १. १. ४ ) इति वृद्धेः प्रतिषेधः इग्लक्षणा हि वृद्धिस्तत्र प्रतिषिध्यते । न चेयमिग्लक्षणा । घञो ञित्त्वात् उत्तरपदस्याद्युदात्तत्वम् । कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वेन तदेव शिष्यते । ववृत्याम् । ‘ वृतु वर्तने । लिङि व्यत्ययेन परस्मैपदम् । ‘बहुलं छन्दसि ’ इति शपः श्लुः । द्विर्वचनादि । यासुटो ङित्त्वात् लघूपधगुणाभावः । ‘ तिङ्ङतिङः’ इति निघातः ॥

English translation:

“Worship well that ram who makes heaven known, whom a hundred worshippers at once are assiduous in praising. I implore Indra with many prayers to ascend the car, which hastens like a fleet courser to the sacrificer for my protection.”

I shall exalt this ram, who finds the sun, whose hundred (superior powers) of good essence arise together.
(Might I turn) his chariot, rushing to the summons, like a steed (rushing to) the prize; with my well-twisted (hymns) might I turn Indra here for help.

The verb mahayā can either be a 2nd sg. imperative (so Geldner [/Witzel Gotō]) or a 1st sg.

subjunctive (so Renou). In favor of the former interpretation is the parallel initial verse of the last hymn, I.51.1. abhí tyám meṣám … madatā, with imperative (2nd pl.); in favor of the latter is the other main verb in this verse, 1st sg. opt. vavṛtyām. Either is possible; I weakly favor the 1st ps. subjunctive.

Since subhū́- ‘of good essence’ is adjectival, a noun should be supplied as the subject of pāda b (pace Geldner, who simply tr. “Kräfte”). The likely solution is found in vs. 4 subhvàḥ svā́abhíṣtayaḥ “his own superior powers of good essence,” and I have supplied abhíṣtayaḥ here. (So also, it seems, Witzel Gotō.) The standard tr. take cd as a single clause, with the acc. índram of d identified with the rátham of c. Although this is not impossible, turning the literal chariot of a god towards the sacrifice is a common practice in the RV, just as turning the god himself is, and an equation of Indra and the chariot is somewhat awkward. I therefore think we have two separate clauses, with ā́… vavṛtyām applicable to both.

The c pāda has, in my interpretation, a non-insistent but appealing syntactic play, with the compound havana-syád- “rushing to the summons” parallel to the simile átyaṃ ná vā́jam “like a steed (rushing to) the prize” — the suppressed term being a form of the root √syand and the accusative vā́jam matching the first compound member havana-.

I GLORIFY that Ram who finds the light of heaven, whose hundred nobly-natured ones go forth with him.
With hymns may I turn hither Indra to mine aid,–the Car which like a strong steed hasteth to the call.

Den bekannten Widder verherrliche recht, den Finder des Himmelslichtes, dessen hundert Kräfte sich auf einmal regen! Wie das Rennpferd zum Siegespreis möchte ich den Wagenstreiter, der auf den Ruf herbeieilt, den Indra, mit Lobliedern zum Beistand herlenken.

Den Widder preise, welcher Himmelsglück verschafft, dem hundert Helfer alle auf einmal erstehn, Wie schnelles Ross, wie Wagen, der zum Opfer eilt, möcht’ ich zum Schutz durch Lieder Indra wenden her.

Я хочу прекрасно возвеличить этого барана, находящего солнце,
Чья сотня благотворных (сил) сразу приходит в движение.
Как скакуна – к награде, мчащуюся на зов колесницу -
Индру я хотел бы обратить к себе на помощь хвалебными песнями.

• इन्द्र:
• सव्य आङ्गिरसः
• भुरिक्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब बावनवें सूक्त का आरम्भ है। उसके प्रथम मन्त्र में इन्द्र कैसा हो, इस विषय का उपदेश किया है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (यस्य) जिस परमैश्वर्ययुक्त सभाध्यक्ष के (शतम्) असंख्यात (सुभ्वः) सुखों को उत्पन्न करनेवाले कारीगर लोग (सुवृक्तिभिः) दुःखों को दूर करनेवाली उत्तम क्रियाओं के (साकम्) साथ (अत्यम्) अश्व के (न) समान अग्नि जलादि से (अवसे) रक्षादि के लिये (हवनस्यदम्) सुखपूर्वक आकाश मार्ग में प्राप्त करनेवाले (वाजम्) वेगयुक्त (इन्द्रम्) परमोत्कृष्ट ऐश्वर्य के दाता (स्वर्विदम्) जिससे आकाश मार्ग से जा आ सकें, उस (रथम्) विमान आदि यान को (ईरते) प्राप्त होते हैं और जिससे मैं (ववृत्याम्) वर्त्तता हूँ (त्यम्) उस (मेषम्) सुख को वर्षानेवाले को हे विद्वान् मनुष्य ! तू उनका (सुमहय) अच्छे प्रकार सत्कार कर ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। मनुष्यों को जैसे अश्व को युक्त कर रथ आदि को चलाते हैं, वैसे अग्नि आदि से यानों को चला के कार्यों को सिद्ध कर सुखों को प्राप्त होना चाहिये ॥ १ ॥

अन्वय: हे विद्वन् ! यस्येन्द्रस्य सेनाध्यक्षस्य शतं सुभ्वो जनाः सुवृक्तिभिः साकमत्यमश्वं नेवावसे हवनस्यदं वाजमिन्द्रं स्वर्विदं रथमीरते, येनाहं ववृत्यां वर्त्तयेयं त्यन्तं मेषं त्वं सुमहय ॥ १ ॥

पुनः स इन्द्रः कीदृगित्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (त्यम्) तं सभाध्यक्षम् (सु) शोभने (मेषम्) सुखजलाभ्यां सर्वान् सेक्तारम् (महय) पूजयोपकुरु वा। अत्र अन्येषामपि दृश्यत इति दीर्घः। (स्वर्विदम्) स्वरन्तरिक्षं विन्दति येन तम् (शतम्) असंख्याताः (यस्य) इन्द्रस्य (सुभ्वः) ये जनाः सुष्ठु सुखं भावयन्ति ते। अत्र छन्दस्युभयथा (अष्टा०६.४.८७) इति यणादेशः। (साकम्) सह (ईरते) गच्छन्ति प्राप्नुवन्ति (अत्यम्) अश्वम्। अत्य इत्यश्वनामसु पठितम्। (निघं०१.१४) (न) इव (वाजम्) वेगयुक्तम् (हवनस्यदम्) येन हवनं पन्थानं स्यन्दते तम् (रथम्) विमानादिकम् (आ) समन्तात् (इन्द्रम्) परमैश्वर्यवन्तम् (ववृत्याम्) वर्त्तयेयम्, लिङ्प्रयोगोऽयम्। बहुलं छन्दसीत्यादिभिः द्वित्वादिकम् (अवसे) रक्षणाद्याय (सुवृक्तिभिः) सुष्ठु शोभना वृक्तयो दुःखवर्जनानि यासु क्रियासु ताभिः ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। मनुष्या यथाऽश्वं नियोज्य रथादिकं चालयन्ति, तथैतैर्वह्न्यादिभिर्यानानि वाहयित्वा कार्याणि साधयेयुः ॥ १ ॥

या सूक्तात विद्वान, विद्युत इत्यादी, अग्नी व ईश्वराच्या गुणांचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्तार्थाची पूर्वसूक्तार्थाबरोबर संगती जाणली पाहिजे. ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जसे घोडे रथाला जुंपून रथ चालविले जातात. तसे अग्नी इत्यादीद्वारे यान चालवून कार्य सिद्ध करावे व माणसांनी सुख प्राप्त करावे. ॥ १ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - सव्य आङ्गिरसः
• छन्दः - जगती

स᳓ प᳓र्वतो न᳓ धरु᳓णेषु अ᳓च्युतः
सह᳓स्रमूतिस् त᳓विषीषु वावृधे
इ᳓न्द्रो य᳓द् वृत्र᳓म् अ᳓वधीन् नदीवृ᳓तम्
उब्ज᳓न्न् अ᳓र्णांसि ज᳓र्हृषाणो अ᳓न्धसा

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ácyutaḥ ← ácyuta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dharúṇeṣu ← dharúṇa- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:PL}

ná ← ná (invariable)

párvataḥ ← párvata- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sahásramūtiḥ ← sahásramūti- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

táviṣīṣu ← táviṣī- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

vāvr̥dhe ← √vr̥dh- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

ávadhīt ← √vadhⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

nadīvŕ̥tam ← nadīvŕ̥t- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vr̥trám ← vr̥trá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ándhasā ← ándhas- 2 (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

árṇāṁsi ← árṇas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

járhr̥ṣāṇaḥ ← √hr̥ṣ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

ubján ← √ubj- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

सः । पर्व॑तः । न । ध॒रुणे॑षु । अच्यु॑तः । स॒हस्र॑म्ऽऊतिः॑ । तवि॑षीषु । व॒वृ॒धे॒ ।
इन्द्रः॑ । यत् । वृ॒त्रम् । अव॑धीत् । न॒दी॒ऽवृत॑म् । उ॒ब्जन् । अर्णां॑सि । जर्हृ॑षाणः । अन्ध॑सा ॥

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• parvato ← parvataḥ ← parvata
• [noun], nominative, singular, masculine
• “mountain; Parvata; parvata [word]; Parvata; Parvata; rock; height.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• dharuṇeṣv ← dharuṇeṣu ← dharuṇa
• [noun], locative, plural, neuter
• “prop; foundation.”

• acyutaḥ ← acyuta
• [noun], nominative, singular, masculine
• “firm; regular; permanent; immovable; unchanging.”

• sahasramūtis ← sahasram ← sahasra
• [noun], nominative, singular, neuter
• “thousand; one-thousandth; sahasra [word].”

• sahasramūtis ← ūtiḥ ← ūti
• [noun], nominative, singular, feminine
• “aid; favor; ūti [word].”

• taviṣīṣu ← taviṣī
• [noun], locative, plural, feminine
• “strength; power.”

• vāvṛdhe ← vṛdh
• [verb], singular, Perfect indicative
• “increase; grow; vṛdh; increase; succeed; strengthen; grow up; spread.”

• indro ← indraḥ ← indra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• vṛtram ← vṛtra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Vṛtra; vṛtra [word].”

• avadhīn ← avadhīt ← vadh
• [verb], singular, Athematic is aor. (Ind.)
• “kill; assail; kick; māray; destroy; beat.”

• nadīvṛtam ← nadīvṛt
• [noun], accusative, singular, masculine

• ubjann ← ubjan ← ubj
• [verb noun], nominative, singular
• “oppress.”

• arṇāṃsi ← arṇas
• [noun], accusative, plural, neuter
• “body of water; water.”

• jarhṛṣāṇo ← jarhṛṣāṇaḥ ← jarhṛṣ ← √hṛṣ
• [verb noun], nominative, singular

• andhasā ← andhas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “Soma; drink; amṛta.”

अन्धसा सोमलक्षणेनान्नेन जर्हषाणः अत्यर्थं हृष्यन् इन्द्रो यत् यदा वृत्रं त्रयाणां लोकानामावरीतारमसुरम् अवधीत् हतवान् । कीदृशं वृत्रम् । नदीवृतम् । नदनात् नद्य आपः । तासामावरीतारम् । किं कुर्वन्निन्द्रः । अर्णाँसि जलानि उब्जन् अधःपातयन् । तदानीं सः इन्द्रः पर्वतो न पर्ववान् शिलोच्चय इव धरुणेषु सर्वस्य धारकेषूदकेषु मध्ये अच्युतः चलनराहित्येन स्थितः सहस्रमूतिः बहुविधरक्षणवान् तविषीषु बलेषु वावृधे प्रवृद्धो बभूव ॥ धरुणेषु ।’ धारयतेर्णिलुक् च’ इति उनप्रत्ययः । प्रत्ययस्वरः । सहस्रमूतिः । सहस्रम् ऊतयो यस्यासौ । लुगभावश्छान्दसः । ववृधे । संहितायामभ्यासस्य ‘ अन्येषामपि दृश्यते ’ इति दीर्घत्वम् । नदीवृतम् । नदीं वृणोतीति नदीवृत् ॥ क्विप् । तुगागमः । उब्जन् । उब्ज आर्जवे’। विकरणस्वरः । अर्णांसि ।’ उदके नुट् च ’ ( उ. सू. ४. ६३६ ) इति अर्तेः असुन्प्रत्ययः, तत्संनियोगेन नुडागमश्च । नित्त्वादाद्युदात्तत्वम् । जर्हृषाणः । ‘ हृष तुष्टौ । यङ्लुगन्तात् व्यत्ययेन शानच् । ‘अभ्यस्तानामादिः’ इत्याद्युदात्तत्वम् । यद्वा । यङन्तादेव शानचि • बहुलं छन्दसि ’ इति शपो लुक् । ‘छन्दस्युभयथा ’ इति शानचः आर्धधातुकत्वात् अतोलोपयलोपौ । सार्वधातुकत्वाच्च अभ्यस्तस्याद्युदात्तत्वम् । अन्धसा । अद्यते इत्यन्धः । ‘ अदेर्नुम् धश्च’ (उ. सू. ४. ६४५) इति असुन्, धातोः नुमागमो धकारान्तादेशश्च । नित्त्वादाद्युदात्तत्वम् ॥

English translation:

“When Indra, who delights in the sacrificial food, had slain the stream-obstructing Vṛtra, and was pouring down the waters, he stood firm amid the torrents like a mountain, and endowed with a thousand means of protecting (his votaries) increased in vigour.”

Like a mountain, immovable on its foundations, Indra, with his thousand forms of help, grew strong amid his powers,
when subduing the floods, highly excited by the soma stalk, he smashed Vr̥tra, who obstructed the rivers.

Like as a mountain on firm basis, unremoved, he, thousandfold protector, waxed in mighty strength,
When Indra, joying in the draughts of Soma juice, forced the clouds, slaying Vrtra stayer of their flow.

Unerschütterlich wie ein Berg in seinen Grundfesten ist Indra, der tausend Hilfen hat, an Kräften gewachsen, da er den Flußsperrer Vritra erschlug und die Fluten eindämmte, kampffroh durch den Somatrunk.

Gleich einem Berg, der fest auf seinem Grunde ruht, ward stark an Kräften er, der tausend Hülfen beut, Als Indra da den Stromverschliesser Vritra schlug, die Flut bezwingend, durch den Somatrank erfreut.

Неколебимый, как гора на (прочных) основах,
С тысячей подкреплений, Индра возрос силами,
Когда убил запрудившего реки Вритру,
Обуздывая бурные потоки, неистовствуя от напитка (сомы).

• इन्द्र:
• सव्य आङ्गिरसः
• निचृज्जगती
• निषादः

फिर वह कैसा हो, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे राजप्रजाजन ! जैसे (धरुणेषु) धारकों में (अच्युतः) सत्य सामर्थ्य युक्त (अर्णांसि) जलों को (उब्जन्) बल पकड़ता हुआ (इन्द्रः) सविता (नदीवृतम्) नदियों से युक्त वा नदियों को वर्त्तानेवाले (वृत्रम्) मेघ को (अवधीत्) मारता है (सः) वह (पर्वतः) पर्वत के (न) समान (ववृधे) बढ़ता है, वैसे (यत्) जो तू शत्रुओं को मार (सहस्रमूतिः) असंख्यात रक्षा करनेहारे (तविषीषु) बलों में (जर्हृषाणः) बार-बार हर्ष को प्राप्त करता हुआ (अन्धसा) अन्नादि के साथ वर्त्तमान बार-बार बढ़ाता रह ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जो मनुष्य सेना आदि को धारण कर और मेघ के तुल्य अन्नादि सामग्री के साथ वर्त्तमान हो के बलों को बढ़ाता है, वह पर्वत के समान स्थिर सुखी हो शत्रुओं को मार कर राज्य के बढ़ाने में समर्थ होता है ॥ २ ॥

अन्वय: हे राजप्रजाजन ! यथा धरुणेष्वच्युतोऽर्णांस्युब्जन्निन्द्रो नदीवृतं वृत्रमवधीत्, स च पर्वतो नेव वावृधे पुनः पुनर्वर्धते, यद्यस्त्वं शत्रून् हिन्धि सहस्रमूतिस्तविषीषु जर्हृषाणः सन्नन्धसा वर्द्धस्व ॥ २ ॥

पुनः स कीदृश इत्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (सः) पूर्वोक्तः (पर्वतः) मेघः (न) इव (धरुणेषु) धारकेषु वाय्वादिषु (अच्युतः) अक्षयः (सहस्रमूतिः) सहस्रमूतयो रक्षणादीनि यस्मात्सः। अत्र वाच्छन्दसि सर्वे विधयो भवन्ति इति विभक्त्यलोपः। (तविषीषु) बलयुक्तेषु सैन्येषु (वावृधे) अतिशयेन वर्द्धते (इन्द्रः) सूर्यः (यत्) यः (वृत्रम्) मेघम् (अवधीत्) हन्ति (नदीवृतम्) नदीभिर्वृतो युक्तो नदीर्वर्त्तयति वा तम् (उब्जन्) आर्जवं कुर्वन्। अधो निपातयन् वा (अर्णांसि) जलानि। अर्ण इत्युदकनामसु पठितम्। (निघं०१.१२) (जर्हृषाणः) पुनः पुनर्हर्षं प्रापयन् (अन्धसा) अन्नादिना ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यो मनुष्यः सूर्यवत्सेनादिधारणं कृत्वा मेघवदन्नादिसामग्र्या सह वर्त्तमानो बलानि वर्धयति, स गिरिवत्स्थिरसुखः सन् शत्रून् हत्वा राज्यं वर्द्धयितुं शक्नोति ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जो माणूस सेना इत्यादीला धारण करून मेघाप्रमाणे अन्न इत्यादी सामग्रीसह बल वाढवितो तो पर्वताप्रमाणे स्थिर व सुखी होऊन शत्रूला नष्ट करून राज्य वाढविण्यास समर्थ होतो. ॥ २ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - सव्य आङ्गिरसः
• छन्दः - जगती

स᳓ हि᳓ द्वरो᳓ द्वरि᳓षु वव्र᳓ ऊ᳓धनि
चन्द्र᳓बुध्नो म᳓दवृद्धो मनीषि᳓भिः
इ᳓न्द्रं त᳓म् अह्वे सुअपस्य᳓या धिया᳓
मं᳓हिष्ठरातिं स᳓ हि᳓ प᳓प्रिर् अ᳓न्धसः

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
dvaráḥ ← dvará- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dvaríṣu ← dvarí(n)- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

hí ← hí (invariable)

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ū́dhani ← ū́dhar- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

vavráḥ ← vavrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

candrábudhnaḥ ← candrábudhna- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mádavr̥ddhaḥ ← mádavr̥ddha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

manīṣíbhiḥ ← manīṣín- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

ahve ← √hū- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:AOR, voice:MED}

dhiyā́ ← dhī́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

índram ← índra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

svapasyáyā ← svapasyā́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ándhasaḥ ← ándhas- 2 (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

hí ← hí (invariable)

máṁhiṣṭharātim ← máṁhiṣṭharāti- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

pápriḥ ← pápri- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

सः । हि । द्व॒रः । द्व॒रिषु॑ । व॒व्रः । ऊध॑नि । च॒न्द्रऽबु॑ध्नः । मद॑ऽवृद्धः । म॒नी॒षिऽभिः॑ ।
इन्द्र॑म् । तम् । अ॒ह्वे॒ । सु॒ऽअ॒प॒स्यया॑ । धि॒या । मंहि॑ष्ठऽरातिम् । सः । हि । पप्रिः॑ । अन्ध॑सः ॥

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• dvaro ← dvaraḥ ← dvara
• [noun], nominative, singular, masculine

• dvariṣu ← dvarin
• [noun], locative, plural, masculine

• vavra ← vavraḥ ← vavra
• [noun], nominative, singular, masculine

• ūdhani ← ūdhas
• [noun], locative, singular, neuter
• “udder; ūdhas [word]; night.”

• candrabudhno ← candra
• [noun]
• “aglitter(p); shining.”

• candrabudhno ← budhnaḥ ← budhna
• [noun], nominative, singular, masculine
• “bottom; bottom; base.”

• madavṛddho ← mada
• [noun], masculine
• “drunkenness; mada; estrus; excitement; sexual arousal; alcohol; musth; mad; mada; ecstasy; pride; drink; joy; arrogance; vivification.”

• madavṛddho ← vṛddhaḥ ← vṛdh
• [verb noun], nominative, singular
• “increase; grow; vṛdh; increase; succeed; strengthen; grow up; spread.”

• manīṣibhiḥ ← manīṣin
• [noun], instrumental, plural, masculine

• indraṃ ← indram ← indra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• ahve ← hvā
• [verb], singular, Thematic aorist (Ind.)
• “raise; call on; call; summon.”

• svapasyayā ← svapasyā
• [noun], instrumental, singular, feminine

• dhiyā ← dhī
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “intelligence; prayer; mind; insight; idea; hymn; purpose; art; knowledge.”

• maṃhiṣṭharātiṃ ← maṃhiṣṭha
• [noun]
• “big.”

• maṃhiṣṭharātiṃ ← rātim ← rāti
• [noun], accusative, singular, masculine
• “gift; bounty; favor.”

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• paprir ← papriḥ ← papri
• [noun], nominative, singular, masculine

• andhasaḥ ← andhas
• [noun], genitive, singular, neuter
• “Soma; drink; amṛta.”

सः पूर्वोक्तगुणविशिष्टः इन्द्रः द्वरिषु आवरीतृषु शत्रुषु द्वरः हि अतिशयेनावरीता खलु । शत्रुजयशील इत्यर्थः । यस्मात् ऊधनि उद्धृतजलवति अन्तरिक्षे वव्रः संभक्तो व्याप्य वर्तते । अत एव चन्द्रबुध्नः सर्वासां प्रजानामाह्लादकमूलः अन्तरिक्षस्य सर्वाह्लादकत्वात् । मदवृद्धः । माद्यन्ति एभिरिति मदाः सोमाः तैर्वर्धितः । एवंभूतो य इन्द्रः मंहिष्ठरातिं प्रवृद्धधनं प्रवृद्धदानं वा तम् इन्द्रं मनीषिभिः मनस ईषितृभिः प्राज्ञैर्ऋत्विग्भिः सह स्वपस्यया धिया शोभनकर्मयोग्यया बुद्ध्या अह्वे आह्वयामि। हि यस्मात् सः इन्द्रः अन्धसः अन्नस्य अस्मदपेक्षितस्य पप्रिः पूरयिता॥ द्वरः । द्वृ इत्येके । द्वरति आवृणोतीति द्वरः। पचाद्यच् । चित्स्वरेणान्तोदात्तत्वम् । द्वरिषु । ‘ अच इः’ इति कर्तरि इप्रत्ययः । वव्रः। ‘वृङ् संभक्तौ’ । व्रियते संभज्यते इति वव्रः । घञर्थे कविधानं स्थास्नापाव्यधिहनियुध्यर्थम् ’ ( पा. सू. ३. ३. ५८. ४ ) इति परिगणनस्य उपलक्षणार्थत्वात् कर्मणि कप्रत्ययः । द्विर्भावश्छान्दसः । ऊधनि । उत् ऊर्ध्वं ध्रियतेऽस्मिन् जलमिति ऊधः । सप्तम्येकवचने ‘ अस्थिदधिसक्थ्यक्ष्णामनङुदात्तः, छन्दस्यपि दृश्यते ’ ( पा. सू. ७. १. ७५-७६ ) इति इशिग्रहणात् ऊधस्शब्दस्यापि अनङादेशः । यद्वा । ‘ऊधसोऽनङ्’ (पा. सू. ५. ४. १३१) इति समासे विधीयमानः अनङादेशः छान्दसत्वात् केवलादपि भवति । चन्द्रबुध्नः । ‘ चदि आह्लादने दीप्तौ च । इदित्त्वात् नुम् ।’ स्फायितञ्चि°’ इत्यादिना रक् । प्रत्ययस्वरेणान्तोदात्तत्वम् । बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वेन तदेव शिष्यते । मदवृद्धः । मदी हर्षे’। ‘ मदोऽनुपसर्गे ’ इति करणे अप् । तस्य पित्त्वादुनुदात्तत्वे धातुस्वरः । तृतीया कर्मणि ’ इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । अह्वे । ह्वेञ् स्पर्धायां शब्दे च’ । छन्दसि लुङ्लङ्लिटः’ इति वर्तमाने लुङि ‘ आत्मनेपदेष्वन्यतरस्याम् ’ (पा. सू. ३. १. ५४ ) इति च्लेः अङादेशः । ‘आतो लोप इटि च’ इति आकारलोपः । गुणः । स्वपस्यया । अप इति कर्मनाम । शोभनमपः स्वपः । तदर्हतीति स्वपस्यः । ‘छन्दसि च ’ इति यप्रत्ययः । मंहिष्ठरातिम् । ‘महि वृद्धौ’ । अतिशयेन मंहित्री मंहिष्ठा। ‘तुश्छन्दसि’ इति इष्ठन्प्रत्ययः। ‘तुरिष्ठेमेयःसु’ इति तृलोपः । नित्त्वादाद्युदात्तत्वम् । मंहिष्ठा रातिर्यस्य । ‘ स्त्रियाः पुंवत् ’ ( पा. सू. ६. ३. ३४ ) इति पुंवद्भावात् ह्रस्वत्वम् । ‘ बहुव्रीहौ प्रकृत्या’ इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । पप्रिः । ‘ पॄ पालनपूरणयोः ‘। ‘आदृगमहनजनः’ इति किन्प्रत्ययः । ‘उदोष्य्चपूर्वस्य ’ इति उत्वस्य ‘ बहुलं छन्दसि ’ इति वचनादभावे यणादेशः । लिङ्वद्भावात् “ द्विर्वचनेऽचि’ इति स्थानिवद्भावे सति द्विर्भावोरदत्वहलादिशेषाः । नित्त्वादाद्युदात्तत्वम् ॥

English translation:

“He who is victorious over his enemies, who is spread through the dewy (firmament), the root of happiness, who is exhilarated by the Soma him I invoke, the most bountiful Indra, along with learned priests, with a mind disposed to pious adoration, for he is the bestower of abundant food.”

For he (was) a skulker among skulkers at the maw (of Vr̥tra?), but he, having a golden foundation, was strengthened to exhilaration at the (soma-)udder by the inspired thinkers [=Maruts?]—
Indra—with my skillful work and insight I have summoned him whose gifts are most generous, for he is a provider because of the soma stalk.

A challenging verse, describing Indra in unusual ways and deploying unusual words and constructions.

The first pāda contains the difficult but clearly related words dvaró dvaríṣu, which seem also to belong with vṛ̥́ka-dvaras- (II.30.8) ‘having the X of a wolf’.

Wackernagel (1918 [see details in EWA s.v. dvará-] = KlSch 325-26) adduces the Avestan root duuar, which expresses a daevic way of moving. If vṛ̥́ka-dvaras- means ‘having the movement/gait of a wolf’, I tr. the words in this passage as ‘skulking, skulker’, as characteristic of a wolf.

The rest of the first pāda consists of vavrá ū́dhani. The latter is clearly a locative, but the former is taken by the Pp. as vavráḥ, nom. sg. of vavrá- ‘cave, cavity’ out of sandhi, an interpretation followed by the standard tr. and argued for by Oldenberg (Grassmann, however, takes it as a 3rd sg. pf. to √vṛ ‘cover’, vavré.) The sense is taken to be “a cavity at the (soma) udder”; that is, Indra’s mouth, throat, and stomach are an enormous empty space to be filled with soma. By contrast I take it as a loc. to the same noun vavrá- and a simultaneous reference to the Vṛtra myth and the Vala myth, as well as fitting the image conjured up by the dvar-words. To start with the last, caves are good places to skulk and quite possibly a haunt of wolves. As for the Vṛtra myth, Vṛtra himself is called a vavrá- in V.32.8, while Vala is itself a cave and the word vavré is several times used of this myth and Indra’s involvement in it (IV.1.13, V.31.3). Thus Indra is “skulking” in the vicinity of these mythological enemies in the first part of this verse. The published translation limits the reference of vavré to the Vṛtra myth; I would now expand that.

I then take the adjacent loc. ū́dhani as contrastive and construe it with pāda b: Indra skulks near his enemies (the “cavities”), but at the (soma-)udder he becomes roused to elation and display his golden foundation, that is, the riches he will dispense in return for the soma. Indra’s bright budhná- here contrasts with the budhná- associated with Vṛtra in vs. 6, where the latter lies on the budhná- “of the dusky realm” (rájasaḥ).

The last part of the last pāda, sá hí páprir ándhasaḥ, is also problematic. It is universally interpreted as “he is filled / fills himself with soma,” which makes good sense. Unfortunately it does violence to the grammar. First, pápri- does not otherwise mean ‘filling’ (in my opinion, but see, e.g., Grestenberger, JAOS 133.2: 271, though she does not give exx.), but either ‘providing’ or ‘delivering’.

Furthermore, reduplicated -i-nominals are otherwise agentive (AiG II.2.291-93) and regularly take accusatives (see esp. VI.50.13 dā́nu pápriḥ ‘supplying gifts’)(see Grestenberger JAOS 133.2). Geldner is aware of the morphological problem (though not, it seems, the semantic one) and in his n. suggests that the form is either reflexive or that jaṭháram ‘belly’ should be supplied, but there is no basis for either of these solutions. Therefore, although I see the attractions of “is filled with soma,” I do not see a way to wrest this meaning out of the text. Instead I take ándhasaḥ as a causal ablative and pápriḥ in the same fashion as VI.50.13. The clause then paraphrases pāda b: Indra provides wealth because he becomes exhilarated on soma.

For he stays e’en the stayers, spread o’er laden cloud, rooted in light, strengthened in rapture by the wise.
Indra with thought, with skilled activity, I call, most liberal giver, for he sates him with the juice.

Denn er ist unter Räubern ein Räuber, am Somaeuter ein Schlund, mit goldschimmerndem Boden, rauschgestärkt durch die Dichter. Diesen Indra habe ich mit Kunst und Bedacht gerufen, der die reichste Gabe spendet, denn er füllt sich mit Soma.

Der Sieger schmiegte an der Sieger Busen sich, in Glanz gewurzelt durch die Priester trankgestärkt, Den Indra ruf’ mit wirkungsreicher Bitte ich, den Segenspender, denn er füllt sich mit dem Trank.

Он ведь захватчик из захватчиков, отверстие в вымени (с сомой)
С золотым дном, (бог,) возросший от опьянения с помощью мудрых.
Индру этого я призвал благим деянием и молитвой,
(Его,) чьи дары самые щедрые: ведь он полон сомы.

• इन्द्र:
• सव्य आङ्गिरसः
• निचृज्जगती
• निषादः

फिर वह कैसा है, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - जो (ऊधनि) प्रातःकाल में (द्वरिषु) अन्धकारावृत व्यवहारों में (द्वरः) अन्धकार से आवृत द्वार (चन्द्रबुध्नः) बुध्न अर्थात् अन्तरिक्ष में सुवर्ण वा चन्द्रमा के वर्ण से युक्त (मदवृद्धः) हर्ष से बढ़ा हुआ (अन्धसः) अन्नादि को (पप्रिः) पूर्ण करनेवाला (वव्रः) कूप के समान मेघ है, उसके तुल्य (मनीषिभिः) मेधावियों के साथ (हि) निश्चय करके वर्त्तमान सभाध्यक्ष है (तम्) उस (मंहिष्ठरातिम्) अत्यन्त पूजनीय दानयुक्त (इन्द्रम्) विद्वान् को (स्वपस्यया) उत्तम कर्मयुक्त व्यवहार में होनेवाली (धिया) बुद्धि से मैं (अह्वे) आह्वान करता हूँ ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। मनुष्यों को चाहिये कि जो मेघ के तुल्य प्रजापालन करता है, उस परमैश्वर्य युक्त पुरुष को सभाध्यक्ष का अधिकार देवें ॥ ३ ॥

अन्वय: य ऊधनि द्वरिषु द्वरश्चन्द्रबुध्नो मदवृद्धोऽन्धसः पप्रिर्वव्र इव मेघोऽस्ति, तद्वन्मनीषिभिः सह वर्त्तमानः सभाध्यक्षो हि किल वर्त्तेत, तं मंहिष्ठरातिमिन्द्रं स्वपस्यया धियाऽहमह्व आह्वयामि ॥ ३ ॥

पुनः स कीदृश इत्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (सः) पूर्वोक्तः (हि) किल (द्वरः) यो द्वरत्यावृणोति (द्वरिषु) आवरकेषु व्यवहारेषु (वव्रः) कूप इव। वव्र इति कूपनामसु पठितम्। (निघं०३.२३) (ऊधनि) उषसि। अत्र वाच्छन्दसि सर्वे० इति ऊधसो नङ् (अष्टा०५.४.१३१) इति समासान्तोऽनङादेशः। ऊध इत्युषर्नामसु पठितम्। (निघं०१.८) (चन्द्रबुध्नः) चन्द्रं सुवर्णं चन्द्रमा वा बुध्नेऽन्तरिक्षे यस्य यस्माद्वा सः। चन्द्रमिति हिरण्यनामसु पठितम्। (निघं०१.२) (मदवृद्धः) मदो हर्षो वृद्धो यस्य यस्माद्वा सः (मनीषिभिः) मेधाविभिः। मनीषीति मेधाविनामसु पठितम्। (निघं०३.१५) (इन्द्रम्) विद्वांसम् (तम्) पूर्वोक्तम् (अह्वे) आह्वयामि (स्वपस्यया) अप इति कर्मनामसु पठितम्। (निघं०२.१) (धिया) प्रज्ञया (मंहिष्ठरातिम्) अतिशयेन मंहित्री रातिर्दानं यस्य यस्माद्वा तम् (सः) पूर्वोक्तः (हि) खलु (पप्रिः) पूरकः (अन्धसः) अन्नादेः ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। मनुष्यैर्यो मेघवत्प्रजाः पालयति सूर्यवत्सुखं वर्षति, स परमैश्वर्यवान् सभाध्यक्षः संस्थापनीयः ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जो मेघाप्रमाणे प्रजापालन करतो. त्या परम ऐश्वर्ययुक्त पुरुषाला सभाध्यक्षाचा अधिकार द्यावा. ॥ ३ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - सव्य आङ्गिरसः
• छन्दः - जगती

आ᳓ य᳓म् पृण᳓न्ति दिवि᳓ स᳓द्मबर्हिषः
समुद्रं᳓ न᳓ सुभु᳓वः स्वा᳓ अभि᳓ष्टयः
तं᳓ वृत्रह᳓त्ये अ᳓नु तस्थुर् ऊत᳓यः
शु᳓ष्मा इ᳓न्द्रम् अवाता᳓ अ᳓ह्रुतप्सवः

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

diví ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

pr̥ṇánti ← √pr̥̄- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

sádmabarhiṣaḥ ← sádmabarhis- (nominal stem)

yám ← yá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

abhíṣṭayaḥ ← abhíṣṭi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

ná ← ná (invariable)

samudrám ← samudrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

subhvàḥ ← subhū́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

svā́ḥ ← svá- (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

ánu ← ánu (invariable)

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tasthuḥ ← √sthā- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

ūtáyaḥ ← ūtí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

vr̥trahátye ← vr̥trahátya- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

áhrutapsavaḥ ← áhrutapsu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

avātā́ḥ ← avātá- 2 (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

índram ← índra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

śúṣmāḥ ← śúṣma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

आ । यम् । पृ॒णन्ति॑ । दि॒वि । सद्म॑ऽबर्हिषः । स॒मु॒द्रम् । न । सु॒ऽभ्वः॑ । स्वाः । अ॒भिष्ट॑यः ।
तम् । वृ॒त्र॒ऽहत्ये॑ । अनु॑ । त॒स्थुः॒ । ऊ॒तयः॑ । शुष्माः॑ । इन्द्र॑म् । अ॒वा॒ताः । अह्रु॑तऽप्सवः ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• yam ← yad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• pṛṇanti ← pṛ
• [verb], plural, Present indikative
• “fill; elapse; pull back; fill; satisfy; bestow; meet; stuff; load; mix; complete.”

• divi ← div
• [noun], locative, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• sadmabarhiṣaḥ ← sadma ← sadman
• [noun], neuter
• “seat; house; stable; dwelling.”

• sadmabarhiṣaḥ ← barhiṣaḥ ← barhis
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Barhis; barhis [word].”

• samudraṃ ← samudram ← samudra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “ocean; Samudra; sea; samudra [word]; four.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• subhvaḥ ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• subhvaḥ ← bhvaḥ ← bhū
• [noun], nominative, plural, feminine
• “Earth; floor; earth; bhū; Earth; one; saurāṣṭrā; three; land; land; place; world; bhū [word]; soil; pṛthivī; being; bhūja; floor; bhūnāga; sphaṭikā; beginning; birth; estate.”

• svā ← svāḥ ← sva
• [noun], nominative, plural, feminine
• “own(a); respective(a); akin(p); sva [word]; individual; present(a); independent.”

• abhiṣṭayaḥ ← abhiṣṭi
• [noun], nominative, plural, feminine
• “prevalence; protection.”

• taṃ ← tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• vṛtrahatye ← vṛtra
• [noun], masculine
• “Vṛtra; vṛtra [word].”

• vṛtrahatye ← hatye ← hatya
• [noun], locative, singular, neuter
• “killing.”

• anu
• [adverb]
• “subsequently; behind; along; towards; because.”

• tasthur ← tasthuḥ ← sthā
• [verb], plural, Perfect indicative
• “stay; stand; situate; exist; [in]; resist; endure; put; soak; be; stop; adhere; get stale; concentrate; grow; trust; wake; consociate; last; dwell; lie; stand; stop.”

• ūtayaḥ ← ūti
• [noun], nominative, plural, feminine
• “aid; favor; ūti [word].”

• śuṣmā ← śuṣmāḥ ← śuṣma
• [noun], nominative, plural, masculine
• “vigor; energy; fire; hiss; courage.”

• indram ← indra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• avātā ← avātāḥ ← avāta
• [noun], nominative, plural, masculine

• ahrutapsavaḥ ← ahrutapsu
• [noun], nominative, plural, masculine

सद्म सदनं स्थानं बर्हिःशब्दोपलक्षितो यज्ञो येषां सोमानां ते सोमाः दिवि स्वर्गलोकेऽवस्थितं यम् इन्द्रम् आ पृणन्ति आ समन्तात् पूरयन्ति । तत्र दृष्टान्तः । सुष्ठु भवन्तीति सुभ्वः नद्यः समुद्रं न । यथा नद्यः समुद्रं पूरयन्ति तद्वदित्यर्थः । कीदृश्यो नद्यः। स्वाः समुद्रस्य स्वभूताः । तथा चाम्नायते– समुदाय वयुनाय सिन्धूनां पतये नमः’ (तै. सं. ४. ६. २. ६) इति । अभिष्टयः आभिमुख्येन गमनवत्यः ऊतयः अवितारो मरुतः वृत्रहत्ये वृत्रहनने निमित्तभूते सति तम् इन्द्रम् अनु तस्थुः अनुलक्ष्य स्थिता बभूवुः । कीदृशा मरुतः । शुष्माः शत्रूणां शोषयितारः अवाताः । वान्ति प्रतिकूल्येन गच्छन्तीति वाताः शत्रवः तद्रहिताः । अह्रुतप्सवः अकुटिलरूपाः शोभनावयवा इत्यर्थः ॥ पृणन्ति । पॄ पालनपूरणयोः’। क्रैयादिकः ।’ प्वादीनां ह्रस्वः’ इति ह्रस्वत्वम् । ‘ श्नाभ्यस्तयोरातः’ इति आकारलोपः । प्रत्ययस्वरः । यद्वृत्तयोगादनिघातः । सद्मबर्हिषः । ‘ षद्लृ विशरणगत्यवसादनेषु’ । सीदन्त्यस्मिन्निति सद्म । औणादिकोऽधिकरणे मनिन्प्रत्ययः । नित्त्वादाद्युदात्तत्वम् । बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वेन तदेव शिष्यते । सुभ्वः। भवतेः ‘ क्विप् च’ इति क्विप् । कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् । जसि ‘ ओः सुपि’ इति यणादेशस्य न भूसुधियोः’ इति प्रतिषेधे प्राप्ते ‘छन्दस्युभयथा ’ इति यणादेशः । उदात्तस्वरितयोर्यणः’ इति अनुदात्तस्य जसः स्वरितत्वम् । अभिष्टयः । इष्टय एषणानि । ’ उपसर्गाश्चाभिवर्जम् ’ इति वचनात् अभिः अन्तोदात्तः । बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वेन स एव शिष्यते । एमन्नादित्वात् पररूपत्वम् । वृत्रहत्ये । ‘ हनस्त च ’ इति हन्तेः भावे क्यप् तकारान्तादेशश्च । प्रत्ययस्य पित्त्वादनुदात्तत्वे धातुस्वरः शिष्यते। अह्रुतप्सवः । ‘ह्वृ कौटिल्ये’ । अस्मात् निष्टायां ‘ह्रु ह्वरेश्छन्दसि ’ ( पा. सू. ७. २. ३१ ) इति ह्रुआदेशः । ‘प्सा भक्षणे’ इत्यस्मात् औणादिको डुप्रत्ययः। न ह्रुतप्सवः अह्रुतप्सवः । अव्ययपूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम्॥

English translation:

“Tha Indra whom in heaven the libations sprinkled on the sacred grass replenish, as the kindred rivers hastening to it fill the ocean; that Indra whom the Maruts, the driers up of moisture, who are unobstructed, and of undistorted forms, attended as auxiliaries at the death of Vṛtra.”

Him whom they fill like the sea—his own superior powers of good essence which have the ritual grass as their seat in heaven—
Indra—his forms of help [=helpers] stood by him at the Vr̥tra-smashing, as did his unextinguishable gusts whose breath is unobstructed.

It is not clear to me why Indra’s superior powers have barhis as their heavenly seat, but this does not license the grammatically impossible tr. of Geldner and Renou, who seemingly take sádmabarhiṣaḥ as modifying índram.

For avātá- see comm. ad I.38.7 and VIII.79.7.

Whom those that flow in heaven on sacred grass, his own assistants, nobly-natured, fill full like the sea,–
Beside that Indra when he smote down Vrtra stood his helpers, straight in form, mighty, invincible.

Den im Himmel auf dem Barhis sitzend seine eigenen stattlichen Stärken erfüllen wie die Flüsse das Meer, dem Indra standen in der Vritraschlacht die Hilfen zur Seite, seine unüberwindlichen Kräfte von ungebeugter Gestalt.

Den wie ein Meer die eignen Fördrer hülfereich, im Himmel tränken, wenn sie sitzen auf der Streu; Als Helfer folgten Indra sie im Vritrakampf, die sichern, starken, aufgerichtet an Gestalt.

Кого наполняют сидящие на небе на жертвенной соломе,
Словно океан (-реки), собственные благотворные подкрепления,
За ним при убийстве Вритры следовали поддержки –
За Индрой – непобедимые, несогнутые.

• इन्द्र:
• सव्य आङ्गिरसः
• निचृज्जगती
• निषादः

फिर वह कैसा है, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (सद्मबर्हिषः) उत्तम स्थान आसनयुक्त (सुभ्वः) उत्तम होनेवाले मनुष्य (अवाताः) वायु के चलाने से रहित नदियाँ (समुद्रं न) जैसे सागर वा आकाश को प्राप्त होकर स्थित होती हैं, वैसे जिस (इन्द्रम्) सभासदों सहित सभापति को (वृत्रहत्ये) जिनमें मेघावयवों के हनन तुल्य हनन होता, उस संग्राम में (स्वाः) अपने (अभिष्टयः) शुभेच्छायुक्त (शुष्माः) बलसहित (अह्रुतप्सवः) कुटिलतारहित सूर्यरूप (ऊतयः) सुरिक्षत प्रजा (आ पृणन्ति) सुखी करें (तम्) उस परमैश्वर्यकारक वीरपुरुष के (अनुतस्थुः) अनुकूल स्थिर होवें, वही चक्रवर्त्ती राज्य करने को योग्य होता है ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। जैसे नदी समुद्र वा अन्तरिक्ष को प्राप्त होकर स्थिर होती है, वैसे ही सभासदों के सहित विद्वान् को प्राप्त होकर सब प्रजा स्थिर सुखवाली होती हैं ॥ ४ ॥

अन्वय: सद्मबर्हिषो मनुष्या अवाता नद्यः सुभ्वो समुद्रं न यमिन्द्रं वृत्रहत्ये स्वा अभिष्टयः शुष्मा अह्रुतप्सव ऊतयः प्रजा आपृणन्ति तमनुतस्थुरनुतिष्ठेयुः स एव साम्राज्यं कर्त्तुमर्हति ॥ ४ ॥

पुनः स कीदृश इत्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (आ) समन्तात् (यम्) सभाध्यक्षम् (पृणन्ति) सुखयेयुः (दिवि) न्यायप्रकाशे (सद्मबर्हिषः) सद्मस्थानं बर्हिरुत्तमं यासां ताः (समुद्रम्) सागरम् (न) इव (सुभ्वः) याः सुष्ठु भवन्ति ताः (स्वाः) स्वकीयाः (अभिष्टयः) इष्टेच्छाः (तम्) पूर्वोक्तम् (वृत्रहत्ये) वृत्राणां मेघाऽवयवानां हत्या हननमिव यस्मिँस्तस्मिन् संग्रामे (अनु) आनुपूर्व्ये (तस्थुः) वर्त्तन्ते (ऊतयः) रक्षणाद्याः (शुष्माः) बलवत्यः शोषणकारिण्यो वा (इन्द्रम्) परमैश्वर्य्यहेतुं सूर्य्यम् (अवाताः) अविद्यमानो वायुः कम्पनं यासां तां (अह्रुतप्सवः) अह्रुतं कुटिलं सूर्य्यरूपं यासां ताः। अत्र ह्रु ह्वरेश्छन्दसि। (अष्टा०७.२.३१) अनेन ह्रुरादेशः। प्स्विति रूपनामसु पठितम्। (निघं०३.७) ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। यथा सरितः समुद्रं जलमयमन्तरिक्षं वा प्राप्य स्थिरा भवन्ति, तथैव ससभं विद्वांसं प्राप्य सर्वाः प्रजाः स्थिरसुखा जायन्ते ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जशी नदी, समुद्र व अंतरिक्ष प्राप्त करून स्थिर होते तसेच सभासदासह सर्व विद्वानाबरोबर सर्व प्रजा स्थिर सुख प्राप्त करते. ॥ ४ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - सव्य आङ्गिरसः
• छन्दः - जगती

अभि᳓ स्व᳓वृष्टिम् म᳓दे अस्य यु᳓ध्यतो
रघ्वी᳓र् इव प्रवणे᳓ सस्रुर् ऊत᳓यः
इ᳓न्द्रो य᳓द् वज्री᳓ धृष᳓माणो अ᳓न्धसा
भिन᳓द् वल᳓स्य परिधीँ᳓र् इव त्रितः᳓

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
abhí ← abhí (invariable)

asya ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

máde ← máda- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

svávr̥ṣṭim ← svávr̥ṣṭi- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

yúdhyataḥ ← √yudh- (root)
{case:GEN, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

iva ← iva (invariable)

pravaṇé ← pravaṇá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

raghvī́ḥ ← raghú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

sasruḥ ← √sr̥- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

ūtáyaḥ ← ūtí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

ándhasā ← ándhas- 2 (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

dhr̥ṣámāṇaḥ ← √dhr̥ṣ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vajrī́ ← vajrín- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

bhinát ← √bhid- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:ACT}

iva ← iva (invariable)

paridhī́n ← paridhí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

tritáḥ ← tritá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

valásya ← valá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

अ॒भि । स्वऽवृ॑ष्टिम् । मदे॑ । अ॒स्य॒ । युध्य॑तः । र॒घ्वीःऽइ॑व । प्र॒व॒णे । स॒स्रुः॒ । ऊ॒तयः॑ ।
इन्द्रः॑ । यत् । व॒ज्री । धृ॒षमा॑णः । अन्ध॑सा । भि॒नत् । व॒लस्य॑ । प॒रि॒धीन्ऽइ॑व । त्रि॒तः ॥

• abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• svavṛṣṭim ← sva
• [noun]
• “own(a); respective(a); akin(p); sva [word]; individual; present(a); independent.”

• svavṛṣṭim ← vṛṣṭim ← vṛṣṭi
• [noun], accusative, singular, masculine
• “rain; shower; rainy season.”

• made ← mada
• [noun], locative, singular, masculine
• “drunkenness; mada; estrus; excitement; sexual arousal; alcohol; musth; mad; mada; ecstasy; pride; drink; joy; arrogance; vivification.”

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• yudhyato ← yudhyataḥ ← yudh
• [verb noun], genitive, singular
• “fight; overcome.”

• raghvīr ← raghvīḥ ← raghu
• [noun], nominative, plural, feminine
• “low; fast.”

• iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• pravaṇe ← pravaṇa
• [noun], locative, singular, masculine
• “descent.”

• sasrur ← sasruḥ ← sṛ
• [verb], plural, Perfect indicative
• “sṛ; liquefy; run; spread; stretch out.”

• ūtayaḥ ← ūti
• [noun], nominative, plural, feminine
• “aid; favor; ūti [word].”

• indro ← indraḥ ← indra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• vajrī ← vajrin
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; vajra; Euphorbia neriifolia L.; abhra; Buddha.”

• dhṛṣamāṇo ← dhṛṣamāṇaḥ ← dhṛṣ
• [verb noun], nominative, singular
• “dare; attack.”

• andhasā ← andhas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “Soma; drink; amṛta.”

• bhinad ← bhinat ← bhid
• [verb], singular, Present injunctive
• “break; incise; burst; divide; cut; cleave; destroy; cure; disturb; lance; break; distinguish; disclose; pierce; tear; separate; transgress; break open; scratch; penetrate; sever; bribe; grind; betray; fester; strike.”

• valasya ← vala
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Vala; vala; cave.”

• paridhīṃr ← paridhi
• [noun], accusative, plural, masculine
• “covering; circumference; Paridhi; halo; fence.”

• iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• tritaḥ ← trita
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Trita.”

ऊतयः मरुतः मदे सोमपानेन हर्षे सति अस्य इन्द्रस्य युध्यतः वृत्रेण सह युध्यमानस्य पुरतः स्ववृष्टिं स्वभूतवृष्टिमन्तं वृत्रम् अभि आभिमुख्येन ‘सस्रुः जग्मुः । रघ्वीरिव प्रवणे । यथा गमनस्वभावा आप निम्नदेशे गच्छन्ति । यत् यदा अन्धसा सोमलक्षणेनान्नेन पीतेन धृषमाणः प्रगल्भः सन् वज्री वज्रवान् इन्द्रः वलस्य संवृण्वतः एतत्संज्ञकमसुरं भिनत् व्यदारयत् अवधीदित्यर्थः । तत्र दृष्टान्तः । त्रितः परिधीनिव। देवानां हविर्लेपनिघर्षणाय अग्नेः सकाशात् अप्सु एकतो द्वितस्त्रित इति त्रयः पुरुषा जज्ञिरे । तथा च तैत्तिरीयैः समाम्नातं- ‘ सोऽङ्गारेणापः । अभ्यपातयत् । तत एकतोऽजायत । स द्वितीयमभ्यपातयत् । ततो द्वितोऽजायत । स तृतीयमभ्यपातयत् । ततस्त्रितोऽजायत’ (तै. ब्रा. ३. २. ८. १०-११) इति । तत्रोदकपानार्थं प्रवृत्तस्य कूपे पतितस्य प्रतिरोधाय असुरैः परिधयः परिधायकाः कूपस्याच्छादकाः स्थापिताः । तान्यथा स अभिनत् तद्वत् ॥ स्ववृष्टिम् । बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । युध्यतः । ’ युध संप्रहारे । दैवादिकः । व्यत्ययेन शतृ । अदुपदेशात् लसार्वधातुकानुदात्तत्वे श्यनो नित्त्वादाद्युदात्तत्वम् । रघ्वीः । रघि गत्यर्थः । ‘ रङ्घिबंह्योर्नलोपश्च’ ( उ. सू. १. २९) इति उप्रत्ययः । ‘वोतो गुणवचनात्’ इति ङीष् । जसि ‘वा छन्दसि ’ इति पूर्वसवर्णदीर्घत्वम् । ङीष्स्वरः शिष्यते । धृषमाणः ।’ ञिधृषा प्रागल्भ्ये ’ । श्नुप्रत्यये प्राप्ते व्यत्ययेन शः आत्मनेपदं च । अदुपदेशात् लसार्वधातुकानुदात्तत्वे विकरणस्वरः शिष्यते । भिनत् । लङि ‘ बहुलं छन्दस्यमाङ्योगेऽपि ’ इति अडभावः । विकरणस्वरः । यद्वृत्तयोगादनिघातः । वलस्य । वल संवरणे’। वलति संवृणोति सर्वमिति वलः । पचाद्यच् ।’ क्रियाग्रहणं कर्तव्यम्’ इति कर्मणः संप्रदानत्वात् चतुर्थ्यर्थे षष्ठी । परिधीन् । परिधीयन्ते इति परिधयः ।’ उपसर्गे घोः किः ‘(पा, सू. ३. ३.९२ ) इति दधातेः कर्मणि किप्रत्ययः । ‘ आतो लोप इटि च’ इति आकारलोपः । कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् ॥ ॥ १२ ॥

English translation:

“His allies, exhilarated (by libations), preceded him, warring against the withholder of the rain, as rivers rush down declivities. Indra, animated by the sacrificial food, broke through the defences of Vala as did Trita through the coverings (of the well).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Paridhīr iva tritaḥ: tritaḥ, triple or threefold;hence, ‘as through triple coverings or defences’. A legend is: Ekata, Dvita and Trita were three men produced in water by Agni, for the purpose of removing or rubbing off the relics of an oblation of clarified butter (like three blades of sacred grass used to rub off. Another legend: Agni threw the cinders of burnt-offerings into water, whence arose Ekata, Dvita and Trita (called Āptyas or sons of water). Trita went to draw water from a well and fell into it; Asuras heaped coverings over the mouth of the well to prevent his escape, but he broke through them. Indra’s breaking through the defences of Vala, the asura is compared to this exploit of Trita

In his exhilaration, while he was fighting, his forms of help rushed to him, who has his own proper work, like rapids in a torrent,
when the mace-wielding Indra, emboldened by the soma stalk, split the barricades of the Vala cave, as Trita had.

svávṛṣṭi- is found only here (and 14c below, in the same phrase), and the etymological identity of vṛṣṭi- is not clear. Easiest (with Grassmann) would be to take the second member as vṛṣṭí- ‘rain’, but ‘having his own rain’ doesn’t make much sense.

Geldner (n. to 14bc) connects it with várṣman- ‘height’, várṣiṣṭha- ‘highest’, vṛ́ṣan- ‘bull’, tacitly positing a root √vṛṣ ‘be high/great’ and tr. ‘Eigengrösse’. One of the difficulties with this interpretation is that the word should be a bahuvrīhi (so Oldenberg) not a karmadhāraya, judging from parallel formations (cf. svá-yukti, svá-vṛkti [pace Grassmann, Oldenberg]). I prefer the interpretation that links the word to the IE root *uer̯ ǵ ‘work’, found in Aves. varəz (and of course Engl. work, Grk. ἔργον)(see EWA s.v. svávṛṣṭi-).

So, evidently, Renou: “son action propre,” though Renou also takes it as a karmadhāraya.

Because of the formal parallels, I interpret it as a bahuvrīhi ‘having his own work’, even though this causes some problems: in this clause Indra must be referred to both in accusative, in this compound, and in the genitive, in the phrase asya yúdhyataḥ, which depends on máde. Nonetheless, as usual I don’t feel we can ignore grammar whenever it complicates interpretation.

To him, as in wild joy he fought with him who stayed the rain, his helpers sped like swift streams down a slope,
When Indra, thunder-armed, made bold by Soma draughts, as Trta cleaveth Vala’s fences, cleft him through.

Während er im Rausche dieses Soma kämpfte, sprangen seiner Eigengröße die Hilfen bei so schnell wie die flinken Stuten bergab, als Indra, der Keulenträger, durch den Soma kühn geworden des Vala Schranken sprengte gleich Trita.

Ihm, der im Rausche mit dem Regenhemmer rang, ihm flossen Hülfen wie vom Abhang Ströme zu, Als Indra blitzend, durch den Soma mutherfüllt des Vala Wehren gleich wie Trita spaltete.

В то время как он сражался в опьянении этим (сомой), навстречу его внезапному действию
Помчались подкрепления, как быстрые (воды) – в низину,
Когда Индра-громовержец, дерзая (все больше) от напитка сомы,
Проломил преграды Валы, словно Трита.

• इन्द्र:
• सव्य आङ्गिरसः
• जगती
• निषादः

फिर वह कैसा हो, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (यत्) जो सूर्य्य के समान (स्ववृष्टिम्) अपने शस्त्रों की वृष्टि करता हुआ (धृषमाणः) शत्रुओं को प्रगल्भता दिखाने हारा (वज्री) शत्रुओं को छेदन करनेवाले शस्त्रसमूह से युक्त (इन्द्रः) सभाध्यक्ष (मदे) हर्ष में (अस्य) इस (युध्यतः) युद्ध करते हुए (बलस्य) शत्रु के (त्रितः) ऊपर, मध्य और टेढ़ी तीन रेखाओं से (परिधींरिव) सब प्रकार ऊपर की गोल रेखा के समान बल को (अभि भिनत्) सब प्रकार से भेदन करता है, उसके (अन्धसा) अन्नादि वा जल से (रघ्वीरिव) जैसे जल से पूर्ण नदियाँ (प्रवणे) नीचे स्थान में जाती हैं, वैसे (ऊतयः) रक्षा आदि (सस्रुः) गमन करती हैं ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे जल नीचे स्थान को जाते हैं, वैसे सभाध्यक्ष नम्र होकर विनय को प्राप्त होवे ॥ ५ ॥

अन्वय: यद्यः सूर्य इव शस्त्राणां स्ववृष्टिं कुर्वन् धृषमाणो वज्रीन्द्रः सभाद्यध्यक्षो मदेऽस्य युध्यतः शत्रोस्त्रितः परिधींरिव बलमभिभिनदभितो भिनत्ति तस्यान्धसा रघ्वीः प्रवण इवोतयः सस्रुः ॥ ५ ॥

पुनः स कीदृशो भवेदित्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अभि) आभिमुख्ये (स्ववृष्टिम्) स्वस्य शस्त्राणां वा वृष्टिर्यस्य तम् (मदे) हर्षे (अस्य) शत्रोर्वृत्रस्य वा (युध्यतः) युद्धं कुर्वतः (रघ्वीरिव) यथा गमनशीला नद्यः (प्रवणे) निम्नस्थाने (सस्रुः) गच्छन्ति (ऊतयः) रक्षणाद्याः (इन्द्रः) सभाद्यध्यक्षो विद्युद्वा (यत्) यः (वज्री) प्रशस्तो वज्रः शत्रुच्छेदकः शस्त्रसमूहो विद्यते यस्य सः (धृषमाणः) शत्रूणां धर्षणाऽऽकर्षणे प्रगल्भः (अन्धसा) अन्नादिनोदकादिना वा (भिनत्) भिनत्ति (बलस्य) बलवतः शत्रोर्मेघस्य वा। बल इति मेघनामसु पठितम्। (निघं०१.१०) (परिधींरिव) सर्वत उपरिस्था गोलरेखेव (त्रितः) उपरिरेखातो मध्यरेखातस्तिर्यग्रेखातश्च ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथाऽऽपो निम्नस्थानं प्रतिगच्छन्ति, तथा सभाध्यक्षो नम्रो भूत्वा विनयं प्राप्नुयात् ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जसे जल निम्न स्थानी वाहते तसे सभाध्यक्षांनी नम्र बनून विनयी व्हावे. ॥ ५ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - सव्य आङ्गिरसः
• छन्दः - जगती

प᳓रीं घृणा᳓ चरति तित्विषे᳓ श᳓वो
अपो᳓ वृत्वी᳓ र᳓जसो बुध्न᳓म् आ᳓शयत्
वृत्र᳓स्य य᳓त् प्रवणे᳓ दुर्गृ᳓भिश्वनो
निजघ᳓न्थ ह᳓नुवोर् इन्द्र तन्यतु᳓म्

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
carati ← √carⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

ghr̥ṇā́ ← ghr̥ṇá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

īm ← īm (invariable)

pári ← pári (invariable)

śávaḥ ← śávas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

titviṣé ← √tvíṣ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

ā́ ← ā́ (invariable)

apáḥ ← áp- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

aśayat ← √śī- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:MED}

budhnám ← budhná- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

rájasaḥ ← rájas- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

vr̥tvī́ ← √vr̥- (root)
{non-finite:CVB}

durgŕ̥bhiśvanaḥ ← durgŕ̥bhiśvan- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

pravaṇé ← pravaṇá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

vr̥trásya ← vr̥trá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

hánvoḥ ← hánu- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:DU}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

nijaghántha ← √han- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

tanyatúm ← tanyatú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

परि॑ । ई॒म् । घृ॒णा । च॒र॒ति॒ । ति॒त्वि॒षे । शवः॑ । अ॒पः । वृ॒त्वी । रज॑सः । बु॒ध्नम् । आ । अ॒श॒य॒त् ।
वृ॒त्रस्य॑ । यत् । प्र॒व॒णे । दुः॒ऽगृभि॑श्वनः । नि॒ऽज॒घन्थ॑ । हन्वोः॑ । इ॒न्द्र॒ । त॒न्य॒तुम् ॥

• parīṃ ← pari
• [adverb]
• “from; about; around.”

• parīṃ ← īm ← īṃ
• [adverb]

• ghṛṇā
• [noun], nominative, singular, feminine
• “compassion; disgust; affection.”

• carati ← car
• [verb], singular, Present indikative
• “car; wander; perform; travel; bore; produce; make; dwell; dig; act; observe; enter (a state); observe; cause; crop; behave; practice; heed; process; administer.”

• titviṣe ← tviṣ
• [verb], singular, Perfect indicative

• śavo ← śavaḥ ← śavas
• [noun], nominative, singular, neuter
• “strength; power; superiority.”

• ‘po ← apaḥ ← ap
• [noun], accusative, plural, feminine
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

• vṛtvī ← vṛ
• [verb noun]
• “surround; accompany; cover; cover; obstruct; check; spread; envelop.”

• rajaso ← rajasaḥ ← rajas
• [noun], genitive, singular, neuter
• “powder; menorrhea; dust; Rajas; atmosphere; rajas; pollen; passion; rajas [word]; sindūra; rust; tin; impurity; dark; sky.”

• budhnam ← budhna
• [noun], accusative, singular, neuter
• “bottom; bottom; base.”

• āśayat ← āśī ← √śī
• [verb], singular, Imperfect
• “lie; stay.”

• vṛtrasya ← vṛtra
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Vṛtra; vṛtra [word].”

• yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• pravaṇe ← pravaṇa
• [noun], locative, singular, masculine
• “torrent.”

• durgṛbhiśvano ← durgṛbhiśvanaḥ ← durgṛbhiśvan
• [noun], genitive, singular, masculine

• nijaghantha ← nihan ← √han
• [verb], singular, Perfect indicative
• “kill; cure; māray; destroy; remove; attack; beat; obviate; beat; destroy; assail; overpower; hurt.”

• hanvor ← hanvoḥ ← hanu
• [noun], locative, dual, masculine
• “jaw.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• tanyatum ← tanyatu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “thunder.”

यो वृत्रः अपो वृत्वी उदकान्यावृत्य रजसः बुध्नम् अन्तरिक्षस्योपरिप्रदेशम् आशयत् आश्रित्याशेत तस्य वृत्रस्य प्रवणे प्रकर्षेण वननीयेऽन्तरिक्षे वर्तमानस्य दुर्गृभिश्वनः दुर्ग्रहव्यापनस्य । तस्य हि व्यापनं न केनापि ग्रहीतुं शक्यते । ‘स इमान् लोकानावृणोत्’ इति श्रुतेः । एवंभूतस्य वृत्रस्य हन्वोः मुखपार्श्वयोः हे इन्द्र यत् यदा तन्यतुं प्रहारं विस्तारयन्तं यद्वा शब्दकारिणं वज्रम् । तृतीयार्थे द्वितीया । तन्यतुना वज्रेण निजघन्थ नितरां प्रजहर्थं तदानीम् ईम् एनं त्वाम् इन्द्रं घृणा शत्रुजयलक्षणा दीप्तिः परि चरति परितो व्याप्नोति । त्वदीयं शवः बलं च तित्विषे प्रदिदीपे ॥ तित्विषे । ‘ त्विष दीप्तौ । लिटि प्रत्ययस्वरः । तिङ्परत्वात् निघाताभावः । वृत्वी । ‘ वृञ् वरणे । स्नात्व्यादयश्च ’ ( पा. सू. ७. १. ४९) इति आदिग्रहणात् क्त्वाप्रत्ययस्य ईकारः । रजसः । रञ्ज रागे’। रजन्त्यस्मिन् गन्धर्वादयः इति रजोऽन्तरिक्षम् । असुनि • रजकरजनरजःसूपसंख्यानम्’ ( का. ६. ४. २४. ४) इति नलोपः । नित्त्वादाद्युदात्तत्वम् । अशयत् । शीङो व्यत्ययेन परस्मैपदम् । बहुलं छन्दसि ’ इति शपो लुगभावः । दुर्गृभिश्वनः । ‘ ग्रह उपादाने ’ , ’ अशू व्याप्तौ ’ इत्यनयोः दुःशब्दे उपपदे पृषोदरादित्वात् अभिमतरूपस्वरसिद्धिः । निजघन्थ । ‘हन हिंसागत्योः’। लिटि थलि क्रादिनियमात्प्राप्तस्य इटः ‘ उपदेशेऽत्वतः ’ ( पा. सू. ७. २, ६२) इति निषेधः । ‘ अभ्यासाच्च’ इति अभ्यासादुत्तरस्य हकारस्य घत्वम् । ’ लिति’ इति प्रत्ययात् पूर्वस्योदात्तत्वम्। तिङि चोदात्तवति’ इति गतेः निघातः । यद्वृत्तयोगात् निघाताभावः । तन्यतुम् । ‘तनु विस्तारे ‘। अस्मात् ‘ ऋतन्यञ्जि° ’ ( उ. सू. ४. ४४२ ) इत्यादिना यतुच् । यद्वा । ‘ स्तन शब्दे ’ इत्यस्मात् बहुलवचनात् यतुच्प्रत्यये सकारलोपः ॥

English translation:

“When, Indra, you had smitten with my thunderbolt the check of the wide-extended Vṛtra, who, having obstructed the waters reposed in the region above the firmament, your fame spread afar, your prowess was renowned.”

Glowing heat encircles him [=Indra], and his vast power flared. He [=Vr̥tra], having obstructed the waters, was lying on the foundation of the dusky realm,
when you, Indra, struck your thunder down upon the jaws of Vr̥tra, Hard-to-Grasp, in the (waters’) torrent.

durgṛ́bhiśvan- clearly belongs with durgṛ́bhi-, but the -śvan- is curious.

Probably best to explain it, with Scarlatta (116) as a Kunstbildung based on ṛjíśvan- and possibly mātaríśvan-. For this reason I’ve translated it as a nickname.

Splendour encompassed thee, forth shone thy warrior might: the rain-obstructer lay in mid-air’s lowest deep,
What time, O Indra, thou didst cast thy thunder down upon the jaws of Vritra hard to be restrained.

Hitze überkommt ihn, seine Kraft entbrannte. Die Wasser versperrend lag er auf dem Grunde des irdischen Raumes, als du, Indra, deinen Donner dem Vritra in die Fresse schlugst, der im Wassergefäll schwer zu fassen war.

Die Glut umgab dich, es erglänzte deine Kraft; gehüllt in Flut, lag jener in der Lüfte Grund; Als Indra du beim Sturz des schwerzufassenden auf Vritra’s Backen niederschleudertest den Blitz.

Его охватывает жар. Сила (его) возбуждена.
Запрудив воды, (тот) лежал на дне пространства,
Когда Вритру, которого трудно схватить в стремнине,
Ты, Индра, ударил громом по челюстям.

• इन्द्र:
• सव्य आङ्गिरसः
• विराड्जगती
• निषादः

फिर वह सभाध्यक्ष किसके तुल्य क्या करता है, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) सूर्य के समान वर्त्तमान सभाध्यक्ष जैसे (तित्विषे) प्रकाश के लिये (यत्) जिस सूर्य का (शवः) बल वा (घृणा) दीप्ति (ईम्) जल को (परिचरति) सेवन करती है, जो (दुर्गृभिश्वनः) दुःख से जिसका ग्रहण हो (वृत्रस्य) मेघ का (बुध्नम्) शरीर (रजसः) अन्तरिक्ष के मध्य में (आपः) जल को (वृत्वी) आवरण करके (अशयत्) सोता है, उसके (हन्वोः) आगे-पीछे के मुख के अवयवों में (तन्यतुम्) बिजली को छोड़कर उसे (प्रवणे) नीचे (निजघन्थ) मार कर गिरा देता है, वैसे वर्त्तमान होकर न्याय में प्रवृत्त हूजिये ॥ ६ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। मनुष्यों को योग्य है कि सूर्य वा मेघ के समान वर्त्त के विद्या और न्याय की वर्षा का प्रकाश करें ॥ ६ ॥

अन्वय: हे इन्द्र ! यथा तित्विषे यस्येन्द्रस्य सूर्यस्य शवो बलं घृणा दीप्तिरीमुदकं परिचरति यो यस्य दुर्गृभिश्वनो वृत्रस्य मेघस्य बुध्नं शरीरं रजसोऽन्तरिक्षस्य मध्येऽपो वृत्वी जलमावृत्याशयच्छेते तस्य हन्वोरग्रपार्श्वभागयोरुपरि तन्यतुं विद्युतं प्रहृत्य प्रवणे निजघन्थ तथा वर्त्तमानः सन्न्याये प्रवर्त्तस्व ॥ ६ ॥

पुनः स किंवत्किं करोतीत्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (परि) सर्वतः (ईम्) उदकम्। ईमित्युदकनामसु पठितम्। (निघं०१.१२) (घृणा) दीप्तिः क्षरणं वा (चरति) सेवते (तित्विषे) प्रकाशाय (शवः) बलम् (अपः) जलानि (वृत्वी) आवृत्य (रजसः) अन्तरिक्षस्य मध्ये (बुध्नम्) शरीरम्। इदमपीतरबुध्नमेतस्मादेव बद्धा अस्मिन् धृताः प्राणा इति। (निरु०१०.४४) (आ) समन्तात् (अशयत्) शेते (वृत्रस्य) मेघस्य (यम्) यस्य (प्रवणे) गमने (दुर्गृभिश्वनः) दुःखेन गृभिर्गृहिर्ग्रहणं श्वाभिव्याप्तिर्यस्य तस्य। अत्र गृहधातोः इक् कृष्यादिभ्यः (अष्टा०३.३.१०८वा०) इक् हस्य भत्वं च। अशूङ् व्याप्तावित्यस्मात् कनिन् प्रत्ययो वुगागमोऽकारलोपश्च। (निजघन्थ) नितरां हन्ति (हन्वोः) मुखावयवयोरिव (इन्द्र) सवितृवद्वर्त्तमान (तन्यतुम्) विद्युतम् ॥ ६ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। मनुष्याणामियं योग्यतास्ति यत्सूर्यमेघवद्वर्त्तित्वा विद्यान्यायवर्षा प्रकाशीकार्येति ॥ ६ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. माणसांनी सूर्य व मेघाप्रमाणे वागून विद्या व न्यायाचा वर्षाव करावा. ॥ ६ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - सव्य आङ्गिरसः
• छन्दः - जगती

ह्रदं᳓ न᳓ हि᳓ त्वा निऋष᳓न्ति ऊर्म᳓यो
ब्र᳓ह्माणि इन्द्र त᳓व या᳓नि व᳓र्धना
त्व᳓ष्टा चित् ते यु᳓जियं वावृधे श᳓वस्
तत᳓क्ष व᳓ज्रम् अभि᳓भूतिओजसम्

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
hí ← hí (invariable)

hradám ← hradá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)

nyr̥ṣánti ← √r̥ṣ- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

ūrmáyaḥ ← ūrmí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

bráhmāṇi ← bráhman- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

táva ← tvám (pronoun)
{case:GEN, number:SG}

várdhanā ← várdhana- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

yā́ni ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

cit ← cit (invariable)

śávaḥ ← śávas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

tváṣṭā ← tváṣṭar- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vāvr̥dhe ← √vr̥dh- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

yújyam ← yújya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

abhíbhūtyojasam ← abhíbhūtyojas- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tatákṣa ← √takṣ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

vájram ← vájra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ह्र॒दम् । न । हि । त्वा॒ । नि॒ऽऋ॒षन्ति॑ । ऊ॒र्मयः॑ । ब्रह्मा॑णि । इ॒न्द्र॒ । तव॑ । यानि॑ । वर्ध॑ना ।
त्वष्टा॑ । चि॒त् । ते॒ । युज्य॑म् । व॒वृ॒धे॒ । शवः॑ । त॒तक्ष॑ । वज्र॑म् । अ॒भिभू॑तिऽओजसम् ॥

• hradaṃ ← hradam ← hrada
• [noun], accusative, singular, neuter
• “lake; pool; hrada [word]; body of water; pool.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• tvā ← tvad
• [noun], instrumental, singular
• “you.”

• nyṛṣanty ← nyṛṣanti ← nyṛṣ ← √ṛṣ
• [verb], plural, Present indikative
• “fill; stuff.”

• ūrmayo ← ūrmayaḥ ← ūrmi
• [noun], nominative, plural, masculine
• “wave; billow.”

• brahmāṇīndra ← brahmāṇi ← brahman
• [noun], nominative, plural, neuter
• “brahman; mantra; prayer; spell; Veda; Brahmin; sacred text; final emancipation; hymn; brahman [word]; Brāhmaṇa; study.”

• brahmāṇīndra ← indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• tava ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• yāni ← yad
• [noun], nominative, plural, neuter
• “who; which; yat [pronoun].”

• vardhanā ← vardhana
• [noun], nominative, plural, neuter
• “increasing; fortifying; promotive; prolonging.”

• tvaṣṭā ← tvaṣṭṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Tvaṣṭṛ; Viśvakarman; sun.”

• cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• yujyaṃ ← yujyam ← yujya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “adequate to(p); appropriate; united; allied.”

• vāvṛdhe ← vṛdh
• [verb], singular, Perfect indicative
• “increase; grow; vṛdh; increase; succeed; strengthen; grow up; spread.”

• śavas ← śavaḥ ← śavas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “strength; power; superiority.”

• tatakṣa ← takṣ
• [verb], singular, Perfect indicative
• “produce; shape; fashion; chisel; invent.”

• vajram ← vajra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “vajra; Vajra; vajra; vajra; lightning; abhra; vajramūṣā; diamond; vajra [word]; vajrakapāṭa; vajra; vaikrānta.”

• abhibhūtyojasam ← abhibhūti
• [noun], feminine

• abhibhūtyojasam ← ojasam ← ojas
• [noun], accusative, singular, masculine
• “strength; power; ojas; ojas [word]; potency; might.”

हे इन्द्र यानि ब्रह्माणि स्तोत्रशस्त्ररूपाणि मन्त्रजातानि तव वर्धना वर्धयितॄणि तानि त्वा त्वां न्यृषन्ति हि नितरां प्राप्नुवन्त्येव । तत्र दृष्टान्तः । ऊर्मयः जलप्रवाहाः ह्रदं न । यथा जलाशयं प्राप्नुवन्ति तद्वत् । त्वष्टा चित् स त्वष्टा च देवः ते तव युज्यं योग्यं शवः बलं ववृधे प्रावर्धयत् । अपि च अभिभूत्योजसं शत्रूणामभिभवितृणा ओजसा बलेन युक्तं वज्रं ततक्ष तीक्ष्णीचकार । न्यृषन्ति । ‘ऋषी गतौ ’ । तौदादिकः । अदुपदेशात् लसार्वधातुकानुदात्तत्वे विकरणस्वरः । ‘ हि च ’ इति निघातप्रतिषेधः । ऊर्मयः । ‘ ऋ गतौ ’ । ऋच्छन्ति गच्छन्तीति ऊर्मयः । ‘ अर्तेरू च ’ ( उ. सू. ४. ६३४ ) इति मिप्रत्ययः । गुणे सति अकारस्य ऊकारादेशश्च । प्रत्यय स्वरः । वर्धना। वृषु वृद्धौ’। वर्धते एभिरिति वर्धना । करणे ल्युट् । ‘शेश्छन्दसि ’ इति शेर्लोपः। ततक्ष। तक्षू त्वक्षू तनूकरणे’। लिटि णलि लित्स्वरेण प्रत्ययात् पूर्वस्योदात्तत्वम् । पादादित्वात् निघाताभावः । अभिभूत्योजसम् । अभिभूयतेऽनेनेति अभिभूति । करणे क्तिन् ।’ तादौ च निति । इति गतेः प्रकृतिस्वरत्वम् । अभिभूति ओजो यस्य । बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् ॥

English translation:

“The hymns, Indra, that glorify you, attain unto you, as rivulets (flow into) a lake. Tvaṣṭā has augmented your appropriate vigour; he has sharpened your bolt with overpowering might.”

For like waves to a lake, the sacred formulations that make you strong rush down to you, o Indra.
Tvaṣṭar also strengthened his own power, to be employed by you: he fashioned the mace of overwhelming might.

I take yújyam as having gerundive force, construed with te, rather than simply ‘his own’ ← ‘associated (with himself)’ of other tr.

The hymns which magnify thee, Indra, reach to thee even as water-brooks flow down and fill the lake.
Tvastar gave yet more force to thine appropriate strength, and forged thy thunderbolt of overpowering might.

Denn wie Wogen einen See erfüllen dich die feierlichen Worte, die deine Stärkung sind, o Indra. Tvastri selbst stärkte dir die eigene Kraft; er zimmerte die Keule von überlegener Wucht.

Denn zu dir strömen wie die Wellen in das Meer Gebete, die, o Indra, deine Labung sind; Denn Tvaschtar selbst hat deine tücht’ge Kraft vermehrt, als er den Blitz dir schuf von allgewalt’ger Macht.

Ведь, как волны – озеро, тебя наполняют молитвы,
Которые для тебя, о Индра, усиления.
Это Тваштар увеличил свойственную тебе мощь:
Он выточил (тебе) дубину победной силы.

• इन्द्र:
• सव्य आङ्गिरसः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर वह कैसा है, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) बिजुली के समान वर्त्तमान (ते) आपके (वर्द्धना) बढ़ानेहारे (ब्रह्माणि) बड़े-बड़े अन्न (ऊर्मयः) तरंग आदि (ह्रदम्) (न) जैसे नदी जलस्थान को प्राप्त होती हैं, वैसे (हि) निश्चय करके ज्योतियों को (न्यृषन्ति) प्राप्त होते हैं, वह (त्वष्टा) मेघाऽवयव वा मूर्तिमान् द्रव्यों का छेदन करनेवाले (शवः) बल (अभिभूत्योजसम्) ऐश्वर्ययुक्त पराक्रम तथा (युज्यम्) युक्त करने योग्य (वज्रम्) प्रकाशसमूह का प्रहार करके सब पदार्थों को (ततक्ष) छेदन करता है, वैसे आप भी हूजिये ॥ ७ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे जल नीचे स्थानों को जाकर स्थिर वा स्वच्छ होता है, वैसे ही राजपुरुष उत्तम-उत्तम गुणयुक्त तथा विनयवाले पुरुष को प्राप्त होकर स्थिर और शुद्धि करनेवाले होते हैं ॥ ७ ॥

अन्वय: हे इन्द्र ! ते वर्द्धना ब्रह्माण्यूर्मयो ह्रदं न न्यृषन्ति यथा हि त्वष्टा ज्योतींषि शवोऽभिभूत्योजसं युज्यं वज्रं प्रहृत्य सर्वान् पदार्थान् ततक्ष तक्षति तथा त्वं भव ॥ ७ ॥

पुनः स कीदृश इत्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (ह्रदम्) जलाशयम् (न) इव (हि) खलु (त्वा) त्वाम् (न्यृषति) नितराम् प्राप्नुवन्ति (ऊर्मयः) तरङ्गादयः (ब्रह्माणि) बृहत्तमान्यन्नानि (इन्द्र) विद्युद्वद्वर्त्तमान (तव) (यानि) वक्ष्यमाणानि (वर्धना) सुखानां वर्धनानि (त्वष्टा) मेघाऽवयवानां मूर्त्तद्रव्याणां च छेत्ता (चित्) अपि (ते) तव (युज्यम्) योक्तुमर्हम् (वावृधे) वर्धते (शवः) बलम् (ततक्ष) तक्षति (वज्रम्) प्रकाशसमूहम् (अभिभूत्योजसम्) अभिगतानि तप ऐश्वर्याण्योजः पराक्रमश्च यस्मात्तम् ॥ ७ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथा जलं निम्नं स्थानं गत्वा स्थिरं स्वच्छं भवति तथा सद्गुणविनयवन्तं पुरुषं प्राप्य स्थिराः शुद्धिकारका भवन्तीति ॥ ७ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जसे जल निम्नस्थानी वाहते व स्थिर आणि स्वच्छ होते. तसेच राजपुरुष उत्तम गुणांनी युक्त विनयी पुरुषामुळे स्थिर व शुद्धिकारक बनतात. ॥ ७ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - सव्य आङ्गिरसः
• छन्दः - जगती

जघन्वाँ᳓ उ ह᳓रिभिः सम्भृतक्रतव्
इ᳓न्द्र वृत्र᳓म् म᳓नुषे गातुय᳓न्न् अपः᳓
अ᳓यछथा बाहुवो᳓र् व᳓ज्रम् आयस᳓म्
अ᳓धारयो दिवि᳓ आ᳓ सू᳓रियं दृशे᳓

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
háribhiḥ ← hári- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

jaghanvā́n ← √han- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:ACT}

sambhr̥takrato ← sambhr̥takratu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

u ← u (invariable)

apáḥ ← áp- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

gātuyán ← √gātuy- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

índra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

mánuṣe ← mánus- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

vr̥trám ← vr̥trá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

áyachathāḥ ← √yam- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:IPRF, voice:MED}

āyasám ← āyasá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

bāhvóḥ ← bāhú- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:DU}

vájram ← vájra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

ádhārayaḥ ← √dhr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

diví ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

dr̥śé ← √dr̥ś- (root)
{case:DAT, number:SG}

sū́ryam ← sū́rya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ज॒घ॒न्वान् । ऊं॒ इति॑ । हरि॑ऽभिः । स॒म्भृ॒त॒क्र॒तो॒ इति॑ सम्भृतऽक्रतो । इन्द्र॑ । वृ॒त्रम् । मनु॑षे । गा॒तु॒ऽयन् । अ॒पः ।
अय॑च्छथाः । बा॒ह्वोः । वज्र॑म् । आ॒य॒सम् । अधा॑रयः । दि॒वि । आ । सूर्य॑म् । दृ॒शे ॥

• jaghanvāṃ ← han
• [verb noun], nominative, singular
• “kill; cure; māray; remove; destroy; hit; injure; damage; destroy; paralyze; hurt; forge; beat; cut off; stop; overwhelm; kick; hunt; affect; strike; hammer; love; obstruct; shoot.”

• u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• haribhiḥ ← hari
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “Vishnu; monkey; Krishna; horse; lion; Indra; Hari; Surya; Hari; haritāla; Hari; snake; frog.”

• sambhṛtakratav ← sambhṛta
• [noun]

• sambhṛtakratav ← krato ← kratu
• [noun], vocative, singular, masculine
• “yajña; decision; plan; deliberation; intelligence; Kratu; will; kratu [word]; desire; resoluteness; ritual.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• vṛtram ← vṛtra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Vṛtra; vṛtra [word].”

• manuṣe ← manus
• [noun], dative, singular, masculine
• “Manu; man.”

• gātuyann ← gātuyan ← gātuy
• [verb noun], nominative, singular

• apaḥ ← ap
• [noun], accusative, plural, feminine
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

• ayacchathā ← ayacchathāḥ ← yam
• [verb], singular, Imperfect
• “concentrate; grant; restrain; cause; control; offer; cover; raise.”

• bāhvor ← bāhvoḥ ← bāhu
• [noun], locative, dual, masculine
• “arm; bāhu [word]; elbow; forefoot.”

• vajram ← vajra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “vajra; Vajra; vajra; vajra; lightning; abhra; vajramūṣā; diamond; vajra [word]; vajrakapāṭa; vajra; vaikrānta.”

• āyasam ← āyasa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “iron; metallic.”

• adhārayo ← adhārayaḥ ← dhāray ← √dhṛ
• [verb], singular, Imperfect
• “keep; sustain; put; hold; wear; hold; carry; keep alive; suppress; preserve; remember; stow; stop; have; fill into; endure; support; understand; fixate; govern; restrain.”

• divy ← divi ← div
• [noun], locative, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• sūryaṃ ← sūryam ← sūrya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “sun; Surya; sūrya [word]; right nostril; twelve; Calotropis gigantea Beng.; sūryakānta; sunlight; best.”

• dṛśe ← dṛś
• [verb noun]
• “see; observe; view; visit; look; learn; meet; read; teach; examine; watch; see; notice; perceive; diagnose; travel to; show; detect; know; know; understand; understand; follow.”

हे संभृतक्रतो संपादितकर्मन् संपादितप्रज्ञ वा इन्द्र मनुषे जनाय गातुयन् गातुं मार्गमिच्छन् वृत्रं लोकानामावरकमसुरं हरिभिः अश्वैर्युक्तस्त्वं जघन्वान् उ हतवान् खलु । तदनन्तरम् अपः वृष्ट्युदकानि प्रावर्तय इत्यध्याहारः । बाह्वोः त्वदीययोर्हस्तयोः आयसम् अयोमयं वज्रम् अयच्छथाः अग्रहीः । आकारः समुच्चयार्थः । सूर्यं च दिवि द्युलोके दृशे द्रष्टुं सर्वेषामस्माकं दर्शनाय अधारयः स्थापयांचकृषे ॥ जघन्वान् । हन्तेर्लिटः क्वसुः । ‘ विभाषा गमहनविदविशाम्’ ( पा. सू. ७. २. ६८ ) इति इडागमस्य विकल्पोक्तेरभावः । गातुयन् गातुमिच्छसि । ‘छन्दसि परेच्छायामपि ’ ( का. ३. १. ८.२ ) इति क्यच् । न च्छन्दस्यपुत्रस्य ’ इति दीर्घप्रतिषेधः । क्यजन्तात् शतरि अदुपदेशात् लसार्वधातुकानुदात्तत्वे क्यच एव स्वरः शिष्यते । बाह्वोः । ‘ उदात्तयणो हल्पूर्वात्’ इति विभक्तेरुदात्तत्वम् ॥

English translation:

“Indra, performer of holy acts, desirous of going to man, you with your steeds have slain Vṛtra (have set free) the waters, have taken in your hands your thunderbolt of metal, and have made the sun visible in the sky.”

And when you, o Indra of concentrated resolve, together with your fallow bays, smashed Vr̥tra, making a way for the waters for Manu,
you held the metal mace in your arms. You fixed the sun fast in heaven to be seen.

When, Indra, thou whose power is linked with thy Bay Steeds hadst smitten Vrtra, causing floods to flow for man,
Thou heldst in thine arms the metal thunderbolt, and settest in the heaven the Sun for all to see.

Als du, festentschlossener Indra, mit den Falben den Vritra erschlugst, und für Manu den Gewässern einen Ausweg suchtest, da hieltest du die eherne Keule in den Armen. Du brachtest am Himmel die Sonne zum Schauen an.

Als, allgewalt’ger Indra, mit den Blitzen du den Vritra schlugst, der Wasser Bahn dem Menschen brachst, Da hieltest du im Arm den Blitz, den eisernen, und liesst die Sonn’ am Himmel allen sichtbar stehn.

О собравшийся с силой духа Индра, убив с помощью буланых (коней)
Вритру, (и) создавая для человека выход водам,
Ты держал в руках железную дубину.
Ты укрепил на небе солнце, чтобы (его) видели.

• इन्द्र:
• सव्य आङ्गिरसः
• भुरिक्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर वह कैसा हो, यह विषय उपदेश अगले मन्त्र में कहा है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (संभृतक्रतो) क्रियाप्रज्ञाओं को धारण किये हुए (इन्द्र) मेघावयवों का छेदन करनेवाले सूर्य्य के समान शत्रुओं को ताड़नेवाले सभापति ! आप जैसे सूर्य अपने किरणों से (वृत्रम्) मेघ को (जघन्वान्) गिराता हुआ (आपः) जलों को (मनुषे) मनुष्यों को (गातुयन्) पृथिवी पर प्राप्त करता हुआ प्रजा को धारण करता है, वैसे ही प्रजा की रक्षा के लिये (बाह्वोः) बल तथा आकर्षणों के समान भुजाओं के मध्य (आयसम्) लोहे के (वज्रम्) किरणसमूह के तुल्य शस्त्रों को (आधारयः) अच्छे प्रकार धारण कीजिये, वीरों को कराइये और सब मनुष्यों को सुख होने के लिये (दिवि) शुद्ध व्यवहार में (सूर्य्यम्) सूर्यमण्डल के समान न्याय और विद्या के प्रकाश को (दृशे) दिखाने के लिये (अयच्छथाः) सब प्रकार से प्रदान कीजिये ॥ ८ ॥

भावार्थभाषाः - जैसे सूर्यलोक बल और आकर्षण गुणों से सब लोकों के धारण से जल को आकर्षण कर वर्षा से दिव्य सुखों को उत्पन्न करता है, वैसे ही सभा सब गुणों को धर, धनकार्य्य से सुपात्रों को सुमार्ग की प्रवृत्ति के लिये दान देकर प्रजा के लिये आनन्द को प्रकट करे ॥ ८ ॥

अन्वय: हे सम्भृतक्रतो इन्द्र सभेश ! त्वं यथा सविता हरिभिर्वृत्रं जघन्वानपो मनुषे गातुयन् प्रजा धरति तथा प्रजापालनाय बाह्वोरायसं वज्रमाधारयः समन्ताद् धारय सार्वजनिकसुखाय दिवि सूर्यं दृश इव न्यायविद्यार्कं प्रकाशय ॥ ८ ॥

पुनः स कीदृश इत्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (जघन्वान्) हननं कुर्वन् (उ) वितर्के (हरिभिः) हरणशीलैरश्वैः किरणैर्वा (संभृतक्रतो) सम्भृता धारिताः क्रतवः क्रिया प्रज्ञा वा येन तत्सम्बुद्धौ (इन्द्र) मेघावयवानां छेदकवच्छत्रुच्छेदक (वृत्रम्) मेघम् (मनुषे) मानवाय (गातुयन्) यो गातुं पृथिवीमेति सः (अपः) जलानि (अयच्छथाः) (बाह्वोः) बलाकर्षणयोरिव भुजयोः (वज्रम्) किरणसमूहवच्छस्त्रसमूहम् (आयसम्) अयोनिर्मितम् (अधारयः) धारय (दिवि) द्योतनात्मके व्यवहारे (आ) समन्तात् (सूर्यम्) सवितृमण्डलमिव न्यायविद्याप्रकाशम् (दृशे) दर्शयितुम् ॥ ८ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथा सूर्यलोको बलाकर्षणाभ्यां सर्वान् लोकान् धृत्वा जलमाकृष्य वर्षित्वा दिव्यं सुखं जनयति, तथैव सभा सर्वान् शुभगुणान् धृत्वा श्रियमाकृष्य सुपात्रेभ्यो दत्वा प्रजाभ्य आनन्दं प्रकटयेत् ॥ ८ ॥

भावार्थभाषाः - जसा सूर्यलोक बल व आकर्षण या गुणांनी सर्व गोलांना धारण करून जलाला आकर्षित करतो व वृष्टीद्वारे दिव्य सुख उत्पन्न करतो. तसेच सभेनेही सर्व गुण धारण करून सुपात्रांना सुमार्ग प्रवृत्तीसाठी धन द्यावे व प्रजेला आनंदित करावे. ॥ ८ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - सव्य आङ्गिरसः
• छन्दः - जगती

बृह᳓त् स्व᳓श्चन्द्रम् अ᳓मवद् य᳓द् उक्थि᳓यम्
अ᳓कृण्वत भिय᳓सा रो᳓हणं दिवः᳓
य᳓न् मा᳓नुषप्रधना इ᳓न्द्रम् ऊत᳓यः
सु᳓वर् नृषा᳓चो मरु᳓तो᳓ ऽमदन्न् अ᳓नु

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ámavat ← ámavant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

br̥hát ← br̥hánt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

sváścandram ← sváścandra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ukthyàm ← ukthyà- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ákr̥ṇvata ← √kr̥- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:MED}

bhiyásā ← bhiyás- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

diváḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

róhaṇam ← róhaṇa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

índram ← índra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

mā́nuṣapradhanāḥ ← mā́nuṣapradhana- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

ūtáyaḥ ← ūtí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ámadan ← √mad- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

ánu ← ánu (invariable)

marútaḥ ← marút- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

nr̥ṣā́caḥ ← nr̥ṣác- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

svàr ← svàr- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

बृ॒हत् । स्वऽच॑न्द्रम् । अम॑ऽवत् । यत् । उ॒क्थ्य॑म् । अकृ॑ण्वत । भि॒यसा॑ । रोह॑णम् । दि॒वः ।
यत् । मानु॑षऽप्रधनाः । इन्द्र॑म् । ऊ॒तयः॑ । स्वः॑ । नृ॒ऽसाचः॑ । म॒रुतः॑ । अम॑दन् । अनु॑ ॥

• bṛhat
• [noun], accusative, singular, neuter
• “large; great; loud; high; much(a); exalted; abundant; intensive; strong; huge.”

• svaścandram ← svaścandra
• [noun], accusative, singular, neuter

• amavad ← amavat
• [noun], accusative, singular, neuter
• “impressive; strong.”

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• ukthyam ← ukthya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “applaudable.”

• akṛṇvata ← kṛ
• [verb], plural, Imperfect
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• bhiyasā ← bhiyas
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “fear.”

• rohaṇaṃ ← rohaṇam ← rohaṇa
• [noun], accusative, singular, neuter
• “rohaṇa; climb.”

• divaḥ ← div
• [noun], genitive, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• yan ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• mānuṣapradhanā ← mānuṣa
• [noun], masculine
• “man; man.”

• mānuṣapradhanā ← pradhanāḥ ← pradhana
• [noun], nominative, plural, feminine

• indram ← indra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• ūtayaḥ ← ūti
• [noun], nominative, plural, feminine
• “aid; favor; ūti [word].”

• svar
• [adverb]
• “sun; sky; sunlight.”

• nṛṣāco ← nṛṣācaḥ ← nṛṣāc
• [noun], nominative, plural, masculine

• maruto ← marutaḥ ← marut
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Marut; vāta; wind; Vayu.”

• ‘madann ← amadan ← mad
• [verb], plural, Imperfect
• “rut; intoxicate; delight; revel; rejoice; drink; ramp; exult.”

• anu
• [adverb]
• “subsequently; behind; along; towards; because.”

बृहत् बृहत्साम स्तोतारो यजमानाः भियसा वृत्रभयेन यत् यदा उक्थ्यम् उक्थार्हं स्तोत्रयोग्यम् अकृण्वत अकुर्वन् । कीदृशं बृहत्साम । स्वश्चन्द्रं स्वकीयेन चन्द्रेणाह्लादकेन तेजसा युक्तं अमवत् । अमति शत्रुन् रुजत्यनेनेति अमो बलम् । तद्युक्तम् । दिवः स्वर्गस्य रोहणम् आरोहणहेतुभूतम् । एवंविधेन स्तोत्रेण वृत्राद्भीता इन्द्रमस्तोषतेत्यर्थः । यत् यदा मानुषप्रधनाः ।’ प्रकीर्णान्यस्मिन्धनानि भवन्ति’ (निरु. ९. २३) इति नैरुक्तव्युत्पत्त्या प्रधनमिति संग्रामनाम। मनुष्यहितसंग्रामाः ऊतयः स्वः द्युलोकस्य रक्षितारः मरुतः नृषाचः प्राणरूपेण नॄन् सेवमाना भूत्वा इन्द्रम् अपि तेनैव रूपेण अनु अमदन् आनुपूर्व्येण हर्षं प्रापयन् । तदानीं स इन्द्रो वृत्रवधं प्रति उद्युक्तो बभूवेति शेषः ॥ स्वश्चन्द्रम् । स्वकीयं चन्द्रं यस्य । “ ह्रस्वाच्चन्द्रोत्तरपदे मन्त्रे’ (पा. सू. ६. १. १५१ ) इति सुट् । श्रुत्वेन शकारः । बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । भियसा । भीशब्दस्य तृतीयैकवचने छान्दसः असुगागमः तस्य उदात्तत्वं च । नृषाचः । ‘ षच समवाये । अयं सेवनार्थ इति यास्कः । वहश्च’ (पा. सू. ३. २. ६४ ) इत्यत्र चशब्दस्यानुक्तसमुच्चयार्थत्वादस्मादपि ण्विप्रत्ययः । अमदन् । मदी हर्षे’। णिचि ‘मदी हर्षग्लेपनयोः’ इति घटादिषु पाठात् मित्त्वे सति ‘मितां ह्रस्वः’ इति ह्रस्वत्वम् । लङि ‘ छन्दस्युभयथा’ इति शप आर्धधातुकत्वात् ’ णेरनिटि ’ इति णिलोपः ॥

English translation:

“Through fear (of Vṛtra, they, the worshippers), recited the suitable hymn of the Bṛhat (Sāma), self-illuminating, strength-bestowing, and ascending to heaven; on which his allies, (the Maruts), combating for men, (guardians) of heaven, and vivifiers of mankind animated Indra (to destroy him).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Sāma is added to bṛhat. The alusion is to Sāma, a verse of the Ṛk

What is lofty, self-luminous, formidable, and praiseworthy [=Indra in form of sun]—in fear they made that their own means of ascent to heaven,
when the forms of help appropriate to human prize-contests, (that is,) the Maruts, accompanying that superior man [=Indra], cheered on
Indra, their sun.

Another puzzling verse, and my interpretation is accordingly not at all certain.

I take the first pāda, couched in the neuter, to refer to the sun (n. svàr-), the placing of which in heaven (as m. sū́ryam) was Indra’s last act in vs. 7. In the 2nd pāda the subjects of ákṛṇvata (note the middle, which should have self-beneficial force) make this sun into their own means of getting to heaven. As an -ana-nominal, róhana- (only here) should have transitive-causative force.

However, I think there is more going on here, for in the 2nd hemistich Indra is identified as the sun (n. svàr), while his helpers, the Maruts, are associated with humans, the descendents of Manu (mā́nuṣa-), and their activities. If Indra is the sun, then the sun of pāda a, which the Maruts/gods used to get themselves to heaven in pāda b, may well be Indra. For this identification note the -(ś)candra- reminiscent of Indra’s candra- in 3b, and in 6a the glowing heat surrounding Indra and his flaring power seem to depict something very like a solar Indra. The Maruts’ aid to Indra in the Vṛtra battle (4c, where they are called ūtáyaḥ as here) stood them in good stead, enabling them to bridge the distance between the human world and heaven by hitching their wagon to a star (=sun, =Indra).

I do not quite understand the bhíyasā of b, though it obviously must be considered in connection with the same word in the same metrical position in the b pāda of the next verse. I assume it refers here to the awe- and fear-inspiring aspects of Indra in his celestial form.

In fear they raised the lofty self-resplendent hymn, praise giving and effectual, leading up to heaven,
When Indra’s helpers fighting for the good of men, the Maruts, faithful to mankind, joyed in the light.

Die Götter machten mit Furcht den hohen Aufstieg zum Himmel, der selbstleuchtend, gewaltig, preisenswert ist, als die wie Menschen um den Siegerpreis kämpfenden Hilfen, als die Marut ihrem Herren folgend dem Indra der Sonne zujubelten.

Als ihren hohen, ungestümen, leuchtenden, preiswerthen Zug zum Himmel kräftig sie vollbracht, Als für die Menschen kämpfend männerhold im Licht die Maruts jauchzten mit dem Indra helfend ihm,

Возвышенно, наделено собственным блеском, грозно, достойно гимна то, что
(Боги) в страхе совершили восхождение на небо,
Когда, (словно) борющиеся за награду люди, подкрепления (Индры) –
Маруты, сопровождающие господина, приветствовали в небе Индру.

• इन्द्र:
• सव्य आङ्गिरसः
• स्वराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर वह क्या करे, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - जो (मानुषप्रधनाः) मनुष्यों को उत्तम धन प्राप्त करने तथा (नृषाचः) मनुष्यों को कर्म में संयुक्त करनेवाले (मरुतः) प्राण आदि हैं वे (इन्द्रम्) बिजुली को प्राप्त होकर (यत्) जिस (बृहत्) बड़े (स्वश्चन्द्रम्) अपने आह्लादकारक प्रकाश से युक्त (अमवत्) उत्तम ज्ञान (उक्थ्यम्) प्रशंसनीय (स्वः) सुख को (अकृण्वत) सम्पादन करते हैं और (यत्) जो (भियसा) दुःख के भय से (दिवः) प्रकाशमान मोक्ष सुख का (रोहणम्) आरोहण (ऊतयः) रक्षा आदि होती हैं, उनको करके (अन्वमदन्) उसके अनुकूल आनन्द करते हैं, वे मनुष्य मुख्य सुख को प्राप्त होते हैं ॥ ९ ॥

भावार्थभाषाः - विद्याधन, राज्य, पराक्रम, बल वा पुरुषों की सहायता ये सब जिस धार्मिक विद्वान् मनुष्य को प्राप्त होते हैं, उसको उत्तम सुख उत्पन्न कराते हैं ॥ ९ ॥

अन्वय: ये मानुषप्रधना नृषाचो मरुत इन्द्रं प्राप्य यद्बृहत्स्वश्चन्द्रममवदुक्थ्यं स्वः सुखं चाकृण्वत कुर्वन्ति यद्ये भियसा दुःखभयेन दिवः प्रकाशमानस्य मोक्षसुखस्यारोहणमूतयो भूत्वाऽन्वमदन्ननुमोदन्ते ते सुखिनः स्युः ॥ ९ ॥

पुनः स किं कुर्यादित्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (बृहत्) महत् (स्वश्चन्द्रम्) स्वेन प्रकाशेनाह्लादकारकेण युक्तं सुवर्णम्। चन्द्रमिति हिरण्यनामसु पठितम्। (निघं०१.२) अत्र हस्वाच्चन्द्रोत्तरपदे मन्त्रे। (अष्टा०६.१.१५१) अनेन सुडागमः। (अमवत्) अमः प्रशस्तो बोधः सम्भागो यस्मिँस्तत् (यत्) गुणप्रकाशकम् (उक्थ्यम्) प्रशंसनीयम् (अकृण्वत) कुर्वन्ति (भियसा) भयेन (रोहणम्) आरोहन्ति येन तत् (दिवः) प्रकाशमानस्य (यत्) यम् (मानुषप्रधनाः) मनुष्याणां प्रकृष्टानि धनानि याभ्यस्ताः (इन्द्रम्) विद्युतम् (ऊतयः) रक्षणाद्याः (स्वः) सुखम् (नृषाचः) ये नॄन् सचन्ति समवयन्ति ते (मरुतः) प्राणादयः (अमदन्) हर्षन्ति (अनु) आनुकूल्ये ॥ ९ ॥

भावार्थभाषाः - विद्याधनं राज्यं पराक्रमो बलं पुरुषसहायश्च यं धार्मिकं विद्वासं प्राप्नुवन्ति, तमुत्तमं सुखं जनयन्ति ॥ ९ ॥

भावार्थभाषाः - विद्याधन, राज्य, पराक्रम, बल व पुरुषाचे साह्य ज्या धार्मिक विद्वान माणसांना प्राप्त होतात, त्यांना उत्तम सुख मिळते. ॥ ९ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - सव्य आङ्गिरसः
• छन्दः - जगती

दियउ᳓श् चिद् अस्य अ᳓मवाँ अ᳓हेः स्वना᳓द्
अ᳓योयवीद् भिय᳓सा व᳓ज्र इन्द्र ते
वृत्र᳓स्य य᳓द् बद्बधान᳓स्य रोदसी
म᳓दे सुत᳓स्य श᳓वसा᳓भिनच् छि᳓रः

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
áheḥ ← áhi- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ámavān ← ámavant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

asya ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

cit ← cit (invariable)

dyaúḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

svanā́t ← svaná- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

áyoyavīt ← √yu- 2 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

bhiyásā ← bhiyás- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

vájraḥ ← vájra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

badbadhānásya ← √bādhⁱ- (root)
{case:GEN, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

ródasī * ← ródasī- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:DU}

vr̥trásya ← vr̥trá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ábhinat ← √bhid- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

máde ← máda- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

śávasā ← śávas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

śíraḥ ← śíras- ~ śīrṣán- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

sutásya ← √su- (root)
{case:GEN, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

द्यौः । चि॒त् । अ॒स्य॒ । अम॑ऽवान् । अहेः॑ । स्व॒नात् । अयो॑यवीत् । भि॒यसा॑ । वज्रः॑ । इ॒न्द्र॒ । ते॒ ।
वृ॒त्रस्य॑ । यत् । ब॒द्ब॒धा॒नस्य॑ । रो॒द॒सी॒ इति॑ । मदे॑ । सु॒तस्य॑ । शव॑सा । अभि॑नत् । शिरः॑ ॥

• dyauś ← dyauḥ ← div
• [noun], nominative, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• cid ← cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• asyāmavāṃ ← asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• asyāmavāṃ ← amavāṃ ← amavat
• [noun], nominative, singular, masculine
• “impressive; strong.”

• aheḥ ← ahi
• [noun], genitive, singular, masculine
• “snake; lead; nāga; Nāga; ahi [word]; Vṛtra.”

• svanād ← svanāt ← svana
• [noun], ablative, singular, masculine
• “noise; sound; svan.”

• ayoyavīd ← ayoyavīt ← yoyu ← √yu
• [verb], singular, Imperfect

• bhiyasā ← bhiyas
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “fear.”

• vajra ← vajre ← vajra
• [noun], locative, singular, masculine
• “vajra; Vajra; vajra; vajra; lightning; abhra; vajramūṣā; diamond; vajra [word]; vajrakapāṭa; vajra; vaikrānta.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• vṛtrasya ← vṛtra
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Vṛtra; vṛtra [word].”

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• badbadhānasya ← badbadh ← √bādh
• [verb noun], genitive, singular

• rodasī ← rodas
• [noun], accusative, dual, neuter
• “heaven and earth; Earth.”

• made ← mada
• [noun], locative, singular, masculine
• “drunkenness; mada; estrus; excitement; sexual arousal; alcohol; musth; mad; mada; ecstasy; pride; drink; joy; arrogance; vivification.”

• sutasya ← suta
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Soma.”

• śavasābhinacchiraḥ ← śavasā ← śavas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “strength; power; superiority.”

• śavasābhinacchiraḥ ← abhinat ← bhid
• [verb], singular, Imperfect
• “break; incise; burst; divide; cut; cleave; destroy; cure; disturb; lance; break; distinguish; disclose; pierce; tear; separate; transgress; break open; scratch; penetrate; sever; bribe; grind; betray; fester; strike.”

• śavasābhinacchiraḥ ← śiraḥ ← śiras
• [noun], accusative, singular, neuter
• “head; top; peak; battlefront; śiras [word]; beginning; skull.”

अमवान् बलवान् द्यौश्चित् द्युलोकोऽपि अस्य अहेः वृत्रस्य स्वनात् शब्दात् भियसा भयेन अयोयवीत् अत्यर्थं पृथग्भूत आसीत् । अकम्पतेत्यर्थः । हे इन्द्र ते तव सुतस्य अभिषवादिभिः संस्कृतस्य सोमस्य पानेन मदे हर्षे जाते सति त्वदीयः वज्रः रोदसी द्यावापृथिव्यौ बद्बधानस्य बाधनशीलस्य वृत्रस्य शिरः यत् यदा शवसा बलेन अभिनत् अच्छिनत् । तदानीं द्युलोको भयराहित्येन निश्चलो बभूवेति शेषः ॥ अयोयवीत् ।’ यु मिश्रणामिश्रणयोः ‘। अस्मात् यङ्लुगन्तात् लङि ‘यङो वा ’ (पा. सू. ७. ३. ९४ ) इति अपृक्तप्रत्ययस्य ईडागमः । अडागम उदात्तः । बद्बधानस्य । ‘ बाधृ विलोडने ’ । ताच्छीलिके चानशि ‘ बहुलं छन्दसि ’ इति शपः श्लुः । हलादिशेषाभावो धातोर्ह्रस्वत्वं च छान्दसत्वात् । चितः’ इत्यन्तोदात्तत्वम् ॥ ॥ १३ ॥

English translation:

“The strong heaven was rent asunder with fear at the clamour of that Ahi, when you, Indra, was inspired by (drinking) the effused (Soma), and your thunderbolt in its vigour struck off the head of Vṛtra, the obstructor of heaven and earth.”

Even formidable heaven kept retreating from the sound of this serpent and in fear at your mace, Indra,
when, in the exhilaration of the pressed soma, with your vast power you split the head of Vr̥tra, who was pressing harder and harder
upon the two world-halves.

I agree with Geldner (against Pp, Grassmann, Oldenberg, Renou, Witzel Gotō) that loc. vájre should be read for Pp. nom. vájraḥ and that this locative is functionally, but not grammatically, parallel with áheḥ svanā́t “from the sound of the serpent.” With Geldner and Oldenberg (and back at least to Ludwig), I see no choice but to accent the apparent voc. rodasī as ródasī. In the published translation it should therefore be marked with an asterisk.

Then Heaven himself, the mighty, at that Dragon’s roar reeled back in terror when, Indra, thy thunderbolt
In the wild joy of Soma had struck off with might the head of Vrtra, tyrant of the earth and heaven.

Sogar der gewaltige Himmel wich aus Furcht vor dem Getöse dieses Drachens deiner Keule aus, o Indra, als du im Rausche des Soma mit Macht den Kopf des Vritra spaltest, der die beiden Welthälften bedrängte.

Da barst der starke Himmel selbst vor dem Geschrei des Drachens voller Furcht, o Welten, als dein Blitz, O Indra, voller Kraft des Vritra Haupt zerschlug, des eingezwängten, als vom Soma du berauscht.

Само грозное небо из-за рева этого змея
Отступило от страха, когда твоя ваджра, о Индра,
В опьянении выжатым (сомой) с силой разрубила голову
Вритры, угнетавшего оба мира.

• इन्द्र:
• सव्य आङ्गिरसः
• स्वराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर वह क्या करे, यह विषय अगले मन्त्र में कहा है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) परम ऐश्वर्य के हेतु सेनापति ! जो (अस्य) इस (ते) आप का और इस सूर्य्य का (द्यौः) प्रकाश (अहेः) (बद्बधानस्य) रोकनेवाले मेघ के (सुतस्य) उत्पन्न हुए (वृत्रस्य) आवरणकारक जल के अवयवों को (अयोयवीत्) मिलाता वा पृथक् करता है (चित्) वैसे (अमवान्) बलकारी (वज्रः) वज्र के (स्वनात्) शब्दों से (भियसा) और भय से (शवसा) बल के साथ शत्रु लोग भागते हैं (रोदसी) आकाश और पृथिवी के समान (मदे) आनन्दकारी व्यवहार में वर्त्तमान शत्रु का (शिरः) शिर (अभिनत्) काटते हैं, सो आप हम लोगों का पालन कीजिये ॥ १० ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे सूर्य के किरण और बिजुली मेघ के साथ प्रवृत्त होती हैं, वैसे ही सेनापति आदि के साथ सेना को होना चाहिये ॥ १० ॥

अन्वय: हे सेनेश ! यद्यस्य ते तवास्य सूर्यस्य द्यौरहेर्बद्बधानस्य सुतस्य वृत्रस्यावयवानयोयवीच्चिदिवामवान् वज्रो यस्य शवसा स्वनादरयः पलायन्ते रोदसी इव मदे वर्त्तमानस्य शत्रोः शिरोऽभिनत् स भवानस्माकं पालको भवतु ॥ १० ॥

पुनः स किं कुर्यादित्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (द्यौः) प्रकाशः (चित्) इव (अस्य) वक्ष्यमाणस्य (अमवान्) बलवान् (अहेः) मेघस्य (स्वनात्) शब्दात् (अयोयवीत्) पुनः पुनर्मिश्रयत्यमिश्रयति वा (भियसा) भयेन (वज्रः) शस्त्रास्त्रसमूहः (इन्द्र) परमैश्वर्यहेतो (ते) तव (वृत्रस्य) मेघस्य (यत्) यस्य (बद्बधानस्य) बन्धकस्य। अत्र बन्धधातोश्चानश्। बहुलं छन्दसि इति शपः श्लुः हलादिशेषाऽभावश्च। (रोदसी) द्यावापृथिवी (मदे) हर्षकारके व्यवहारे (सुतस्य) उत्पन्नस्य (शवसा) बलेन (अभिनत्) भिनत्ति (शिरः) उत्तमाङ्गम् ॥ १० ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथा सूर्यकिरणा विद्युच्च मेघं प्रति प्रवर्त्तन्ते, तथैव सेनापत्यादिभिर्भवितव्यम् ॥ १० ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जशी सूर्याबरोबर किरणे व मेघांबरोबर विद्युत असते तसे सेनापतीबरोबर सेना असली पाहिजे. ॥ १० ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - सव्य आङ्गिरसः
• छन्दः - जगती

य᳓द् इ᳓न् नु᳓ इन्द्र पृथिवी᳓ द᳓शभुजिर्
अ᳓हानि वि᳓श्वा तत᳓नन्त कृष्ट᳓यः
अ᳓त्रा᳓ह ते मघवन् वि᳓श्रुतं स᳓हो
दिया᳓म् अ᳓नु श᳓वसा बर्ह᳓णा भुवत्

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
dáśabhujiḥ ← dáśabhuji- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ít ← ít (invariable)

nú ← nú (invariable)

pr̥thivī́ ← pr̥thivī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

áhāni ← áhar ~ áhan- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

kr̥ṣṭáyaḥ ← kr̥ṣṭí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

tatánanta ← √tan- (root)
{number:PL, person:3, mood:SBJV, tense:PRF, voice:MED}

víśvā ← víśva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

áha ← áha (invariable)

átra ← átra (invariable)

maghavan ← maghávan- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

sáhaḥ ← sáhas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

víśrutam ← √śru- (root)
{case:NOM, gender:N, number:SG, non-finite:PPP}

ánu ← ánu (invariable)

barháṇā ← barháṇā- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

bhuvat ← √bhū- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

dyā́m ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

śávasā ← śávas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

यत् । इत् । नु । इ॒न्द्र॒ । पृ॒थि॒वी । दश॑ऽभुजिः । अहा॑नि । विश्वा॑ । त॒तन॑न्त । कृ॒ष्टयः॑ ।
अत्र॑ । अह॑ । ते॒ । म॒घ॒ऽव॒न् । विऽश्रु॑तम् । सहः॑ । द्याम् । अनु॑ । शव॑सा । ब॒र्हणा॑ । भु॒व॒त् ॥

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• in ← id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• nv ← nu
• [adverb]
• “now; already.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• pṛthivī
• [noun], nominative, singular, feminine
• “Earth; pṛthivī; floor; Earth; earth; pṛthivī [word]; land.”

• daśabhujir ← daśabhujiḥ ← daśabhuji
• [noun], nominative, singular, feminine

• ahāni ← ahar
• [noun], accusative, plural, neuter
• “day; day; ahar [word]; day; day.”

• viśvā ← viśva
• [noun], accusative, plural, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• tatananta ← tan
• [verb], plural, Plusquamperfect
• “expand; perform; cause; increase; write; spread; produce; spread; speak; propagate.”

• kṛṣṭayaḥ ← kṛṣṭi
• [noun], nominative, plural, feminine
• “people; citizenry.”

• atrāha ← atrā ← atra
• [adverb]
• “now; there; then; then; there; here; here; in the following; alternatively; now.”

• atrāha ← ha
• [adverb]
• “indeed; ha [word].”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• maghavan
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; maghavan [word].”

• viśrutaṃ ← viśrutam ← viśru ← √śru
• [verb noun], nominative, singular
• “laud; come to know; hear; listen.”

• saho ← sahaḥ ← sahas
• [noun], nominative, singular, neuter
• “force; strength; might; sahas [word]; conquest.”

• dyām ← div
• [noun], accusative, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• anu
• [adverb]
• “subsequently; behind; along; towards; because.”

• śavasā ← śavas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “strength; power; superiority.”

• barhaṇā
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “power; might.”

• bhuvat ← bhū
• [verb], singular, Thematic aorist (Ind.)
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

यदिन्नु यदा खलु पृथिवी दशभुजिः दशगुणिता भवेत् यदि वा कृष्टयः सर्वे मनुष्याः विश्वा सर्वाणि अहानि ततनन्त विस्तारयेयुः । हे मघवन् धनवन् इन्द्र अत्राह अत्रैव पूर्वोक्तेष्वेव देशकालकर्तृकेषु ते त्वदीयं सहः वृत्रवधादिकारणं बलं विश्रुतं विख्यातं प्रसिद्धम् । शवसा त्वदीयेन बलेन कृता बर्हणा वृत्रादेर्वधरूपा क्रिया द्यामनु भुवत् अनुभवति । यथा द्यौर्महती तथा त्वत्कृतं वृत्रादेर्हिंसनमपि महदिति भावः ॥ ततनन्त । ‘ तनु विस्तारे’। स्वरितेत्त्वात् आत्मनेपदम् । लिङर्थे लङि उप्रत्यये प्राप्ते व्यत्ययेन शप् । छान्दसो द्विर्भावः । यद्वा । ‘ बहुलं छन्दसि ’ इति उप्रत्ययस्य श्लौ सति पुनरपि व्यत्ययेन शप् । शपः पित्त्वादनुदात्तत्वम् । तिङश्च लसार्वधातुकस्वरेण धातुस्वरः शिष्यते । ‘ बहुलं छन्दस्यमाङयोगेऽपि ’ इति अडभावः । यद्वृत्तयोगादनिघातः । विश्रुतम् । श्रु श्रवणे’। कर्मणि निष्ठा । ‘ गतिरनन्तरः’ इति गतेः प्रकृतिस्वरत्वम् । बर्हणा । ‘ वर्ह वल्ह परिभाषणहिंसाच्छादनेषु’। अस्मात् औणादिकः क्युप्रत्ययः । बवयोरभेद इति वकारस्य बत्वम् । प्रत्ययस्वरः । ‘ निबर्हयति’ ( नि. २. १९. ३० ) इति वधकर्मसु पठितं च । भुवत् ।’ भू सत्तायाम्’। लेटि अडागमः । इतश्च लोपः’ इति इकारलोपः। ‘बहुलं छन्दसि ’ इति शपो लुक् । ‘ भूसुवोस्तिङि’ इति गुणप्रतिषेधे उवङादेशः ॥

English translation:

“Although, Indra, the earth were of tenfold (its extent), and men multiplied every day, yet, Maghavan, your prowess would be equally renowned; the exploits achieved by your might would be spread abroad with the heavens.”

Now, o Indra, just as far as the earth with its ten coils (extends) and the separate peoples will extend throughout all the days,
just to there, o bounteous one, your widely famed strength will pervade heaven with vast power and mightiness.

I supply a form of √tan ‘extend’ in the first pāda, though with a general injunctive sense, not the subjunctive of tatánanta in b. The “ten coils” of pāda a invite an interpretation of increased or increasing space, as do the next verses with their emphasis on distance and vast space.

O Indra, were this earth extended forth tenfold, and men who dwell therein multiplied day by day,
Still here thy conquering might, Maghavan, would be famed: it hath waxed vast as heaven in majesty and power.

Sobald die Erde den zehnfachen Umfang annahm und die Völker alle Tage sich ausdehnten, o Indra, da kam fürwahr deine berühmte Macht, du Gabenreicher, dem Himmel an Stärke, an Selbstvertrauen gleich.

Wenn, Indra, auch die Erde zehnmal grösser wär’, und Tag für Tag die Völker sich verbreiteten, Dann würd’, o starker, deine weitberühmte Macht der Welt doch gleich an Kraft und Fülle sein.

Так как, о Индра, земля (увеличилась) в десять раз,
(И) все дни распространялись народы,
То твоя знаменитая сила, о щедрый,
Мощью (и) разрушительностью (стала) равной небу.

• इन्द्र:
• सव्य आङ्गिरसः
• विराड्जगती
• निषादः

फिर वह सभाध्यक्ष क्या करे, यह विषय अगले मन्त्र में कहा है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (मघवन्) उत्कृष्ट धन और विद्या के ऐश्वर्य से युक्त (इन्द्र) सभा सेनाध्यक्ष ! आप (यत्) जो (दशभुजिः) दश इन्द्रियों से (पृथिवी) भूमि को भोगते हो (ते) आप के (बर्हणा) सब सुख प्राप्त कराने वा (शवसा) (अह) बल से ही (द्याम्) राज्यपालन (अनुविश्रुतम्) अनुकूल कीर्ति करानेवाला यश (सहः) बल (भुवत्) होवे, उससे युक्त होके आप प्रयत्न कीजिये, जिससे (अत्र) इस राज्य में (कृष्टयः) मनुष्य लोग (विश्वा) सब (अहानि) दिनों को (इत्) ही सुख से (नु) जल्दी (ततनन्त) विस्तार करें ॥ ११ ॥

भावार्थभाषाः - राजपुरुषों को चाहिये कि जैसे अपने राज्य में सुखों की वृद्धि और अनेक प्रकार से गुणों की प्राप्ति हो, वैसा अनुष्ठान करें ॥ ११ ॥

अन्वय: हे मघवन्निन्द्र ! त्वया यद्या दशभुजिः पृथिवी भुज्यते यस्य ते तव बर्हणा शवसाह द्यामनु विश्रुतं यशस्सहो भुवत् तेन सहितस्त्वं प्रयतस्व, यतोऽत्र राज्ये कृष्टयो विश्वान्यहानीदेव सुखानि नु ततनन्त विस्तारयेयुः ॥ ११ ॥

पुनः सभाध्यक्षः किं कुर्यादित्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (यत्) वक्ष्यमाणम् (इत्) एव (नु) शीघ्रम् (इन्द्र) सभासेनाध्यक्ष (पृथिवी) भूमिः (दशभुजिः) या दशभिरिन्द्रियैर्भुज्यते सा (अहानि) दिनानि (विश्वा) सर्वाणि (ततनन्त) विस्तीर्णानि भवन्ति (कृष्टयः) कृषन्ति विलिखन्ति स्वानि कर्माणि ये ते मनुष्याः। कृष्टय इति मनुष्यनामसु पठितम्। (निघं०२.३) (अत्र) अस्मिन् व्यवहारे (अह) विनिग्रहार्थे (ते) तव (मघवन्) उत्कृष्टधनविद्यैश्वर्ययुक्त (विश्रुतम्) यद्विविधं श्रूयते तद्यशः (सहः) बलम् (द्याम्) राजपालनविनयप्रकाशम् (अनु) आनुकूल्ये (शवसा) बलेन (बर्हणा) सर्वसुखप्रापिकया क्रियया। बर्हणा इति पदनामसु पठितम्। (निघं०४.३) अनेन प्राप्त्यर्थो गृह्यते। (भुवत्) भवेत्। अत्र लेटि बहुलं छन्दसि (अष्टा०२.४.७३) इति शपो लुक्। भूसुवोस्तिङि (अष्टा०७.३.८८) इति गुणनिषेधादुवङादेशः ॥ ११ ॥

भावार्थभाषाः - राजपुरुषैः स्वराज्ये सुखानां वृद्धिर्विविधगुणप्राप्तिश्च यथा स्यात् तथैवानुष्ठेयमिति ॥ ११ ॥

भावार्थभाषाः - राजपुरुषांनी जशी आपल्या राज्यात सुखाची वृद्धी व गुणांची प्राप्ती होईल तसे प्रयत्न करावेत. ॥ ११ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - सव्य आङ्गिरसः
• छन्दः - जगती

त्व᳓म् अस्य᳓ पारे᳓ र᳓जसो वि᳓ओमनः
स्व᳓भूतिओजा अ᳓वसे धृषन्मनः
चकृषे᳓ भू᳓मिम् प्रतिमा᳓नम् ओ᳓जसो
अपः᳓ सु᳓वः परिभू᳓र् एषि आ᳓ दि᳓वम्

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
asyá ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

pāré ← pārá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

rájasaḥ ← rájas- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

vyòmanaḥ ← vyòman- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

ávase ← ávas- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

dhr̥ṣanmanaḥ ← dhr̥ṣanmanas- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

svábhūtyojāḥ ← svábhūtyojas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

bhū́mim ← bhū́mi- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

cakr̥ṣé ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

ójasaḥ ← ójas- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

pratimā́nam ← pratimā́na- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

apáḥ ← áp- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

dívam ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

eṣi ← √i- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

paribhū́ḥ ← paribhū́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

svàr ← svàr- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

त्वम् । अ॒स्य । पा॒रे । रज॑सः । विऽओ॑मनः । स्वभू॑तिऽओजाः । अव॑से । धृ॒ष॒त्ऽम॒नः॒ ।
च॒कृ॒षे । भूमि॑म् । प्र॒ति॒ऽमान॑म् । ओज॑सः । अ॒पः । स्व१॒॑रिति॑ स्वः॑ । प॒रि॒ऽभूः । ए॒षि॒ । आ । दिव॑म् ॥

• tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• pāre ← pāra
• [noun], locative, singular, masculine
• “shore; pāra [word]; end; excellence.”

• rajaso ← rajasaḥ ← rajas
• [noun], genitive, singular, neuter
• “powder; menorrhea; dust; Rajas; atmosphere; rajas; pollen; passion; rajas [word]; sindūra; rust; tin; impurity; dark; sky.”

• vyomanaḥ ← vyoman
• [noun], genitive, singular, masculine
• “abhra; sky; ākāśa; Svarga; Vyoman.”

• svabhūtyojā ← sva
• [noun]
• “own(a); respective(a); akin(p); sva [word]; individual; present(a); independent.”

• svabhūtyojā ← bhūti
• [noun], feminine
• “auspiciousness; benefit; ash; well-being; bhasman; wealth; Andropogon schoenanthus; power.”

• svabhūtyojā ← ojāḥ ← ojas
• [noun], nominative, singular, masculine
• “strength; power; ojas; ojas [word]; potency; might.”

• avase ← av
• [verb noun]
• “support; help; prefer; prefer; like.”

• dhṛṣanmanaḥ ← dhṛṣat ← dhṛṣ
• [verb noun]
• “dare; attack.”

• dhṛṣanmanaḥ ← manaḥ ← manas
• [noun], vocative, singular, masculine
• “mind; Manas; purpose; idea; attention; heart; decision; manas [word]; manas [indecl.]; spirit; temper; intelligence.”

• cakṛṣe ← kṛ
• [verb], singular, Perfect indicative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• bhūmim ← bhūmi
• [noun], accusative, singular, feminine
• “floor; earth; Earth; real property; region; pṛthivī; location; Earth; place; bhūja; floor; pit; bhūmi [word]; one; hole; shop; distance; country; space; land; territory; topographic point.”

• pratimānam ← pratimāna
• [noun], accusative, singular, neuter
• “weight.”

• ojaso ← ojasaḥ ← ojas
• [noun], genitive, singular, neuter
• “strength; power; ojas; ojas [word]; potency; might.”

• ‘paḥ ← apaḥ ← ap
• [noun], accusative, plural, feminine
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

• svaḥ ← svar
• [adverb]
• “sun; sky; sunlight.”

• paribhūr ← paribhūḥ ← paribhū
• [noun], nominative, singular, masculine
• “extended.”

• eṣy ← eṣi ← i
• [verb], singular, Present indikative
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• divam ← div
• [noun], accusative, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

हे धृषन्मनः शत्रूणां धर्षकमनोयुक्तेन्द्र अस्य अस्माभिः परिदृश्यमानस्य व्योमनः व्याप्तस्य अन्तरिक्षस्य रजसः लोकस्य पारे उपरिप्रदेशे वर्तमानः स्वभूत्योजाः स्वभूतबलः त्वम् अवसे अस्मद्रक्षणार्थं भूमिं भूलोकं चकृषे कृतवानसि । किंच ओजसः बलवतां बलस्य प्रतिमानं प्रतिनिधिरभूः । तथा स्वः सुष्ठु अरणीयं गन्तव्यम् । आपः इति अन्तरिक्षनाम । अपः अन्तरिक्षलोकं आ दिवं द्युलोकं च परिभूः परिग्रहीता । परिपूर्वो भवतिः परिग्रहणार्थः । एषि प्राप्नोषि॥ अस्य । ‘ ऊडिदम्’ इति विभक्तेरुदात्तत्वम् । व्योमनः। अवतिर्गत्यर्थः, अव रक्षणगतिकान्ति’ इत्यभिधानात्। विशेषेण गच्छति व्याप्नोतीति व्योम । यद्वा । वृष्टिप्रदानेन विशेषेण प्राणिनोऽवति रक्षतीति व्योम । ‘ अन्येभ्योऽपि दृश्यन्ते ’ इति मनिन् । ज्वरत्वर’ ’ इत्यादिना उपधाया वकारस्य च ऊठ्। गुणः । दासीभारादित्वात् पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । यद्वा । भावे मनिन् । विविधम् ओम रक्षणं यस्मिन् । बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । यणादेशे ‘उदात्तस्वरितयोर्यणः’ इति परस्यानुदात्तस्य स्वरितस्वम् । स्वः । सुपूर्वात् अर्तेः ‘ अन्येभ्योऽपि दृश्यन्ते ’ इति विच् । अव्ययादाप्सुपः ’ ( पा. सू. २. ४. ८२ ) इति सुपो लुक् ।’ न्यङ्स्वरौ स्वरितौ’ (फि. सू. ७४ ) इति स्वरितत्वम् ॥

English translation:

“Firm-minded Indra, abiding (secure) in your strength beyond the limit of the wide-expanded firmament, you have framed the earth for our preservation; you have been the type of vigour; you have encompassed the firmament and the sky as far as to the heavens.”

O you of bold mind, at the far edge of this dusky realm and of distant heaven with the might natural to you
you have made the earth the counterpart of your might for our help. Encompassing the waters and the sun, you go all the way to heaven.

Thou, bold of heart, in thine own native might, for help, upon the limit of this mid-air and of heaven,
Hast made the earth to be the pattern of thy strength: embracing flood and light thou reachest to the sky.

Auf der anderen Seite dieser Welt, des Himmels, hast du Kühngesinnter von Natur stark, zum Schutz bereit, die Erde zum Gegengewicht deiner Stärke gemacht. Die Wasser, die Sonne beschirmend gehst du zum Himmel ein.

Du schufst zum Schutz am Rand des Himmels und der Luft, o kühngesinnter, nach der Kraft, die in dir wohnt, Das Erdenrund als deiner Stärke Ebenbild, du ragst zum Himmel, rings umfangend Luft und Licht.

По ту сторону (видимого) пространства, неба
Ты, о сильный по своей природе, (приходящий) на помощь, о дерзкий мыслью,
Сделал землю противовесом (своей) силы.
Охватывая воды, солнце, ты идешь на небо.

• इन्द्र:
• सव्य आङ्गिरसः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर इस समग्र जगत् का राजा परमात्मा कैसा है, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (धृषन्मनः) अनन्त प्रगल्भ विज्ञानयुक्त जगदीश्वर ! जो (परिभूः) सब प्रकार होने (स्वभूत्योजाः) अपने ऐश्वर्य वा पराक्रम से युक्त (त्वम्) आप (अवसे) रक्षा आदि के लिये (अस्य) इस संसार के (रजसः) पृथिवी आदि लोकों तथा (व्योमनः) आकाश के (पारे) अपरभाग में भी (एषि) प्राप्त हैं और आप (ओजसः) पराक्रम आदि के (प्रतिमानम्) अवधि (स्वः) सुख (दिवम्) शुद्ध विज्ञान के प्रकाश (भूमिम्) भूमि और (अपः) जलों को (आचकृषे) अच्छे प्रकार स्थित किया है, उन आपकी हम सब लोग उपासना करते हैं ॥ १२ ॥

भावार्थभाषाः - जैसे परमेश्वर सब से उत्तम, सबसे परे वर्त्तमान होकर सामर्थ्य से लोकों को रच के, उनमें सब प्रकार से व्याप्त हो धारण कर सब को व्यवस्था में युक्त करता हुआ जीवों के पाप-पुण्य की व्यवस्था करने से न्यायाधीश होकर वर्त्तता है, वैसे ही न्यायाधीश भी सब भूमि के राज्य को सम्पादन करता हुआ, सबके लिये सुखों को उत्पन्न करे ॥ १२ ॥

अन्वय: हे धृषन्मनो जगदीश्वर ! यः परिभूः स्वभूत्योजास्त्वमवसेऽस्य संसारस्य रजसो व्योमनः पारेऽप्येषि त्वं सर्वेषामोजसः पराक्रमस्य स्वभूमिं चाप्रतिमानमाचकृषे समन्तात् कृतवानसि तं सर्वे वयमुपास्महे ॥ १२ ॥

पुनरस्य जगतो राजेश्वरः कीदृश इत्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (त्वम्) परमेश्वरः (अस्य) संसारस्य क्लेशेभ्यः (पारे) अपरभागे (रजसः) पृथिव्यादिलोकानाम् (व्योमनः) आकाशस्य। अत्र वाच्छन्दसि सर्वे विधयो भवन्ति इत्यल्लोपो न भवति। (स्वभूत्योजाः) स्वकीया भूतिरैश्वर्यमोजः पराक्रमो वा यस्य सः (अवसे) रक्षणाद्याय (धृषन्मनः) धृषद्धृष्यते मनः सर्वस्यान्तःकरणं येन तत्सम्बुद्धौ (चकृषे) कृतवानसि (भूमिम्) सर्वाधारां क्षितिम् (प्रतिमानम्) प्रतिमीयते परिणीयते प्रतिक्रियते येन तत् (ओजसः) पराक्रमस्य (अपः) प्राणान् (स्वः) सुखमन्तरिक्षं वा (परिभूः) यः परितः सर्वतो भवति सः (एषि) प्राप्नोषि (आ) समन्तात् (दिवम्) विज्ञानप्रकाशम् ॥ १२ ॥

भावार्थभाषाः - परमेश्वरः सर्वेभ्यः परः प्रकृष्टः सर्वेभ्यो दुःखेभ्यः पारे वर्त्तमानः सन् स्वसामर्थ्यात् सर्वान् लोकान् रचयित्वा तानभिव्याप्तः सन्सर्वान् व्यवस्थापयन् जीवानां पापपुण्यव्यवस्थाकरणेन न्यायाधीशः सन् वर्त्तते तथा सभेशो राज्यं कुर्वन् सर्वेभ्यः सुखं जनयेत् ॥ १२ ॥

भावार्थभाषाः - जसा परमेश्वर सर्वांत उत्तम, सगळ्यापेक्षा वेगळा असून आपल्या सामर्थ्याने त्याने गोलांची निर्मिती केलेली आहे व त्यात सर्व प्रकारे व्याप्त होऊन, धारण करून सर्वांना व्यवस्थेत युक्त करतो. न्यायाधीश बनून पाप-पुण्याची व्यवस्था करतो. तसेच न्यायाधीशानेही सर्व भूमीचे राज्य संपादन करून सर्वांसाठी सुख उत्पन्न करावे. ॥ १२ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - सव्य आङ्गिरसः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

तुव᳓म् भुवः प्रतिमा᳓नम् पृथिव्या᳓
ऋष्व᳓वीरस्य बृहतः᳓ प᳓तिर् भूः
वि᳓श्वम् आ᳓प्रा अन्त᳓रिक्षम् महित्वा᳓
सत्य᳓म् अद्धा᳓ न᳓किर् अन्य᳓स् तुवा᳓वान्

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M;; line affected by realignment
genre M

Morph
bhuvaḥ ← √bhū- (root)
{number:SG, person:2, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

pratimā́nam ← pratimā́na- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

pr̥thivyā́ḥ ← pr̥thivī́- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

bhūḥ ← √bhū- (root)
{number:SG, person:2, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

br̥hatáḥ ← br̥hánt- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

pátiḥ ← páti- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

r̥ṣvávīrasya ← r̥ṣvávīra- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

antárikṣam ← antárikṣa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

mahitvā́ ← mahitvá- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

prāḥ ← √prā- (root)
{number:SG, person:2, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

víśvam ← víśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

addhā́ ← addhā́ (invariable)

anyáḥ ← anyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

nákiḥ ← nákiḥ (invariable)

satyám ← satyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

tvā́vān ← tvā́vant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

त्वम् । भु॒वः॒ । प्र॒ति॒ऽमान॑म् । पृ॒थि॒व्याः । ऋ॒ष्वऽवी॑रस्य । बृ॒ह॒तः । पतिः॑ । भूः॒ ।
विश्व॑म् । आ । अ॒प्राः॒ । अ॒न्तरि॑क्षम् । म॒हि॒ऽत्वा । स॒त्यम् । अ॒द्धा । नकिः॑ । अ॒न्यः । त्वाऽवा॑न् ॥

• tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• bhuvaḥ ← bhū
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• pratimānam ← pratimāna
• [noun], nominative, singular, neuter
• “weight.”

• pṛthivyā ← pṛthivyāḥ ← pṛthivī
• [noun], genitive, singular, feminine
• “Earth; pṛthivī; floor; Earth; earth; pṛthivī [word]; land.”

• ṛṣvavīrasya ← ṛṣva
• [noun]
• “distinguished; high; noble; enormous.”

• ṛṣvavīrasya ← vīrasya ← vīra
• [noun], genitive, singular, masculine
• “hero; man; Vīra; vīra; vīra [word]; Vīra.”

• bṛhataḥ ← bṛhat
• [noun], genitive, singular, masculine
• “large; great; loud; high; much(a); exalted; abundant; intensive; strong; huge.”

• patir ← patiḥ ← pati
• [noun], nominative, singular, masculine
• “husband; overlord; king; deity; īśvara; ruler; pati [word]; commanding officer; leader; owner; mayor; lord.”

• bhūḥ ← bhū
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• viśvam ← viśva
• [noun], accusative, singular, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• āprā ← āprāḥ ← āprā ← √prā
• [verb], singular, Root aorist (Ind.)

• antarikṣam ← antarikṣa
• [noun], accusative, singular, neuter
• “sky; atmosphere; air; abhra.”

• mahitvā ← mahitva
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “greatness.”

• satyam ← satya
• [noun], nominative, singular, neuter
• “truth; oath; satya [word]; promise.”

• addhā
• [adverb]
• “in truth.”

• nakir
• [adverb]
• “not.”

• anyas ← anyaḥ ← anya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “other; another(a); remaining; different; anya [word]; other than; more(a); fresh; any(a).”

• tvāvān ← tvāvat
• [noun], nominative, singular, masculine

हे इन्द्र त्वं पृथिव्याः प्रथिताया विस्तीर्णाया भूमेः । प्रतिमानं भुवः प्रतिनिधिर्भवसि । यथा भूर्लोको महानचिन्त्यशक्तिः एवं त्वमपीत्यर्थः । तथा ऋष्ववीरस्य । वरयन्ति विक्रान्ता भवन्तीति वीरा देवाः । ऋष्वा दर्शनीया वीरा यस्य स तथोक्तः । तस्य बृहतः बृंहितस्य प्रवृद्धस्य स्वर्गलोकस्य पतिर्भूः पालयितासि । तथा अन्तरिक्षम् अन्तरा क्षान्तं द्यावापृथिव्योर्मध्ये वर्तमानमाकाशं विश्वं सर्वमपि महित्वा महत्त्वेन सत्यम् आप्राः निश्चयेन आ समन्तादपूरयः । अतः त्वावान् त्वत्सदृशः अन्यः कश्चित् नकिः अस्ति नास्तीति यदेतत् तत् अद्धा सत्यमेव ॥ भुवः । भवतेलेंटि सिपि अडागमः । उवङादेशः । पृथिव्याः । ‘ उदात्तयणो हल्पूर्वात् ’ इति विभक्तिरुदात्ता । बृहतः । ‘ बृहन्महतोरुपसंख्यानम्’ इति विभक्तेरुदात्तत्वम् । भूः । छान्दसे वर्तमाने लुङि ‘ बहुलं छन्दस्यमाङ्योगेऽपि ’ इति अडभावः । अप्राः । ‘ प्रा पूरणे ‘। अदादिकः । लङि अडागमः। महित्वा । ‘सुपां सुलुक्’ इति तृतीयाया डादेशः । त्वावान् । ‘वतुप्प्रकरणे युष्मदस्मद्यांक छन्दसि सादृश्य उपसंख्यानम् ’ ( पा. सू. ५. २. ३९. १ ) इति सादृश्यार्थे वतुप् । ‘प्रत्ययोत्तरपदयोश्च ’ इति मपर्यन्तस्य त्वादेशः । ‘ आ सर्वनाम्नः’ इति आत्वम् । प्रत्ययस्य पित्त्वादनुदात्तत्वे प्रातिपदिकस्वर एव शिष्यते ॥

English translation:

“You are the type of the extended earth you are the lord of the vast god-frequent (svarga) verily with your bulk you fillest all the firmament of a truth, there is none other such as you.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Pratimānam bhuvaḥ, the counter-measure of the earth, i.e. of similar magnitude and like inconceivable power; ṛṣvavīrasya bṛhataḥ patiḥ, lord or protector of the great (region), in which are the gods (vīra) who are plural asant (ṛṣva)

You have become the counterpart of earth and you became the lord of high (heaven) containing lofty heroes.
You filled the whole midspace with your greatness. This is certainly true: there is no other like you.

The 2nd sg. act. forms bhuvaḥ and bhūḥ that serve as the main verbs of the first two pādas respectively are difficult to distinguish. (Note that Hoffmann [Inj.

214-15] translates them both as “bist.”) The problem is made more acute by the fact that though bhūḥ is definitely a root aor. injunctive, bhuvaḥ can either be the injunctive (on which see comm. ad IV.16.18) or the subjunctive to the root aor., as it is, in fact, in 11d. I have made an effort to distinguish them in tr., and given the general preterital cast of this verse and the previous one I am reluctant to interpret bhuvaḥ as subjunctive (“you will become the counterpart of earth”), though that interpretation is not beyond possibility.

Thou art the counterpart of earth, the Master of lofty heaven with all its mighty Heroes:
Thou hast filled all the region with thy greatness: yea, of a truth there is none other like thee.

Du wardst das Gegengewicht der Erde, du wurdest der Herr des hohen Himmels, in dem die erhabenen Helden sind. Das ganze Luftreich hast du mit deiner Größe ausgefüllt. Wahrhaftig, kein andrer ist wirklich dir gleich.

Du warst der Erde Ebenbild, Gebieter des hohen Sitzes der erhabnen Götter; Mit deiner Grösse füllst die ganze Luft du, fürwahr es ist kein andrer so, wie du bist.

Ты стал противовесом земли.
Ты стал господином высокого (неба) с великими героями.
Все воздушное пространство ты заполнил (своим) величием.
Ведь поистине никто другой не равен тебе.

• इन्द्र:
• सव्य आङ्गिरसः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर वह परब्रह्म कैसा है, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे जगदीश्वर ! जो (त्वम्) आप (पृथिव्याः) विस्तृत आकाश और (भुवः) भूमि के (प्रतिमानम्) परिमाणकर्त्ता तथा (बृहतः) महाबलयुक्त (ऋष्ववीरस्य) बड़े गुणयुक्त जगत् का वा महावीर मनुष्य के (पतिः) पालन करनेवाले (भूः) हैं तथा आप (विश्वम्) सब जगत् (अन्तरिक्षम्) अनेक लोकों के मध्य में अवकाशस्वरूप आकाश और (सत्यम्) कारणरूप से अविनाशी अच्छे प्रकार परीक्षा किये हुए चारों वेदों को (महित्वा) बड़ी व्याप्ति से व्याप्त होकर (अद्धाप्राः) साक्षात्कार पूरण करते हो, इससे (त्वावान्) आप के सदृश (अन्यः) दूसरा (नकिः) विद्यमान कोई भी नहीं है ॥ १३ ॥

भावार्थभाषाः - जैसे परमेश्वर ही सब जगत् की रचना, परिमाण, व्यापक और सत्य का प्रकाश करनेवाला है, इससे ईश्वर के सदृश कोई भी पदार्थ न हुआ और न होगा, ऐसा समझ के हम लोग उसी की उपासना करें ॥ १३ ॥

अन्वय: हे जगदीश्वर ! यस्त्वं पृथिव्या भुवः प्रतिमानं बृहतं ऋष्ववीरस्य जगतो महावीरस्य मनुष्यस्य पतिर्भूरसि त्वं विश्वं सर्वं जगदन्तरिक्षं सत्यं च महित्वाऽद्धाप्राः तस्मात् कश्चिदन्यस्त्वावान् नकिर्विद्यते ॥ १३ ॥

पुनः स कीदृश इत्यपुदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (त्वम्) जगदीश्वरः (भुवः) भवतीति भूस्तस्याः (प्रतिमानम्) परिमाणम् (पृथिव्याः) विस्तृतस्याकाशस्य (ऋष्ववीरस्य) ऋष्वा महान्तो गुणा वीरा वा यस्य तस्य (बृहतः) महाबलस्य (पतिः) पालकः (भूः) भवसि (विश्वम्) सर्वं जगत् (आ) समन्तात् (अप्राः) प्रपूर्द्धि (अन्तरिक्षम्) अनेकेषां लोकानाम् मध्येऽवकाशरूपं वर्त्तमानमाकाशम् (महित्वा) महत्या व्याप्त्याभिव्याप्य (सत्यम्) अव्यभिचारि सुपरीक्षितं वेदचतुष्टयजन्यम् (अद्धा) साक्षात् (नकिः) नैव (अन्यः) कश्चिदपि द्वितीयः (त्वावान्) त्वत्सदृशः ॥ १३ ॥

भावार्थभाषाः - यथा परमेश्वरः सर्वस्य जगतो रचयिता परिमाणकर्ता व्याप्तः सत्यप्रकाशकोऽस्त्यत ईश्वरसदृशः कश्चिदपि पदार्थो न भूतो न भविष्यतीति मत्वा तमेव वयमुपास्महे ॥ १३ ॥

भावार्थभाषाः - परमेश्वरच सर्व जगाचा निर्माता, परिमाण करणारा, व्यापक व सत्यप्रकाशक आहे. त्यामुळे ईश्वराप्रमाणे कोणताही पदार्थ झालेला नाही व होणार नाही असे समजून आम्ही त्याचीच उपासना करावी. ॥ १३ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - सव्य आङ्गिरसः
• छन्दः - जगती

न᳓ य᳓स्य द्या᳓वापृथिवी᳓ अ᳓नु व्य᳓चो
न᳓ सि᳓न्धवो र᳓जसो अ᳓न्तम् आनशुः᳓
नो᳓त᳓ स्व᳓वृष्टिम् म᳓दे अस्य यु᳓ध्यत
ए᳓को अन्य᳓च् चकृषे वि᳓श्वम् आनुष᳓क्

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ánu ← ánu (invariable)

dyā́vāpr̥thivī́ ← dyā́vāpr̥thivī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

ná ← ná (invariable)

vyácaḥ ← vyácas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yásya ← yá- (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ānaśúḥ ← √naś- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

ántam ← ánta- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)

rájasaḥ ← rájas- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

síndhavaḥ ← síndhu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

asya ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

máde ← máda- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)

svávr̥ṣṭim ← svávr̥ṣṭi- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

utá ← utá (invariable)

yúdhyataḥ ← √yudh- (root)
{case:GEN, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

ānuṣák ← ānuṣák (invariable)

anyát ← anyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

cakr̥ṣe ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

ékaḥ ← éka- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

víśvam ← víśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

न । यस्य॑ । द्यावा॑पृथि॒वी इति॑ । अनु॑ । व्यचः॑ । न । सिन्ध॑वः । रज॑सः । अन्त॑म् । आ॒न॒शुः ।
न । उ॒त । स्वऽवृ॑ष्टिम् । मदे॑ । अ॒स्य॒ । युध्य॑तः । एकः॑ । अ॒न्यत् । च॒कृ॒षे॒ । विश्व॑म् । आ॒नु॒षक् ॥

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• yasya ← yad
• [noun], genitive, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• dyāvāpṛthivī
• [noun], nominative, dual, feminine
• “heaven and earth; dyāvāpṛthivī [word].”

• anu
• [adverb]
• “subsequently; behind; along; towards; because.”

• vyaco ← vyacaḥ ← vyacas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “area; capacity.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• sindhavo ← sindhavaḥ ← sindhu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “river; Indus; sindhu [word].”

• rajaso ← rajasaḥ ← rajas
• [noun], genitive, singular, neuter
• “powder; menorrhea; dust; Rajas; atmosphere; rajas; pollen; passion; rajas [word]; sindūra; rust; tin; impurity; dark; sky.”

• antam ← anta
• [noun], accusative, singular, masculine
• “end; last syllable; end; end; boundary; inside; border; death; anta [word]; edge; end; shore; limit; region; outskirt; destruction; boundary; limit; anta; termination; corner; conclusion; hem; end; ant; edge.”

• ānaśuḥ ← aś
• [verb], plural, Perfect indicative
• “get; reach; enter (a state).”

• nota ← na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• nota ← uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• svavṛṣṭim ← sva
• [noun]
• “own(a); respective(a); akin(p); sva [word]; individual; present(a); independent.”

• svavṛṣṭim ← vṛṣṭim ← vṛṣṭi
• [noun], accusative, singular, feminine
• “rain; shower; rainy season.”

• made ← mada
• [noun], locative, singular, masculine
• “drunkenness; mada; estrus; excitement; sexual arousal; alcohol; musth; mad; mada; ecstasy; pride; drink; joy; arrogance; vivification.”

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• yudhyata ← yudhyataḥ ← yudh
• [verb noun], genitive, singular
• “fight; overcome.”

• eko ← ekaḥ ← eka
• [noun], nominative, singular, masculine
• “one; single(a); alone(p); some(a); single(a); eka [word]; alone(p); excellent; each(a); some(a); one; same; alone(p); some(a); consistent; any(a); undifferentiated; disjunct.”

• anyac ← anyat ← anya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “other; another(a); remaining; different; anya [word]; other than; more(a); fresh; any(a).”

• cakṛṣe ← kṛ
• [verb], singular, Perfect indicative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• viśvam ← viśva
• [noun], accusative, singular, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• ānuṣak
• [adverb]
• “correctly; in sequence; punctually.”

यस्य इन्द्रस्य व्यचः व्यापनं द्यावापृथिवी द्यावापृथिव्यौ न अनु आनशाते प्राप्तुमसमर्थे बभूवतुः । तथा रजसः अन्तरिक्षलोकस्योपरि सिन्धवः स्यन्दनशीला आपो यस्य इन्द्रस्य तेजसः अन्तम् अवसानं न आनशुः न प्रापुः । उत अपि च सोमपानेन मदे हर्षे सति स्ववृष्टिं स्वीकृतवृष्टिं वृत्रादिं युध्यतः युध्यमानस्य अस्य इन्द्रस्य बलस्य अन्तं वृत्रादयः न प्रापुः । अतो हे इन्द्र एकः त्वम् अन्यत् स्वव्यतिरिक्तं विश्वं सर्वं भूतजातम् आनुषक् आनुषक्तं चकृषे । सकलमपि भूतजातं त्वदधीनमभूदिति भावः ॥ द्यावापृथिवी । द्यौश्च पृथिवी च । ‘ दिवो द्यावा । (पा. सू. ६. ३. २९) इति द्यावादेश आद्युदात्तो निपातितः । पृथिवीशब्दः ‘षिद्गौरादिभ्यश्च ’ इति ङीषन्तोऽन्तोदात्तः । ‘ देवताद्वन्द्वे च ’ इति उभयपदप्रकृतिस्वरत्वम् । ‘०अपृथिवीरुद्रपूषमन्थिषु’ इति पर्युदासात् ‘नोत्तरपदेऽनुदात्तादौ ’ इति निषेधाभावः । व्यचः । ‘व्यचेः कुटादित्वमनसि’ (का. १. २. १. १) इति वचनात् ङित्त्वाभावे संप्रसारणाभावः । आनशुः । अश्नोतेर्व्यत्ययेन परस्मैपदम् । ‘ अत आदेः’ इति अभ्यासस्य आत्वम् । अश्नोतेश्च ’ इति नुडागमः ॥

English translation:

“you, Indra, of whom heaven and earth have not attained the amplitude; of whom the waters of heaven have not reached the limit; of whom, when warring with excited animation against the withholder of the rains, (his adversaries have not equalled the prowess); you alone have made everything else, (than yourself), dependent (upon you).”

Whose expanse neither heaven nor earth reaches across—any more than the rivers reach the end of the dusky realm—
nor (do they reach him) who performs his own proper work in his
exhilaration while he is fighting. You alone have done everything else in due order.

Whose amplitude the heaven and earth have not attained, whose bounds the waters of mid-air have never reached,–
Not, when in joy he fights the stayer of the rain: thou, and none else, hast made all things in order due.

Dessen Umfang Himmel und Erde nicht erreichen, so wenig als die Ströme das Ende der Welt, noch seine Eigengröße, wenn er im Rausche dieses Soma kämpft. Allein hast du alles andere vollständig getan.

Du, dessen Grösse Erd’ und Himmel nicht umfahn, dess Ende nicht die Ström’ erreichten in der Luft, Auch als im Rausch du mit dem Regenhemmer rangst, du schufst allein das andre alles nach der Reih’.

(Он,) чьей протяженности не до(стигают) небо и земля,
Как реки не достигают конца (видимого) пространства -
Тем более не (сравниться) с (его) собственным внезапным действом, когда он сражается в опьянении (сомой!)
Один последовательно совершил все остальное.

• इन्द्र:
• सव्य आङ्गिरसः
• जगती
• निषादः

फिर वह कैसा है, यह विषय अगले मन्त्र में कहा है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (यस्य) जिस (रजसः) ऐश्वर्ययुक्त जगदीश्वर की (अनुव्यचः) अनन्तव्याप्ति के अनुकूल वर्त्तमान (द्यावापृथिवी) प्रकाश अप्रकाश युक्त लोक और चन्द्रमादि भी (अन्तम्) अन्त अर्थात् सीमा को (न) नहीं (आनशुः) प्राप्त होते हैं, हे परमात्मन् ! जैसे (स्ववृष्टिम्) अपने पदार्थों की रक्षा के प्रति (मदे) आनन्द में (युध्यतः) युद्ध करते हुए मेघ का सूर्य के सामने विजय नहीं होता, वैसे (एकः) सहायरहित अद्वितीय जगदीश्वर ने (अन्यत्) अपने से भिन्न द्वितीय (विश्वम्) जगत् को (आनुषक्) अपनी व्याप्ति से युक्त किया है, इससे आप उपासना के योग्य हैं ॥ १४ ॥

भावार्थभाषाः - जैसे परमेश्वर के किसी गुण की कोई मनुष्य वा कोई लोक सीमा को ग्रहण नहीं कर सकता और जैसे वह पापयुक्त कर्म करनेवाले मनुष्यों के लिये दुःखरूप फल देने से पीड़ा देता दुष्टों की ताड़ना करता और सूर्य मेघाऽवयवों को विदारण करता और युद्ध करनेवाले मनुष्य के समान वर्त्तता है, वैसे ही सब सज्जन मनुष्यों को वर्त्तना चाहिये ॥ १४ ॥

अन्वय: यस्य रजसः परमेश्वरस्याऽनुव्यचोऽनुगताया अनन्ताया व्याप्तेर्द्यावापृथिवी चन्द्रादयश्चान्तं नानशुः न व्याप्नुवन्ति नोतापि सिन्धवो व्याप्नुवन्ति। हे परमात्मँस्त्वं यथा स्ववृष्टिं प्रति मदे युध्यतो मेघस्य सूर्यस्याग्रे विजयो न भवति तथैकोऽसहायोऽद्वितीयः सन्नन्यद्विश्वमानुषक् चकृषे कृतवानसि तस्माद्भवानुपास्योऽस्ति ॥ १४ ॥

पुनः स कीदृश इत्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (न) निषेधार्थे (यस्य) जगदीश्वरस्य परमविदुषः सूर्यस्य (वा) (द्यावापृथिवी) प्रकाशाप्रकाशयुक्तौ लोकसमूहौ (अनु) अनुयोगे (व्यचः) व्याप्तेः (न) प्रतिषेधे (सिन्धवः) समुद्राः (रजसः) रागविषयस्यैश्वर्यस्य लोकस्य वा (अन्तम्) सीमानम् (आनशुः) प्राप्नुवन्ति। अत्र व्यत्ययेन परस्मैपदम् (न) निवारणे (उत) अपि (स्ववृष्टिम्) स्वकीयानां धनानामिव प्रेरितानां पदार्थानां शस्त्राणां जलानां वा वर्षणं प्रति (मदे) आनन्दे (अस्य) मेघस्य (युध्यतः) युद्धमाचरतः (एकः) असहायः (अन्यत्) द्वितीयं भिन्नम् (चकृषे) करोषि (विश्वम्) जगत् (आनुषक्) व्याप्त्यानुषक्तमुत्कृष्टगुणैरनुरक्तमाकर्षणेनानुयुक्तं वा ॥ १४ ॥

भावार्थभाषाः - यथा परमेश्वरस्य कस्यापि गुणस्य कोऽपि मनुष्यो लोकश्च पारं ग्रहीतुं न शक्नोत, यथा जगदीश्वरः पापकर्मकारिभ्यो दुःखफलदानेन पीडयन् दुष्टान् ताडयन् सूर्यो मेघावयवान् विदारयँश्च युद्धकारीव वर्त्तते, तथैव सज्जनैर्भवितव्यम् ॥ १४ ॥

भावार्थभाषाः - जसे परमेश्वराच्या कोणत्याही गुणाची कोणताही माणूस व गोल बरोबरी करू शकत नाहीत. जसे जगदीश्वर पापयुक्त कर्म करणाऱ्या माणसांना दुःखरूपी फळ देतो, दुष्टांची ताडना करतो व सूर्य मेघावयवाचे विदारण करतो आणि युद्ध करणाऱ्या माणसांप्रमाणे वागतो तसेच सर्व सज्जन माणसांनी वागले पाहिजे. ॥ १४ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - सव्य आङ्गिरसः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

आ᳓र्चन्न् अ᳓त्र मरु᳓तः स᳓स्मिन् आजउ᳓
वि᳓श्वे देवा᳓सो अमदन्न् अ᳓नु त्वा
वृत्र᳓स्य य᳓द् भृष्टिम᳓ता वधे᳓न
नि᳓ त्व᳓म् इन्द्र प्र᳓ति आनं᳓ जघ᳓न्थ

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ājaú ← ājí- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

ā́rcan ← √r̥c- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

átra ← átra (invariable)

marútaḥ ← marút- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

sásmin ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

amadan ← √mad- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

ánu ← ánu (invariable)

devā́saḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

víśve ← víśva- (nominal stem)

bhr̥ṣṭimátā ← bhr̥ṣṭimánt- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

vadhéna ← vadhá- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

vr̥trásya ← vr̥trá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ānám ← āná- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

jaghántha ← √han- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

ní ← ní (invariable)

práti ← práti (invariable)

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

आर्च॑न् । अत्र॑ । म॒रुतः॑ । सस्मि॑न् । आ॒जौ । विश्वे॑ । दे॒वासः॑ । अ॒म॒द॒न् । अनु॑ । त्वा॒ ।
वृ॒त्रस्य॑ । यत् । भृ॒ष्टि॒ऽमता॑ । व॒धेन॑ । नि । त्वम् । इ॒न्द्र॒ । प्रति॑ । आ॒नम् । ज॒घन्थ॑ ॥

• ārcann ← ārcan ← arc
• [verb], plural, Imperfect
• “sing; worship; honor; praise; welcome.”

• atra
• [adverb]
• “now; there; then; then; there; here; here; in the following; alternatively; now.”

• marutaḥ ← marut
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Marut; vāta; wind; Vayu.”

• sasminn ← sasmin ← tad
• [noun], locative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• ājau ← āji
• [noun], locative, singular, masculine
• “battle; fight; contest; āji [word]; combat.”

• viśve ← viśva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• devāso ← devāsaḥ ← deva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• amadann ← amadan ← mad
• [verb], plural, Imperfect
• “rut; intoxicate; delight; revel; rejoice; drink; ramp; exult.”

• anu
• [adverb]
• “subsequently; behind; along; towards; because.”

• tvā ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• vṛtrasya ← vṛtra
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Vṛtra; vṛtra [word].”

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• bhṛṣṭimatā ← bhṛṣṭimat
• [noun], instrumental, singular, masculine

• vadhena ← vadha
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “killing; weapon; māraṇa; execution; destruction; vadh-; Vadha; dysfunction; punishment; kick.”

• ni
• [adverb]
• “back; down.”

• tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• praty ← prati
• [adverb]
• “towards; per; regarding; respectively; according to; until.”

• ānaṃ ← ānam ← āna
• [noun], accusative, singular, masculine
• “face.”

• jaghantha ← han
• [verb], singular, Perfect indicative
• “kill; cure; māray; remove; destroy; hit; injure; damage; destroy; paralyze; hurt; forge; beat; cut off; stop; overwhelm; kick; hunt; affect; strike; hammer; love; obstruct; shoot.”

हे इन्द्र त्वां मरुतः अत्र अस्मिन् संग्रामे आर्चन् । ’ प्रहर भगवो जहि वीरयस्व’ (ऐ. ब्रा. ३. २०) इत्यनेन वचनेन अपूजयन् । सस्मिन् तस्मिन् यद्वा सर्वस्मिन् आजौ संग्रामे विश्वे देवासः ते सर्वे दानादिगुणयुक्ता मरुतः त्वा त्वाम् अनु अमदन् अनुक्रमेण हर्षं प्रापयन् । यद्वा। त्वदीयमदानन्तरं तेऽपि मदं प्राप्ताः । हे इन्द्र त्वं यत् यदा भृष्टिमता । भ्रंशयति शत्रूनिति भृष्टिः अश्रिः । तद्वता वधेन हननसाधनेन वज्रेण । अश्रिमत्त्वं च वज्रस्य ब्राह्मणे समाम्नातं - वज्रो वा एष यद्यूपः सोऽष्टाश्रिः कर्तव्योऽष्टाश्रिर्वै वज्रः ’ ( ऐ. ब्रा. २. १ ) इति । तेन वज्रेण वृत्रस्य आनं प्रति आननं मुखं प्रति यद्वा श्वासहेतु घ्राणं प्रति नि जघन्थ नितरां प्राहार्षीः ॥ आर्चन् । •अर्च पूजायाम् । भौवादिकः । आडागम उदात्तः । सस्मिन् । ‘तदोः सः सौ ’ (पा. सू. ७. २. १०६) इति विधीयमानं सत्वं व्यत्ययेन सप्तम्यामपि द्रष्टव्यम् । यद्वा । सर्वस्मिन्नित्यत्र वर्णलोपो द्रष्टव्यः । देवासः । आज्जसेत्सुक् ।’ आनम् आननम् । वर्णलोपश्छान्दसः । यद्वा । ‘अन प्राणने’। अन्यते अनेनेति आनं घ्राणंम् । करणे घञ् । ‘कर्षात्वतः’ इत्यन्तोदात्तत्वम् । जघन्थ । ‘हन हिंसागत्योः’। थलि उपदेशेऽत्वतः’ इति इट्प्रतिषेधः । ‘ अभ्यासाच्च’ इति अभ्यासादुत्तरस्य हकारस्य घत्वम् । लित्स्वरेण प्रत्ययात् पूर्वस्योदात्तत्वम् ॥ ॥ १४ ॥

English translation:

“The Maruts worshipped you in this (encounter); all the gods in this engagement imitated you in exultation, when you had struck the face of Vṛtra with your angular and fatal (bolt).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Bhṛṣṭimatā vadhena, with the weapon that has angles; Aitareya Brāhmaṇa: vajra, the thunderbolt of Indra has eight angles or blades, aṣṭaṣṛr vai vajraḥ

There at this same contest the Maruts chanted and all the gods cheered you on,
when with your deadly weapon covered with spikes, o Indra, you struck down against the mouth of Vr̥tra.

The Maruts sang thy praise in this encounter, and in thee all the Deities delighted,
What time thou, Indra, with thy spiky weapon, thy deadly bolt, smotest the face of Vrtra.

Es sangen dabei die Marut in demselben Kampfe, alle Götter jubelten dir zu, als du, Indra, mit der gezackten Waffe dem Vritra gegen das Maul schlugst.

Es sangen da bei diesem Kampf die Maruts und dir auch jauchzten zu die Götter alle, Als, Indra, du mit der gezackten Keule dem Vritra hast ins Angesicht geschlagen.

Пели тут Маруты в этом сражении,
Все боги ликовали при виде тебя,
Когда зазубренной дубиной, о Индра,
Ты ударил Вритру по пасти.

• इन्द्र:
• सव्य आङ्गिरसः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर ईश्वरोपासक कैसे हों, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) परमैश्वर्ययुक्त सभा सेना के स्वामी (यत्) जो (त्वम्) आप (भृष्टिमता) प्रशंसनीय नीतिवाले न्यायव्यवहार से युक्त (वधेन) हनन से (वृत्रस्य) अधर्मी मनुष्य के समान (आनम्) प्राण को (जघन्थ) नष्ट करते हो, उन (त्वा) आपको (सस्मिन्) सब (आजौ) संग्राम वा (अत्र) इस आप में श्रद्धा करनेवाले (विश्वे देवासः) सब विद्वान् और (मरुतः) ऋत्विज् लोग (न्यार्चन्) नित्य सत्कार करते हैं, इससे वे प्रजा के प्राणी (प्रत्यन्वमदन्) सबको आनन्दित कर के आप आनन्दित होते हैं ॥ १५ ॥

भावार्थभाषाः - जो एक परमेश्वर की उपासना विद्या को ग्रहण और शत्रुओं को ताड़कर प्रजा को निरन्तर आनन्दित करते हैं, वे ही धार्मिक विद्वान् सुखी रहते हैं ॥ १२ ॥ इस सूक्त में विद्वान्, बिजुली आदि अग्नि और ईश्वर के गुणों का वर्णन होने से इस सूक्तार्थ की पूर्व सूक्तार्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये ॥

अन्वय: हे इन्द्र सभासेनेश यद्यस्त्वं भृष्टिमता वधेन वृत्रस्येव शत्रोरानं जीवनं जघन्थाऽहन् त्वा सस्मिन्नाजौ विश्वे देवासो मरुतो न्यार्चन् सततं सत्कुर्वन्तु, यतस्ते प्रजास्थाः प्राणिनः प्रत्यन्वमदन् प्रत्यक्षममाद्यन् ॥ १५ ॥

पुनस्तदुपासकाः कीदृशा भवेयुरित्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (आर्चन्) अर्चन्तु (अत्र) अस्मिन् जगति (मरुतः) ऋत्विजः। मरुत इति ऋत्विङ्नामसु पठितम्। (निघं०३.१८) (सस्मिन्) सर्वस्मिन्। अत्र छान्दसो वर्णलोपो वा इति रेफवकारयोर्लोपः (आजौ) संग्रामे (विश्वे) सर्वे (देवासः) विद्वांसः (अमदन्) हृष्यन्तु (अनु) पुनरर्थे (त्वा) त्वां सभाध्यक्षम् (वृत्रस्य) मेघस्येव शत्रोः (यत्) यः (भृष्टिमता) भृज्जन्ति यया सा भृष्टिः कान्तिरिव नीतिः सा प्रशस्ता विद्यते यस्मिन् तेन (वधेन) हननेन (नि) नित्यम् (त्वम्) (इन्द्र) परमैश्वर्यवन् (प्रति) प्रत्यक्षे (आनम्) अनन्ति येन तज्जीवनम् (जघन्थ) अहन् ॥ १५ ॥

भावार्थभाषाः - य एकं परमेश्वरमुपास्य विद्यां गृहीत्वा शत्रून् जित्वा विजयं प्राप्य प्रजां नित्यमनुमोदयन्ति, ते विद्वांसः सुखिनो भवन्तीति ॥ १५ ॥ अत्र विद्वद्विद्युदाद्यग्नीश्वराणां गुणवर्णनादेतत्सूक्तार्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिरस्तीति वेदतिव्यम् ॥

भावार्थभाषाः - जे एका परमेश्वराची उपासना करतात व विद्येचे ग्रहण करतात, शत्रूंवर विजय प्राप्त करतात आणि प्रजेला सतत आनंदी ठेवतात तेच धार्मिक विद्वान सुखी होतात. ॥ १५ ॥