०५०

• देवता - सूर्यः
• ऋषिः - प्रस्कण्वः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

उ᳓द् उ त्यं᳓ जात᳓वेदसं
देवं᳓ वहन्ति केत᳓वः
दृशे᳓ वि᳓श्वाय सू᳓रियम्

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
jātávedasam ← jātávedas- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tyám ← syá- ~ tyá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

u ← u (invariable)

út ← út (invariable)

devám ← devá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ketávaḥ ← ketú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

vahanti ← √vah- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

dr̥śé ← √dr̥ś- (root)
{case:DAT, number:SG}

sū́ryam ← sū́rya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

víśvāya ← víśva- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

उत् । ऊं॒ इति॑ । त्यम् । जा॒तऽवे॑दसम् । दे॒वम् । व॒ह॒न्ति॒ । के॒तवः॑ ।
दृ॒शे । विश्वा॑य । सूर्य॑म् ॥

• ud
• [adverb]
• “up.”

• u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• tyaṃ ← tyam ← tya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “that.”

• jātavedasaṃ ← jātavedasam ← jātavedas
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Agni; fire.”

• devaṃ ← devam ← deva
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• vahanti ← vah
• [verb], plural, Present indikative
• “transport; bring; marry; run; drive; vāhay; drive; run; pull; nirvāpay; blow; transport; discharge; assume; remove.”

• ketavaḥ ← ketu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “banner; ketu; sunbeam; enemy; sign; Premna spinosa Roxb.; comet; signal; signal; luminosity.”

• dṛśe ← dṛś
• [verb noun]
• “see; observe; view; visit; look; learn; meet; read; teach; examine; watch; see; notice; perceive; diagnose; travel to; show; detect; know; know; understand; understand; follow.”

• viśvāya ← viśva
• [noun], dative, singular, neuter
• “ginger; myrrh; universe.”

• sūryam ← sūrya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “sun; Surya; sūrya [word]; right nostril; twelve; Calotropis gigantea Beng.; sūryakānta; sunlight; best.”

केतवः प्रज्ञापकाः सूर्याश्वाः यद्वा सूर्यरश्मयः सूर्यं सर्वस्य प्रेरकमादित्यम् उदु वहन्ति ऊर्ध्वं वहन्ति । उ इति पादपूरणः । उक्तं च - ‘ मिताक्षरेष्वनर्थकाः कमीमिद्विति’ (निरु. १. ९)। किमर्थम् । विश्वाय विश्वस्मै भुवनाय दृशे द्रष्टुम् । यथा सर्वे जनाः सूर्यं पश्यन्ति तथोर्ध्वं वहन्तीत्यर्थः । कीदृशं सूर्यम् । त्यं प्रसिद्धं जातवेदसं जातानां प्राणिनां वेदितारं जातप्रज्ञं जातधनं वा देवं द्योतमानम् । अत्र निरुक्तम् - उद्वहन्ति तं जातवेदसं देवमश्वाः केतवो रश्मयो वा सर्वेषां भूतानां संदर्शनाय सूर्यम् ’ ( निरु. १२. १५) इति ॥ जातवेदसम् । जातानि वेत्तीति जातवेदाः । ‘ गतिकारकयोरपि पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वं च ’ इति असुन् पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वं च । दृशे । ‘दृशे विख्ये च (पा. सू. ३. ४. ११ ) इति तुमर्थे निपातितः । सूर्यम् । ‘ राजसूयसूर्यं ’ इत्यादिना ‘षू प्रेरणे इत्यस्मात् क्यपि रुडागमसहितो निपातितः । अतः प्रत्ययस्य पित्त्वानुदात्तत्वे धातुस्वरेणाद्युदात्तत्वम् ॥

त्यं तं जातवेदसं जातानां वेदितारम् । ‘गतिकारकयोरपि’ इत्यसुन्प्रत्ययः । जातप्रज्ञानं वा सूर्यं देवं देवनादिगुणयुक्तं उद्वहन्ति ऊर्ध्वं वहन्ति केतवो रश्मयः दृशे द्रष्टुम् । ‘दृशे विख्ये च’ इति निपात्यते । विश्वाय विश्वार्थं विश्वं लोको यथा एनं पश्येत् तदनुरूपमुद्वहन्ति । स्मैभावाभावश्छान्दंसः ।

त्यं तं इमं देवं जातवेदसं जातप्रज्ञं जातानां वेदितारं केतवो रश्मय उद्वहन्ति ऊर्ध्वं वहन्ति दृशे द्रष्टुं विश्वाय विश्वार्थं, विश्वो लोको यथैनं पश्येदिति ।

देवं सूर्यं जातवेदसं जातानां वेदितारं देवं केतवो रश्मयः उद्वहन्ति विस्वस्य लोकस्य दृशे दर्शनार्थमिति ॥

English translation:

“His coursers bear on high the divine all-knowing Sun, that he may be seen by all (the worlds).”

Up do the beacons convey this god Jātavedas,
the Sun, for all to see.

HIS bright rays bear him up aloft, the God who knoweth all that lives,
Surya, that all may look on him.

Aloft his beams now bring the god Who knows all creatures that are born, That all may look upon the Sun.

Thee, all-knowing god, Thy rays bear upwards, The sun for all to see.

His rays bear up the god
Who knoweth all,
The sun for all to see.

Dort fahren den Gott Jatavedas seine Strahlen herauf, auf daß die ganze Welt den Sonnengott schaue.

Den Wesenkenner führen schon empor die Strahlen, ihn, den Gott, Dass jedermann die Sonne schau.

Вот лучи везут вверх
Того бога, Джатаведаса,
Чтобы все (существа) увидели солнце.

• सूर्यः
• प्रस्कण्वः काण्वः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

अब पचासवें सूक्त का आरम्भ है। उसके पहिले मंत्र में कैसे लक्षण वाला सूर्य है,इस विषय का उपदेश अगले मंत्र में किया है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! तुम जैसे (केतवः) किरणें (विश्वाय) सबके (दृशे) दीखने (उ) और दिखलाने के योग्य व्यवहार के लिये (त्यम्) उस (जातवेदसम्) उत्पन्न किये हुए पदार्थों को प्राप्त करनेवाले (देवम्) प्रकाशमान (सूर्य्यम्) रविमंडल को (उद्वहन्ति) ऊपर वहती हैं वैसे ही गृहाश्रम का सुख देने के लिये सुशोभित स्त्रियों को विवाह विधि से प्राप्त होओ ॥१॥

भावार्थभाषाः - धार्मिक माता पिता आदि विद्वान् लोग जैसे घोड़े रथ को और किरणें सूर्य्य को प्राप्त करती हैं ऐसे ही विद्या और धर्म के प्रकाशयुक्त अपने तुल्य स्त्रियों से सब पुरुषों का विवाह करावें ॥१॥

अन्वय: तत्रादिमे मंत्रे कीदृग्लक्षणः सूर्योऽस्तीत्युपदिश्यते।

(उत्) ऊर्ध्वार्थे (उ) वितर्के (त्यम्) अमुम् (जातवेदसम्) यो जातान् पदार्थान् विंदति तम् (देवम्) देदीप्यमानम् (वहन्ति) प्राप्नुवन्ति (केतवः) किरणाः (दृशे) द्रष्टुं दर्शयितुं वा। इदं #केन्प्रत्ययान्तं निपातनम् (विश्वाय) सर्वेषां दशनव्यवहाराय (सूर्य्यम्) सवितृलोकम्। यास्कमुनिरिमं मंत्रमेवं व्याख्यातवान्। उद्वहन्ति तं जातवेदसं देवमश्वाः केतवो रश्मयो वा सर्वेषां भूतानां संदर्शनाय सूर्य्यम्। निरु० १२।१५। ॥१॥ #[‘दृशे विख्येच’ अ० ३।४।११। इत्यनने सूत्रेण। सं०।]

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्या ! यूयं यथा केतवो रश्मयो विश्वाय दृश उदुत्यं जातवेदसं देवं सूर्य्यमुद्वहन्ति तथा गृहाश्रमसुखदर्शनाय सुशोभनाः स्त्रिय उद्वहत ॥१॥

भावार्थभाषाः - धार्मिका जना यथाश्वा रथं किरणाश्च सूर्यं वहंत्येवं विद्याधर्मप्रकाशयुक्ताः स्वसदृशाः स्त्रियः सर्वान्पुरुषानुद्वाहयेयुः ॥१॥

या सूक्तात परमेश्वर व अग्नीच्या कार्यकारण दृष्टान्ताद्वारे राजाचे गुणवर्णन केल्याने या सूक्तार्थाची पूर्वसूक्तार्थाबरोबर संगती जाणली पाहिजे.

भावार्थभाषाः - धार्मिक माता पिता इत्यादी विद्वान लोकांनी जसे घोडे रथाला व किरणे सूर्याला वहन करतात तसेच विद्या व धर्माने प्रकाशित असलेल्या त्यांच्या सारख्याच स्त्रियांशी पुरुषांचा विवाह करवावा. ॥ १ ॥

• देवता - सूर्यः
• ऋषिः - प्रस्कण्वः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

अ᳓प त्ये᳓ ताय᳓वो यथा
न᳓क्षत्रा यन्ति अक्तु᳓भिः
सू᳓राय विश्व᳓चक्षसे

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
ápa ← ápa (invariable)

tāyávaḥ ← tāyú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

tyé ← syá- ~ tyá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

yathā ← yathā (invariable)

aktúbhiḥ ← aktú- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

nákṣatrā ← nákṣatra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

yanti ← √i- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

sū́rāya ← sū́ra- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

viśvácakṣase ← viśvácakṣas- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

अप॑ । त्ये । ता॒यवः॑ । य॒था॒ । नक्ष॑त्रा । य॒न्ति॒ । अ॒क्तुऽभिः॑ ।
सूरा॑य । वि॒श्वऽच॑क्षसे ॥

• apa
• [adverb]
• “away.”

• tye ← tya
• [noun], nominative, plural, masculine
• “that.”

• tāyavo ← tāyavaḥ ← tāyu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “thief.”

• yathā
• [adverb]
• “equally; as; so that; like; how; yathā [word]; that; wherein.”

• nakṣatrā ← nakṣatra
• [noun], nominative, plural, neuter
• “Nakṣatra; celestial body; nakṣatra [word]; pearl.”

• yanty ← yanti ← i
• [verb], plural, Present indikative
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• aktubhiḥ ← aktu
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “night; dark; beam.”

• sūrāya ← sūra
• [noun], dative, singular, masculine
• “sun.”

• viśvacakṣase ← viśva
• [noun]
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• viśvacakṣase ← cakṣase ← cakṣas
• [noun], dative, singular, masculine
• “eye; look; radiance.”

त्ये तायवो यथा प्रसिद्धास्तस्करा इव नक्षत्रा नक्षत्राणि देवगृहरूपाणि । देवगृहा वै नक्षत्राणि ’ (तै. ब्रा. १. ५. २. ६) इति श्रुत्यन्तरात् । यद्वा । इह लोके कर्मानुष्ठाय’ ये स्वर्गं प्राप्नुवन्ति ते नक्षत्ररूपेण दृश्यन्ते । तथा च श्रूयते - यो वा इह यजतेऽमुँ स लोकं नक्षते तन्नक्षत्राणां नक्षत्रत्वम् ’ (तै. ब्रा. १. ५. २. ५) इति । यद्वा । तेषां सुकृतिनां ज्योतींषि नक्षत्राण्युच्यन्ते, ‘सुकृतां वा एतानि ज्योतीँषि यन्नक्षत्राणि ’ ( तै. सं. ५. ४. १. ३) इत्याम्नानात् । यास्कस्त्वाह ‘ नक्षत्राणि नक्षतेर्गतिकर्मणो नेमानि क्षत्राणीति च ब्राह्मणम् ’ ( निरु. ३, २० ) इति । तथाविधानि नक्षत्राणि अक्तुभिः रात्रिभिः सह अप यन्ति अपगच्छन्ति । विश्वचक्षसे विश्वस्य सर्वस्य प्रकाशकस्य सूराय सूर्यस्यागमनं दृष्ट्वेति शेषः। तस्करा नक्षत्राणि च रात्रिभिः सह सूर्य आगमिष्यतीति भीत्या पलायन्ते इत्यर्थः । तायुरिति स्तेननाम, ‘तायुः तस्करः ’ (नि. ३. २४. ७ ) इति तन्नामसु पाठात् । अतुरिति रात्रिनाम, शर्वरी अक्तुः ’ ( नि. १. ७. ४) इति तत्र पाठात् ॥ यथा । ‘ यथेति पादान्ते ’ इति सर्वांनुदात्तत्वम् । नक्षत्रा । ‘ नक्ष गतौ ।’ अमिनक्षियजिबन्धिपतिभ्योऽत्रन् ’ ( उ. सू. ३. ३८५) इति अत्रन्प्रत्ययः । नित्त्वादाद्युदात्तत्वम् । नभ्राण्नपात्’ इत्यत्र वृत्तौ त्वेवमुक्तं – न क्षरति न क्षीयत इति वा नक्षत्रम् । क्षीयतेः क्षरतेर्वा नक्षत्रमिति निपात्यते । (का. ६. ३. ७५ ) इति । ‘ शेश्छन्दसि बहुलम् ’ इति शेर्लोपः । यन्ति । ‘ इण् गतौ । ‘ इणो यण् ’ इति यणादेशः । सुराय विश्वचक्षसे । विश्वं चष्टे प्रकाशयतीति विश्वचक्षाः । चक्षेर्बहुलं शिञ्च ’ (उ. सू. ४. ६७२ ) इति असुन्प्रत्ययः । शित्त्वेन सार्वधातुकत्वात् ख्याञादेशाभावः। उभयत्र ‘ षष्ठ्यर्थे चतुर्थी वक्तव्या’ (पा. म. २. ३. ६२. १ ) इति चतुर्थी ॥

English translation:

“(At the approach) of the all-illuminating Sun, the constellations depart with the night, like thieves.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Nakṣatrāṇi = lunar asterims or stars, in genitive ral, which are abodes of the gods or the visible forms of pious person ns after death: devagṛha vai nakṣatrāṇi, the constellations are verily the abodes of the gods; yo vā iha yajate amum. lokam. nakṣate = he who performs worship here obtains the next world; sukṛtam. vā etāni jyotiṃṣi yan nakṣatrāṇi = those constellations are the luminaries of those who practise religious acts, i.e. those who by attending to religious duties in this world attain svarga, are beheld in the form of constellations: iha loke karmānuṣṭhāya yi svargam prāpnuvanti te nakṣatrarūpeṇa dṛṣyante

Away like thieves go these heavenly bodies with the night,
before the Sun, who has his gaze on all.

The constellations pass away, like thieves, together with their beams,
Before the all-beholding Sun.

Away like thieves the stars depart, By the dark nights accompanied, At the all-seeing Sun’s approach.

Wie Diebe schleichen jene Gestirne mit dem nächtlichen Dunkel davon vor dem allschauenden Surya.

Wie Diebe schleichen sich davon die Sterne schon mit ihrem Schein Vor dem allsehnden Sonnengott.

Прочь, как воры, спешат
Вместе с ночами звезды
От всевидящего солнца.

• सूर्यः
• प्रस्कण्वः काण्वः
• पिपीलिकामध्यानिचृद्गायत्री
• षड्जः

फिर कौन किसके लिये क्या करें, इस विषय का उपदेश अगले मंत्र में किया है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे स्त्री पुरुषो ! तुम (यथा) जैसे (अक्तुभिः) रात्रियों के साथ (नक्षत्रा) नक्षत्र आदि क्षय रहित लोक और (तायवः) वायु (विश्वचक्षसे) विश्व के दिखानेवाले (सूराय) सूर्य्य लोक के अर्थ (अपयन्ति) संयुक्त वियुक्त होते हैं वैसे ही विवाहित स्त्रियों के साथ संयुक्त वियुक्त हुआ करो ॥२॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालंकार है। जैसे रात्रि में नक्षत्र लोक चन्द्रमा के साथ और प्राण शरीर के साथ वर्त्तते हैं वैसे विवाह करके स्त्री और पुरुष आपस में वर्त्ता करें ॥२॥

अन्वय: पुनः के कस्मै किं कुर्युरित्युपदिश्यते।

(अप) पृथग्भावे (त्ये) अमी (तायवः) सूर्य्यपालका वायवः (यथा) येत प्रकारेण (नक्षत्रा) नक्षत्राणि क्षयरहिता लोकाः (यन्ति) (अक्तुभिः) रात्रिभिः (सूराय) सूर्य्यलोकाय (विश्वचक्षसे) विश्वस्य चक्षुर्दर्शनं यस्मात्तस्मै ॥२॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे स्त्री पुरुषा ! यूयं यथाऽक्तुभिः सह वर्त्तमानानि नक्षत्रा नक्षत्राणि लोकास्त्ये तायवो वायवश्च विश्वचक्षसे सूरायापयन्ति तथा विवाहिताभिः स्त्रीभिः सह संयोगवियोगान्कुरुत ॥२॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालंकारः। यथा रात्रौ नक्षत्राणि चन्द्रेण प्राणश्च शरीरेण सह वर्त्तन्ते तथा विवाहितस्त्रीपुरुषौ वर्त्तेयाताम् ॥२॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जसे रात्री नक्षत्रलोक चंद्राबरोबर व प्राण शरीराबरोबर असतात तसे विवाह करून स्त्री-पुरुषांनी आपापसात वागावे. ॥ २ ॥

• देवता - सूर्यः
• ऋषिः - प्रस्कण्वः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

अ᳓दृश्रम् अस्य केत᳓वो
वि᳓ रश्म᳓यो ज᳓नाँ अ᳓नु
भ्रा᳓जन्तो अग्न᳓यो यथा

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
ádr̥śram ← √dr̥ś- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:MED}

asya ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ketávaḥ ← ketú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ánu ← ánu (invariable)

jánān ← jána- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

raśmáyaḥ ← raśmí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ví ← ví (invariable)

agnáyaḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

bhrā́jantaḥ ← √bhrāj- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

yathā ← yathā (invariable)

अदृ॑श्रम् । अ॒स्य॒ । के॒तवः॑ । वि । र॒श्मयः॑ । जना॑न् । अनु॑ ।
भ्राज॑न्तः । अ॒ग्नयः॑ । य॒था॒ ॥

• adṛśram ← dṛś
• [verb], plural, Root aorist (Ind.)
• “see; observe; view; visit; look; learn; meet; read; teach; examine; watch; see; notice; perceive; diagnose; travel to; show; detect; know; know; understand; understand; follow.”

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• ketavo ← ketavaḥ ← ketu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “banner; ketu; sunbeam; enemy; sign; Premna spinosa Roxb.; comet; signal; signal; luminosity.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• raśmayo ← raśmayaḥ ← raśmi
• [noun], nominative, plural, masculine
• “beam; rein; sunbeam; shininess; cord.”

• janāṃ ← jana
• [noun], accusative, plural, masculine
• “people; national; man; relative; jan; Janaloka; person; jana [word]; man; attendant; Jana; foreigner; inhabitant; group.”

• anu
• [adverb]
• “subsequently; behind; along; towards; because.”

• bhrājanto ← bhrājantaḥ ← bhrāj
• [verb noun], nominative, plural
• “shine; glitter; look.”

• agnayo ← agnayaḥ ← agni
• [noun], nominative, plural, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• yathā
• [adverb]
• “equally; as; so that; like; how; yathā [word]; that; wherein.”

अस्य सूर्यस्य केतवः प्रज्ञापकाः रश्ययः दीप्तयः जनान् अनु वि अदृश्रं जातान् सर्वान् अनुक्रमेण प्रेक्षन्ते । सर्वं जगत्प्रकाशयन्तीत्यर्थः। तत्र दृष्टान्तः। भ्राजन्तः दीप्यमानाः अग्नयो यथा अग्नय इव ॥ अदृश्रम् ।’ दृशिर प्रेक्षणे ’ । वर्तमाने लुङ् । ‘ इरितो वा’ (पा. सू. ३. १. ५७ ) इति च्लेः अङादेशः । ‘ ’ इत्यनुवृत्तौ ‘ बहुलं छन्दसि ’ ( पा. सू. ७. १.८) इति रुडागमः । अत एव बहुलवचनात् ऋदृशोऽङि गुणः’ इति गुणाभावः इत्युक्तम् । तिङां तिङो भवन्ति ’ इति प्रथमपुरुषबहुवचनस्योत्तमपुरुषैकवचनादेशः। प्रथमपुरुषान्त एवं शाखान्तरे श्रूयते -अदृश्रन्नस्य केतवः (अ. सं. १३. २. १८) इति । जनान् इत्यस्य नकारस्य संहितायां रुत्वयत्वादि पूर्ववत् । भ्राजन्तः । शपः पित्त्वादनुदात्तत्वम् । शतुश्च लसार्वधातुकस्वरेण धातुस्वर एव शिष्यते ॥

English translation:

“His illuminating rays behold men in succession, like blazing fires.”

His beacons have appeared; his rays (extend) widely throughout the peoples,
flashing like fires.

I separate pādas a and b and supply a verb of extension with b. Most tr. take ádṛśram as the main verb of the whole verse. Although my interpretation requires more machinery, it takes account of the fact that ví is vanishingly rare with the root √dṛś (though it must be admitted that there’s an example in the nearby Praskaṇva hymn I.46.11), while it is common with roots like √tan ‘stretch’, which also appears regularly with raśmí-. Cf. X.129.5 vítato raśmíḥ. However, the standard tr. is certainly possible. Elizabeth Tucker also suggests that since ví is fairly common with √bhrāj, that might be the verb to understand with bc: “… his rays flashing widely through the peoples like fires.” Of course, ordinarily participles with preverbs are univerbated, but not always.

His herald rays are seen afar refulgent o’er the world of men,
Like flames of fire that burn and blaze.

His beams, his rays, have shone afar Athwart the many homes of men, Flaming aloft like blazing fires.

Seine Vorzeichen, die Strahlen sind unter den Menschen weit sichtbar geworden, wie Feuer erglänzend.

Es zeigten seine Lichter sich, die Strahlen durch die Völker hin, Wie Feuerflammen glänzendhell.

Далеко стали видны его знаки –
Лучи среди людей,
Сверкающие, как огни.

• सूर्यः
• प्रस्कण्वः काण्वः
• गायत्री
• षड्जः

फिर वे कैसे हों, इस विषय का उपदेश अगले मंत्र में किया है।

पदार्थान्वयभाषाः - (यथा) जैसे (अस्य) इस सविता के (भ्राजन्तः) प्रकाशमान (अग्नयः) प्रज्वलित (केतवः) जनानेवाली (रश्मयः) किरणें (जनान) मनुष्यादि प्राणियों को (अनु) अनुकूलता से प्रकाश करती हैं वैसे मैं अपनी विवाहित स्त्री और अपने पति ही को समागम के योग्य देखूं अन्य को नहीं ॥३॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालंकार है। जैसे प्रज्वलित हुए अग्नि और सूर्य्यादिक बाहर सब में प्रकाशमान हैं वैसे ही अन्तरात्मा में ईश्वर का प्रकाश वर्त्तमान है इसके जानने के लिये सब मनुष्यों को प्रयत्न करना योग्य है उस परमात्मा की आज्ञा से परस्त्री के साथ पुरुष और परपुरुष के संग स्त्री व्यभिचार को सब प्रकार छोड़ के पाणिगृहीत अपनी-२ स्त्री और अपने-२ पुरुष के साथ ऋतुगामी ही होवें ॥३॥

अन्वय: पुनस्ते कीदृशा भवेयुरित्युपदिश्यते।

(अदृश्रम्) प्रेक्षेयम्। अत्र लिङर्थे लङ् शपो लुक् रुडागमश्च। (अस्य) सूर्य्यस्य (केतवः) ज्ञापकाः (वि) विशेषार्थे (रश्मयः) किरणाः (जनान्) मनुष्यादीन्प्राणिनः (अनु) पश्चात् (भ्राजन्तः) प्रकाशमानाः (अग्नयः) प्रज्वलिता वह्नयः (यथा) येन प्रकारेण ॥३॥

पदार्थान्वयभाषाः - यथाऽस्य सूर्य्यस्य भ्राजन्तोऽग्नयः केतवो रश्मयो जनाननुभ्राजन्तः सन्ति तथाहं स्वस्त्रियं स्वपुरुषञ्चैव गम्यत्वेन व्यदृश्रं नान्यथेति यावत् ॥३॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालंकारः। यथा प्रदीप्ता अग्नयः सूर्य्यादयो वहिः सर्वेषु प्रकाशन्ते तथैवांतरात्मनीश्वरस्य प्रकाशो वर्त्तते। एतद्विज्ञानाय सर्वेषां मनुष्याणां प्रयत्नः कर्त्तुं योग्योस्ति तदाज्ञया परस्त्रीपुरुषैः सह व्यभिचारं सर्वथा विहाय विवाहिताः स्व स्व स्त्रीपुरुषा ऋतुगामिन एव स्युः ॥३॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जसा प्रज्वलित झालेला अग्नी व सूर्य इत्यादी बाहेर सर्वात प्रकाशमान असतात. तसेच अंतरात्म्यात ईश्वराचा प्रकाश वर्तमान आहे हे जाणण्यासाठी सर्व माणसांनी प्रयत्न करावेत. त्या परमेश्वराच्या आज्ञेने परस्त्रीबरोबर पुरुष व परपुरुषाबरोबर स्त्रीने व्यभिचार सोडून पाणिग्रहीत आपापल्या स्त्रीबरोबर व आपापल्या पुरुषाबरोबर ऋतुगामी व्हावे. ॥ ३ ॥

• देवता - सूर्यः
• ऋषिः - प्रस्कण्वः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

तर᳓णिर् विश्व᳓दर्शतो
ज्योतिष्कृ᳓द् असि सूरिय
वि᳓श्वम् आ᳓ भासि रोचन᳓म्

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
taráṇiḥ ← taráṇi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

viśvádarśataḥ ← viśvádarśata- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

asi ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

jyotiṣkŕ̥t ← jyotiṣkŕ̥t- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sūrya ← sū́rya- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

bhāsi ← √bhā- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

rocanám ← rocaná- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

víśvam ← víśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

त॒रणिः॑ । वि॒श्वऽद॑र्शतः । ज्यो॒तिः॒ऽकृत् । अ॒सि॒ । सू॒र्य॒ ।
विश्व॑म् । आ । भा॒सि॒ । रो॒च॒नम् ॥

• taraṇir ← taraṇiḥ ← taraṇi
• [noun], nominative, singular, masculine
• “energetic; agile.”

• viśvadarśato ← viśva
• [noun]
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• viśvadarśato ← darśataḥ ← darśata
• [noun], nominative, singular, masculine
• “beautiful; visible; beautiful.”

• jyotiṣkṛd ← jyotiṣkṛt
• [noun], nominative, singular, masculine

• asi ← as
• [verb], singular, Present indikative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• sūrya
• [noun], vocative, singular, masculine
• “sun; Surya; sūrya [word]; right nostril; twelve; Calotropis gigantea Beng.; sūryakānta; sunlight; best.”

• viśvam ← viśva
• [noun], accusative, singular, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• bhāsi ← bhā
• [verb], singular, Present indikative
• “look; shine; show; look like; glitter; reflect.”

• rocanam ← rocana
• [noun], accusative, singular, neuter
• “light; celestial sphere.”

हे सूर्य त्वं तरणिः तरिता अन्येन गन्तुमशक्यस्य महतोऽध्वनो गन्ता असि । तथा च स्मर्यते- ‘ योजनानां सहस्रे द्वे द्वे शते द्वे च योजने । एकेन निमिषार्धेन क्रममाण नमोऽस्तु ते’ इति । यद्वा । उपासकानां रोगात् तारयितासि । ‘ आरोग्यं भास्करादिच्छेत् ’ इति स्मरणात् ।

तथा विश्वदर्शतः विश्वैः सर्वैः प्राणिभिर् दर्शनीयः । आदित्यदर्शनस्य चण्डालादिदर्शनजनितपापनिर्हरणहेतुत्वात् । तथा च आपस्तम्बः - ‘ दर्शने ज्योतिषां दर्शनम्’ इति ।
यद्वा । विश्वं सकलं भूतजातं दर्शतं द्रष्टव्यं प्रकाश्यं येन स तथोक्तः ।

तथा ज्योतिष्कृत् ज्योतिषः प्रकाशस्य कर्ता । सर्वस्य वस्तुनः प्रकाशयितेत्यर्थः । यद्वा । चन्द्रादीनां रात्रौ प्रकाशयिता । रात्रौ हि अम्मयेषु चन्द्रादिबिम्बेषु सूर्यकिरणाः प्रतिफलिताः सन्तोऽन्धकार निवारयन्ति यथा द्वारस्थदर्पणोपरि निपतिताः सूर्यरश्मयो गृहान्तर्गतं तमो निवारयन्ति तद्वदित्यर्थः । यस्मादेवं तस्मात् विश्वं व्याप्तं रोचनं रोचमानमन्तरिक्षम् आ समन्तात् भासि प्रकाशयसि । यद्वा ।

हे सूर्य अन्तर्यामितया सर्वस्य प्रेरक परमात्मन् तरणिः संसाराब्धेस्तारकः असि । यस्मात् त्वं विश्वदर्शतः विश्वैः सर्वैर्मुमुक्षुभिः दर्शतः द्रष्टव्यः साक्षात्कर्तव्यः इत्यर्थः । अधिष्ठानसाक्षात्कारे ह्यारोपितं निवर्तते । ज्योतिष्कृत् ज्योतिषः सूर्यादेः कर्ता। तथा चाम्नायते - चन्द्रमा मनसो जातश्चक्षोः सूर्यो अजायत’ (तै. आ. ३. १२.६) इति । ईदृशस्त्वं चिद्रूपतया विश्वं सर्वं दृश्यजातं रोचनं रोचमानं दीप्यमानं यथा भवति तथा आ भासि प्रकाशयसि। चैतन्यस्फुरणे हि सर्वं जगत् दृश्यते । तथा चाम्नायते- तमेव भान्तमनुभाति सर्वं तस्य भासा सर्वमिदं विभाति ( क. उ. ५. १५ ) इति ॥

तरणिः । ‘ तॄ प्लवनतरणयोः । अस्मादन्तर्भावितण्यर्थात् “ अर्तिसृभृधृधम्यश्यवितॄभ्योऽनिः’ इति अनिप्रत्ययः । प्रत्ययाद्युदात्तत्वम् ।

ज्योतिः करोतीति ज्योतिष्कृत् । ‘क्विप् च इति क्विप् । ‘ नित्यं समासेऽनुत्तरपदस्थस्य ’ इति विसर्जनीयस्य षत्वम्।

भासि। ‘भा दीप्तौ । अन्तर्भावितण्यर्थात् लटि अदादित्वात् शपो लुक् ॥

तरणिः क्षिप्रगामी पापानां तारयिता वा । तरतेरनिप्रत्ययः । विश्वदर्शतः विश्वं दर्शयितव्यं यस्य सः विश्वदर्शतः । दृशेरौणादिकोतच्प्रत्ययः, ‘बहुव्रीहौ विश्वं संज्ञायाम्’ इति विश्वशब्दस्यान्तोदात्तत्वम् । यद्वा - विश्वस्य दर्शयिता विश्वदर्शतः । व्यत्ययेन पूर्वपदान्तोदात्तत्वम् । ज्योतिष्कृत् ज्योतिषः प्रकाशस्य कर्ता उत्पादयिता । यद्वा - ज्योतिषां ग्रहनक्षत्रादीनां कर्ता उद्भावयिता, त्वदधीनप्रकाशत्वात्तेषाम् । यथाहुः - ‘सूर्याभिमुखानि दीप्यन्ते’ इति । हे सूर्य ईदृशस्त्वमसि सत्वं विश्वां रोचनं प्रकाशकं ग्रहनक्षत्रादिकं सुषुम्नाख्येन रश्मिनानुप्रविश्य आभासि दृश्यसे लोकेन, तानि वा प्रकाशयसि, तस्मादुच्यते ‘ज्योतिष्कृदसि’ इति ॥

English translation:

“You, Sūrya, outstrip all in speed; you are visible to all; you are the source of light; you shine throughout the entire firmament.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Smṛti states that the sun moves 2,202 yojanas in a half a winkle of the eye;

Jyotiṣkṛt = giving light to all things, even to the moon and the plural nets, by night; for, they are of a watery substance from which the rays of the sun are reflected (like a mirror in a door-way reflecting sun’s rays, to light up a chamber); metaphysical explanation: sun is the supreme spirit, who enables all beings to pass over the ocean of existence, who is beheld by all desiring final emancipation, who authors true light, and who illuminates everything through the light of the mind

Transiting, visible to all, a light-maker are you, o Sun.
You illuminate the whole luminous realm.

I don’t understand Geldner’s “pünktlich” for taráṇiḥ, which does not seem to reflect any of the possible meanings of √tṝ ‘cross over, surpass, etc.’. Here the idea is clearly that the Sun crosses the sky.

Swift and all beautiful art thou, O Surya, maker of the light,
Illuming all the radiant realm.

Swift-moving, visible to all, Maker of light thou art, O Sun, Illuming all the shining space.

Overcoming, seen of all,
Light-making art thou, Surya;
Thou dost illumine all the firmament.

Pünktlich, allsichtbar, lichtmachend bist du Surya; du bescheinst den ganzen Lichthimmel.

Für alle sichtbar, schnellen Laufs erzeugst du Licht, o Sonnengott, Den ganzen Raum erhellest du.

Пересекающий (пространство), всем видный,
Создающий свет – (вот каков) ты, Сурья.
Ты даруешь все светлое пространство.

• सूर्यः
• प्रस्कण्वः काण्वः
• पिपीलिकामध्यानिचृद्गायत्री
• षड्जः

फिर वह कैसा है, इस विषय का उपदेश अगले मंत्र में किया है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (सूर्य्य) चराचर के आत्मा ईश्वर ! जिससे (विश्वदर्शतः) विश्व के दिखाने और (तरणिः) शीघ्र सबका आक्रमण करने (ज्योतिष्कृत्) स्वप्रकाश स्वरूप आप ! (रोचनम्) रुचिकारक (विश्वम्) सब जगत् को प्रकाशित करते हैं इसीसे आप स्वप्रकाशस्वरूप हैं ॥४॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालंकार है। जैसे सूर्य्य और बिजुली बाहर भीतर रहने वाले सब स्थूल पदार्थों को प्रकाशित करते हैं वैसे ही ईश्वर भी सब वस्तु मात्र को प्रकाशित करता है ॥४॥

अन्वय: पुनः स कीदृशइत्युपदिश्यते।

(तरणिः) क्षिप्रतया संप्लविता (विश्वदर्शतः) यो विश्वस्य दर्शयिता (ज्योतिष्कृत्) यो ज्योतिः प्रकाशात्मकैः सूर्यादिलोकं करोति सः (असि) (सूर्य) सर्वप्रकाशक सर्वात्मन् (विश्वम्) सर्वं जगत् (आ) समन्तात् (भासि) प्रकाशयसि (रोचनम्) अभिप्रेतं रुचिकरम् ॥४॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे सूर्य्येश्वर ! यतो विश्वदर्शतस्तरणिर्ज्योतिष्कृत् त्वं रोचनं विश्वमाभासि तस्मात्स्वयं प्रकाशोऽसि ॥४॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालंकारः। यथा सूर्य्यविद्युतौ बाह्याभ्यन्तरस्थान्मूर्त्तान् पदार्थान् प्रकाशेतान्तथेश्वरः सर्वमखिलं जगत् प्रकाशयति ॥४॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जसा सूर्य व विद्युत आत बाहेर राहणाऱ्या सर्व स्थूल पदार्थांना प्रकाशित करतात तसेच ईश्वरही सर्व वस्तूंना प्रकाशित करतो. ॥ ४ ॥

• देवता - सूर्यः
• ऋषिः - प्रस्कण्वः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

प्रत्य᳓ङ् देवा᳓नां᳐ वि᳓शः
प्रत्य᳓ङ्ङ् उ᳓द् एषि मा᳓नुषान्
प्रत्य᳓ङ् वि᳓श्वं सु᳓वर् दृशे᳓

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
devā́nām ← devá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

pratyáṅ ← pratyáñc- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

víśaḥ ← víś- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

eṣi ← √i- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

mā́nuṣān ← mā́nuṣa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

pratyáṅ ← pratyáñc- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

út ← út (invariable)

dr̥śé ← √dr̥ś- (root)
{case:DAT, number:SG}

pratyáṅ ← pratyáñc- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

svàr ← svàr- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

víśvam ← víśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

प्र॒त्यङ् । दे॒वाना॑म् । विशः॑ । प्र॒त्यङ् । उत् । ए॒षि॒ । मानु॑षान् ।
प्र॒त्यङ् । विश्व॑म् । स्वः॑ । दृ॒शे ॥

• pratyaṅ ← pratyañc
• [noun], nominative, singular, masculine
• “western; facing; westbound; backward; pratyañc [word]; inverted.”

• devānāṃ ← devānām ← deva
• [noun], genitive, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• viśaḥ ← viś
• [noun], accusative, plural, feminine
• “people; tribe; Vaisya; national; viś; real property; Vaisya.”

• pratyaṅṅ ← pratyaṅ ← pratyañc
• [noun], nominative, singular, masculine
• “western; facing; westbound; backward; pratyañc [word]; inverted.”

• ud
• [adverb]
• “up.”

• eṣi ← i
• [verb], singular, Present indikative
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• mānuṣān ← mānuṣa
• [noun], accusative, plural, masculine
• “man; man.”

• pratyaṅ ← pratyañc
• [noun], nominative, singular, masculine
• “western; facing; westbound; backward; pratyañc [word]; inverted.”

• viśvaṃ ← viśvam ← viśva
• [noun], accusative, singular, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• svar
• [adverb]
• “sun; sky; sunlight.”

• dṛśe ← dṛś
• [verb noun]
• “see; observe; view; visit; look; learn; meet; read; teach; examine; watch; see; notice; perceive; diagnose; travel to; show; detect; know; know; understand; understand; follow.”

हे सूर्य त्वं देवानां विशः मरुन्नामकान देवान् । मरुतो वै देवानां विशः ’ (तै. सं. २. २. ५. ७) इति श्रुत्यन्तरात् । तान् मरुत्संज्ञकान देवान् प्रत्यङ् उदेषि तान्प्रतिगच्छन्नुदयं प्राप्नोषि । तेषामभिमुखं यथा भवति तथेत्यर्थः । तथा मानुषान् मनुष्यान् प्रत्यङ्ङुदेषि । तेऽपि यथा अस्मदभिमुख एव सूर्य उदेतीति मन्यन्ते । तथा विश्वं व्याप्तं स्वः स्वर्लोकं दृशे द्रष्टुं प्रत्यङ् उदेषि । यथा स्वर्लोकवासिनो जनाः स्वस्वाभिमुख्येन पश्यन्ति तथोदेषीत्यर्थः । एतदुक्तं भवति । लोकत्रयवर्तिनो जनाः सर्वेऽपि स्वस्वाभिमुख्येन सूर्यं पश्यन्तीति । तथा चाम्नायते -‘तस्मात्सर्वं एव मन्यते मां प्रत्युदगात्’ (तै. सं. ६. ५. ४. २) इति । प्रत्यङ् । प्रति अञ्चतीति प्रत्यङ्। ‘अञ्चु गति पूजनयोः । ‘ ऋत्विक् ’ इत्यादिना क्विन्। अनिदिताम्’ इति नलोपः। उगिदचाम्’ इति नुम् ॥ हल्ङ्यादिसंयोगान्तलोपौ। संयोगान्तलोपस्यासिद्धत्वात् उपधादीर्घनलोपयोरभावः। ‘क्विन्प्रत्ययस्य कुः ( पा. सू. ८. २. ६२ ) इति कुत्वम्। अनिगन्तोऽञ्चतौ ’ ( पा. सू. ६. २. ५२ ) इति अनिगन्तः इति पर्युदासात् पूर्वपदप्रकृतिस्वराभावे कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् । एषि । इण् गतौ । सिपि अदादित्वात् शपो लुक् । आदेशप्रत्यययोः’ इति षत्वम् । स्वः । सुपूर्वात् अर्तेः विच् । गुणे यणादेशः। न्यङ्स्वरौ स्वरितौ च’ इति स्वरितत्वम्। दृशे । दृशिर् प्रेक्षणे’ इत्यस्मात् ‘दृशे विख्ये च’ इति तुमर्थे निपातितः ॥ ॥ ७ ॥

English translation:

“You rise in the presence of the Maruts, you rise in the presence of mankind, and so as to be seen in the presence of the whole (region) of heaven.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Prayam devānām viśaḥ = before the men or people of the gods, i.e. the Maruts (who are elsewhere designated: maruto vai devānām viśaḥ)

Facing the clans of the gods, facing the descendants of Manu do you go up,
facing all, (for them) to see the sun—

Thou goest to the hosts of Gods, thou comest hither to mankind,
Hither all light to be beheld.

Thou risest toward the host of gods And toward the race of men: toward all. That they may see the heavenly light.

Den Clanen der Götter zugewandt, den Menschen zugewandt, gehst du auf, der ganzen Welt zugewandt, auf daß sie das Sonnenlicht sehe.

Hin zu der Götter Stämmen und hin zu den Menschen steigst du auf, Zu allem hin, als Licht zu schaun.

Обращенный к родам богов,
Обращенный к людям, ты восходишь,
Обращенный ко всему – чтобы видели солнечный свет!

• सूर्यः
• प्रस्कण्वः काण्वः
• यवमध्याविराड्गायत्री
• षड्जः

फिर वह जगदीश्वर कैसा है, इस विषय का उपदेश अगले मंत्र में किया है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे जगदीश्वर ! जो आप (देवानाम्) दिव्य पदार्थों वा विद्वानों के (विशः) प्रजा (मानुषान्) मनुष्यों को (प्रत्यङ्ङुदेषि) अच्छे प्रकार प्राप्त हो और सब के आत्माओं में (प्रत्यङ्) प्राप्त होते हो इससे (विश्वस्वर्दृशे) सब सुखों के देखने के अर्थ सबों के (प्रत्यङ्) प्रत्यगात्मरूप से उपासनीय हो ॥५॥

भावार्थभाषाः - जिससे ईश्वर सब कहीं व्यापक सबके आत्मा का जाननेवाला और सब कर्मों का साक्षी है इसलिये यही सब सज्जन लोगों को नित्य उपासना करने के योग्य है ॥५॥

अन्वय: पुनः स जगदीश्वरः कीदृशइत्युपदिश्यते।

(प्रत्यङ्) यः प्रत्यञ्चति सः (देवानाम्) दिव्यानां पदार्थानां विदुषां वा (विशः) प्रजाः (प्रत्यङ्) प्रत्यञ्चतीति (उत्) ऊर्ध्वे (एषि) (मानुषान्) मनुष्यान् (प्रत्यङ्) यत्प्रत्यञ्चति तत् (विश्वम्) सर्वम् (स्वः) सुखम् (दृशे) द्रष्टुम् ॥५॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे जगदीश्वर ! यस्त्वं देवानां विशो मानुषान् प्रत्यङ्ङुदेष्युत्कृष्टतया प्राप्तोसि सर्वेषामात्मसु प्रत्यङ्ङसि तस्माद्विश्वं स्वर्दृशे प्रत्यङ्ङुपासनीयोऽसि ॥५॥

भावार्थभाषाः - यत ईश्वरः सर्वव्यापकः सकलान्तर्यामी समस्तकर्मसाक्षी वर्त्तते तस्मादयमेव सर्वैः सज्जनैरुपासनीयोऽस्ति ॥५॥

भावार्थभाषाः - ईश्वर सर्वत्र व्यापक सर्वांच्या आत्म्याला जाणणारा व सर्व कर्मांचा साक्षीदार आहे तोच सर्व सज्जन लोकांनी नित्य उपासना करावी असा आहे. ॥ ५ ॥

• देवता - सूर्यः
• ऋषिः - प्रस्कण्वः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

ये᳓ना पवाक+ च᳓क्षसा
भुरण्य᳓न्तं ज᳓नाँ अ᳓नु
तुवं᳓ वरुण प᳓श्यसि

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
cákṣasā ← cákṣas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

pāvaka ← pāvaká- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

yéna ← yá- (pronoun)
{case:INS, gender:M, number:SG}

ánu ← ánu (invariable)

bhuraṇyántam ← √bhuraṇy- (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

jánān ← jána- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

páśyasi ← √paś- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

varuṇa ← váruṇa- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

येन॑ । पा॒व॒क॒ । चक्ष॑सा । भु॒र॒ण्यन्त॑म् । जना॑न् । अनु॑ ।
त्वम् । व॒रु॒ण॒ । पश्य॑सि ॥

• yenā ← yad
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “who; which; yat [pronoun].”

• pāvaka
• [noun], vocative, singular, masculine
• “pure; purifying; pure; āgneya; clear; bright; bright.”

• cakṣasā ← cakṣas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “eye; look; radiance.”

• bhuraṇyantaṃ ← bhuraṇyantam ← bhuraṇy
• [verb noun], accusative, singular
• “be active.”

• janāṃ ← jana
• [noun], accusative, plural, masculine
• “people; national; man; relative; jan; Janaloka; person; jana [word]; man; attendant; Jana; foreigner; inhabitant; group.”

• anu
• [adverb]
• “subsequently; behind; along; towards; because.”

• tvaṃ ← tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• varuṇa
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Varuna; varuṇa [word]; Crataeva religiosa Forst.; Varuṇa; varuṇādi.”

• paśyasi ← paś
• [verb], singular, Present indikative
• “see; view; watch; meet; observe; think of; look; examine; behold; visit; understand.”

हे पावक सर्वस्य शोधक वरुण अनिष्टनिवारक सूर्य त्वं जनान् जातान् प्राणिनः भुरण्यन्तं धारयन्तं पोषयन्तं वा इमं लोकं येन चक्षसा प्रकाशेन अनु पश्यसि अनुक्रमेण प्रकाशयसि तं प्रकाशं स्तुम इति शेषः । यद्वा । उत्तरस्यामृचि संबन्धः। तेन चक्षसा व्येषीति। तथा च यास्केनोक्तं – तत्ते वयं स्तुम इति वाक्यशेषोऽपि वोत्तरस्यामन्वयस्तेन व्येषि ’ ( निरु. १२. २३) इति । भुरण्यन्तम् । भुरण धारणपोषणयोः’ । कण्वाि दित्वात् यक् । ततः शतरि कर्तरि शप् । अदुपदेशात् लसार्वधातुकानुदात्तत्वे यक एव स्वरः शिष्यते । वरुण । वृञ् वरणे । अस्मादन्तर्भावितण्यर्थात् ‘ कॄवृदारिभ्य उनन् ’ ( उ. सू. ३. ३३३ ) इति उनन्प्रत्ययः । अत्र वरुणशब्देनादित्य एवोच्यते । तथा चान्यत्राम्नातं- तस्यै मित्रश्च वरुणश्चाजायेताम् ’ (तै. ब्रा. १. १. ९. २) इति । ‘ मित्रश्च वरुणश्च धाता चार्यमा च’ ( तै. आ. १. १३. ३ ) इति च ॥

English translation:

“With that light with which you, the purifier and defender from evil, look upon this creature-bearing world.”

With which as your eye, o purifying Varuṇa, you look upon
the one bustling throughout the peoples.

The first mention of any divine being but the Sun. The question here is whether we have two additional gods or one. The two vocatives pāvaka and varuṇa are in two different pādas (a, c), and the former is almost exclusively used elsewhere of Agni. However, already in the hymn (vs. 1) another standard epithet of Agni, jātávedas-, has been applied to a different god (Sūrya), and so it may be that aspects of Agni, an alter ego of the Sun in some sense, are being distributed to other gods in this hymn. Moreover, the sun is regularly considered Varuṇa’s eye, but not, I think, Agni’s. Renou, however, takes pāvaka as Agni.

The other question is the identity of the “bustling one” (bhuraṇyánt-). The root √bhur and its derivatives are sometimes used of Agni and this referent is possible here, but I think it more likely that it refers to the human ritualist, who is active at the dawn sacrifice.

With that same eye of thine wherewith thou lookest brilliant Varuna,
Upon the busy race of men,

Er ist das Auge, mit dem du lauterer Varuna unter den Menschen Wandelnden beschaust.

Mit welchem Aug’, o flammender, o Varuna, den eifrigen Im Menschenvolke du beschaust,

(Он – тот) глаз, которым, о чистый,
Ты смотришь, о Варуна,
На деятельного среди людей.

• सूर्यः
• प्रस्कण्वः काण्वः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

फिर वह ईश्वर कैसा है, इस विषय का उपदेश अगले मंत्र में किया है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (पावक) पवित्रकारक (वरुण) सबसे उत्तम जगदीश्वर ! आप (येन) जिस (चक्षसा) विज्ञान प्रकाश से (भुरण्यन्तम्) धारण वा पोषण करते हुए लोकों वा (जनान्) मनुष्यादि को (अनुपश्यसि) अच्छे प्रकार देखते हो उस ज्ञान प्रकाश से हम लोगों को संयुक्त कृपापूर्वक कीजिये ॥६॥

भावार्थभाषाः - परमेश्वर की उपासना के विना किसी मनुष्य को विज्ञान वा पवित्रता होने का संभव नहीं हो सकता इससे सब मनुष्यों को एक पमेश्वर ही की उपासना करनी चाहिये ॥६॥

अन्वय: पुनः स कीदृशइत्युपदिश्यते।

(येन) वक्ष्यमाणेन (पावक) पवित्रकारकेश्वर (चक्षसा) प्रकाशेन (भुरण्यन्तम्) धरन्तम् (जनान्) मनुष्यादीन् (अनु) पश्चादर्थे (त्वम्) उक्तार्थः (वरुण) सर्वोत्कृष्ट (पश्यसि) संप्रेक्षसे ॥६॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे पावक वरुण जगदीश्वर ! त्वं येन चक्षसा विज्ञानप्रकाशेन भुरण्यन्तं लोकं जनाँश्चानुपश्यसि तेन युक्तानस्मान् कृपया संपादय ॥६॥

भावार्थभाषाः - नहि परमेश्वरोपासनेन विना कस्यचिद्विज्ञानं पवित्रता च संभवति तस्मात्सर्वैर्मनुष्यैरेक एवेश्वर उपासनीयः ॥६॥

भावार्थभाषाः - परमेश्वराच्या उपासनेशिवाय एखाद्या माणसाला विज्ञान व पवित्रता प्राप्त करणे अशक्य आहे. त्यासाठी सर्व माणसांनी एकाच परमेश्वराची उपासना केली पाहिजे. ॥ ६ ॥

• देवता - सूर्यः
• ऋषिः - प्रस्कण्वः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

वि᳓ द्या᳓म् एषि र᳓जस् पृथु᳓
अ᳓हा मि᳓मानो अक्तु᳓भिः
प᳓श्यञ् ज᳓न्मानि सूरिय

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
dyā́m ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

eṣi ← √i- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

pr̥thú ← pr̥thú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

rájaḥ ← rájas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ví ← ví (invariable)

áhā ← áhar ~ áhan- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

aktúbhiḥ ← aktú- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

mímānaḥ ← √mā- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

jánmāni ← jánman- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

páśyan ← √paś- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

sūrya ← sū́rya- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

वि । द्याम् । ए॒षि॒ । रजः॑ । पृ॒थु । अहा॑ । मिमा॑नः । अ॒क्तुऽभिः॑ ।
पश्य॑न् । जन्मा॑नि । सू॒र्य॒ ॥

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• dyām ← div
• [noun], accusative, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• eṣi ← i
• [verb], singular, Present indikative
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• rajas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “powder; menorrhea; dust; Rajas; atmosphere; rajas; pollen; passion; rajas [word]; sindūra; rust; tin; impurity; dark; sky.”

• pṛthv ← pṛthū ← pṛthu
• [noun], accusative, plural, neuter
• “broad; wide; great; flat; pṛthu [word]; far.”

• ahā ← aha
• [noun], accusative, plural, neuter
• “day; aha [word]; day.”

• mimāno ← mimānaḥ ← mā
• [verb noun], nominative, singular
• “weigh; measure; total; last; weigh; measure; give away; transform.”

• aktubhiḥ ← aktu
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “night; dark; beam.”

• paśyañ ← paśyan ← paś
• [verb noun], nominative, singular
• “see; view; watch; meet; observe; think of; look; examine; behold; visit; understand.”

• janmāni ← janman
• [noun], accusative, plural, neuter
• “birth; reincarnation; lineage; origin; race; metempsychosis; parentage; descent; appearance; age; birthplace; beginning; being.”

• sūrya
• [noun], vocative, singular, masculine
• “sun; Surya; sūrya [word]; right nostril; twelve; Calotropis gigantea Beng.; sūryakānta; sunlight; best.”

हे सूर्य त्वं पृथु विस्तीर्णं रजः लोकम् । ‘लोका रजांस्युच्यन्ते’ (निरु. ४. १९) इति यास्कः । कं लोकम् । द्याम् अन्तरिक्षलोकं वि एषि विशेषेण गच्छसि । किं कुर्वन् । अहा अहानि अक्तुभिः रात्रिभिः सह मिमानः उत्पादयन् । आदित्यगत्यधीनत्वात् अहोरात्रविभागस्य । तथा जन्मानि जननवन्ति भूतजातानि पश्यन् प्रकाशयन् ॥ रजस्पृथु इत्यत्र ‘छन्दसि वाप्राम्रेडितयोः’ ( पा. सू. ८. ३. ४९ ) इति विसर्जनीयस्य सत्वम् । अहा। ‘शेश्छन्दसि बहुलम्’ इति शेर्लोपः। मिमानः । माङ् माने ’ । जौहोत्यादिकः । शानचि श्लौ द्विर्भावे भृञामित्’ इति अभ्यासस्य इत्वम् । आभ्यस्तयोरातः’ इति आकारलोपः । ‘ अभ्यस्तानामादिः’ इति अभ्यस्तस्याद्युदात्तत्वम् । जन्मानि । जनी प्रादुर्भावे’। अन्येभ्योऽपि दृश्यन्ते ’ इति मनिन् । नित्त्वादाद्युदात्तत्वम् ॥

English translation:

“You traverse the vast ethereal space, measuring days and nights, and contemplating all that have birth.”

Across heaven you go, the broad realm, measuring the days with the nights, looking upon the races, o Sun.

Traversing sky and wide mid-air, thou metest with thy beams our days,
Sun, seeing all things that have birth.

The broad air traversing, the sky, Thou metest, Sun, the days with nights, Seeing all creatures that are born.

Du durchläufst den Himmel, den weiten Luftraum, indem du die Tage durch die Nächte bemissest und die Geschöpfe beschaust, o Surya.

Mit dem gehst Wesen schauend du zum Himmel und zum weiten Raum, Die Tag’ erhellend, Sonnengott!

Проходишь небо, широкое темное пространство,
Меряя дни ночами,
Глядя на (все) поколения (людей), о Сурья.

• सूर्यः
• प्रस्कण्वः काण्वः
• विराड्गायत्री
• षड्जः

फिर वह क्या करता है, इस विषय का उपदेश अगले मंत्र में किया है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (सूर्य्य) चराचराऽत्मन् परमेश्वर ! आप, जैसे सूर्य्य लोक (अक्तुभिः) प्रसिद्ध रात्रियों से (पृथु) विस्तारयुक्त (रजः) लोकसमूह और (अहा) दिनों को (विमानः) निर्माण करता हुआ (पृथु) बड़े-२ (रजः) लोकों को प्राप्त होके नियम व्यवस्था करता है वैसे हम लोगों के (जन्मानि) पहिले पिछले और वर्त्तमान जन्मों को (पश्यन्) देखते हुए (व्येषि) अनेक प्रकार से जानने और प्राप्त होनेवाले हो ॥७॥

भावार्थभाषाः - जिसने सूर्य्य आदि लोक बनाये और सब जीवों के पाप-पुण्य को देख के ठीक-२ उनके सुख-दुःख रूप फलों को देता है वही सबका सत्य-२ न्यायाकारी राजा हैं ऐसा सब मनुष्य जानें ॥७॥

अन्वय: पुनः स किं करोतीत्युपदिश्यते।

(वि) विशेषार्थे (द्याम्) प्रकाशम् (एषि) (रजः) लोकसमूहम् (पृथु) विस्तीर्णम् (अहा) अहानि दिनानि (मिमानः) प्रक्षिपन् विभजन् (अक्तुभिः) रात्रिभिः (पश्यन्) समीक्षमाणः (जन्मानि) पूर्वापरवर्त्तमानानि (सूर्य्य) चराऽचरात्मन् ॥७॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे सूर्य्य जगदीश्वर ! त्वं यथा सविताऽक्तुभिः पृथुरजोऽहा मिमानः सन् पृथुरजः प्राप्य व्यवस्थापयति तथा सर्वतः पश्यन् सर्वेषां जन्मानि व्येषि ॥७॥

भावार्थभाषाः - येन सूर्यादि जगद्रच्यते सर्वेषां जीवानां पापपुण्यानि कर्म्माणि दृष्ट्वा यथायोग्यं तत्फलानि प्रदीयन्ते स एव सर्वेषां सत्यो न्यायधीशो राजास्तीति सर्वैर्मनुष्यैर्मन्तव्यम् ॥७॥

भावार्थभाषाः - ज्याने सूर्य इत्यादी गोल निर्माण केलेले आहेत व जीवांच्या पापपुण्याप्रमाणे यथायोग्य सुखदुःखरूपी फळ देतो तोच सर्वांचा खराखुरा न्यायी राजा आहे, हे माणसांनी जाणावे. ॥ ७ ॥

• देवता - सूर्यः
• ऋषिः - प्रस्कण्वः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

सप्त᳓ त्वा हरि᳓तो र᳓थे
व᳓हन्ति देव सूरिय
शोचि᳓ष्केशं विचक्षण

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
harítaḥ ← harít- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

ráthe ← rátha- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

saptá ← saptá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

deva ← devá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

sūrya ← sū́rya- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

váhanti ← √vah- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

śocíṣkeśam ← śocíṣkeśa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vicakṣaṇa ← vicakṣaṇá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

स॒प्त । त्वा॒ । ह॒रितः॑ । रथे॑ । वह॑न्ति । दे॒व॒ । सू॒र्य॒ ।
शो॒चिःऽके॑शम् । वि॒ऽच॒क्ष॒ण॒ ॥

• sapta ← saptan
• [noun], nominative, singular, neuter
• “seven; seventh.”

• tvā ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• harito ← haritaḥ ← harit
• [noun], nominative, plural, feminine
• “mare; quarter.”

• rathe ← ratha
• [noun], locative, singular, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• vahanti ← vah
• [verb], plural, Present indikative
• “transport; bring; marry; run; drive; vāhay; drive; run; pull; nirvāpay; blow; transport; discharge; assume; remove.”

• deva
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• sūrya
• [noun], vocative, singular, masculine
• “sun; Surya; sūrya [word]; right nostril; twelve; Calotropis gigantea Beng.; sūryakānta; sunlight; best.”

• śociṣkeśaṃ ← śociṣkeśam ← śociṣkeśa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Agni.”

• vicakṣaṇa
• [noun], vocative, singular, masculine
• “expert; wise; discerning; clear-sighted; conversant(p); bright.”

हे सूर्य देव द्योतमान विचक्षण सर्वस्य प्रकाशयितः सप्त सप्तसंख्याकाः हरितः अश्वाः रसहरणशीला रश्मयो वा त्वा त्वां वहन्ति प्रापयन्ति। कीदृशम् । रथे अवस्थितमिति शेषः । तथा शोचिष्केशम् । शोचींषि तेजांस्येव यस्मिन् केशा इव दृश्यन्ते स तथोक्तः तम् । हरितः इति आदित्याश्वानां संज्ञा, ‘ हरित आदित्यस्य ’ (नि. १. १५. ३) इति निघण्टावुक्तत्वात् ॥ शोचिष्केशम् । ‘ शुच दीप्तौ ।’ अर्चिशुचिहुसृपि ’ इत्यादिना इसिप्रत्ययान्तः अन्तोदात्तः । स एव बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वेन शिष्यते । नित्यं समासेऽनुत्तरपदस्थस्य ’ इति विसर्जनीयस्य षत्वम् ॥

हे देव सूर्य त्वां सप्त सर्पणशीलाः हरितः रसभरणा रश्मयः रथे रंहसो रमन्तेऽस्मिन्नाप इति वा रथे मण्डले वहन्ति शोचिष्केशं दीप्तरश्मिं केशस्थानीया रश्मयः केशाः । हे विचक्षण प्रकाशक । चष्टिर्दर्शनकर्मा । विविधं चष्टे पश्यतीति विचचक्षणः । ‘अनुदात्तेतश्च हलादेः’ इति युच् । स त्वमस्मभ्यं चक्षुर्देहीति ॥

English translation:

“Divine and light-diffusing Sūrya, your seven coursers bear you, bright-haired, in your car.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Sapta haritaḥ = seven rays; seven horses = seven days of the week; or, is there an allusion to seven scattered prismatic rays?

Seven fallow bay mares convey you, the flame-haired, in your chariot— o wide-gazing god Sun.

The reassignment of Agni epithets continues in this verse: śocíṣkeśa- ‘flamehaired’ is otherwise only of Agni.

Seven Bay Steeds harnessed to thy car bear thee, O thou farseeing One,
God, Surya, with the radiant hair.

The seven bay mares that draw thy car, Bring thee to us, far-seeing god, O Sūrya of the gleaming hair.

Sieben Falbinnen fahren dich zu Wagen, Gott Surya, den Flammenhaarigen, du Weitschauender.

Es fahren sieben Stuten dich, o Sonnengott, weitschauender, Im Wagen dich lichthaarigen.

Семь рыжих кобылиц везут тебя,
Пламенновласого, на колеснице,
О Сурья, бог, видящий издалека.

• सूर्यः
• प्रस्कण्वः काण्वः
• पिपीलिकामध्यानिचृद्गायत्री
• षड्जः

फिर वह कैसा है, इस विषय का उपदेश अगले मंत्र में किया है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (विचक्षण) सबको देखने (देव) सुख देने हारे (सूर्य्य) ज्ञानस्वरूप जगदीश्वर जैसे (सप्त) हरितादि सात (हरितः) जिनसे रसों को हरता है वे किरणें (शोचिष्केशम्) पवित्र दीप्ति वाले सूर्य्यलोक को (रथे) रमणीय सुन्दरस्वरूप रथ में (वहन्ति) प्राप्त करते हैं वैसे (त्वा) आपको गायत्री आदि वेदस्थ सात छन्द प्राप्त कराते हैं ॥८॥

भावार्थभाषाः - इस मंत्र में वाचकलुप्तोपमालंकार है। हे मनुष्यो ! जैसे रश्मियों के विना सूर्य्य का दर्शन नहीं हो सकता वैसे ही वेदों को ठीक-२ जाने विना परमेश्वर का दर्शन नहीं हो सकता ऐसा निश्चय जानो ॥८॥

अन्वय: पुनः स कीदृश इत्युपदिश्यते।

(सप्त) सप्तविधाः किरणाः (त्वा) त्वाम् (हरितः) यैः किरणै रसान् हरति त आदित्यरश्मयः। हरितइत्यादिष्टोपयोजनना०। निघं० १।१५। (रथे) रमणीये लोके (वहन्ति) (देव) दातः (सूर्य्य) ज्ञानस्वरूप ज्ञानप्रापक वा (शोचिष्केशम्) शोचींषि केशा दीप्तयो रश्मयो यस्य तं सूर्य्यलोकम् (विचक्षण) विविधान् दर्शक ॥८॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे विचक्षण देव सूर्य जगदीश्वर ! यथा सप्त हरितः शोचिष्केशं रथे वहन्ति तथा त्वा सप्त छन्दांसि प्रापयन्ति ॥८॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालंकारः। हे मनुष्या यथा किरणैर्विना सूर्य्यस्य दर्शनं न भवति तथैव वेदाभ्यासमन्तरा परमात्मनो दर्शनं नैव जायत इति बोध्यम् ॥८॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. हे माणसांनो ! जसे किरणांशिवाय सूर्याचे दर्शन होऊ शकत नाही. तसेच वेदांना ठीक ठीक जाणल्याशिवाय परमेश्वराचे दर्शन होऊ शकत नाही, हे निश्चयपूर्वक जाणावे. ॥ ८ ॥

• देवता - सूर्यः
• ऋषिः - प्रस्कण्वः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

अ᳓युक्त सप्त᳓ शुन्ध्यु᳓वः
सू᳓रो र᳓थस्य नप्ति᳓यः
ता᳓भिर् याति स्व᳓युक्तिभिः

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
áyukta ← √yuj- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:MED}

saptá ← saptá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

śundhyúvaḥ ← śundhyú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

naptyàḥ ← naptī́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

ráthasya ← rátha- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

sū́raḥ ← sū́ra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sváyuktibhiḥ ← sváyukti- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

tā́bhiḥ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:INS, gender:F, number:PL}

yāti ← √yā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

अयु॑क्त । स॒प्त । शु॒न्ध्युवः॑ । सूरः॑ । रथ॑स्य । न॒प्त्यः॑ ।
ताभिः॑ । या॒ति॒ । स्वयु॑क्तिऽभिः ॥

• ayukta ← yuj
• [verb], singular, Root aorist (Ind.)
• “mix; use; endow; yoke; accompany; to practice Yoga; connect; hire; administer; compound; affect; add; concentrate; unite; join; prosecute; combine; supply; compound; attach to; appoint; fill; process; mobilize; mount; complement; eat; join; treat; coincide; affect; challenge.”

• sapta ← saptan
• [noun], accusative, plural, masculine
• “seven; seventh.”

• śundhyuvaḥ ← śundhyu
• [noun], accusative, plural, feminine
• “fine-looking; beautiful.”

• sūro ← sūraḥ ← sūra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “sun.”

• rathasya ← ratha
• [noun], genitive, singular, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• naptyaḥ ← naptī
• [noun], accusative, plural, feminine
• “daughter; granddaughter.”

• tābhir ← tābhiḥ ← tad
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• yāti ← yā
• [verb], singular, Present indikative
• “go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

• svayuktibhiḥ ← sva
• [noun]
• “own(a); respective(a); akin(p); sva [word]; individual; present(a); independent.”

• svayuktibhiḥ ← yuktibhiḥ ← yukti
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “method; moderation; caution; reason; magic trick; proof; reasoning; suitability; application; trick; reason; standard; intelligence; consideration; addition.”

सूरः सर्वस्य प्रेरकः सूर्यः शुन्ध्युवः शोधिका अश्वस्त्रियः तादृशीः सप्त सप्तसंख्याकाः अयुक्त स्वरथे योजितवान् । कीदृश्यः। रथस्य नप्त्यः न पातयित्र्यः । याभिर्युक्ताभिः रथो याति न पतति तादृशीभिरित्यर्थः । एवंभूताभिः ताभिः अश्वस्त्रीभिः स्वयुक्तिभिः स्वकीययोजनेन रथे संबद्धाभिः याति यज्ञगृहं प्रत्यागच्छति । अतस्तस्मै हविर्दातव्यमिति वाक्यशेषः ॥ अयुक्त । ‘युजिर योगे ’ । स्वरितेत्त्वात् कर्त्रभिप्राये आत्मनेपदम् । लुङि च्लेः सिच् । ’ एकाचः’ इति इट्प्रतिषेधः । ‘‘लिङ्सिचावात्मनेपदेषु’ ( पा. सू. १. २. ११ ) इति सिचः कित्त्वात् लघूपधगुणाभावः । ‘ झलो झलि’ इति सिचः सकारलोपः । चोः कुः’ इति कुत्वम् । शुन्ध्युवः । शुन्ध विशुद्धौ’। यजिमनिशुन्धिदसिजनिभ्यो युः ’ ( उ. सू. ३. ३०० ) इति युप्रत्ययः । शसि ‘ तन्वादीनां छन्दसि बहुलमुपसंख्यानम् ’ ( पा. सू. ६. ४. ७७. १ ) इति उवङादेशः । सूरः । ‘ षू प्रेरणे’। “ सुसूधागृधिभ्यः क्रन्’ ( उ. सू. २. १८२ ) इति क्रन्प्रत्ययः । नित्त्वादाद्युदात्तत्वम् । नप्त्यः । न पातयतीत्यर्थे ’ नप्तृनेष्ट्ट’ (उ. सू. २. २५२ ) इत्यादिना उणादिषु नप्तृशब्दस्तृजन्तो निपातितः। ‘ ऋन्नेभ्यो ङीप्’ इति ङीप् । यणादेशे ‘ उदात्तयणो हल्पूर्वात्’ इति ङीप उदात्तत्वम् । ‘ सुपां सुपो भवन्ति । इति शसो जसादेशः । ततो यणादेशे • उदात्तस्वरितयोर्यणः०’ इति स्वरितत्वम् । रेफलोपश्छान्दसः । उक्तं च - ‘ द्वौ चापरौ वर्णविकारनाशौ ’ ( का. ६. ३. १०९ ) इति । ‘ शाखान्तरे तु नप्त्र्यः इत्येव पठ्यते । स्वयुक्तिभिः । स्वकीयाः सूर्यसंबन्धिन्यो युक्तयो योजनानि यासाम् । बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् ॥

English translation:

“The Sun has yoked the seven mares that safely draw his chariot, and comes with them self-harnessed.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Sapta śundhyuvaḥ; aśva-stṛyaḥ = mares; they are also naptyaḥ, since the car does not fall because of them, yābhir na patati rathaḥ

He has yoked the seven sleek daughters of the Sun’s chariot.
With these of his own yoking he drives.

sū́raḥ: Although most take this as nom. sg. (Grassmann, Geldner, Thieme, Lüders), Renou makes a good case for it as gen. sg. (followed, it seems, by Witzel Gotō), also adducing V.31.11 sū́raś cid rátham.

Surya hath yoked the pure bright Seven, the daughters of the car; with these,
His own dear team, he goeth forth.

The Sun has yoked the seven bright mares, The shining daughters of his car: With that self-yoking team he speeds.

Surya hat die sieben sauberen Töchter des Wagens angeschirrt. Mit diesen, die sich selbst anschirren, fährt er.

Die Sonn’ hat sieben glänzende, des Wagens Töchter sich geschirrt, Mit selbst geschirrten fähret er.

Запряг (Сурья) семь чистых
Дочерей колесницы солнца.
На них, самозапрягающихся, ездит он.

• सूर्यः
• प्रस्कण्वः काण्वः
• पिपीलिकामध्यानिचृद्गायत्री
• षड्जः

फिर वह कैसा है, इस विषय का उपदेश अगले मंत्र में किया है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे ईश्वर ! जैसे (सूरः) सबका प्रकाशक जो (सप्त) पूर्वोक्त सात (नप्तः) नाश से रहित (शुन्ध्युवः) शुद्धि करनेवाली किरणें हैं उनको (रथस्य) रमणीयस्वरूप में (अयुक्त) युक्त करता और उनसे सहित प्राप्त होता है वैसे आप (ताभिः) उन (स्वयुक्तिभिः) अपनी युक्तियों से सब संसार को संयुक्त रखते हो ऐसा हमको दृढ़ निश्चय है ॥९॥

भावार्थभाषाः - इस मंत्र में वाचकलुप्तोपमालंकार है। जो सूर्य के समान आपही आपसे प्रकाश स्वरूप आकाश के तुल्य सर्वत्र व्यापक उपासकों को पवित्रकर्त्ता परमात्मा है वही सब मनुष्यों का उपास्यदेव है ॥९॥

अन्वय: पुनः सा #कीदृशीत्युपदिश्यते। *[हिन्दी लेखानुसार सः कीदृश इत्यु०। सं०]

(अयुक्त) योजयति (सप्त) पूर्वोक्ताः (शुन्ध्युवः) पवित्रहेतवो रश्मयोऽश्वाः। अत्र तन्वादीनां छन्दसि बहुलमुपसंख्यानम्। अ० ६।४।७७। अनेन वार्त्तिकेनोवङादेशः। (सूरः) यः सरति प्राप्नोति स सूर्यः (रथस्य) रमणाधिकरणस्य जगतो मध्ये (नप्तः) पातेन नाशेन रहिताः। अत्र सुपां सुलुग् इति जसः स्थाने सुः। नञुपपदात् पतधातोरिक्कृषादिभ्यः। अ० *३।१।८। इतीक्। तनिपत्योश्छन्दसि अ० ६।४।९९। अनेनोपधालोपः। इकारस्याकारादेशश्च। (ताभिः) व्याप्तिभिः (याति) प्राप्नोति (स्वयुक्तिभिः) स्वा युक्तयो योजनानि यासु ताभिः ॥९॥ #[अ० ३।३।१०८ इति सूत्र स्थवार्तिकेनेक् प्र०। सं०।]

पदार्थान्वयभाषाः - हे ईश्वर ! यथा सूरो याः सप्त नप्तः शुन्ध्युवः सन्ति ता रथस्य मध्येऽयुक्त तैः सह याति प्राप्नोति तथा त्वं स्वयुक्तिभिः सर्वं विश्वं जगत्संयोजयसीति वयं विजानीमः ॥९॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालंकारः। यः सूर्यवत् स्वयं प्रकाश आकाशमिव व्याप्त उपासकानां शुद्धिकरः परमेश्वरोस्ति स खलु सर्वैर्मनुष्यैरुपासनीयो वर्त्तते ॥९॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जो सूर्याप्रमाणे स्वतःचा स्वतःच प्रकाशस्वरूप, आकाशाप्रमाणे सर्वत्र व्यापक, उपासकांना पवित्र करणारा, असा परमेश्वर आहे, तोच सर्व माणसांचा उपास्य देव आहे. ॥ ९ ॥

• देवता - सूर्यः
• ऋषिः - प्रस्कण्वः काण्वः
• छन्दः - अनुष्टुप्

उ᳓द् वयं᳓ त᳓मसस् प᳓रि
ज्यो᳓तिष् प᳓श्यन्त उ᳓त्तरम्
देवं᳓ देवत्रा᳓ सू᳓रियम्
अ᳓गन्म ज्यो᳓तिर् उत्तम᳓म्

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular;; epic anuṣṭubh (424)
popular;; epic anuṣṭubh (424)
popular;; epic anuṣṭubh (424)
popular;; epic anuṣṭubh (424)

Morph
pári ← pári (invariable)

támasaḥ ← támas- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

út ← út (invariable)

vayám ← ahám (pronoun)
{case:NOM, number:PL}

jyótiḥ ← jyótis- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

páśyantaḥ ← √paś- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

úttaram ← úttara- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

devám ← devá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

devatrā́ ← devatrā́ (invariable)

sū́ryam ← sū́rya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

áganma ← √gam- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

jyótiḥ ← jyótis- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

uttamám ← uttamá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

उत् । व॒यम् । तम॑सः । परि॑ । ज्योतिः॑ । पश्य॑न्तः । उत्ऽत॑रम् ।
दे॒वम् । दे॒व॒ऽत्रा । सूर्य॑म् । अग॑न्म । ज्योतिः॑ । उ॒त्ऽत॒मम् ॥

• ud
• [adverb]
• “up.”

• vayaṃ ← vayam ← mad
• [noun], nominative, plural
• “I; mine.”

• tamasas ← tamas
• [noun], ablative, singular, neuter
• “dark; darkness; Tamas; tamas [word]; faint; tamas; gloom; ignorance.”

• pari
• [adverb]
• “from; about; around.”

• jyotiṣ ← jyotis
• [noun], accusative, singular, neuter
• “light; star; luminosity; fire; jyotis [word]; digestion; planet; light; sunlight.”

• paśyanta ← paśyantaḥ ← paś
• [verb noun], nominative, plural
• “see; view; watch; meet; observe; think of; look; examine; behold; visit; understand.”

• uttaram ← uttara
• [noun], accusative, singular, neuter
• “northern; following; upper; additional; better; more(a); last; concluding; superior; later(a); uttara [word]; prevailing; future; left; northerly; northerly; higher; second; dominant; excellent; chief(a).”

• devaṃ ← devam ← deva
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• devatrā
• [adverb]

• sūryam ← sūrya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “sun; Surya; sūrya [word]; right nostril; twelve; Calotropis gigantea Beng.; sūryakānta; sunlight; best.”

• aganma ← gam
• [verb], plural, Root aorist (Ind.)
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

• jyotir ← jyotiḥ ← jyotis
• [noun], accusative, singular, neuter
• “light; star; luminosity; fire; jyotis [word]; digestion; planet; light; sunlight.”

• uttamam ← uttama
• [noun], accusative, singular, neuter
• “best; excellent; highest; better; extreme; last; first; topmost; chief(a); higher; highest; maximal; uttama [word]; prevailing; finest.”

वयम् अनुष्ठातारः तमसस्परि तमस उपरि रात्रेरूर्ध्वं वर्तमानं तमसः पापात् परि उपरि वर्तमानं वा पापरहितमित्यर्थः । तथा चाम्नायते - उद्वयं तमसस्परीत्याह पाप्मा वै तमः पाप्मानमेवास्मादप हन्ति’ (तै. सं. ५. १. ८. ६) इति । ज्योतिः तेजस्विनम् उत्तरम् उद्गततरमुत्कृष्टतरं वा देवत्रा देवेषु मध्ये देवं दानादिगुणयुक्तं सूर्यं पश्यन्तः स्तुतिभिर्हविर्भिश्चोपासीनाः सन्तः उत्तमम् उत्कृष्टतमं ज्योतिः सूर्यरूपम् अगन्म प्राप्नवाम। तथा च श्रूयते - ‘ अगन्म ज्योतिरुत्तममित्याहासौ वा आदित्यो ज्योतिरुत्तममादित्यस्यैव सायुज्यं गच्छति’ (तै.सं. ५.१.८.६) इति ।

युक्तं चैतत्, ‘तं यथा यथोपासते तदेव भवन्ति’ इति श्रुत्यन्तरात् ॥

तमसस्परि। ‘ पञ्चम्याः परावध्यर्थे ’ इति विसर्जनीयस्य सत्वम् । ज्योतिष्पश्यन्तः । ‘ इसुसोः सामर्थ्ये ’ ( पा. सू. ८. ३. ४४ ) इति विसर्जनीयस्य षत्वम् । व्यपेक्षालक्षणं सामर्थ्यं तत्राङ्गीक्रियते ।

देवत्रा। देवमनुष्यपुरुषपुरुमर्त्येभ्यो द्वितीयासप्तम्योर्बहुलम् (पा. सू. ५. ४, ५६ ) इति सप्तम्यर्थे त्राप्रत्ययः । प्रत्ययस्वरः ।

अगन्म। ‘ छन्दसि लुङ्लङ्लिटः ’ इति प्रार्थनायां लङि ‘ बहुलं छन्दसि ’ इति शपो लुक् । ’ म्वोश्च ’ ( पा. सू. ८. २. ६५) इति धातोः मकारस्य नकारः । अडागम उदात्तः । पादादित्वात् निघाताभावः ।

उत्तमम् । तमपः पित्त्वाद् अनुदात्तत्वे प्राप्ते ‘ उत्तमशश्वत्तमौ सर्वत्र’ इति उञ्छादिषु पाठाद् अन्तोदात्तत्वम् (६.१.१६० उञ्छादीनां च)॥

English translation:

“Beholding the up-springing light above the darkness, we approach the divine Sun among the gods, the excellent light.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

An allusion to the spiritual sun: darkness connotes sin; approach to the sun is a reunion with the supreme spirit; aganma jyotiruttamam, we go to the best light, i.e. we become one with the spiritual light, sāyujyam gacchāmaḥ; tam yathā yathopāsate tad eva bhavati, he (the worshipper) becomes identical with that which he worships

Looking up from the darkness to the higher light, we
have come up to the Sun, god among the gods, the highest light.

Looking upon the loftier light above the darkness we have come
To Surya, God among the Gods, the light that is most excellent.

Athwart the darkness gazing up, To him the higher light, we now Have soared to Sūrya, the god Among the gods, the highest light.

Aus dem Dunkel heraus, das höhere Licht erblickend, dem Gott unter den Göttern, den Surya, sind wir zu dem höchsten Lichte gelangt.

Aus dem Dunkel hervor das höchste Licht erblickend, sind wir zu dem Gotte unter den Göttern, zum Suria, zum höchsten Lichte gelangt.

Мы под(нялись) из мрака,
Взирая на свет все выше.
К Сурье – богу среди богов
Мы отправились, к высшему свету.

• सूर्यः
• प्रस्कण्वः काण्वः
• निचृदनुष्टुप्
• गान्धारः

फिर उसको विद्वान्लोग किस प्रकार का जानें, इस विषय का उपदेश अगले मंत्र में किया है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यों ! जैसे (ज्योति) ईश्वर ने उत्पन्न किये प्रकाशमान सूर्य्य को (पश्यन्तः) देखते हुए (वयम्) हम लोग (तमसः) अज्ञानान्धकार से अलग होके (ज्योतिः) प्रकाशस्वरूप (उत्तरम्) सबसे उत्तम प्रलय से ऊर्ध्व वर्त्तमान वा प्रलय करनेहारा (देवत्रा) देव मनुष्य पृथिव्यादिकों में व्यापक (देवम्) सुख देने (उत्तमम्) उत्कृष्ट गुण कर्म स्वभाव युक्त (सूर्य्यम्) सर्वात्मा ईश्वर को (पर्युदगन्म) सब प्रकार प्राप्त होवें वैसे तुम भी उस को प्राप्त होओ ॥१०॥

भावार्थभाषाः - इस मंत्र में वाचकलुप्तोपमालंकार है। मनुष्यों को योग्य है कि परमेश्वर के सदृश कोई भी उत्तम पदार्थ नहीं और न इसकी प्राप्ति के विना मुक्ति सुख को प्राप्त होने योग्य कोई भी मनुष्य हो सकता है ऐसा निश्चित जानें ॥१०॥

अन्वय: पुनस्तं विद्वांसः कीदृशं जानीयुरित्युपदिश्यते।

(उत्) ऊर्ध्वेर्थे (वयम्) विद्वांसः (तमसः) आवरकादज्ञानादन्धकारात् (परि) परितः (ज्योतिः) ईश्वररचितं प्रकाशस्वरूपं सूर्य्यलोकं (पश्यन्तः) प्रेक्षमाणाः (उत्तरम्) सर्वोत्कृष्टं प्रलयादूर्ध्वं वर्त्तमानं संप्लवकर्त्तारम् (देवम्) दातारम् (देवत्रा) देवेषु विद्वत्सु मनुष्येषु पृथिव्यादिषु वा वर्त्तमानम् (सूर्य्यम्) सर्वात्मानम् (अगन्म) प्राप्नुयाम (ज्योतिः) प्रकाशम् (उत्तमम्) उत्कृष्टगुणकर्मस्वभावम् ॥१०॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्या ! यथा ज्योतिः पश्यन्तो वयं तमसः पृथग्भूते ज्योतिरुत्तमं देवत्रा देवमुत्तमं ज्योतिः सूर्य्यं परात्मानं पर्य्युदगन्मोत्कृष्टतया प्राप्नुयाम तथा युयमप्येतं प्राप्नुत ॥१०॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यैर्नहि परमेश्वरेण सदृशः कश्चिदुत्तमः प्रकाशकः पदार्थोऽस्ति न खल्वेतत्प्राप्तिमन्तरेण मुक्तिसुखं प्राप्तुं कोऽपि मनुष्योऽर्हतीति वेद्यम् ॥१०॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. परमेश्वरासारखा कोणताही पदार्थ उत्तम नाही व त्याच्या प्राप्तीशिवाय कोणताही मनुष्य मुक्तिसुख प्राप्त करू शकत नाही, हे निश्चित जाणावे. ॥ १० ॥

• देवता - सूर्यः
• ऋषिः - प्रस्कण्वः काण्वः
• छन्दः - अनुष्टुप्

उद्य᳓न्न् अद्य᳓ मित्रमह
आरो᳓हन्न् उ᳓त्तरां दि᳓वम्
हृद्रोग᳓म् म᳓म सूरिय
हरिमा᳓णं च नाशय

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular;; epic anuṣṭubh (424)
popular;; epic anuṣṭubh (424)
popular;; epic anuṣṭubh (424)
popular;; epic anuṣṭubh (424)

Morph
adyá ← adyá (invariable)

mitramahaḥ ← mitrámahas- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

udyán ← √i- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

āróhan ← √ruh- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

dívam ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

úttarām ← úttara- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

hr̥drogám ← hr̥drogá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

máma ← ahám (pronoun)
{case:GEN, number:SG}

sūrya ← sū́rya- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ca ← ca (invariable)

harimā́ṇam ← harimán- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

nāśaya ← √naś- 2 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

उ॒त्ऽयन् । अ॒द्य । मि॒त्र॒ऽम॒हः॒ । आ॒ऽरोह॑न् । उत्ऽत॑राम् । दिव॑म् ।
हृ॒त्ऽरो॒गम् । मम॑ । सू॒र्य॒ । ह॒रि॒माण॑म् । च॒ । ना॒श॒य॒ ॥

• udyann ← udyan ← udi ← √i
• [verb noun], nominative, singular
• “rise; originate; rise; increase.”

• adya
• [adverb]
• “now; today; then; nowadays; adya [word].”

• mitramaha ← mitra
• [noun], masculine
• “friend; Mitra; mitra [word]; sun; ally.”

• mitramaha ← maha
• [noun], vocative, singular, masculine
• “great; abundant.”

• ārohann ← ārohan ← āruh ← √ruh
• [verb noun], nominative, singular
• “board; hop on; climb; ascend; descend; ride; copulate; grow.”

• uttarāṃ ← uttarām ← uttara
• [noun], accusative, singular, feminine
• “northern; following; upper; additional; better; more(a); last; concluding; superior; later(a); uttara [word]; prevailing; future; left; northerly; northerly; higher; second; dominant; excellent; chief(a).”

• divam ← div
• [noun], accusative, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• hṛdrogam ← hṛd
• [noun], neuter
• “heart; heart; mind; breast; hṛd [word].”

• hṛdrogam ← rogam ← roga
• [noun], accusative, singular, masculine
• “disease; illness; ache; roga [word].”

• mama ← mad
• [noun], genitive, singular
• “I; mine.”

• sūrya
• [noun], vocative, singular, masculine
• “sun; Surya; sūrya [word]; right nostril; twelve; Calotropis gigantea Beng.; sūryakānta; sunlight; best.”

• harimāṇaṃ ← harimāṇam ← hariman
• [noun], accusative, singular, masculine
• “jaundice.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• nāśaya ← nāśay ← √naś
• [verb], singular, Present imperative
• “cure; destroy; kill; remove; māray; obstruct; expiate; eliminate.”

हे सूर्य सर्वस्य प्रेरक मित्रमहः सर्वेषामनुकूलदीप्तियुक्त अद्य अस्मिन् काले उद्यन् उदयं गच्छन् उत्तराम् उद्गततरां दिवम् अन्तरिक्षम् आरोहन आभिमुख्येन प्राप्नुवन् । यद्वा । दिवम् अन्तरिक्षम् उत्तराम् आरोहन् उत्कर्षेण प्राप्नुवन् । एवंविधस्त्वं मम हृद्रोगं हृदयगतमान्तरं रोगं हरिमाणं शरीरगतकान्तिहरणशीलं बाह्यं रोगम् । यद्वा । शरीरगतं हरिद्वर्णं रोगप्राप्तं वैवर्ण्यमित्यर्थः । तदुभयमपि नाशय । मां स्तोतारमुभयविधाद्रोगान्मोचयेत्यर्थः ॥ मित्रमहः । मित्रमनुकूलं महस्तेजो यस्यासौ । आमन्त्रितनिघातः । उत्तराम् । उत् इत्यनेन उपसर्गेण स्वसंसृष्टधात्वर्थो लक्ष्यते । तस्मादातिशायनिकः तरप्प्रत्ययः । प्रथमपक्षेऽन्तरिक्षविशेषणत्वेन द्रव्यप्रकर्षप्रतीतेः आम् न भवति । द्वितीये त्वारोहणक्रियायाः प्रकर्षो गम्यते इति किमेत्तिङव्ययघादाभ्वद्रव्यप्रकर्षे ’ ( पा. सू. ५. ४. ११ ) इति आमुः। प्रथमपक्षे टाप्तरपोः पित्त्वादनुदात्तत्वे उपसर्गस्वर एव शिष्यते । द्वितीये तु आम्प्रत्ययस्य सतिशिष्टत्वात् तस्यैव स्वरे प्राप्ते व्यत्ययेनाद्युदात्तत्वम् । वृषादिर्वा द्रष्टव्यः । स ह्याकृतिगणः । हृद्रोगम् । “ वा शोकप्यञ्रोगेषु’ ( पा. सू. ६.३.५१ ) इति हृदयशब्दस्य हृदादेशः । मम । ‘ युष्मदस्मदोर्ङसि’ इत्याद्युदात्तत्वम् । हरिमाणम् । ‘ हृञ् हरणे । ‘ जनिहृभ्यामिमनिन् ’ ( उ. सू. ४. ५८८ ) इति औणादिक इमनिन्प्रत्ययः । व्यत्ययेनान्तोदात्तत्वम् । यद्वा । हरिच्छब्दस्य वर्णवाचित्वात् वर्णदृढादिभ्यः ष्यञ् च ’ (पा. सू. ५. १. १२३) इति चकारात् इमनिन्प्रत्ययः । इष्ठेमेयःसु ’ इत्यनुवृत्तौ ‘ टेः’ इति टिलोपः ॥

English translation:

“Radiant with benevolent light, rising today and mountina into the highest heaven, do you O Sun, remove sickness of my heart, and the yellowness (of my body).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Hrḍ-roga = heart-burn or indigestion;

Harimāṇam = greenness (caused by bilious afflictions). Praśkaṇva was reportedly cured of leprosy or a cutaneous malady, with this praise of Sūrya; Śaunaka treats this as a mantra dedicated to the Sun to remove sin, heal disease, be an antidote to poison and as a means of obtaining present happiness and final liberation

As you go up today, o you of Mitra’s might, and mount the higher heaven,
banish my heart-affliction and jaundice, o Sun.

Rising this day, O rich in friends, ascending to the loftier heaven,
Surya remove my heart’s disease, take from me this my yellow hue.

Wenn Du heute aufgehst, du als Freund Geehrter, und am Himmel höher steigst, so vertreibe, o Surya, meine Herzkrankheit und Gelbsucht!

Aufgehend heute, o Freunderfreuer, aufsteigend zum höchsten Himmel, o Sonnengott, vertilge meine Herzkrankheit und meine Gelbsucht.

О почитаемый как друг, восходя сегодня
(И) поднимаясь на высшее небо,
Уничтожь, о Сурья,
Мою болезнь сердца и желтуху!

• सूर्यः
• प्रस्कण्वः काण्वः
• निचृदनुष्टुप्
• गान्धारः

फिर वह कैसा है, इस विषय का उपदेश अगले मंत्र में किया है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (मित्रमहः) मित्रो से सत्कार के योग्य (सूर्य्य) सब ओषधी और रोगनिवारण विद्याओं के जाननेवाले विद्वान् ! आप जैसे (अद्य) आज (उद्यन्) उदय को प्राप्त हुआ वा (उत्तमम्) कारण रूपी (दिवम्) दीप्ति को (आरोहन्) अच्छे प्रकार करता हुआ अन्धकार का निवारण कर दिन को प्रकट करता है वैसे मेरे (हृद्रोगम्) हृदय के रोगों और (हरिमाणम्) हरणशील चोर आदि को (नाशय) नष्ट कीजिये ॥११॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालंकार है। जैसे सूर्य के उदय में अन्धेर और चोरादि निवृत्त हो जाते हैं वैसे उत्तम वैद्य की प्राप्ति से कुपथ्य और रोगों का निवारण हो जाता है ॥११॥

अन्वय: पुनः स कीदृशोऽस्तीत्युपदिश्यते।

(उद्यन्) उदयं प्राप्नुवन्सन् (अद्य) अस्मिन्वर्त्तमाने दिने (मित्रमहः) यः सर्वमित्रैः पूज्यते तत्सम्बुद्धौ (आरोहन्) समारूढः सन् जगत्यारोहणं कुर्वन्वा (उत्तराम्) कारणरूपाम् (दिवम्) दीप्तिम् (हृद्रोगम्) यो हृदयस्याज्ञानादिज्वरादिरोगस्तम् (मम) मनुष्यादेः (सूर्य) सर्वोषधीरोगनिवारणविद्यावित् (हरिमाणम्) सुखहरणशीलं (च) समुच्चये (नाशय) ॥११॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मित्रमहः ! सूर्य विद्वंस्त्वं यथाऽद्योद्यन्नुत्तरां दिवमारोहन् सविताऽन्धकारं निवार्य्य दिनं जनयति तथा मम हृद्रोगं हरिमाणं च नाशय ॥११॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालंकारः। यथा सूर्य्योदयेऽन्धकारचोरादयो निवर्त्तन्ते तथा सद्वैद्ये प्राप्ते कृपथ्यरोगा निवर्त्तन्ते ॥११॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जसा सूर्याचा उदय झाल्यानंतर अंधःकार व चोर यांचे निवारण होते तसे उत्तम उत्तम वैद्याच्या प्राप्तीने कुपथ्य व रोगांचे निवारण होते. ॥ ११ ॥

• देवता - सूर्यः
• ऋषिः - प्रस्कण्वः काण्वः
• छन्दः - अनुष्टुप्

शु᳓केषु मे हरिमा᳓णं
रोपणा᳓कासु दध्मसि
अ᳓थो हारिद्रवे᳓षु मे
हरिमा᳓णं नि᳓ दध्मसि

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular;; epic anuṣṭubh (424)
popular;; epic anuṣṭubh (424)
popular;; epic anuṣṭubh (424)
popular;; epic anuṣṭubh (424)

Morph
harimā́ṇam ← harimán- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

me ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

śúkeṣu ← śúka- (invariable)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

dadhmasi ← √dhā- 1 (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

ropaṇā́kāsu ← ropaṇā́kā- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

átha ← átha (invariable)

hāridravéṣu ← hāridravá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

me ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

u ← u (invariable)

dadhmasi ← √dhā- 1 (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

harimā́ṇam ← harimán- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ní ← ní (invariable)

शुके॑षु । मे॒ । ह॒रि॒माण॑म् । रो॒प॒णाका॑सु । द॒ध्म॒सि॒ ।
अथो॒ इति॑ । हा॒रि॒द्र॒वेषु॑ । मे॒ । ह॒रि॒माण॒म् । नि । द॒ध्म॒सि॒ ॥

• śukeṣu ← śuka
• [noun], locative, plural, masculine
• “Śuka; parrot; Śuka.”

• me ← mad
• [noun], genitive, singular
• “I; mine.”

• harimāṇaṃ ← harimāṇam ← hariman
• [noun], accusative, singular, masculine
• “jaundice.”

• ropaṇākāsu ← ropaṇākā
• [noun], locative, plural, feminine

• dadhmasi ← dhā
• [verb], plural, Present indikative
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• atho
• [adverb]
• “now; but; furthermore.”

• hāridraveṣu ← hāridrava
• [noun], locative, plural, masculine

• me ← mad
• [noun], genitive, singular
• “I; mine.”

• harimāṇaṃ ← harimāṇam ← hariman
• [noun], accusative, singular, masculine
• “jaundice.”

• ni
• [adverb]
• “back; down.”

• dadhmasi ← dhā
• [verb], plural, Present indikative
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

मे मदीयं हरिमाणं शरीरगतं हरिद्वर्णस्य भावं शुकेषु तादृशं वर्णं कामयमानेषु पक्षिषु तथा रोपणाकासु शारिकासु पक्षिविशेषेषु दध्मसि स्थापयामः । अथो अपि च हारिद्रवेषु हरितालद्रुमेषु तादृग्वर्णवत्सु मे मदीयं हरिमाणं नि दध्मसि निदधीमहि । स च हरिमा तत्रैव सुखेनास्ताम् अस्मान् मा बाधिष्टेत्यर्थः ॥ दध्मसि । ‘इदन्तो मसि’ इति मस इकारागमः ॥

English translation:

“Let us transfer the yellowness (of my body) to the parrots, to the starlings, or to the haritāla (tree).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Haridrava = haritāla druma; this may be a reference to haridrava, a yellow vegetable power, yllow orpiment

In the parrots, in the ropanā-birds we place my jaundice.
And in the hāridrava-birds we deposit my jaundice.

Elizabeth Tucker comments “1.50.12 is AVS 1.22.4, AVP 1.28.4, the final verse of 4-verse compositions for getting rid of jaundice. However, it’s interesting that in both AV recensions the first verse refers to the sun, but it’s not the same as RV 1.50.11. The RV seems to have a tṛca which incorporates the verse that appears as 1.50.12 whereas AV tacks it on to a different tṛca. On the other hand, the 1st pl verb forms are jarring in RV 1.50.12, but in the AV they harmonise with other 1st pls.” This formal and structural argument suggests that the verse was taken over from Atharvan context, a possibility that its contents also support.

To parrots and to starlings let us give away my yellowness,
Or this my yellowness let us transfer to Haritala trees.

Auf die Papageien, auf die Ropanaka´s legen wir meine Gelbsucht und auf die Harisdrava´s legen wir meine Gelbsucht ab.

Auf die Papageien und die Drosseln legen wir meine Gelbsucht, auf die gelbfüssigen Vögel legen wir meine Gelbsucht nieder.

Попугаям – мою желтуху,
(Птицам) ропанака – мы оставляем,
А также (птицам) харидрава мою
Желтуху мы оставляем!

• सूर्यः
• प्रस्कण्वः काण्वः
• अनुष्टुप्
• गान्धारः

फिर वे क्या करें, इस विषय का उपदेश अगले मंत्र में किया है।

पदार्थान्वयभाषाः - जैसे श्रेष्ठ वैद्य लोग कहें वैसे हम लोग (शुक्रेषु) शुत्रों के समान किये हुए कर्मो और (रोपणाकासु) लेप आदि क्रियाओं से (मे) मेरे (हरिमाणम्) चित्त को खैंचने वाले रोगनाशक ओषधियों को (दध्मसि) धारण करें (अथो) इसके पश्चात् (हारिद्रवेषु) जो सुख हरने मल बहाने वाले रोग हैं उनमें (मे) अपने (हरिमाणम्) हरणशील चित्त को (निदध्मसि) निरन्तर स्थिर करें ॥१२॥

भावार्थभाषाः - मनुष्य लोग लेपनादि क्रियाओं से रोगों का निवारण करके बल को प्राप्त होवें ॥१२॥

अन्वय: पुनस्ते किं कुर्य्युरित्याह इत्युपदिश्यते।

(शुक्रेषु) शुक्रवत्कृतेषु कर्मसु (मे) मम (हरिमाणम्) हरणशीलं रोगम् (रोपणाकासु) रोपणं समन्तात्कामयन्ति तासु क्रियासु लिप्तास्वोषधीषु (दध्मसि) धरेम (अथो) आनन्तर्ये (हारिद्रवेषु) ये हरन्ति द्रवन्ति द्रावयन्ति च तेषामेतेषु (मे) मम (हरिमाणम्) चित्ताकर्षकं व्याधिम् (नि) नितराम् (दध्मसि) स्थापयेम ॥१२॥

पदार्थान्वयभाषाः - यथा सद्वैद्या ब्रूयुस्तथा वयं शुक्रेषु रोपणाकासु मे हरिमाणं दध्मस्यथो हारिद्रवेषु मे मम हिरमाणं निदध्मसि ॥१२॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालंकारः। मनुष्या लेपनादिक्रियाभिः सर्वान्रोगान्निवार्य बलं प्राप्नुवन्तु ॥१२॥

भावार्थभाषाः - माणसांनी लेप इत्यादी क्रियांनी रोगांचे निवारण करून बल प्राप्त करावे. ॥ १२ ॥

• देवता - सूर्यः
• ऋषिः - प्रस्कण्वः काण्वः
• छन्दः - अनुष्टुप्

उ᳓द् अगाद् अय᳓म् आदित्यो᳓
वि᳓श्वेन स᳓हसा सह᳓
द्विष᳓न्तम् म᳓ह्य° रन्ध᳓यन्
मो᳓ अहं᳓ द्विषते᳓ रधम्

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular;; epic anuṣṭubh (424)
popular;; epic anuṣṭubh (424)
popular;; epic anuṣṭubh (424)
popular;; epic anuṣṭubh (424)

Morph
ādityáḥ ← ādityá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

agāt ← √gā- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

ayám ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

út ← út (invariable)

sahá ← sahá (invariable)

sáhasā ← sáhas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

víśvena ← víśva- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

dviṣántam ← √dviṣ- (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

máhyam ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

randháyan ← √randh- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

ahám ← ahám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

dviṣaté ← √dviṣ- (root)
{case:DAT, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

mā́ ← mā́ (invariable)

radham ← √randh- (root)
{number:SG, person:1, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

u ← u (invariable)

उत् । अ॒गा॒त् । अ॒यम् । आ॒दि॒त्यः । विश्वे॑न । सह॑सा । स॒ह ।
द्वि॒षन्त॑म् । मह्य॑म् । र॒न्धय॑न् । मो इति॑ । अ॒हम् । द्वि॒ष॒ते । र॒ध॒म् ॥

• ud
• [adverb]
• “up.”

• agād ← agāt ← gā
• [verb], singular, Root aorist (Ind.)
• “go; enter (a state); arrive.”

• ayam ← idam
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• ādityo ← ādityaḥ ← āditya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “sun; Aditya; Surya; āditya [word].”

• viśvena ← viśva
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• sahasā ← sahas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “force; strength; might; sahas [word]; conquest.”

• saha
• [adverb]
• “together; together; with; jointly; together; saha [word]; along.”

• dviṣantam ← dviṣ
• [verb noun], accusative, singular
• “hate; dislike.”

• mahyaṃ ← mahyam ← mad
• [noun], dative, singular
• “I; mine.”

• randhayan ← randhay ← √radh
• [verb noun], nominative, singular
• “subjugate; hand over.”

• mo ← mā
• [adverb]
• “not.”

• mo ← u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• ahaṃ ← aham ← mad
• [noun], nominative, singular
• “I; mine.”

• dviṣate ← dviṣ
• [verb noun], dative, singular
• “hate; dislike.”

• radham ← radh
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “subjugate.”

अयं पुरोवर्ती आदित्यः अदितेः पुत्रः सूर्यः विश्वेन सहसा सर्वेण बलेन सह उदगात् उदयं प्राप्तवान् । किं कुर्वन् । मह्यं द्विषन्तं रन्धयन् ममोपद्रवकारिणं हिंसन् अपि च अहं द्विषते अनिष्टकारिणे रोगाय मो रधं नैव हिंसां करोमि । सूर्य एव अस्मदनिष्टकारिणं रोग विनाशयत्वित्यर्थः ॥ अगात् । एतेर्लुङि ‘ इणो गा लुङि’ इति गादेशः । ‘ गातिस्था° ’ इति सिचो लुक् । आदित्यः । ‘ दित्यदित्यादित्य° ’ इति अपत्यार्थे प्राग्दीव्यतीयो ण्यप्रत्ययः । रन्धयन् । ‘ रध हिंसासंराद्ध्योः ‘। ण्यन्तात् लटः शतृ । ‘ रधिजभोरचि’ (पा. सू. ७. १. ६१ ) इति णौ धातोः नुमागमः । मो । मा उ निपातद्वयसमुदायो मैवेत्यस्यार्थे । ‘ओत् ’ ( पा. सू. १. १. १५) इति प्रगृह्यत्वे ‘ प्लुतप्रगृह्या अचि° ’ इति प्रकृतिभावः । द्विषते । ‘ शतुरनुमः०’ इति विभक्तेरुदात्तत्वम् । रधम् । रधेर्लुङि पुषादित्वात् च्लेः अङादेशः । ‘ रधिजभोरचि’ इति धातोः नुम् ।“ अनिदिताम्’ इति अनुषङ्लोपः । न माङ्योगे ’ इति अडभावः ॥ ॥ ८ ॥ ॥ ९ ॥

English translation:

“This Āditya has risen with all (his) might, destroying my adversary, for I am unable to resist my enemy (sickness).”

Up has gone this Āditya here, along with all his strength,
making the hater subject to me. May I not become subject to the hater.
Here begins the second large division of Maṇḍala I (51–191).
The next seven hymns (I.51–57) are ascribed to Savya Āṅgirasa and consist only of Indra hymns. For the most part the hymns are a glorification of Indra’s deeds— both the standard and well-known triumphs like the smashing of Vr̥tra (see esp. I.52) and numerous lesser-known feats, which are presented in catalogue fashion (see esp. I.51, 53). The style is often syntactically and rhetorically contorted, with rare words and obscure expressions.

With all his conquering vigour this Aditya hath gone up on high,
Giving my foe into mine hand: let me not be my foeman’s prey.

Dieser Aditya ist mit voller Macht aufgegangen und unterwirft mir den Feind; nicht möge ich dem Feind unterliegen.

Dieser Aditja ist aufgegangen mit aller seiner überwältigenden Macht, den Hasser mir ausliefernd, nicht möge ich dem Hasser ausgeliefert werden.

Взошел этот Адитья
Со всей (своей) силой,
Отдавая мне во власть ненавистника.
Да не попаду я под власть ненавистнику!

• सूर्यः
• प्रस्कण्वः काण्वः
• अनुष्टुप्
• गान्धारः

फिर मनुष्य किस प्रकार प्रजाओं का पालन करें, इस विषय का उपदेश अगले मंत्र में किया है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वन् ! यथा (अयम्) यह (आदित्यः) नाशरहित सूर्य्य (उदगात्) उदय को प्राप्त होता है वैसे तू (विश्वेन) अखिल (सहसा) बल के साथ उदित हो जैसे तू (मह्यम्) धार्मिक मनुष्य के (द्विषन्तम्) द्वेष करते हुए शत्रु को (रन्धयन्) मारता हुआ वर्त्तता है वैसे (अहम्) मैं (द्विषते) शत्रु के लिये वर्त्तूं जैसे यह शत्रु मुझ को मारता है वैसे इसको मैं भी मारूं जो मुझे न मारे उसे मैं भी (मोरधम्) न मारूं ॥१३॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यों को उचित है कि अनन्त बल युक्त परमेश्वर के बल के निमित्त प्राण वा बिजुली के दृष्टान्त से वर्त्त के सत्पुरुषों के साथ मित्रता कर सब प्रजाओं का पालन यथावत् किया करें ॥१३॥ इस सूक्त में परमेश्वर वा अग्नि के कार्य कारण के दृष्टान्त से राजा के गुण वर्णन करने से इस सूक्तार्थ की पूर्व सूक्तार्थ के साथ संगती जाननी चाहिये ॥ यह आठवां ८ वर्ग नवम् ९ अनुवाक और पचासवां ५० सूक्त समाप्त हुआ ॥५०॥

अन्वय: पुनर्मनुष्यैः कथं प्रजाः पालनीया इत्युपदिश्यते।

(उत्) ऊर्ध्वे (अगात्) व्याप्नोति (अयम्) सभेशो विद्वान् (आदित्यः) नाशरहितः (विश्वेन) अखिलेन (सहसा) बलेन (सह) साकम् (द्विषन्तम्) शत्रुम् (मह्यम्) धार्मिकमनुष्याय (रन्धयन्) हिंसन् (मो) निषेधार्थे (अहम्) मनुष्यः (द्विषते) शत्रवे (रधम्) हिंसेयम् ॥१३॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वन् ! यथाऽयमादित्यउदगात्तथा त्वं विश्वेन सहासा सहऽस्मिन्राज्य उदिहि यथा त्वं मह्यं द्विषन्तं रन्धयन् प्रवर्त्तसे तथाऽहं प्रवर्त्तेय यथायं शत्रुर्मां हिनस्ति तथाहमप्यस्मै द्विषते रधं यो मां न हिंसेत्तमहं मोरधं न हिंसेयम् ॥१३॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालंकारः। मनुष्यैरनन्तबलजगदीश्वरस्य जलनिमित्तस्य प्राणवद्विद्युतो दृष्टान्तेन वर्त्तित्वा सज्जनैः सार्द्धं मित्रभावमाश्रित्य सर्वाः प्रजाः पालनीयाः ॥१३॥ अत्र परमेश्वराग्निकार्यकारणयोर्दृष्टान्तेन राजगुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह संगतिरस्तीति वेदितव्यम्। इत्यष्टमो वर्गः ८ नवमोऽनुवाकः ९ पंचाशं सूक्तं च समाप्तम् ॥५०॥

भावार्थभाषाः - माणसांनी अनंत बलयुक्त परमेश्वराचे बल निमित्त असलेले प्राण व विद्युत यांचा दृष्टांत जाणून त्याप्रमाणे वागावे व सत्पुरुषाबरोबर मैत्री करून सर्व प्रजेचे यथायोग्य पालन करावे. ॥ १३ ॥