०४९

• देवता - उषाः
• ऋषिः - प्रस्कण्वः काण्वः
• छन्दः - अनुष्टुप्

उ᳓षो भद्रे᳓भिर् आ᳓ गहि
दिव᳓श् चिद् रोचना᳓द् अ᳓धि
व᳓हन्तु अरुण᳓प्सव
उ᳓प त्वा सोमि᳓नो गृह᳓म्

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

bhadrébhiḥ ← bhadrá- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

gahi ← √gam- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

úṣaḥ ← uṣás- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:SG}

ádhi ← ádhi (invariable)

cit ← cit (invariable)

diváḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

rocanā́t ← rocaná- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

aruṇápsavaḥ ← aruṇápsu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

váhantu ← √vah- (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

gr̥hám ← gr̥há- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

somínaḥ ← somín- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

úpa ← úpa (invariable)

उषः॑ । भ॒द्रेभिः॑ । आ । ग॒हि॒ । दि॒वः । चि॒त् । रो॒च॒नात् । अधि॑ ।
वह॑न्तु । अ॒रु॒णऽप्स॑वः । उप॑ । त्वा॒ । सो॒मिनः॑ । गृ॒हम् ॥

• uṣo ← uṣaḥ ← uṣas
• [noun], vocative, singular, feminine
• “Ushas; dawn; uṣas [word]; morning.”

• bhadrebhir ← bhadrebhiḥ ← bhadra
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “auspicious; lovely; good; happy; bhadra [word]; lucky; fine-looking; beautiful.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• gahi ← gam
• [verb], singular, Aorist imperative
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

• divaś ← divaḥ ← div
• [noun], genitive, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• cid ← cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• rocanād ← rocanāt ← rocana
• [noun], ablative, singular, neuter
• “light; celestial sphere.”

• adhi
• [adverb]
• “on; from; accordingly.”

• vahantv ← vahantu ← vah
• [verb], plural, Present imperative
• “transport; bring; marry; run; drive; vāhay; drive; run; pull; nirvāpay; blow; transport; discharge; assume; remove.”

• aruṇapsava ← aruṇapsavaḥ ← aruṇapsu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “red.”

• upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• tvā ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• somino ← sominaḥ ← somin
• [noun], genitive, singular, masculine

• gṛham ← gṛha
• [noun], accusative, singular, neuter
• “house; palace; temple; home; place; family; family; stable.”

हे उषः उषोदेवते भद्रेभिः भन्दनीयैः शोभनैर्मार्गैः दिवः अन्तरिक्षलोकात् । रोचनात् रोचमानात् दीप्यमानात्। अधिः उपर्यर्थः । उपरि वर्तमानात् । चित् इति पूजितार्थः। पूजितात् एवंविधादन्तरिक्षलोकात् आ गहि आगच्छ। हे उषः अरुणप्सवः अरुणवर्णा गावः सोमिनः सोमयुक्तस्य यजमानस्य गृहं देवयजनरूपं यज्ञगृहं त्वा त्वाम् उप वहन्तु प्रापयन्तु ॥ गहि । गमेर्लोटि बहुलं छन्दसि’ इति शपो लुक् । हेरपित्त्वेन ङित्त्वे ’ अनुदात्तोपदेश’ इत्यादिना अनुनासिकलोपः । ‘ अतो हेः’ इति लुक् न भवति, असिद्धवदत्रा भात् ’ इति अनुनासिकलोपस्यासिद्धत्वात् । रोचनात् ।’ रुच दीप्तौ । ‘ अनुदात्तेतश्च हलादेः’ इति युच् । योरनादेशे ‘ चितः’ इत्यन्तोदात्तत्वम् । अरुणप्सवः । ‘ प्सा भक्षणे’। प्सान्ति भक्षयन्ति स्तनं पिबन्तीति प्सवो वत्साः । औणादिकः कुप्रत्ययः । आतो लोप इटि च ’ इति आकारलोपः। अरुणाः प्सवो यासां तास्तथोक्ताः । अत्र वत्सानामारुण्यप्रतिपादनात् मातॄणामपि तथात्वं गम्यते । ‘ पैतृकमश्वा अनुहरन्ते । मातृकं गावोऽनुहरन्ते’ (पा. म. १. ३. २१. ५) इति गोनर्दीयः । तासां च उषोवाहनस्त्वं निघण्टावुक्तम् - अरुण्यो गाव उषसाम्’ (नि. १. १५, ७ ) इति । अरुणशब्दः ‘अर्तेश्च ’ ( उ. सू. ५. ६८५) इति उनन्प्रत्ययान्तः । तृणाख्यायां चित् ’ ( उ. सू. ३. ३३९ ) इत्यतः ‘चित्’ इत्यनुवृत्तेरन्तोदात्तः । स एव बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वेन शिष्यते ॥

English translation:

“Uṣas, come by auspicious ways from above the bright (region of the) firmament; let the purple (kine) bring you to the dwelling of the offerr of Soma.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Aruṇyo gāva uṣasām = purple cows, the vehicles of the morning

Dawn, with your auspicious (rays) come here, even from the luminous realm of heaven.
Let the (horses) whose breath is reddish convey you right to the house of the one who has soma.

The tr. of aruṇápsu- as ‘of reddish breath’ is owing to Thieme (Fs. Schubring).

See EWA s.v. psu.

E’EN from above the sky’s bright realm come, Usas, by auspicious ways:
Let red steeds bear thee to the house of him who pours the Soma, juice.

Usas, komm mit deinen glückbringenden Strahlen sogar von des Himmels Lichtraum! Dich sollen die Rotfarbigen zu dem Hause des Somaopfers fahren.

Komm, Uschas, mit dem Glanzgespann her von des Himmels lichtem Raum, Die rothen mögen fahren dich hin zu des Somabringers Haus.

О Ушас, приди с благими (дарами)
Из светлого пространства самого неба!
Да привезут тебя алые (кони)
К дому обладателя сомы!

• उषाः
• प्रस्कण्वः काण्वः
• निचृदनुष्टुप्
• गान्धारः

अब ४९ सूक्त का आरम्भ है। इसके प्रथम मंत्र में उषा के दृष्टान्त से स्त्रियों के कर्म का उपदेश किया है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे शुभगुणों से प्रकाशमान ! जैसे (उषाः) कल्याणनिमित्त (रोचनात्) अच्छे प्रकार प्रकाशमान से (अधि) ऊपर (भद्रेभिः) कल्याणकारक गुणों से अच्छे प्रकार आती है वैसे ही तू (आगहि) प्राप्त हो और जैसे यह (दिवः) प्रकाश के समीप प्राप्त होती है वैसे ही (त्वा) तुझ को (अरुणप्सवः) रक्त गुणविशिष्ट छेदन करके भोक्ता (सोमिनः) उत्तम पदार्थ वाले विद्वान् के (गृहम्) निवासस्थान को (उपवहन्तु) समीप प्राप्त करें ॥१॥

भावार्थभाषाः - जिस उषा की भूमि संयुक्त सूर्य के प्रकाश से उत्पत्ति है वह दिन रूप परिणाम को प्राप्त होकर पदार्थों को प्रकाशित करती हुई सबको आह्लादित करती है वैसे ही ब्रह्मचर्य विद्या योग से युक्त स्त्री श्रेष्ठ हो ॥१॥

अन्वय: तत्रादिमे मन्त्रे उषर्दृष्टान्तेन स्त्री कृत्यमुपदिश्यते।

(उषः) उषर्वत्कल्याणनिमित्ते (भद्रेभिः) कल्याणकारकैर्गुणैः (आ) समन्तात् (गहि) प्राप्नुहि (दिवः) प्रकाशान् (चित्) अपि (रोचनात्) देदीप्यमानात् (अधि) उपरि (वहन्तु) प्राप्नुवन्तु (अरुणप्सवः) अरुणा रक्तगुणविशिष्टाश्च प्सवो भक्षणानि येषान्ते वृद्धा जाताः (समीपे) (त्वा) त्वाम् (सोमिनः) प्रशस्ताः सोमाः पदार्थास्सन्ति यस्य तस्य (गृहम्) निवासस्थानम् ॥१॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे उषः शुभगुणैः प्रकाशमाने ! यथोषा रोचनादधि भद्रेभिरागच्छति तथा त्वमागहि येथेयं दिव उषा वहति तथा त्वारुणप्सवः सोमिनो गृहमुपवहन्तु सामीप्यं प्रापयन्तु ॥१॥

भावार्थभाषाः - यस्योषसो भूमिसंयुक्तसूर्य्यप्रकाशादुत्पत्तिरस्ति सा यथा दिनरूपेण परिणता पदार्थान्प्रकाशयन्ती सर्वानाह्लादयति तथा ब्रह्मचर्यविद्यासंयोगा स्त्री वरा स्यात् ॥१॥

यात उषेचे गुणवर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची पूर्वसूक्ताच्या अर्थाबरोबर संगती जाणली पाहिजे. ॥

भावार्थभाषाः - ज्या उषेची स्थिती सूर्याच्या प्रकाशामुळे उत्पन्न होते ती दिवसरूपी परिणामाला प्राप्त होऊन पदार्थांना प्रकाशित करून सर्वांना आल्हादित करते. तसेच ब्रह्मचर्य, विद्या योगाने युक्त स्त्री श्रेष्ठ असावी. ॥ १ ॥

• देवता - उषाः
• ऋषिः - प्रस्कण्वः काण्वः
• छन्दः - अनुष्टुप्

सुपे᳓शसं सुखं᳓ र᳓थं
य᳓म् अध्य᳓स्था उषस् तुव᳓म्
ते᳓ना सुश्र᳓वसं ज᳓नम्
प्रा᳓वाद्य᳓ दुहितर् दिवः

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
rátham ← rátha- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sukhám ← sukhá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

supéśasam ← supéśas- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

adhyásthāḥ ← √sthā- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

uṣaḥ ← uṣás- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:SG}

yám ← yá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

jánam ← jána- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

suśrávasam ← suśrávas- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

téna ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:INS, gender:M, number:SG}

adyá ← adyá (invariable)

ava ← √avⁱ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

divaḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

duhitar ← duhitár- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:SG}

prá ← prá (invariable)

सु॒ऽपेश॑सम् । सु॒खम् । रथ॑म् । यम् । अ॒धि॒ऽअस्थाः॑ । उ॒षः॒ । त्वम् ।
तेन॑ । सु॒ऽश्रव॑सम् । जन॑म् । प्र । अ॒व॒ । अ॒द्य । दु॒हि॒तः॒ । दि॒वः॒ ॥

• supeśasaṃ ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• supeśasaṃ ← peśasam ← peśas
• [noun], accusative, singular, masculine
• “decoration; shape.”

• sukhaṃ ← sukham ← sukha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “pleasant; easy; lukewarm; comfortable; sukha [word]; successful; easy; content(p).”

• rathaṃ ← ratham ← ratha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• yam ← yad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• adhyasthā ← adhyasthāḥ ← adhiṣṭhā ← √sthā
• [verb], singular, Root aorist (Ind.)
• “reach; board; repose on; govern; sit down; stand; prevail.”

• uṣas ← uṣaḥ ← uṣas
• [noun], vocative, singular, feminine
• “Ushas; dawn; uṣas [word]; morning.”

• tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• tenā ← tena ← tad
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• suśravasaṃ ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• suśravasaṃ ← śravasam ← śravas
• [noun], accusative, singular, masculine
• “fame; glory; ear.”

• janam ← jana
• [noun], accusative, singular, masculine
• “people; national; man; relative; jan; Janaloka; person; jana [word]; man; attendant; Jana; foreigner; inhabitant; group.”

• prāvādya ← prāva ← prāv ← √av
• [verb], singular, Present imperative
• “help; promote.”

• prāvādya ← adya
• [adverb]
• “now; today; then; nowadays; adya [word].”

• duhitar ← duhitṛ
• [noun], vocative, singular, feminine
• “daughter; duhitṛ [word].”

• divaḥ ← div
• [noun], genitive, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

हे उषः त्वं यं रथम् अध्यस्थाः अधितिष्ठसि। कीदृशं रथम्। सुपेशसं शोभनावयवं शोभनरूपयुक्तं वा । ‘ पेश इति रूपनाम ’ (निरु. ८. ११ ) इति यास्कः । यद्वा । शोभनहिरण्ययुक्तम् । ‘ पेशः कृशनम् ’ ( नि. १. २. ६) इति तन्नामसु पाठात् । सुखं शोभनेन स्वेन आकाशेन युक्तं विस्तृतमित्यर्थः । यद्वा । सुखहेतुभूतम् । अथवा सुखमिति क्रियाविशेषणम् । सुखं यथा भवति तथेत्यर्थः । हे दिवः दुहितः द्युलोकसकाशात् उत्पन्ने उषोदेवते तेन रथेन अद्य अस्मिन् काले सुश्रवसं शोभनहविर्युक्तं जनं यजमानं प्राव प्रकर्षेण गच्छ ॥ सुपेशसम् । ‘ पिश अवयवे’। अस्मात् असुन्प्रत्ययः । नित्त्वदाद्युदात्तः पेशस्शब्दः । शोभनं पेशो यस्यासौ सुपेशाः । ‘ आद्युदात्तं द्व्यच्छन्दसि ’ इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम् । अध्यस्थाः । तिष्ठतेः ‘ छन्दसि लुङ्लङ्लिटः’ इति वर्तमाने लुङि गातिस्था° ’ इति सिचो लुक् । अडागम उदात्तः । यद्वृत्तयोगादनिघातः । ‘ तिङि चोदात्तवति’ इति गतेरनुदात्तत्वम् । तेन । अन्येषामपि दृश्यते ’ इति संहितायां दीर्घः । सुश्रवसम् । श्रव इत्यन्ननाम श्रूयत इति सतः ’ ( निरु. १०. ३ ) इति यास्कः । सुपेशसमितिवदुत्तरपदाद्युदात्तत्वम् । अव । ‘ अव रक्षणगतिप्रीतितृप्ति° ’ इत्युक्तत्वात् अत्र अवतिर्गत्यर्थः । दुहितर्दिवः । परमपि च्छन्दसि ’ इति षष्ठ्यन्तस्य पूर्वामन्त्रिताङ्गवद्भावे सति पदद्वयसमुदायस्य आष्टमिकं सर्वानुदात्तत्वम् ॥

English translation:

“Uṣas, in the ample and beautiful chariot in which you ride, come today, daughter of heaven, to the pious offerer of the oblation.”

The well-ornamented, well-naved chariot that you have
mounted, Dawn—
with it further the people of good fame today, Daughter of Heaven.

The chariot which thou mountest, fair of shape, O Usas light to move,–
Therewith, O Daughter of the Sky, aid men of noble fame today.

Mit dem schönverzierten, leichtlaufenden Wagen, den du Usas bestiegen hast, mit dem begünstige heute den Mann, der in gutem Rufe steht, du Himmeltochter!

Welch schönen, schnellen Wagen du, o Morgenroth, bestiegen hast, Mit dem, o Himmelstochter, hilf dem hochberühmten Stamme heut.

(Та) богато украшенная легкая колесница,
На которую ты взошла, о Ушас, –
Поддержи сегодня с ее помощью, о дочь неба,
Человека с доброй славой!

• उषाः
• प्रस्कण्वः काण्वः
• निचृदनुष्टुप्
• गान्धारः

फिर वह कैसी है, इस विषय का उपदेश अगले मंत्र में किया है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (दिवः) प्रकाशमान सूर्य्य की (दुहितः) पुत्री ही के तुल्य (उषः) वर्त्तमान स्त्रि ! तू (यम्) जिस (सुपेशसम्) सुन्दर रूप (सुखम्) आनन्दकारक (रथम्) क्रीड़ा के साधन यान से (अध्यस्थाः) ऊपर बैठने वाले प्राणी आनन्द को बढ़ाते हैं (तेन) उस रथ से (सुश्रवम्) उत्तम श्रवण युक्त (जनम्) विद्वान् मनुष्य की (प्राव) अच्छे प्रकार रक्षा आदि कर ॥२॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालंकार है। मनुष्य लोग जैसे सूर्य्य के प्रकाश से सुरूप की प्रसिद्धि होती है वैसे ही विदुषी स्त्री से घर का काम और पुत्रों की उत्पत्ति होती है ऐसा जानकर उनसे उपकार लेवें ॥२॥

अन्वय: पुनः सा कीदृशीत्युपदिश्यते।

(सुपेशसम्) सुन्दरस्वरूपम् (सुखम्) आनन्दकारकम् (रथम्) रमणसाधनं यानम् (यम्) वक्ष्यमाणम् (अध्यस्थाः) अध्युपरि तिष्ठन्तीत्यधस्थाः (उषः) उषर्वद्वर्त्तमाने (त्वम्) (तेन) रथेन (सुश्रवसम्) शोभनानि श्रवांसि श्रवणान्यस्मिन्प्रसादे यस्य तम् (जनम्) विद्वांसम् (प्र) प्रकृष्टार्थे (अव) रक्ष (अद्य) अस्मिन् दिने (दुहितः) पुत्रीव (दिवः) प्रकाशस्य ॥२॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे दिवो दुहितरुषर्वद्वर्त्तमाने स्त्रि ! त्वं यं सुपेशसं सुखं रथमध्यस्था येन जना आनन्दमेधन्ते तेन रथेनाद्य सुश्रवसं जनं प्राव ॥२॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालंकारः। मनुष्यैर्यथा प्रकाशेन सुरूपप्रसिद्धिर्जायते तथा सौभाग्यकारिकया विदुष्या स्त्रिया गृहकृत्यसिद्धिरपत्योत्पत्तिश्च जायत इति विज्ञायोपकर्त्तव्यम् ॥२॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जसे सूर्याच्या प्रकाशाने रूप प्रत्यक्ष दिसून येते तसेच विदुषी स्त्रीमुळे गृहकार्य व संततीची उत्पत्ती होते. हे जाणावे व कर्तव्य करावे. ॥ २ ॥

• देवता - उषाः
• ऋषिः - प्रस्कण्वः काण्वः
• छन्दः - अनुष्टुप्

व᳓यश् चित् ते पतत्रि᳓णो
द्विप᳓च् च᳓तुष्पद् अर्जुनि
उ᳓षः प्रा᳓रन्न् ऋतूँ᳓र् अ᳓नु
दिवो᳓ अ᳓न्तेभियस् प᳓रि

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
cit ← cit (invariable)

patatríṇaḥ ← patatrín- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

váyaḥ ← ví- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

arjuni ← árjuna- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:SG}

cátuṣpat ← cátuṣpad- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

dvipát ← dvipád- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ánu ← ánu (invariable)

āran ← √r̥- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

prá ← prá (invariable)

r̥tū́n ← r̥tú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

úṣaḥ ← uṣás- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:SG}

ántebhyaḥ ← ánta- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:PL}

diváḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

pári ← pári (invariable)

वयः॑ । चि॒त् । ते॒ । प॒त॒त्रिणः॑ । द्वि॒ऽपत् । चतुः॑ऽपत् । अ॒र्जु॒नि॒ ।
उषः॑ । प्र । आ॒र॒न् । ऋ॒तून् । अनु॑ । दि॒वः । अन्ते॑भ्यः । परि॑ ॥

• vayaś ← vayaḥ ← vi
• [noun], nominative, plural, masculine
• “vi; bird; vi.”

• cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• patatriṇo ← patatriṇaḥ ← patatrin
• [noun], nominative, plural, masculine
• “bird; arrow; horse.”

• dvipac ← dvipad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “biped.”

• catuṣpad ← catuṣpada
• [noun], nominative, singular, masculine
• “quadrupedal.”

• arjuni ← arjunī
• [noun], vocative, singular, feminine
• “cow; Arjunī.”

• uṣaḥ ← uṣas
• [noun], vocative, singular, feminine
• “Ushas; dawn; uṣas [word]; morning.”

• prārann ← prāran ← prarch ← √ṛch
• [verb], plural, Thematic aorist (Ind.)

• ṛtūṃr ← ṛtu
• [noun], accusative, plural, masculine
• “season; turn; menstruation; ṛtu [word]; time period; order; six.”

• anu
• [adverb]
• “subsequently; behind; along; towards; because.”

• divo ← divaḥ ← div
• [noun], genitive, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• antebhyas ← antebhyaḥ ← anta
• [noun], ablative, plural, masculine
• “end; last syllable; end; end; boundary; inside; border; death; anta [word]; edge; end; shore; limit; region; outskirt; destruction; boundary; limit; anta; termination; corner; conclusion; hem; end; ant; edge.”

• pari
• [adverb]
• “from; about; around.”

हे अर्जुनि शुभ्रवर्णे उषः उषोदेवते ते तव ऋतूँरनु गमनान्यनुलक्ष्य द्विपत् द्विपात् मनुष्यादिकं चतुष्पत् गवादिकं तथा पतत्रिणः पतत्रवन्तः पक्षोपेताः वयश्चित् पक्षिणश्च दिवः अन्तेभ्यः आकाशप्रान्तेभ्यः परि उपरि प्रारन् प्रकर्षेण गच्छन्ति । रात्रावन्धकारेणाभिभूताः सर्वे प्राणिनः त्वदागमानन्तरं चेष्टावन्तो भवन्तीत्यर्थः ॥ पतत्रिणः । ‘ पत्लृ गतौ । पतत्यनेनेति पतत्रम् । ‘ अमिनक्षि° (उ. सू. ३. ३८५) इत्यादिना अत्रन्प्रत्ययः । ततो मत्वर्थीय इनिः । द्विपत् । द्वौ पादावस्येति संख्यासुपूर्वस्य ’ ( पा. सू. ५. ४. १४० ) इति पाशब्दस्य अन्त्यलोपः समासान्तः । अयस्मयादित्वेन भत्वात् ‘ पादः पत्’ ( पा. सू. ६. ४. १३०) इति पद्भावः ॥ ‘ द्वित्रिभ्यां पाद्दन्मूर्धसु बहुव्रीहौ ’ ( पा. सू. ६. २. १९७ ) इत्युत्तरपदान्तोदात्तत्वम् । चतुष्पत् । चत्वारः पादा अस्य । स्वरव्यतिरिक्तं पूर्ववत् । बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । ‘ इणः षः’ इत्यनुवृत्तौ इदुदुपधस्य चाप्रत्ययस्य ’ ( पा. सू. ८. ३. ४१ ) इति विसर्जनीयस्य षत्वम् । न च परत्वेनास्य असिद्धत्वात् कुप्वोः क पौ च ’ ( पा. सू. ८. ३. ३७) इति उपध्मानीयादेशः शङ्कनीयः, येन नाप्राप्तिन्यायेन तस्यापवादत्वात् । अपवादस्तु परमपि पूर्वं बाधते एव’ इति वृत्तावुक्तम् । आरन् । ‘ऋ गतौ । ‘ छन्दसि लुङ्लङलिटः ’ इति वर्तमाने लुङि ‘ सर्तिशास्त्यर्तिभ्यश्च ’ इति च्लेः अङादेशः । ‘ ऋदृशोऽङि गुणः’ इति गुणः । आडागमः । ऋतून् । ‘ऋ गतौ ’ । अस्मात् औणादिको भावे कुप्रत्ययः । अनु । अनुर्लक्षणे ’ ( पा. सू. १. ४.८४ ) इति अनोः कर्मप्रवचनीयत्वम् ‘ कर्मप्रवचनीययुक्ते° ’ (पा. सू. २. ३. ८) इति द्वितीया । संहितायां ’ दीर्घादटि समानपादे ’ इति नकारस्य रुत्वम् । अत्रानुनासिकः पूर्वस्य तु वा ’ इति रोः पूर्वस्य वर्णस्य सानुनासिकत्वम् । दिवः । ‘ ऊडिदम्’ इति विभक्तिरुदात्ता । अन्तेभ्यः । पञ्चम्याः परावध्यर्थे ’ इति विसर्जनीयस्य सत्वम् ॥

English translation:

“White-complexioned Uṣas, upon your coming, bipeds and quadrupeds (are in motion), and the winged birds flock around from the boundaries of the sky.”

Even the winged birds and the two-footed and four-footed, o silvery Dawn, have set forth following your regulations of time, from the ends of heaven—

Bright Usas, when thy times return, all quadrupeds and bipeds stir,
And round about flock winged birds from all the boundaries of heaven.

Zweifüßler und Vierfüßler, auch die beschwingten Vögel sind deinen Zeiten gemäß zum Vorschein gekommen von allen Enden des Himmels her, du hellglänzende Usas.

Die Vögel, die geflügelten, was zwei und was vier Füsse hat, Erhob sich stets bei deinem Nahn vom Himmelsrand, o strahlende.

Двуногие, четвероногие, о светлая,
А также крылатые птицы,
Пришли в движение в установленные для тебя часы, о Ушас,
Со (всех) концов неба.

• उषाः
• प्रस्कण्वः काण्वः
• निचृदनुष्टुप्
• गान्धारः

फिर वह कैसी है, इस विषय का उपदेश अगले मंत्र में किया है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे स्त्रि ! जैसे (अर्जुनि) अच्छे प्रकार प्रयत्न का निमित्त (उषः) उषा (दिवः) सूर्य्यप्रकाश के (अन्तेभ्यः) समीप से (ऋतून्) ऋतुओं को सिद्ध और (द्विपत्) मनुष्यादि तथा (चतुष्पत्) पशु आदि का बोध कराती हुई सबको प्राप्त होके जैसे इससे (पतत्त्रिणः) नीचे ऊचे उड़नेवाले (वयः) पक्षी (प्रारन्) इधर उधर जाते (चित्) वैसे ही (ते) तेरे गुण हों ॥३॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालंकार है जैसे उषा मुहूर्त्त, प्रहर, दिन, मास, ऋतु, अयन अर्थात् दक्षिणायन और वर्षो का विभाग करती हुई सब प्राणियों के व्यवहार और चेतनता को करती है वैसे ही स्त्री सब गृहकृत्यों को पृथक्-२ करें ॥३॥

अन्वय: पुनः सा कीदृशीत्युपदिश्यते।

(वयः) पक्षिणः (चित्) इव (ते) तव (पतत्रिणः) पतनशीलाः। अत्र पतेरत्रिन्। उ० ४।८०। #अनेनायं सिद्धः (द्विपत्) द्वौपादौ यस्य मनुष्यादेः सः (चतुष्पत्) चत्वारः पादा यस्य पश्वादेः सः। अत्रोभयत्र वाच्छन्दसि इति पदादेशः। (अर्जुनि) अर्जयन्ति प्रतियतन्ते ययोषसा सा। अत्र अर्जप्रतियत्ने धातोः रक्* प्रत्ययो णिलुक् च। ¤उ० ३।५७। अनेनायं सिद्धः। अर्जुनीत्युषर्ना० निघं० १।८। (उषः) उषर्वत्पुरुषार्थनिमित्ते (प्र) (आरन्) प्रापयति (ऋतून्) वसन्तादीन् (अनु) पश्चात् (दिवः) प्रकाशस्य (अन्तेभ्यः) समीपेभ्योऽहोरात्रेभ्यः (परि) सर्वतः ॥३॥ #[उ० ४।६९।] *[उनन् प्र०। सं०।] ¤[अर्जे र्णिलुक् च उ० ३।५८। सं०।]

पदार्थान्वयभाषाः - हे स्त्रि ! यथार्जुनि दिवोंऽतेभ्य ऋतून् संपादयन्ती द्विपचतुष्पच्च बोधयन्ती सत्पुषाः सर्वान् प्राप्नोती यथाऽस्याः पतत्रिणो वयः प्रारँश्चित्ते गुणा भवन्तु ॥३॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालंकारः। यथोषा मुहूर्त्तप्रहरदिनमासर्त्वयनसंवत्सरान् विभजन्ती सर्वेषां प्राणिनां व्यवहारचेतने विभजति तथा स्त्री सर्वाणि गृहकृत्यानि विभजेत् ॥३॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जशी उषा, मुहूर्त, प्रवर, दिवस, महिना, ऋतू, अयन अर्थात् दक्षिणायन व वर्ष यांचा विभाग करून सर्व प्राण्यांचे व्यवहार व चेतना प्राप्त करवून देते. तसेच स्त्रीने सर्व गृहकृत्यांना पृथक पृथक करावे. ॥ ३ ॥

• देवता - उषाः
• ऋषिः - प्रस्कण्वः काण्वः
• छन्दः - अनुष्टुप्

विउछ᳓न्ती हि᳓ रश्मि᳓भिर्
वि᳓श्वम् आभा᳓सि रोचन᳓म्
तां᳓ त्वा᳓म् उषर् वसूय᳓वो
गीर्भिः᳓ क᳓ण्वा अहूषत

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
hí ← hí (invariable)

raśmíbhiḥ ← raśmí- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

vyuchántī ← √vas- 1 (root)
{case:NOM, gender:F, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

ābhā́si ← √bhā- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

rocanám ← rocaná- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

víśvam ← víśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

tā́m ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

tvā́m ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

uṣar ← uṣár- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:SG}

vasūyávaḥ ← vasūyú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ahūṣata ← √hū- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:MED}

gīrbhíḥ ← gír- ~ gīr- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

káṇvāḥ ← káṇva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

वि॒ऽउ॒च्छन्ती॑ । हि । र॒श्मिऽभिः॑ । विश्व॑म् । आ॒ऽभासि॑ । रो॒च॒नम् ।
ताम् । त्वाम् । उ॒षः॒ । व॒सु॒ऽयवः॑ । गीः॒ऽभिः । कण्वाः॑ । अ॒हू॒ष॒त॒ ॥

• vyucchantī ← vivas ← √vas
• [verb noun], nominative, singular
• “dawn.”

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• raśmibhir ← raśmibhiḥ ← raśmi
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “beam; rein; sunbeam; shininess; cord.”

• viśvam ← viśva
• [noun], accusative, singular, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• ābhāsi ← ābhā ← √bhā
• [verb], singular, Present indikative
• “look; shine; appear; irradiate; look.”

• rocanam ← rocana
• [noun], accusative, singular, neuter
• “light; celestial sphere.”

• tāṃ ← tām ← tad
• [noun], accusative, singular, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• tvām ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• uṣar ← uṣas
• [noun], vocative, singular, feminine
• “Ushas; dawn; uṣas [word]; morning.”

• vasūyavo ← vasūyavaḥ ← vasūyu
• [noun], nominative, plural, masculine

• gīrbhiḥ ← gir
• [noun], instrumental, plural
• “hymn; praise; voice; words; invocation; command; statement; cry; language.”

• kaṇvā ← kaṇvāḥ ← kaṇva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Kaṇva; Kaṇva; kaṇva [word].”

• ahūṣata ← hvā
• [verb], plural, Athematic s aor. (Ind.)
• “raise; call on; call; summon.”

हे उषः व्युच्छन्ती तमो वर्जयन्ती त्वं रश्मिभिः स्वकीयैस्तेजोभिः विश्वं सर्वं भूतजातं रोचनं रोचमानं प्रकाशयुक्तं यथा भवति तथा आ भासि आ समन्तात् प्रकाशसे । हि यस्मादेवं तस्मात् तां तादृशीं त्वां वसूयवः वसुकामाः कण्वाः मेधाविन ऋत्विजः कण्वगोत्रोत्पन्ना वा महर्षयः गीर्भिः स्तुतिलक्षणैर्वचोभिः अहूषत स्तुतवन्तः’ इत्यर्थः । कण्व इति मेधाविनाम, कण्वः ऋभुः ( नि. ३. १५. ७ ) इति तन्नामसु पाठात् ॥ आभासि । ‘भा दीप्तौ । अदादित्वात् शपो लुक् । सिपः पित्त्वादनुदात्तत्वे धातुस्वरः । ‘ हि च ’ इति निघातप्रतिषेधः । ‘ तिङि चोदात्तवति’ इति गतेरनुदात्तत्वम् । रोचनम् । रुच दीप्तौ ।’ अनुदात्तेतश्च हलादेः’ इति युच् । ‘ चितः’ इत्यन्तोदात्तत्वम् । वसूयवः । वसु धनमात्मन इच्छन्तः । सुप आत्मनः क्यच् । ‘ अकृत्सार्वधातुकयो:०’ इति दीर्घः । ‘ क्याच्छन्दसि ’ इति उप्रत्ययः । गीर्भिः। ‘ सावेकाचः०’ इति विभक्तेरुदात्तत्वम् । कण्वाः । कण शब्दार्थः । ‘ अशिप्रुषिलटिकणि° ’ इत्यादिना क्वन्प्रत्ययः । नित्त्वादाद्युदात्तत्वम् । अहूषत । ह्वेञो लुङि ‘ ह्वः संप्रसारणम्’ इत्यनुवृत्तौ ‘ बहुलं छन्दसि ’ इति संप्रसारणम् । परपूर्वत्वे ‘ हलः’ इति दीर्घत्वम् । च्लेः सिच् । एकाचः’ इति इट्प्रतिषेधः। संज्ञापूर्वकस्य विधेरनित्यत्वात गुणाभावः ॥ ॥ ६ ॥

English translation:

“You, Uṣas, dispersing the darkness, illumine the shining universe with your rays; such as you are, Kaṇvas, desirous of wealth, praise you with their hymns.”

For, dawning forth with your rays, you illuminate the whole
luminous realm.
Just you, Dawn, have the Kaṇvas, longing for goods, called upon
with songs.

Thou dawning with thy beams of light illumest all the radiant realm.
Thee, as thou art, the Kanvas, fain for wealth, have called with sacred songs.

Denn aufleuchtend bescheinst du mit deinen Strahlen den ganzen Lichthimmel. So haben dich, Usas, jetzt die Kanva´s Gutes begehrend, mit Lobesworten angerufen.

Denn leuchtend mit dem Strahlenschein erhellest du den ganzen Raum, Drum riefen heilverlangend dich mit Lied die Kanva’s, Morgenroth!

Ведь воспламеняясь, (своими) лучами
Ты озаряешь все светлое пространство.
Тебя, о Ушас, жаждущие добра
Канвы призвали хвалебными песнями.

• उषाः
• प्रस्कण्वः काण्वः
• निचृदनुष्टुप्
• गान्धारः

फिर वह कैसी और क्या करें, इस विषय का उपदेश अगले मंत्र में किया है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (वसुयवः) जो पृथिवी आदि वसुओं को संयुक्त और वियुक्त करनेवाले (कण्वाः) बुद्धिमान् लोग ! जैसे (उषः) उषा (व्युच्छन्ती) विविध प्रकार से वसानेवाली (हि) निश्चय करके (रश्मिभिः) किरणों से (रोचनम्) रुचिकारक (विश्वम्) सब संसार को (आभासि) अच्छे प्रकार प्रकाशित करती है वैसी (ताम्) उस (त्वाम्) तुझ स्त्री को (गीर्भिः) वेदशिक्षायुक्त अपनी वाणियों से (अहूषत) प्रशंसित करें ॥४॥

भावार्थभाषाः - विद्वानों को चाहिये कि उषा के गुणों के तुल्य स्त्री उत्तम होती है इस बात को जानें और सबको उपदेश करें ॥४॥ इसमें उषा के गुण वर्णन करने से इस सूक्त के अर्थ की पूर्वसूक्त के अर्थ के साथ संगति जाननी चाहिये ॥ यह उनचासवां सूक्त ४९ और छठा वर्ग ६ समाप्त हुआ ॥

अन्वय: पुनः सा कीदृशी किं कुर्यादित्युपदिश्यते।

(व्युच्छन्ति) विविधतया वासयन्ति (हि) खलु (रश्मिभिः) किरणैः (विश्वम्) सर्वं जगत् (आभासि) समन्तात् प्रकाशयति। अत्र व्यत्ययः (रोचनम्) देदीप्यमानं रुचिकरम् (ताम्) (त्वाम्) एताम् (उषः) उषाः (वसुयवः) ये वसून् पृथिव्यादीन् युवन्ति मिश्रयन्त्यमिश्रयन्ति ते विद्वांसः (गीर्भिः) वेदशिक्षासहिताभिः (कण्वाः) मेधाविनः (अहूषत) स्पर्द्धन्ताम् ॥४॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे वसुयवः कण्वा ! यूयं यथोषरुषा व्युच्छन्ती हि खलुरश्मिभीरोचनं विश्वमाभास्याभाति तथाभूतां त्वां स्त्रियं गीर्भिरहूषत ॥४॥

भावार्थभाषाः - विद्वद्भिरुषर्गुणवद्वर्त्तमाना स्त्री श्रेष्ठाऽस्तीति बोद्धव्यं सर्वेभ्य उपदेष्टव्यं च ॥४॥ इत्येकोनपंचाशं सूक्तं षष्ठो वर्गश्च समाप्तः ॥४९॥ अत्रोषर्गुणवत्स्त्रीगुणवर्णनादेतत्सूक्तार्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह संगतिरस्तीति वेदितव्यम् ॥४॥

भावार्थभाषाः - विद्वानांनी उषेच्या गुणाप्रमाणे स्त्री उत्तम असते ही गोष्ट जाणावी व सर्वांना उपदेश करावा. ॥ ४ ॥