०४३

• देवता - रुद्रः
• ऋषिः - कण्वो घौरः
• छन्दः - गायत्री

क᳓द् रुद्रा᳓य प्र᳓चेतसे
मीळ्हु᳓ष्टमाय त᳓व्यसे
वोचे᳓म शं᳓तमं हृदे᳓

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
kát ← ká- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

prácetase ← prácetas- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

rudrā́ya ← rudrá- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

mīḷhúṣṭamāya ← mīḷhúṣṭama- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

távyase ← távyaṁs- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

hr̥dé ← hā́rdi ~ hr̥d- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

śáṁtamam ← śáṁtama- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vocéma ← √vac- (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:AOR, voice:ACT}

कत् । रु॒द्राय॑ । प्रऽचे॑तसे । मी॒ळ्हुःऽत॑माय । तव्य॑से ।
वो॒चेम॑ । शम्ऽत॑मम् । हृ॒दे ॥

• kad ← ka
• [noun], accusative, singular, neuter
• “what; who; ka [pronoun].”

• rudrāya ← rudra
• [noun], dative, singular, masculine
• “Shiva; Rudra; eleven; rudra [word]; eleventh.”

• pracetase ← pracetas
• [noun], dative, singular, masculine
• “intelligent; mindful; attentive; wise; apt; observant.”

• mīḍhuṣṭamāya ← mīḍhuṣṭama
• [noun], dative, singular, masculine
• “Shiva.”

• tavyase ← tavyas
• [noun], dative, singular, masculine
• “stronger; rich.”

• vocema ← vac
• [verb], plural, Aorist optative
• “say; describe; name; tell; address; enumerate; call; state; teach; explain; say; declare; speak; define; declare; order; address; recommend; answer; deem; recite; approve; proclaim; indicate; determine; mention; designate.”

• śantamaṃ ← śantamam ← śaṃtama
• [noun], accusative, singular, neuter
• “beneficent.”

• hṛde ← hṛd
• [noun], dative, singular, neuter
• “heart; heart; mind; breast; hṛd [word].”

कत् कदा रुद्राय एतन्नामकाय देवाय शंतमम् अतिशयेन सुखकरं स्तोत्रं वोचेम पठेम । कीदृशाय । प्रचेतसे प्रकृष्टज्ञानयुक्ताय मीळ्हुष्टमाय सेक्तृतमाय अभीष्टकामवर्षायेत्यर्थः । तव्यसे अतिशयेन प्रवृद्धाय हृदे अस्मदीयहृन्निष्ठाय ॥ कत् कदा । अन्त्यलोपश्छान्दसः । रुद्राय । रोदयति सर्वमन्तकाले इति रुद्रः। ‘रोदेर्णिलुक्च’ ( उ. सू. २. १७९ ) इति रक्प्रत्ययः । प्रचेतसे । ‘ चिती संज्ञाने’। प्रकृष्टं चेततीति प्रचेताः । गतिकारकयोरपि पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वं च इति असुन् पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वं च । मीळ्हुष्टमाय । अतिशयेन मीढ्वान् मीळ्हुष्टमः । दाश्वान् साह्वान् मीढ्वांश्च ’ इति क्वसुप्रत्ययान्तो निपातितः । तमपि अयस्मयादित्वेन भत्वात् ‘ वसोः संप्रसारणम्’ इति संप्रसारणम् । ‘ शासिवसिघसीनां च ’ इति षत्वम् । तव्यसे । तवतिर्वृद्ध्यर्थः सौत्रो धातुः । अतिशयेन तविता तवीयान् । तुश्छन्दसि ’ इति ईयसुन्प्रत्ययः । ‘ तुरिष्ठेमेयःसु ’ इति तृलोपः । ईयसुन ईकारलोपछान्दसः । नित्त्वादाद्युदात्तत्वम् । वोचेम ।’ वच परिभाषणे ‘। लिङयाशिष्यङ्’ ।’ वच उम्’ इति उमागमः। यासुटः स्वरेण एकार उदात्तः । हृदे। ‘पद्दन्’ इत्यादिना हृदयशब्दस्य हृदादेशः । ‘ ऊडिदम्’ इत्यादिना विभक्तेरुदात्तत्वम् ॥

English translation:

“When may we repeat a most grateful hymn to the wise, the most bountiful and mighty Rudra, who is (cherished) in our hearts?”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Rudra means, he who makes to weep, who causes all the weep at the end of time; he thus gets identified with the principle of destruction, or Śiva; in this Sūkta he presides over medicinal plural nts and is a beneficent deity

What might we say to Rudra, the provident, the most generous, the very powerful;
what might we say that is most wealful to his heart?

Tr. of vocéma repeated for clarity.

I.43.2-3: It is striking that Aditi and her two most illustrious sons, Mitra and Varuṇa, are depicted here as closely connected with Rudra. It is not entirely clear why, though perhaps it is simply an attempt in this relentlessly upbeat hymn to associate Rudra, who can be viewed ambivalently, with these powerful and positive figures.

WHAT shall we sing to Rudra, strong, most bounteous, excellently wise,
That shall be dearest to his heart?

Was sollen wir dem Rudra, dem Klugen, Belohnendsten, Stärksten sagen, das seinem Herzen am meisten zusagt!

Was sagen wir dem gnädigsten, dem weisen, starken Rudra nun, Was für sein Herz das liebste ist?

Что можем мы сказать Рудре,
Прозорливцу, самому щедрому, сильнейшему, –
Самого радостного для (его) сердца?

• रुद्रः
• कण्वो घौरः
• गायत्री
• षड्जः

अब तेंतालीसवें सूक्त का आरम्भ है, उसके पहिले मंत्र में रुद्र शब्द के अर्थ का उपदेश किया है।

पदार्थान्वयभाषाः - हम लोग (कत्) कब (प्रचेतसे) उत्तम ज्ञानयुक्त (मीढुष्टमाय) अतिशय करके सेवन करने वा (तव्यसे) अत्यन्त वृद्ध (हृदे) हृदय में रहनेवाले (रुद्राय) परमेश्वर जीव वा प्राण वायु के लिये (शंतमम्) अत्यन्त सुख रूप वेद का (वोचेम) अच्छे प्रकार उपदेश करें ॥१॥

भावार्थभाषाः - रुद्र शब्द से तीन अर्थों का ग्रहण है, परमेश्वर, जीव और वायु उनमें से परमेश्वर अपने सर्वज्ञपन से जिसने जैसा पाप कर्म किया उस कर्म के अनुसार फल देने में उसको रोदन करनेवाले है। जीव निश्चय करके मरने समय अन्य से सम्बन्धियों को इच्छा कराता हुआ शरीर को छोड़ता है, तब अपने आप रोता है और वायु शूल आदि पीड़ा कर्म से रोदन कर्म का निमित्त है इन तीनों के योग से मनुष्यों को अत्यन्त सुखों को प्राप्त होना चाहिये ॥१॥

अन्वय: अथ रुद्रशब्दार्थ उपदिश्यते।

(कत्) कदा (रुद्राय) परमेश्वराय जीवाय वा (प्रचेतसे) प्रकृष्टं चेतो ज्ञानं यस्य यस्माद्वा तस्मै (मीढुष्टमाय) प्रसेक्त्ततमाय (तव्यसे) अतिशयेन वृद्धाय। अत्र तवीया# निति संप्राप्ते छांदसो वर्णलोपो वा इतीकारलोपः। (वोचेम) उपदिशेम (शंतमम्) अतिशयितं सुखम् (हृदे) हृदयाय ॥१॥ #[टि० चतुर्थ्या एक वचने ‘तवीयसे’ इति संप्राप्ते। सं०]

पदार्थान्वयभाषाः - वयं कत्कदा प्रचेतसे मीढुष्टमाय तव्यसे हृदे रुद्राय शंतमं वोचेम ॥१॥

भावार्थभाषाः - रुद्रशब्देन त्रयोऽर्था गृह्यंते। परमेश्वरो जीवो वायुश्चेति तत्र परमेश्वरः सर्वज्ञतया येन यादृशं पापकर्म कृतं तत्फलदानेन रोदयिताऽस्ति जीवः खलु यदा मरणसमये शरीरं जहाति पापफलं च भुंक्ते तदा स्वयं रोदिति वायुश्च शूलादिपीडाकर्म्मणा कर्मनिमित्तः सन्रोदयिताऽस्त्यत एते रुद्रा विज्ञेयाः ॥१॥

या सूक्तात रुद्र शब्दाच्या अर्थाचे वर्णन, सर्व सुखांचे प्रतिपादन, मैत्रीचे आचरण, परमेश्वर व सभाध्यक्षाच्या आश्रयाने सुखाची प्राप्ती, एका ईश्वराची उपासना, परमसुखाची प्राप्ती व सभाध्यक्षाचा आश्रय सांगितलेला आहे. त्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची पूर्वसूक्तार्थाबरोबर संगती जाणली पाहिजे.

भावार्थभाषाः - रुद्र या शब्दाचे तीन अर्थ स्वीकारले जातात. परमेश्वर, जीव व वायू. परमेश्वर सर्वज्ञतेने प्रत्येकाला त्याच्या पापकर्माचे फळ देतो त्यामुळे त्याला रोदन करविणारा म्हटले जाते. जीव निश्चयाने मरताना इतर संबंधाची इच्छा करीत, पापकर्माचे फळ भोगत शरीराचा त्याग करताना रडतो, तसेच वायू, वेदना, त्रासामुळे रोदन कर्माचे निमित्त आहे. हे जाणावे. ॥ १ ॥

• देवता - रुद्रः
• ऋषिः - कण्वो घौरः
• छन्दः - गायत्री

य᳓था नो अ᳓दितिः क᳓रत्
प᳓श्वे नृ᳓भ्यो य᳓था ग᳓वे
य᳓था तोका᳓य रुद्रि᳓यम्

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
áditiḥ ← áditi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

kárat ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

yáthā ← yáthā (invariable)

gáve ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

nŕ̥bhyaḥ ← nár- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:PL}

páśve ← paśú- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

yáthā ← yáthā (invariable)

rudríyam ← rudríya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

tokā́ya ← toká- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

yáthā ← yáthā (invariable)

यथा॑ । नः॒ । अदि॑तिः । कर॑त् । पश्वे॑ । नृऽभ्यः॑ । यथा॑ । गवे॑ ।
यथा॑ । तो॒काय॑ । रु॒द्रिय॑म् ॥

• yathā
• [adverb]
• “equally; as; so that; like; how; yathā [word]; that; wherein.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• aditiḥ ← aditi
• [noun], nominative, singular, feminine
• “Aditi; aditi [word].”

• karat ← kṛ
• [verb], singular, Aorist conj./subj.
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• paśve ← paśu
• [noun], dative, singular, masculine
• “domestic animal; sacrificial animal; animal; cattle; Paśu; stupid; Paśu; herd; goat.”

• nṛbhyo ← nṛbhyaḥ ← nṛ
• [noun], dative, plural, masculine
• “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

• yathā
• [adverb]
• “equally; as; so that; like; how; yathā [word]; that; wherein.”

• gave ← go
• [noun], dative, singular, feminine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• yathā
• [adverb]
• “equally; as; so that; like; how; yathā [word]; that; wherein.”

• tokāya ← toka
• [noun], dative, singular, neuter
• “offspring.”

• rudriyam ← rudriya
• [noun], accusative, singular, neuter

अदितिः भूमिः नः अस्माकं रुद्रियं रुद्रसंबन्धि भेषजं यथा येन प्रकारेण सिध्यति करत् तथा करोतु । किंच यथा येन प्रकारेण पश्वे अस्मदीयाश्वमहिषादिपशवे नृभ्यः अस्मदीयपुरुषेभ्यो विशेषेण गवे गोजातये हितं रुद्रियं सिध्यति तथा करोतु । किंच तोकाय अस्मदीयापत्याय रुद्रियं यथा सिध्यति तथा करोतु । भेषजस्य रुद्रसंबन्धित्वं मन्त्रान्तरे समाम्नातं - ‘ या ते रुद्र शिवा तनूः शिवा विश्वाहभेषजी । शिवा रुद्रस्य भेषजी’ (तै. सं. ४. ५. १०. १ ) इति । गवादिविषयभेषजं चान्यत्र स्पष्टमाम्नातं- भेषजं गवेऽश्वाय पुरुषाय भेषजमथो अस्मभ्यं भेषजं सुभेषजम् ’ ( तै. सं. १. ८. ६. १) इति ॥ करत् । डुकृञ् करणे’। लङि व्यत्ययेन शप् । यद्वा । लेटि अडागमः । इतश्च लोपः’ इति इकारलोपः । यद्वा । लुङि • कृमृदृरुहिभ्यश्छन्दसि’ इति च्लेः अङादेशः । ‘ ऋदृशोऽङि गुणः’ इति गुणः। अद्ययोः पक्षयोः प्रत्ययस्य पित्त्वादनुदात्तत्वे धातुस्वरः । तृतीये तु व्यत्ययेन । यद्वृत्तयोगादनिघातः । पश्वे। संज्ञापूर्वकस्य विधेरनित्यत्वात् “ घेर्ङिति’ (पा. सू. ७. ३. १११ ) इति गुणाभावः । यणादेशः । नृभ्यः । ‘ नृ चान्यतरस्याम् (पा. सू. ६. १. १८४ ) इति विभक्त्युदात्तत्वाभावः । गवे। ‘ सावेकाचः’ इति प्राप्तस्य विभक्त्युदात्तस्य ‘ न गोश्वन्साववर्ण ’ इति प्रतिषेधः । रुद्रियम् । रुद्रशब्दात् तस्येदमित्यर्थे घप्रत्ययः ॥

English translation:

“By which earth may (be induced to) grant the gifts of Rudra to our cattle, our people, our cows, and our progeny.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Aditi = earth who acts (karat) so that Rudrīya may be obtained. Rudrīya = rudra sambandhi bheṣajam, medicines presided over by Rudra; ya te rudra śiva tanuḥ, śiva viśva ha, bheṣaji śiva, rudrasya bheṣajiti: whatever are your auspicious forms, O Rudra, they are all auspicious; auspicious are medicaments, the medicaments of Rudra

So that for our livestock and men Aditi will create Rudrian power, likewise for our kine,
likewise for our offspring.

That Aditi may grant the grace of Rudra to our folk, our kine,
Our cattle and our progeny;

Auf das Aditi unserem Vieh, den Männern, dem Rind, auf das sie unserem Samen das rudrische Heilmittel verschaffe;

Dass unsern Heerden Aditi den Männern, Kindern und dem Rind Verschaffen möge Rudra’s Gunst,

…Чтобы сделала нам Адити
Для охоты, для мужей, чтобы для коров,
Чтобы для потомства – (целебное средство) Рудры!

• रुद्रः
• कण्वो घौरः
• गायत्री
• षड्जः

फिर वह क्या करता है, इस विषय का उपदेश अगले मंत्र में किया है।

पदार्थान्वयभाषाः - (यथा) जैसे (तोकाय) उत्पन्न हुए बालक के लिये (अदितिः) माता (यथा) जैसे (पश्वे) पशु समूह के लिये पशुओं का पालक (यथा) जैसे (नृभ्यः) मनुष्यों के लिये राजा (यथा) जैसे (गवे) इन्द्रियों के लिये जीव वा पृथिवी के लिये खेती करनेवाला (करत्) सुखों को करता है वैसे (नः) हम लोगों के लिये (रुद्रियम्) परमेश्वर वा पवनों का कर्म प्राप्त हो ॥२॥

भावार्थभाषाः - इस मंत्र में उपमाऽलंकार है। जैसे माता-पिता पुत्र के लिये, गोपाल पशुओं के लिये और राजसभा प्रजा के लिये सुखकारी होते हैं वैसे ही सुखों के करने और कराने वाले परमेश्वर और पवन भी हैं ॥२॥

अन्वय: पुनः स किं करोतीत्युपदिश्यते।

(यथा) येन प्रकारेण (नः) अस्मभ्यम् (अदितिः) माता। अत्रादितिर्द्यौः इत्यादिना माता गृह्यते। (करत्) कुर्य्यात्। अत्राऽयं# भ्यादिः*। (पश्वे) पशुसमूहाय पशुपालः। अत्र जसादिषु छन्दसि वा वचनम्। अ० ७।६।१०९। इति वार्त्तिकेनायं सिद्धः। (नृभ्यः) यथा मनुष्येभ्यो नृपतिः (यथा) (गवे) इन्द्रियाय जीवः पृथिव्यै कृषीवलः (यथा) (तोकाय) सद्योजातायापत्याय बालकाय (रुद्रियम्) रुद्रस्येदं कर्म। अत्र पृषोदराद्याकृतिगणान्तर्गतत्वात् इदमर्थे घः ॥२॥ #[टि० १ कृधातुः। सं०] *[महर्षियाऽत्र भ्यादि गणेऽपि कृधातुः स्वीकृतः, परं वर्त्तमान मुद्रितेषु धातुपाठेषु कृधातु र्भ्यादिगणे नोपलभ्यते, एवं ज्ञायते यत्पुरा काले भ्यादिगणेऽपि कृधातु रासीद् यस्य ‘करति, करतः, करन्ति,’ आदि रूपाण्यपि प्रचलितान्यासन् यथास्यैव सूक्त्तस्य षष्ठेमन्त्रे ‘करति’ इति प्रयोगो वर्तते। परमाधुनिकै वैयाकरणम्मन्यैस्तनादि गणे कृधातुं दृष्ट्वा भ्वादिपाठादसौ वहिष्कृतः। सं०।]

पदार्थान्वयभाषाः - यथा तोकायादितिर्माता यथा पश्वे पशुपालो यथा नृभ्यो नरेशो यथा गवे गोपालश्च सुखं करत् कुर्यात् तथा नोऽस्मभ्यं रुद्रियं कर्म स्यात् ॥२॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालंकारः। यथा मातापितृभ्यां सन्तानाय पशुभ्यो गोपालेन राजसभया च विना प्रजाभ्यः सुखं न जायते तथैव विद्यापुरुषार्थाभ्यां विना सुखं न भवति ॥२॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जसे माता-पिता पुत्रासाठी, गोपाल पशूंसाठी व राजसभा प्रजेसाठी सुखकारक असतात. तसेच परमेश्वर व वायूही सुखकारक असतात, हे जाणावे. ॥ २ ॥

• देवता - रुद्रः मित्रावरुणौ च
• ऋषिः - कण्वो घौरः
• छन्दः - गायत्री

य᳓था नो मित्रो᳓ व᳓रुणो
य᳓था रुद्र᳓श् चि᳓केतति
य᳓था वि᳓श्वे सजो᳓षसः

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
mitráḥ ← mitrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

váruṇaḥ ← váruṇa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yáthā ← yáthā (invariable)

cíketati ← √cit- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRF, voice:ACT}

rudráḥ ← rudrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yáthā ← yáthā (invariable)

sajóṣasaḥ ← sajóṣas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

víśve ← víśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

yáthā ← yáthā (invariable)

यथा॑ । नः॒ । मि॒त्रः । वरु॑णः । यथा॑ । रु॒द्रः । चिके॑तति ।
यथा॑ । विश्वे॑ । स॒ऽजोष॑सः ॥

• yathā
• [adverb]
• “equally; as; so that; like; how; yathā [word]; that; wherein.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• mitro ← mitraḥ ← mitra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “friend; Mitra; mitra [word]; sun; ally.”

• varuṇo ← varuṇaḥ ← varuṇa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Varuna; varuṇa [word]; Crataeva religiosa Forst.; Varuṇa; varuṇādi.”

• yathā
• [adverb]
• “equally; as; so that; like; how; yathā [word]; that; wherein.”

• rudraś ← rudraḥ ← rudra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Shiva; Rudra; eleven; rudra [word]; eleventh.”

• ciketati ← cit
• [verb], singular, Perfect conjunctive (subj.)
• “notice; observe; attend to; intend.”

• yathā
• [adverb]
• “equally; as; so that; like; how; yathā [word]; that; wherein.”

• viśve ← viśva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• sajoṣasaḥ ← sajoṣas
• [noun], nominative, plural, masculine
• “consentaneous; combined; associated; united.”

मित्रो वरुणः च नः अस्मान् यथा येन प्रकारेण चिकेतति अनुग्राह्यत्वेन जानाति। रुद्रः अपि यथा चिकेतति । सजोषसः समानप्रीतयः विश्वे सर्वे देवाः यथा चिकेतन्ति तथा भवत्विति शेषः । यद्वा । यथाशब्दोपेतमन्त्रद्वयस्य तथा कदा वोचेमेति पूर्वत्रान्वयः ॥ चिकेतति । कित ज्ञाने’। लेटि अडागमः। ‘ नाभ्यस्तस्य’ (पा. सू. ७. ३.८७) इति गुणनिषेधो न भवति, ‘बहुलं छन्दसीति वक्तव्यम्’ इति वचनात् । सार्वधातुकत्वाच्च ‘ अभ्यस्तानामादिः’ इत्याद्युदात्तत्वम् । सजोषसः । ‘ जुषी प्रीतिसेवनयोः’। समानं जुषन्तीति सजोषसः । ‘ समानस्य च्छन्दसि’ इति सभावः । असुनो नित्त्वादुत्तरपदस्याद्युदात्तत्वम् । तदेव कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वेन शिष्यते ॥

English translation:

“By which Mitra and Varuṇa, and Rudra and all the gods, being gratified, may show us (favour).”

So that Mitra and Varuṇa will be attentive to us, likewise Rudra,
likewise all (the gods) in concert.

That Mitra and that Varuna, that Rudra may remember us,
Yea, all the Gods with one accord.

Auf das Mitra und Varuna, auf das Rudra unser gedenke und alle Götter einmütig.

Dass Mitra und dass Varuna, dass Rudra auf uns habe Acht, Und alle Götter gleichgesinnt.

…Чтобы нас Митра (и) Варуна,
Чтобы Рудра (нас) заметил,
Чтобы все (боги) единодушные!

• मित्रावरुणौ
• कण्वो घौरः
• गायत्री
• षड्जः

अब सबके साथ विद्वान् लोग कैसे वर्त्तें, इस विषय का उपदेश अगले मंत्र में किया है।

पदार्थान्वयभाषाः - (यथा) जैसे (मित्रः) सखा वा प्राण (वरुणः) उत्तम उपदेष्टा वा उदान (यथा) जैसे (रुद्रः) परमेश्वर (नः) हम लोगों को (चिकेतति) ज्ञानयुक्त करते हैं (यथा) जैसे (विश्वे) सब (सजोषसः) स्वतुल्य प्रीति सेवन करने वाले विद्वान् लोग सब विद्याओं के जाननेवाले होते हैं, वैसे यथार्थ वक्ता पुरुष सबको जनाया करें ॥३॥

भावार्थभाषाः - इस मंत्र में उपमालंकार है। जैसे विद्वान् लोग सब मनुष्यों को मित्रपन और उत्तम शील धारण कराकर उनके लिये यथार्थ विद्याओं की प्राप्ति और जैसे परमेश्वर ने वेदद्वारा सब विद्याओं का प्रकाश किया है, वैसे विद्वान् अध्यापकों को भी सब मनुष्यों को विद्यायुक्त करना चाहिये ॥३॥

अन्वय: अथ सर्वैः सह विद्वांसः कथं वर्तेरन्नित्युपदिश्यते।

(यथा) येन प्रकारेण (नः) अस्मान् (मित्रः) सखा प्राणो वा (वरुणः) उत्तम उपदेष्टोदानो वा (यथा) (रुद्रः) परमेश्वरः (चिकेतति) ज्ञापयति (यथा) (विश्वे) सर्वे (सजोषसः) समानो जोषः प्रीतिः सेवनं वा येषान्ते ॥३॥

पदार्थान्वयभाषाः - यथा मित्रो यथा वरुणो यथा रुद्रो नोऽस्माँश्चिकेतति यथा विश्वे सजोषसः सर्वे विद्वांसः सर्वा विद्याश्चिकेतन्ति तथाऽऽप्ता जनाः सत्यं विज्ञापयन्तु ॥३॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालंकारः। यथा सर्वैर्विद्वद्भिर्मैत्रीमुत्तमशीलं च धृत्वा सर्वेभ्यो मनुष्येभ्यो यथार्था विद्या उपदेष्टव्याः। यथा परमेश्वरेण वेदद्वारा सर्वा विद्याः प्रकाशितास्तथैवाध्यापकैः सर्वे मनुष्या विद्यायुक्ताः सम्पादनीया इति ॥३॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जसे विद्वान लोक सर्व माणसांना मैत्री व उत्तम शील धारण करवून त्यांना यथार्थ विद्या देतात व जसे परमेश्वराद्वारे वेदातून सर्व विद्या प्रकट केलेल्या आहेत तसे विद्वान अध्यापकांनीही सर्व माणसांना विद्यायुक्त करावे. ॥ ३ ॥

• देवता - रुद्रः
• ऋषिः - कण्वो घौरः
• छन्दः - गायत्री

गाथ᳓पतिम् मेध᳓पतिं
रुद्रं᳓ ज᳓लाषभेषजम्
त᳓च् छंयोः᳓ सुम्न᳓म् ईमहे

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
gāthápatim ← gāthápati- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

medhápatim ← medhápati- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

jálāṣabheṣajam ← jálāṣabheṣaja- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

rudrám ← rudrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

īmahe ← √yā- 2 (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

śaṁyós ← śaṁyós (invariable)
{gender:N}

sumnám ← sumná- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

गा॒थऽप॑तिम् । मे॒धऽप॑तिम् । रु॒द्रम् । जला॑षऽभेषजम् ।
तत् । श॒म्ऽयोः । सु॒म्नम् । ई॒म॒हे॒ ॥

• gāthapatim ← gātha
• [noun], masculine
• “song.”

• gāthapatim ← patim ← pati
• [noun], accusative, singular, masculine
• “husband; overlord; king; deity; īśvara; ruler; pati [word]; commanding officer; leader; owner; mayor; lord.”

• medhapatiṃ ← medha
• [noun], masculine
• “yajña; juice.”

• medhapatiṃ ← patim ← pati
• [noun], accusative, singular, masculine
• “husband; overlord; king; deity; īśvara; ruler; pati [word]; commanding officer; leader; owner; mayor; lord.”

• rudraṃ ← rudram ← rudra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Shiva; Rudra; eleven; rudra [word]; eleventh.”

• jalāṣabheṣajam ← jalāṣa
• [noun]
• “cooling; curative.”

• jalāṣabheṣajam ← bheṣajam ← bheṣaja
• [noun], accusative, singular, masculine
• “drug; medicine; herb; bheṣaja [word]; remedy; reagent.”

• tacchaṃyoḥ ← tat ← tad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• tacchaṃyoḥ ← śaṃyoḥ ← śaṃyu
• [noun], genitive, singular, masculine
• “beneficent.”

• sumnam ← sumna
• [noun], accusative, singular, neuter
• “favor; benevolence; sumna [word]; entreaty; favor.”

• īmahe ← ī ← √i
• [verb], plural, Present indikative
• “beg; solicit.”

‘रुद्रम् अभिलक्ष्य वयं शंयोः बृहस्पतिपुत्रस्य संबन्धि तत् प्रसिद्धं सर्वप्रजाभ्यो हितं सुम्नं सुखम् ईमहे याचामहे । कीदृशं रुद्रम्। गाथपतिं स्तुतिपालकं मेधपतिं यज्ञपालकं जलाषभेषजं सुखरूपौषधोपेतम्। यद्वा । उदकरूपौषधोपेतम् । उदकं हि रुद्रनामाभिमन्त्रितं सत् औषधं भवति ॥ गाथपतिम् । गाथा इति वाङ्नाम, ‘ गाथा गणः ’ ( नि. १. ११. ३७ ) इति तन्नामसु पठितत्वात् । वायूपायाः स्तुतेः पतिर्गाथपतिः । ‘कै गै रै शब्दे’। ‘ आदेचः’ इति आत्वम् । ‘ उषिकुषिगार्तिभ्यस्थन्’ इति थन्प्रत्ययः । नित्त्वादाद्युदात्तत्वम् । ङ्यापोः संज्ञाच्छन्दसोर्बहुलम् ’ इति पूर्वपदस्य ह्रस्वत्वम् । ‘ पत्यावैश्वर्ये ’ इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरे प्राप्ते ‘ मरुद्वृधादीनां छन्दस्युपसंख्यानम् ’ इति पूर्वपदान्तोदात्तत्वम् । मेधपतिम् । पूर्ववत् । जलाषभेषजम् । ‘जनी प्रादुर्भावे’। जायन्ते इति जाः । ‘ अन्येष्वपि दृश्यते’ (पा. सू. ३. २. १०१ ) इति दृशिग्रहणात् केवलादपि डप्रत्ययः । लाषः । ‘ लष कान्तौ । कान्तिरभिलाषः। भावे घञ् । जानां लाषो यस्मिन् तज्जलाषं सुखम् । जलाषरूपं भेषजं यस्मिन् रुद्रे स जलाषभेषजः । बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । शंयोः । ‘ कंशंभ्याम्’ ( पा. सू. ५, २. १३८) इति मत्वर्थीयो युस्प्रत्ययः । ‘ सिति च’ (पा. सू. १. ४. १६) इति पदसंज्ञायाम् अनुस्वारपरसवर्णौ । प्रत्ययस्वरः ॥

English translation:

“We ask the felicity of Śaṃyu, from Rudra, the encourager of hymns, the protector of sacrifices, possessed of medicaments that confer delight.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Śaṃyu is the son of Bṛhaspati. ja = one born;

Laṣa = happiness;

Jalāṣabheṣajam = he who has medicament conferring delight; cf. abhilāṣa

To the lord of songs, the lord of ritual offerings, to Rudra whose remedies are healing [?]
we plead for the favor of luck and lifetime.

jálāṣa- is “of unclear meaning” (so EWA s.v.) and shows non-Indo-Aryan phonology. In the RV it occurs twice independently and twice in this compound jálāṣabheṣaja- (and one of its independent occurrences is adjacent to bheṣajá-), always in association with Rudra. The translation ‘healing’ (see also Kuiper, Aryans 25-26, 46) therefore makes contextual sense, despite the lack of etymological support.

To Rudra Lord of sacrifice, of hymns and balmy medicines,
We pray for joy and health and strength.

Den Herrn des Gesanges, den Herrn des Opfers Rudra mit kühlender Arzenei bitten wir um diese Huld des Heilsamen,

Den Sangesherrn, den Opferherrn, Rudra mit linder Arzenei, Den flehn um Heil und Segen wir,

Повелителя песни, повелителя жертвы –
Рудру с успокаивающим целебным средством
Мы просим об этой милости для блага и счастья,

• रुद्रः
• कण्वो घौरः
• गायत्री
• षड्जः

फिर वह रुद्र कैसा है, इस विषय का उपदेश अगले मंत्र में किया है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जैसे हम लोग (गाथपतिम्) स्तुति करनेवालों के पालक (मेधपतिम्) यज्ञ वा पवित्र पुरुषों की पालना करनेवाले (जलाषभेषजम्) जिससे सुख के लिये ओषधी हो उस (रुद्रम्) परमेश्वर के आश्रम होकर (तत्) उस विज्ञान वा (शंयोः) व्यावहारिक पारमार्थिक सुख से भी (सुम्नम्) मोक्ष के सुख की (ईमहे) याचना करते हैं वैसे तुम भी करो ॥४॥

भावार्थभाषाः - कोई भी मनुष्य स्तुति यज्ञ वा दुःखों के नाश करनेवाली ओषधियों की प्राप्ति करानेवाले परमेश्वर विद्वान् और प्राणायाम के विना विज्ञान और लौकिक सुख वा मोक्ष सुख प्राप्त होने के योग्य नहीं हो सकता ॥४॥

अन्वय: पुनः स रुद्रः कीदृश इत्युपदिश्यते।

(गाथपतिम्) यो गाथानां स्तावकानां विदुषां पतिः पालकस्तम् (मेधपतिम्) यो मेधानां पवित्राणां पुरुषाणां वा पालयिता तम्। मेधइति यज्ञना० निघं० ३।१७। (रुद्रम्) पूर्वोक्तम् (जलाषभेषजम्) जला#षाय सुखाय भेषजं यस्मात्तम् (तत्) ज्ञानम् (शंयोः) शं लौकिकं पारमार्थिकं सुखं विद्यते यस्मिँस्तस्य (सुम्नम्) मोक्षसुखम् (ईमहे) याचामहे ॥४॥ #[‘जलाष’ इति सुखनामसु पठितम्। निघं० ३।६।]

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्या ! यथा वयं गाथपतिं मेधपतिं जलाषभेषजं रुद्रमाश्रित्य यच्छंयोरपि सुम्नं मोक्षसुखमीमहे याचामहे तथैव यूयमपीच्छत ॥४॥

भावार्थभाषाः - नहि कश्चित्स्तुतीनां मेधानां दुःखनाशकानामोषधीनां प्रापकेण विदुषा प्राणायामेन च विना विज्ञानं लौकिकं सुखं मोक्षसुखं च प्राप्तुमर्हति ॥४॥

भावार्थभाषाः - कोणीही माणूस स्तुतीरूपी यज्ञ व दुःखांचा नाश करणाऱ्या औषधींची प्राप्ती करविणाऱ्या परमेश्वर, विद्वान व प्राणायामाशिवाय, विज्ञान, लौकिकसुख व मोक्षसुख प्राप्त होण्यायोग्य बनू शकत नाही. ॥ ४ ॥

• देवता - रुद्रः
• ऋषिः - कण्वो घौरः
• छन्दः - गायत्री

यः᳓ शुक्र᳓ इव सू᳓रियो
हि᳓रण्यम् इव रो᳓चते
श्रे᳓ष्ठो देवा᳓नां᳐ व᳓सुः

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
iva ← iva (invariable)

śukráḥ ← śukrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sū́ryaḥ ← sū́rya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

híraṇyam ← híraṇya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

iva ← iva (invariable)

rócate ← √ruc- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

devā́nām ← devá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

śréṣṭhaḥ ← śréṣṭha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vásuḥ ← vásu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

यः । शु॒क्रःऽइ॑व । सूर्यः॑ । हिर॑ण्यम्ऽइव । रोच॑ते ।
श्रेष्ठः॑ । दे॒वाना॑म् । वसुः॑ ॥

• yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• śukra ← śukraḥ ← śukra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “bright; clear; white; light; pure.”

• iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• sūryo ← sūryaḥ ← sūrya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “sun; Surya; sūrya [word]; right nostril; twelve; Calotropis gigantea Beng.; sūryakānta; sunlight; best.”

• hiraṇyam ← hiraṇya
• [noun], nominative, singular, neuter
• “gold; jewelry; hiraṇya [word]; gold.”

• iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• rocate ← ruc
• [verb], singular, Present indikative
• “please; shine.”

• śreṣṭho ← śreṣṭhaḥ ← śreṣṭha
• [noun], nominative, singular, masculine
• “best; better; chief(a); beautiful.”

• devānāṃ ← devānām ← deva
• [noun], genitive, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• vasuḥ ← vasu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “good; good; benign; vasu [word].”

यः रुद्रः सूर्यः इव शुक्रः सूर्यवद्दीप्तिमान् हिरण्यमिव रोचते। यथा सर्वेषां प्राणिनां हिरण्यं प्रीतिकरं भवति तथा रुद्रोऽपि । स च देवानां सर्वेषां मध्ये श्रेष्ठः वसुः निवासहेतुश्च ॥ रोचते । ‘ रुच दीप्तावभिप्रीत्यां च ’ । अदुपदेशात् लसार्वधातुकानुदात्तत्वे धातुस्वरः । श्रेष्ठः । प्रशस्यतरः । प्रशस्यशब्दात् इष्टनि प्रशस्यस्य श्रः’ (पा. सू. ५. ३. ६० ) इति श्रादेशः । नित्त्वादाद्युदात्तत्वम् । वसुः । वासयति सर्वमिति वसुः । ‘वस निवासे’ । अन्तर्भावितण्यर्थात् ’ शृस्वृस्निहि°! इत्यादिना उप्रत्ययः । ‘ नित्’ इत्यनुवृत्तेराद्युदात्तत्वम् ॥ ॥ २६ ॥

He who shines like the Venu, the sun, like gold, [is] the rich chief of the gods,

Some RV mantravAdin-s suggest replacing this incantation of kaNva in the midst of the long sUkta of gR^itsamada to rudra (A te pitar marutAm…), in place of the R^ik-s alluding to his fiercer tendencies.

English translation:

“Who is so brilliant as Śaṃyu, who gratifies like gold, the best of the gods, the provider of habitations?”

He who shines like the blazing sun, like gold,
as the best of the gods, as the good one

A verse-length relative clause, which can be construed either with vs. 4 (so Geldner) or, by my preference, with vs. 6 (so also Renou, Witzel Gotō). There is no strong evidence either way, however.

He shines in splendour like the Sun, refulgent as bright gold is he,
The good, the best among the Gods.

Der wie die helle Sonne, wie Gold glänzt, der beste der Götter, der Gütige.

Der leuchtend wie die Sonne ist, der gute, der wie Gold erglänzt, Der beste aller Götter ist.

(Того), кто сверкает, словно
Яркое солнце, словно золото,
(Кто) лучший из богов, добрый.

• रुद्रः
• कण्वो घौरः
• विराड्गायत्री
• षड्जः

फिर वह कैसा है, इस विषय का उपदेश अगले मंत्र में किया है।

पदार्थान्वयभाषाः - (यः) जो पूर्व कहा हुआ रुद्र सेनापति (सूर्य्यः शुक्र इव) तेजस्वी शुद्ध भास्कर सूर्य के समान (हिरण्यमिव) सुवर्ण के तुल्य प्रीति कारक (देवानाम्) सब विद्वान् वा पृथिवी आदि के मध्य में (श्रेष्ठः) अत्युत्तम (वसुः) सम्पूर्ण प्राणी मात्र का वसानेवाला (रोचते) प्रीति कारक हो उसको सेना का प्रधान करो ॥५॥

भावार्थभाषाः - इस मंत्र में उपमालंकार है। मनुष्यों को उचित है कि जैसा परमेश्वर सब ज्योतियों का ज्योति आनन्दकारियों का आनन्दकारी श्रेष्ठों का श्रेष्ठ विद्वानों का विद्वान् आधारों का आधार है, वैसे ही जो न्यायकारियों में न्यायकारी आनन्द देने वालों में आनन्द देने वाला श्रेष्ठ स्वभाव वालों में श्रेष्ठ स्वभाववाला विद्वानों में विद्वान् और वास हेतुओं का वासहेतु वीर पुरुष हो उसको सभाध्यक्ष मानना चाहिये ॥५॥

अन्वय: पुनः स कीदृश इत्युपदिश्यते।

(यः) पूर्वोक्तो रुद्रः (शुक्रइव) यथा तेजस्वी (सूर्य्यः) सविता (हिरण्यमिव) यथा सुवर्ण प्रीतिकरम् (रोचते) रुद्रचिकारी वर्त्तते (श्रेष्ठः) अत्युत्तमः (देवानाम्) सर्वेषां विदुषां पृथिव्यादीनां च मध्ये (वसुः) वसन्ति सर्वाणि भूतानि यस्मिन् सः ॥५॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्या ! यूयं यो रुद्रः सभेशः सूर्य्यः शुक्रइव हिरण्यमिव रोचते देवानां श्रेष्ठो वसुरस्ति तं सेनानायकं कुरुत ॥५॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालंकारः। मनुष्यैर्यथा परमेश्वरः सर्वेषां ज्योतिषां ज्योतिरानंदिनामानन्दी श्रेष्ठानामुत्तमानामुत्तमो देवानां देवोऽधिकरणानामधिकरणमस्ति। एवं सभाध्यक्षः प्रकाशवत्सु प्रकाशवान् न्यायकारिषु न्यायकारी खल्वानन्दप्रदेष्वानन्दप्रदः श्रेष्ठस्वभावेषु श्रेष्ठस्वभावो विद्वत्सु विद्वान् वासहेतु नां वासहेतु र्भवेदिति वेद्यम् ॥५॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जसा परमेश्वर सर्व ज्योतींमध्ये ज्योती, आनंदी असणाऱ्यामध्ये आनंदी, श्रेष्ठांमध्ये श्रेष्ठ, उत्तमात उत्तम, देवांमध्ये देव अधिकरणामध्ये अधिकारण, विद्वानामध्ये विद्वान, आधारामध्ये आधार असतो तसे जो वीर पुरुष न्यायकारी लोकांमध्ये न्यायकारी श्रेष्ठ स्वभावाचा, आनंदी लोकांमध्ये आनंदी, विद्वानांमध्ये विद्वान, पृथ्वीवर संपूर्ण प्राणिमात्रांना बसविणारा असतो. त्याला माणसांनी सभाध्यक्ष मानावे. ॥ ५ ॥

• देवता - रुद्रः
• ऋषिः - कण्वो घौरः
• छन्दः - गायत्री

शं᳓ नः करति अ᳓र्वते
सुग᳓म् मेषा᳓य मेषि᳓ये
नृ᳓भ्यो ना᳓रिभियो ग᳓वे

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
árvate ← árvant- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

karati ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

śám ← śám (invariable)

meṣā́ya ← meṣá- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

meṣyè ← meṣī́- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

sugám ← sugá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

gáve ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

nā́ribhyaḥ ← nā́ri- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:PL}

nŕ̥bhyaḥ ← nár- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:PL}

शम् । नः॒ । क॒र॒ति॒ । अर्व॑ते । सु॒ऽगम् । मे॒षाय॑ । मे॒ष्ये॑ ।
नृऽभ्यः॑ । नारि॑ऽभ्यः । गवे॑ ॥

• śaṃ ← śam
• [adverb]
• “śam [word].”

• naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• karaty ← karati ← kṛ
• [verb], singular, Aorist conj./subj.
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• arvate ← arvant
• [noun], dative, singular, masculine
• “horse.”

• sugam ← suga
• [noun], accusative, singular, neuter

• meṣāya ← meṣa
• [noun], dative, singular, masculine
• “sheep; ram; Naigameṣa.”

• meṣye ← meṣī
• [noun], dative, singular, feminine
• “ewe; Dalbergia oojeinensis.”

• nṛbhyo ← nṛbhyaḥ ← nṛ
• [noun], dative, plural, masculine
• “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

• nāribhyo ← nāribhyaḥ ← nārī
• [noun], dative, plural, feminine
• “woman; wife; female.”

• gave ← go
• [noun], dative, singular, feminine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

नः अस्माकं संबन्धिभ्यः अर्वदादिभ्यः सुगं सुष्ठु गम्यं शं सुखं करति देवः करोति । अर्वते अश्वाय । अर्वञ्शब्दोऽश्वनाम, ‘अर्वा वाजी’ (नि. १. १४. ३) इति तन्नामसु पाठात् । मेषाय मेषजातिपुरुषाय मेष्ये तज्जातीयस्त्रियै नृभ्यः पुरुषेभ्यः नारिभ्यः स्त्रीभ्यः गवे गोजातये ॥ करति । ‘डुकृञ् करणे’ । व्यत्ययेन शप् । अर्वते । अर्ति गच्छतीत्यर्वा । अन्येभ्योऽपि दृश्यन्ते ’ इति वनिप् । चतुर्थ्येकवचने ‘ अर्वणस्त्रसावनञः’ इति नकारस्य तृआदेशः । वनिप्सुपौ पित्त्वादनुदात्तौ । धातुस्वरः । मेषाय । ‘ मिष स्पर्धायाम् ’ । पचाद्यच् ’ देवसेनमेषादयः पचादिषु द्रष्टव्याः । इति वचनात् । मेष्ये । ‘ जातेरस्त्रीविषयादयोपधात् ’ ( पा. सू. ४. १. ६३ ) इति ङीष्प्रत्ययः । प्रत्ययस्वरः । चतुर्थ्येकवचने आगमानुशासनस्यानित्यत्वात् आडागमाभावः । उदात्तस्वरितयोर्यणः स्वरितोऽनुदात्तस्य ’ इति स्वरितत्वम् ।’ उदात्तयणो हल्पूर्वात् ’ इति तु न भवति, ‘ सर्वे विधयश्छन्दसि विकल्प्यन्ते’ इति वचनात् । नृभ्यः। ‘सावेकाचः’ इति प्राप्तस्य विभक्त्युदात्तत्वस्य ‘ नृ चान्यतरस्याम्’ इति प्रतिषेधः । नारिभ्यः । नृनरयोर्वृद्धिश्च (पा. सू. ४. १. ७३ ग.) इति शार्ग्३रवादिषु पाठात् ङीन्प्रत्ययः । नित्त्वादाद्युदात्तः। गवे। ‘ न गोश्वन्साववर्ण ’ इति विभक्त्युदात्तस्य प्रतिषेधः ॥

[He] makes weal for the horse and an easy way for the ram, ewe, men and women and cow.

Some RV mantravAdin-s suggest replacing this incantation of kaNva in the midst of the long sUkta of gR^itsamada to rudra (A te pitar marutAm…), in place of the R^ik-s alluding to his fiercer tendencies.

English translation:

“Who bestows easily-obtained happiness on our steeds, our rams, our ewes, our men, our women, and our cows?”

Will make weal for our steed and easy passage for our ram and ewe, for our men and women, for our cow.

Global ref. to human kind as “men and women” is vanishingly rare in the RV.

I know only one other potential case, the identical dative phrase in VIII.77.8, though it has a more restricted sense in that passage.

May he grant health into our steeds, wellbeing to our rams and ewes,
To men, to women, and to kine.

Er schaffe Heil unserem Roß, guten Fortgang dem Schafbock und der Schafmutter, den Männern und Frauen, dem Rinde.

Er schaffe unsern Rossen Heil und Glück dem Widder und dem Schaf, Den Männern, Weibern und dem Rind.

Да сотворит он благо нашему коню,
Хороший путь барану (и) овце,
Мужам, женам, рогатому скоту!

• रुद्रः
• कण्वो घौरः
• पादनिचृद्गायत्री
• षड्जः

वह उसके लिये क्या करता है, इस विषय का उपदेश अगले मंत्र में किया है।

पदार्थान्वयभाषाः - जो रुद्रस्वामी (नः) हम लोगों की (अर्वते) अश्वजाती (मेषाय) मेषजाति (मेष्ये) भेड़ बकरी (नृभ्यः) मनुष्य जाति (नारिभ्यः) स्त्री जाती और (गवे) गो जाति के लिये (सुगम्) सुगम् (शम्) सुख को (करति) निरन्तर करै वही न्यायाधीश करना चाहिये ॥६॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यों को अपने वा पराए पशु, मनुष्यों के लिये परमेश्वर की प्रार्थना, विद्वानों की सहायता, प्राणवायुओं से यथावत् उपयोग और अपना पुरुषार्थ करना चाहिये ॥६॥

अन्वय: स तस्मै किं करोतीत्युपदिश्यते।

(शम्) सुखम् (नः) अस्माकम् (करति) कुर्यात्। लेट् प्रयोगोऽयम्। (अर्वते) अश्वजातये। अर्वेत्यश्वना०। निघं० १।१४। (सुगम्) सुखं गम्यं यस्मिन्। अत्र बहुल#म् इति करणे डः। (मेषाय) मेषजातये (मेष्ये) तत्स्त्रियै। अत्र वाच्छंदसि सर्वे विधयो भवंति इत्यडाग*मो न भवति (नृभ्यः) मनुष्येभ्यः (नारिभ्यः) तत्स्त्रीभ्यः (गवे) गोजातये ॥६॥ #[ कृतो बहुलमित्यर्थः। सं०] *[‘आण्नद्याः’। अ० ७।३।११२, इत्यनेन सूत्रेण। सं०]

पदार्थान्वयभाषाः - यो रुद्रो नोऽस्माकमर्वते मेषाय मेष्ये नृभ्यो नारिभ्यो गवे सुगं शं सततं करति स एव सभाधीशः स्थापनीयः ॥६॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यैः स्वस्य स्वकीयपरकीयानां मनुष्याणां पश्वादीनां च सुखाय परमेश्वरस्य प्रार्थना विदुषां सहायः प्राणानां यथावदुपयोगः पुरुषार्थश्च कर्त्तव्य इति ॥६॥

भावार्थभाषाः - माणसांनी आपल्या व इतरांच्या पशू आणि माणसांसाठी परमेश्वराची प्रार्थना करावी. विद्वानांचे साह्य घ्यावे. प्राणवायूचा यथायोग्य उपयोग करावा व स्वतः पुरुषार्थ करावा. ॥ ६ ॥

• देवता - सोमः
• ऋषिः - कण्वो घौरः
• छन्दः - गायत्री

अस्मे᳓ सोम श्रि᳓यम् अ᳓धि
नि᳓ धेहि शत᳓स्य नॄणा᳓म्+
म᳓हि श्र᳓वस् तुविनृम्ण᳓म्

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.
genre M;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.
genre M;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.

Morph
ádhi ← ádhi (invariable)

asmé ← ahám (pronoun)
{case:DAT, gender:M, number:PL}

soma ← sóma- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

śríyam ← śrī́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

dhehi ← √dhā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

ní ← ní (invariable)

nr̥ṇā́m ← nár- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

śatásya ← śatá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

máhi ← máh- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

śrávaḥ ← śrávas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

tuvinr̥mṇám ← tuvinr̥mṇá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

अ॒स्मे इति॑ । सो॒म॒ । श्रिय॑म् । अधि॑ । नि । धे॒हि॒ । श॒तस्य॑ । नृ॒णाम् ।
महि॑ । श्रवः॑ । तु॒वि॒ऽनृ॒म्णम् ॥

• asme ← mad
• [noun], locative, plural
• “I; mine.”

• soma
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• śriyam ← śrī
• [noun], accusative, singular, feminine
• “mister; Ms.; Lakshmi; good fortune; well-being; magnificence; glory; beauty; Aegle marmelos (Linn.) Correa; dignity; power; śrī [word]; śrī; prosperity; auspiciousness.”

• adhi
• [adverb]
• “on; from; accordingly.”

• ni
• [adverb]
• “back; down.”

• dhehi ← dhā
• [verb], singular, Present imperative
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• śatasya ← śata
• [noun], genitive, singular, neuter
• “hundred; one-hundredth; śata [word].”

• nṛṇām ← nṛ
• [noun], genitive, plural
• “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

• mahi
• [noun], accusative, singular, neuter
• “great; firm.”

• śravas ← śravaḥ ← śravas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “fame; glory; ear.”

• tuvinṛmṇam ← tuvi
• [noun]
• “mighty; very; diverse; much(a); many.”

• tuvinṛmṇam ← nṛmṇam ← nṛmṇa
• [noun], accusative, singular, neuter
• “manhood; power.”

हे सोम देव नृणां पुरुषाणां शतस्य पर्याप्तां श्रियम् अस्मे अस्मासु अधि नि धेहि आधिक्येन स्थापय । तथा महि महत् तुविनृम्णं प्रभूतबलयुक्तं श्रवः अन्नम् अधि नि धेहि ॥ अस्मे । ‘ सुपां सुलुक्’ इति सप्तम्याः शेआदेशः । नृणाम् ।’ नृ च ’ ( पा. सू. ६. ४. ६ ) इति दीर्घप्रतिषेधः । ‘ नामन्यतरस्याम्’ इति नाम उदात्तत्वम्। महीत्यादयो गताः ॥

English translation:

“Soma, grant us prosperity more than (sufficient for) a hundred men, and much strength-engendering food.”

Upon us, Soma, set down the glory of a hundred men,
great, powerfully manly fame.

O Soma, set thou upon us the glory of a hundred men,
The great renown of mighty chiefs.

Leg auf uns, o Soma, die Herrlichkeit von hundert Männern, großen Ruhm, reich an Mannesmut!

Leg’ auf uns von hundert Männern Glück und Herrlichkeit, o Soma, Hohen Ruhm voll Männerkräften.

О Сома, вложи в нас
Великолепие тысячи мужей,
Великую славу мощного мужества!

• सोमः
• कण्वो घौरः
• गायत्री
• षड्जः

अब अगले मंत्र में रुद्र के गुणों का उपदेश किया है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (सोम) जगदीश्वर सभाध्यक्ष वा आप (अस्मे) हम लोगों के लिये वा हम लोगों के (शतस्य) बहुत (नृणाम्) वीरपुरुषों के (तुविनृम्णम्) अनेक प्रकार के धन (महि) पूज्य वा बहुत (श्रवः) विद्या का श्रवण और (श्रियम्) राज्यलक्ष्मी को (आधिनिधेहि) स्थापन कीजिये ॥७॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में श्लेषालङ्कार है। कोई प्राणी परमेश्वर की कृपा सभाध्यक्ष की सहायता वा अपने पुरुषार्थ के विना पूर्ण विद्या पशु चक्रवर्त्ती, राज्य और लक्ष्मी को प्राप्त नहीं हो सकता ॥७॥

अन्वय: पुनस्तद्गुणाउपदिश्यन्ते।

(अस्मे) अस्मभ्यमस्माकं वा अत्र सुपां सुलुग् इति शे आदेशः। (सोम) सर्वसुखप्रापक सभाध्यक्ष (श्रियम्) लक्ष्मीं विद्यां भोगान् धनं वा (अधि) उपरिभावे (नि) निश्चयार्थे (धेहि) स्थापय (शतस्य) बहूनाम् (नृणाम्) वीरपुरुषाणाम् (महि) पूज्यम्महद्वा (श्रवः) विद्याश्रवणमन्नं वा (तुविनृम्णम्) बहुविधं धनम् ॥७॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे सोम सभाध्यक्ष ! त्वमस्मे अस्मभ्यमस्माकं वा शतस्य नृणां तुविनृम्णं महि श्रवः श्रियं चाधिनिधेहि ॥७॥

भावार्थभाषाः - अत्रश्लेषाऽलङ्कारः। नहि कश्चित्परमेश्वरस्य कृपया सभाध्यक्षसहायेन स्वपुरुषार्थेन च विना पूर्णां विद्यां पशूँश्चक्रवर्त्तिराज्यं लक्ष्मीं च प्राप्तुं शक्नोतीति ॥७॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात श्लेषालंकार आहे. कोणताही प्राणी परमेश्वराची कृपा, सभाध्यक्षाचे साह्य व आपल्या पुरुषार्थाशिवाय पूर्ण विद्या, पशू, चक्रवर्ती राज्य व लक्ष्मी प्राप्त करू शकत नाही. ॥ ७ ॥

• देवता - सोमः
• ऋषिः - कण्वो घौरः
• छन्दः - गायत्री

मा᳓ नः सोमपरिबा᳓धो
मा᳓रातयो जुहुरन्त
आ᳓ न इन्दो वा᳓जे भज

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.
genre M;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.
genre M;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.

Morph
mā́ ← mā́ (invariable)

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

somaparibā́dhaḥ ← somaparibā́dh- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

árātayaḥ ← árāti- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

juhuranta ← √hr̥̄- (root)
{number:PL, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:MED}

mā́ ← mā́ (invariable)

ā́ ← ā́ (invariable)

bhaja ← √bhaj- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

indo ← índu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

vā́je ← vā́ja- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

मा । नः॒ । सो॒म॒ऽप॒रि॒बाधः॑ । मा । अरा॑तयः । जु॒हु॒र॒न्त॒ ।
आ । नः॒ । इ॒न्दो॒ इति॑ । वाजे॑ । भ॒ज॒ ॥

• mā
• [adverb]
• “not.”

• naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• somaparibādho ← soma
• [noun], masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• somaparibādho ← paribādhaḥ ← paribādh
• [noun], nominative, plural, feminine

• mārātayo ← mā
• [adverb]
• “not.”

• mārātayo ← arātayaḥ ← arāti
• [noun], nominative, plural, feminine
• “hostility; adversity; foe; envy; stinginess.”

• juhuranta ← hvṛ
• [verb], plural, Present indikative

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• na ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• indo ← indu
• [noun], vocative, singular, masculine
• “moon; Soma; drop; anusvāra; one; Candra; silver; camphor; point; juice.”

• vāje ← vāja
• [noun], locative, singular, masculine
• “prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

• bhaja ← bhaj
• [verb], singular, Present imperative
• “eat; enjoy; enter (a state); worship; love; flee; possess; fall to one’s share; partake; share; get; approach; love; use.”

सोमपरिबाधः सोमस्य परितो बाधका यागरहिताः नः अस्मान् मा जुहुरन्त मा हिंसन्तु। तथा अरातयः शत्रवः मा जुहुरन्त। हे इन्दो सोम वाजे बलविषयेऽन्नविषये वा नः अस्मान् आ भज सर्वतः सेवस्व ॥ सोमपरिबाधः । सोमं परिबाधन्ते ये ते तादृशाः । ‘ क्विप् च ’ इति क्विप् । कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् । अरातयः । ‘रा दाने ‘। ‘कृत्यल्युटो बहुलम्’ इति बहुलवचनात् कर्तरि क्तिन् । यद्वा। ‘क्तिच्क्तौ च संज्ञायाम्’ इति क्तिच् । नञ्समासे अव्ययपूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम्। जुहुरन्त । ‘ हृ प्रसह्यकरणे’। व्यत्ययेनात्मनेपदम् । लङि जुहोत्यादित्वात् श्लुः । ‘ बहुलं छन्दसि’ (पा. सू. ७. १. १०३ ) इति बहुलवचनात् इकारस्यापि? उत्वम् । द्विर्भावहलादिशेषौ ।’ सर्वे विधयश्छन्दसि विकल्प्यन्ते ’ इति वचनात् । अदभ्यस्तात् ’ ( पा. सू. ७. १, ४) इति अदादेशाभावे सति ‘ झोऽन्तः इति अन्तादेशः । ‘ न माङयोगे ’ इति अडभावः ॥

English translation:

“Let not the adversaries of Soma, let not our enemies, harm us; cherish us, Indra, with (abundant) food.”

Let neither obstructions nor hostilities deflect us, Soma.
O drop, give us a share in the prize.

Although juhuranta and related forms are assigned to the root √hṝ ‘be angry’ by Insler (1968: 219ff.), an assignment accepted by Mayrhofer (EWA s.v. HARI ) and further developed by Kümmel (602-3), such a meaning simply doesn’t make sense in this passage or in III.55.2, and so I take the form to √hvṛ ‘go crookedly, go amiss’. The phonology is perfectly apt, with a zero-grade having vocalic u and consonantal r before vowel, despite the metathesized zero-grade hru found in some forms.

Let not malignities, nor those who trouble Soma, hinder us.
Indu, give us a share of strength.

Nicht sollen uns, o Soma, Fallstricke und Missgunst zu Fall bringen. Gib uns, o Trank, an dem Siegergewinn Anteil!

Soma, lass nicht die Bedränger, nicht die Frevler uns verletzen, Theile Gut uns zu, o Indu.

Да не повредят нам, о Сома,
Ни препятствия, ни враждебность!
О капля, дай нам долю в добыче!

• सोमः
• कण्वो घौरः
• गायत्री
• षड्जः

फिर वह किसका निवारण करे, इस विषय का उपदेश अगले मंत्र में किया है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्दो) सुशिक्षा से आर्द्र करनेवाले सभाध्यक्ष (नः) हम लोगों को (सोमपरिबाधः) जो उत्तम पदार्थों को सब प्रकार दूर करनेवाले विरोधी पुरुष हैं वे हम पर (मा जुहुरन्त) प्रबल न होवें और (अरातयः) जो दान आदि धर्मरहित शत्रु हठ करनेवाले हैं वे (नः) हम लोगों को इन शत्रुओं को (वाजे) युद्ध में पराजय करने को (आभज) अच्छे प्रकार युक्त कीजिये ॥८॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में श्लेषालंकार है। मनुष्यों को अत्यन्त उत्तम बल के साहित्य से परमेश्वर वा सभासेनाध्यक्ष के आश्रय वा अपने पुरुषार्थ युक्त युद्ध में सब शत्रुओं को जीतकर न्याययुक्त होके राज्य का पालन करना चाहिये ॥८॥

अन्वय: पुनः स किन्निवारयेदित्युपदिश्यते।

(मा) निषेधार्थे (नः) अस्मान् (सोमपरिबाधः) ये सोमानुत्तमान् पदार्थान् परितः सर्वतो बाधन्ते ते (मा) निषेधार्थे (अरातयः) शत्रवः (जुहुरन्त) प्रसह्यकारिणो भवन्तु। अत्र हृ प्रसह्यकरणे व्यत्ययेन आत्मनेपदं लङ्यडभावो बहुलं छन्दसि इत्युत्वं वा छन्दसि सर्वे विधयो भवन्ति इति अदभ्यस्तात् इति प्राप्तेऽद्भावो न भवति (आ) अभितः (नः) अस्मान् (इन्दो) आर्द्रीकारक सभाध्यक्ष (वाजे) युद्धे (भज) सेवस्व ॥८॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे इन्दो सभाद्यध्यक्ष ! नोऽस्मान् सोमपरिबाधो विरोधिनो मा जुहुरन्त ये नोऽस्माकमरातयः सन्ति ताँस्त्वं कदाचिन्माऽऽभज ॥८॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यैः परमोत्तमबलसाहित्येन युद्धेन च सर्वान् दुष्टाञ्च्छत्रून् विजित्य सत्यन्याययुक्तं राज्यं कार्य्यमिति ॥८॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात श्लेषालंकार आहे. माणसांनी अत्यंत बलयुक्त बनून परमेश्वर व सभासेनाध्यक्षाच्या आश्रयाने आणि आपल्या पुरुषार्थाने युद्धात सर्व शत्रूंना जिंकून न्यायाने राज्याचे पालन करावे. ॥ ८ ॥

• देवता - सोमः
• ऋषिः - कण्वो घौरः
• छन्दः - अनुष्टुप्

या᳓स् ते प्रजा᳓ अमृ᳓तस्य
प᳓रस्मिन् धा᳓मन्न् ऋत᳓स्य
मूर्धा᳓ ना᳓भा सोम वेन
आभू᳓षन्तीः सोम वेदः

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.
genre M;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.
genre M;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.
genre M;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.

Morph
amŕ̥tasya ← amŕ̥ta- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

prajā́ḥ ← prajā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

yā́ḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

dhā́man ← dhā́man- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

párasmin ← pára- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

r̥tásya ← r̥tá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

mūrdhā́ ← mūrdhán- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

nā́bhā ← nā́bhi- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

soma ← sóma- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

venaḥ ← √ven- (root)
{number:SG, person:2, mood:INJ, tense:PRS, voice:ACT}

ābhū́ṣantīḥ ← √bhūṣ- (root)
{case:ACC, gender:F, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

soma ← sóma- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

vedaḥ ← √vid- 2 (root)
{number:SG, person:2, mood:SBJV, tense:PRF, voice:ACT}

याः । ते॒ । प्र॒ऽजाः । अ॒मृत॑स्य । पर॑स्मिन् । धाम॑न् । ऋ॒तस्य॑ ।
मू॒र्धा । नाभा॑ । सो॒म॒ । वे॒नः॒ । आ॒ऽभूष॑न्तीः । सो॒म॒ । वे॒दः॒ ॥

• yās ← yāḥ ← yad
• [noun], nominative, plural, feminine
• “who; which; yat [pronoun].”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• prajā ← prajāḥ ← prajā
• [noun], nominative, plural, feminine
• “people; offspring; being; national; man; prajā [word]; creature; child; descendants; population; race; animal.”

• amṛtasya ← amṛta
• [noun], genitive, singular, neuter
• “amṛta; immortality; vatsanābha; ambrosia; mercury; medicine; vighasa; calcium hydroxide.”

• parasmin ← para
• [noun], locative, singular, neuter
• “best; other; following; devoted(p); extreme; highest; otherwordly; better; hostile; maximal; distant; another(a); para [word]; upper; concluding; foreign; earlier; worse; longer; finest; excessive.”

• dhāmann ← dhāman
• [noun], locative, singular, neuter
• “domain; dwelling; law; appearance; light; race; agreement; color; location.”

• ṛtasya ← ṛta
• [noun], genitive, singular, neuter
• “truth; order; fixed order; ṛta [word]; law; custom; custom.”

• mūrdhā ← mūrdhan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “head; battlefront; peak; top; mūrdhan [word]; leader; top.”

• nābhā ← nābhi
• [noun], locative, singular, feminine
• “navel; hub; kinship; beginning; origin; umbilical cord; nābhi [word]; friendship; center.”

• soma
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• vena ← venaḥ ← ven
• [verb], singular, Present injunctive
• “circulate.”

• ābhūṣantīḥ ← ābhūṣ ← √bhūṣ
• [verb noun], accusative, plural
• “cover.”

• soma
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• vedaḥ ← vid
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “know; diagnose; perceive; know; accord; notice; deem; mind; learn; specify; watch; recognize; detect; call.”

हे सोम ते तव संबन्धिन्यः याः प्रजाः सन्ति स्तोत्रं वा कुर्वन्ति ताः प्रजाः मूर्धा शिरःस्थानीयस्त्वं नाभा संनहनयुक्ते यज्ञगृहे वेनः कामयस्व । कीदृशस्य ते । अमृतस्य मरणरहितस्य परस्मिन्धामन्नृतस्य उत्तमे स्थान प्राप्तस्य । हे सोम आभूषन्तीः सर्वतस्त्वामलंकुर्वन्तीः प्रजाः वेदः जानीहि ॥ धामन् । ‘सुपां सुलुक् ’ इति सप्तम्या लुक् । नाभा । ‘ णह बन्धने । ‘ नहो भश्च’ ( उ. सू. ४. ५६५ ) इति कर्मणि इञ्प्रत्ययः । ञित्त्वादाद्युदात्तत्वम् । ‘सुपां सुलुक् ’ इति सप्तम्या डादेशः । वेनः । ‘ वेनतिः कान्तिकर्मा’ ( नि. २.६.४)। लेटि सिपि अडागमः । ‘ तिङ्ङतिङः’ इति निघातः । आभूषन्तीः । ‘भूष अलंकारे ’ । भौवादिकः । शपः पित्त्वादनुदात्तत्वम्, शतुश्च लसार्वधातुकस्वरेण । धातुस्वरेण आद्युदात्तत्वम् । समासे कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् । वेदः । ‘ विद ज्ञाने ‘। लेटि सिपि अडागमः ॥ ॥ २७ ॥ ॥ ८ ॥

English translation:

“Soma, who are immortal, and abide in an excellent dwelling, have regard for your subjects, when at their head in the hall of sacrifice you observe them (engaed in) decorating you.”

The creatures [=gods] that belong to you, the immortal one—as their head you seek them in the highest domain of truth [=heaven]
and in the navel (of the earth?) [=ritual ground], Soma. You will know them as the ones who attend upon (you), Soma.
The next group of hymns (I.44–50), attributed to Praskaṇva Kāṇva, the poet also of VIII.49 (the first Vālakhilya hymn) and IX.95, has the defining feature that all the hymns are related to a particular ritual litany, the Prātaranuvāka or “Early-Morning Recitation” (on which see Eggeling Śatapatha Brāhmaṇa 2: 229 n. 2; Hillebrandt 1897: 128; Keith 1925 I: 328). The gods to whom these Praskaṇva hymns are dedi
cated are those mentioned in the litany: Agni, particularly in his capacity as illumi nator of the early morning and conveyor of the dawn divinities, the Aśvins, Dawn, and the rising Sun.

The construction of the various parts of this rhetorically ambitious verse is not entirely clear, and various tr. make various choices. (In addition to the standard ones, see Lüders [231-32] and Hoffmann [Injunk. 260].) I take amṛ́tasya as modifying te, rather than construing it with prajā́ḥ (as, e.g., Geldner does). I consider the two locatives, párasmin dhā́man ṛtásya and nā́bhā, to be parallel and to express the two geographically opposed places where Soma will be searching: highest heaven and the navel of the earth (supplying pṛthivyā́ḥ with nā́bhā as often). The larger meaning of this verse is addressed in the published introduction.

Soma! head, central point, love these; Soma! know these as serving thee,
Children of thee Immortal, at the highest place of holy law.

Deine Kinder der Unsterblichkeit am höchsten Ursprungsort des Weltgesetzes, nach denen sollst du, Soma, als ihr Haupt an dem Nabel der Welt ausschauen und wissen, daß sie bereit sind, o Soma.

Die, o ew’ger, deine Kinder, sind im höchsten Sitz des Rechtes, Lieb’ sie, du ihr Haupt im Heimsitz; Soma, acht auf deine Diener.

Твои дети бессмертия, те, что
На высшим месте (вселенского) закона, –
Наблюдай (за ними), о Сома, на пупе (мироздания) как (их) глава!
Ты должен знать, о Сома, что они внимательны (к людям).

• सोमः
• कण्वो घौरः
• अनुष्टुप्
• गान्धारः

फिर उसकी कौन कैसी है, इस विषय का उपदेश अगले मंत्र में किया है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (सोम) विज्ञान के देनेवाले (वेनः) कमनीयस्वरूप (मूर्द्धा) सर्वोत्तम ! तू (ऋतस्य) सत्यस्वरूप वा सत्यप्रिय (अमृतस्य) नाश रहित (नाभा) स्थिर सुख के बन्धनरूप (धामन्) न्याय वा आनन्दमय स्थान में वर्त्तमान ईश्वर के समान न्यायकारी (ते) तेरी (याः) जो (प्रजाः) प्रजा हैं उनको (आभूषन्तीः) सब प्रकार भूषणयुक्त होने की (वेनः) इच्छा कर और उनको (वेदः) सब विद्याओं से प्राप्त हो ॥९॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालंकार है। जहां मनुष्य ईश्वर ही की उपासना करनेहारे अत्युत्तम सभाध्यक्ष का आश्रय करते हैं वहां वे दुःख के लेश को भी नहीं प्राप्त होते जैसे परमेश्वर और सभाध्यक्ष श्रेष्ठ आचरण करनेवाले मनुष्यों की इच्छा करते हैं वैसे ही प्रजा में रहनेवाले मनुष्य परमेश्वर वा सभाध्यक्ष की नित्य इच्छा करें क्योंकि इसके विना बहुत सुख कभी प्राप्त नहीं हो सकते ॥९॥ इस सूक्त में रुद्र शब्द के अर्थ का वर्णन सब सुखों का प्रतिपादन मित्रपन का आचरण परमेश्वर वा सभाध्यक्ष के आश्रय से सुखों की प्राप्ति एक ईश्वर ही की उपासना परमसुख की प्राप्ति और सभाध्यक्ष का आश्रय करना कहा है इससे इस सूक्त के अर्थ की पूर्व सूक्तार्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये ॥ यह तैंतालीसवां सूक्त और सत्ताईसवां वर्ग समाप्त हुआ ॥४३।२७॥

अन्वय: पुनरेतस्य का कीदृशीत्युपदिश्यते।

(याः) वक्ष्यमाणाः (ते) तव जगदीश्वरस्येव सभाध्यक्षस्य (प्रजाः) प्रादुर्भूताः पालनीयाः (अमृतस्य) नाशरहितस्य कारणस्य सकाशाद्वोत्पन्नाः (परस्मिन्) उत्तमे (धामन्) धामन्यानन्दमये स्थाने (ऋतस्य) सत्यस्वरूपस्य सत्यप्रियस्य वा (मूर्द्धा) उत्तमः (नाभा) सन्नहनस्य सुखस्थिरस्य बन्धनरूपे। अत्र सुपां सुलुक् इत्याकारादेशः। (सोम) सर्वसुखैश्वर्यप्रद (वेनः) कामयस्व (आभूषन्तीः) समन्ताद्भाषणयुक्ताः (सोम) विज्ञानप्रद (वेदः) प्राप्नुहि ॥९॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे सोम ! वेनो मूर्द्धा त्वमृतस्याऽमृतस्य नाशरहितस्य नाभा परस्मिन्धामन् वर्त्तमानस्थेश्वरस्ये ते याः प्रजाः सन्ति ता आभूषन्तीर्वेदः सर्वाभिर्विद्याभिः प्राप्नुहि ॥९॥

भावार्थभाषाः - यत्र मनुष्या अद्वितीयस्येश्वरस्योपासकस्य सभाद्यध्यक्षस्य चाश्रयं कुर्वन्ति तत्रैते दुःखस्य लेशमपि न प्राप्नुवन्ति। यथा परमेश्वरः श्रेष्ठाचारिणो मनुष्यान् कामयते सभाध्यक्षश्च तथैव प्रजास्थैरपि पुरुषैः परमेश्वरसभाध्यक्षौ नित्यं कामनीयौ नैतत्कामनया विना विस्तृतं सुखं कदाचित्सम्भवतीति ॥९॥ अस्मिन् सूक्ते रुद्रशब्दार्थवर्णनं सर्वसुखप्रतिपादनं मित्रताऽऽचरणं परमेश्वरसभाध्यक्षाश्रयेण सर्वसुखप्रापणमेकस्येश्वरस्योपासनं परमसुखप्रापणं सभाद्यध्यक्षाश्रयकरणं चोक्तमत एतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिरस्तीति वेदितव्यम् ॥ इति त्रयश्चत्वारिंशं सूक्तं सप्तविंशो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जेथे माणसे ईश्वराचीच उपासना करणाऱ्या अत्युत्तम सभाध्यक्षाचा आश्रय घेतात. तेथे त्यांना थोडेही दुःख प्राप्त होत नाही. जसे परमेश्वर व सभाध्यक्ष यांना श्रेष्ठ आचरण करणारी माणसे आवडतात. तसेच प्रजेत राहणाऱ्या माणसांनी परमेश्वर व सभाध्यक्षाची नित्य कामना करावी. कारण त्याशिवाय पुष्कळ सुख कधी प्राप्त होऊ शकत नाही. ॥ ९ ॥