०४१

• देवता - वरुणमित्रार्यमणः
• ऋषिः - कण्वो घौरः
• छन्दः - गायत्री

यं᳓ र᳓क्षन्ति प्र᳓चेतसो
व᳓रुणो मित्रो᳓ अर्यमा᳓
नू᳓ चित् स᳓ दभ्यते ज᳓नः

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).;; repeated line
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
prácetasaḥ ← prácetas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

rákṣanti ← √rakṣⁱ- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

yám ← yá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

aryamā́ ← áryaman- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mitráḥ ← mitrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

váruṇaḥ ← váruṇa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

cit ← cit (invariable)

dabhyate ← √dabh- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

jánaḥ ← jána- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

nú ← nú (invariable)

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

यम् । रक्ष॑न्ति । प्रऽचे॑तसः । वरु॑णः । मि॒त्रः । अ॒र्य॒मा ।
नु । चि॒त् । सः । द॒भ्य॒ते॒ । जनः॑ ॥

• yaṃ ← yam ← yad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• rakṣanti ← rakṣ
• [verb], plural, Present indikative
• “protect; guard; keep; stow; govern; guard; spare; accumulate.”

• pracetaso ← pracetasaḥ ← pracetas
• [noun], nominative, plural, masculine
• “intelligent; mindful; attentive; wise; apt; observant.”

• varuṇo ← varuṇaḥ ← varuṇa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Varuna; varuṇa [word]; Crataeva religiosa Forst.; Varuṇa; varuṇādi.”

• mitro ← mitraḥ ← mitra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “friend; Mitra; mitra [word]; sun; ally.”

• aryamā ← aryaman
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Aryaman; aryaman [word]; sun.”

• nū ← nu
• [adverb]
• “now; already.”

• cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• dabhyate ← dabh
• [verb], singular, Indikativ Pr￤s. Passiv

• janaḥ ← jana
• [noun], nominative, singular, masculine
• “people; national; man; relative; jan; Janaloka; person; jana [word]; man; attendant; Jana; foreigner; inhabitant; group.”

प्रचेतसः प्रकृष्टज्ञानयुक्ताः वरुणादयो देवाः यं यजमानं रक्षन्ति सः जनः यजमानः नू चित् क्षिप्रमेव दभ्यते दभ्नोति शत्रून् हिनस्ति । प्रचेतसः । प्रकृष्टं चेतो येषाम् । बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । नू चित् ।’ ऋचि तुनुघ° ’ इत्यादिना दीर्घः । दभ्यते । दम्भु दम्भे । व्यत्ययेन श्यन् आत्मनेपदं च ॥

English translation:

“The man whom the wise Varuṇa, Mitra and Aryaman protect quickly subdues (his foes).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

The sūkta is addressed to the three ādityas: varuṇa, mitra and aryamā, sons of Aditi, wife of Kaśyapa

Whom they guard—the attentive Varuṇa, Mitra, and Aryaman— that person is never deceived.

NE’ER is he injured whom the Gods Varuna, Mitra, Aryaman,
The excellently wise, protect.

Wen Varuna, Mitra, Aryaman, die Klugen, beschützen, der Mann kommt niemals zu Schaden.

Dem Mann, den Mitra, Varuna und Arjaman mit weisem Sinn Beschirmen, dem geschieht kein Leid.

Кого охраняют прозорливцы –
Варуна, Митра, Арьяман,
Тот человек на обман никогда не попадается.

• वरुणमित्रार्यमणः
• कण्वो घौरः
• गायत्री
• षड्जः

अनेक वीरों से रक्षित भी राजा कभी शत्रु से पीड़ित होता ही है, इस विषय का उपदेश अगले मंत्र में किया है।

पदार्थान्वयभाषाः - (प्रचेतसः) उत्तमज्ञानवान् (वरुणः) उत्तम गुण वा श्रेष्ठपन होने से सभाध्यक्ष होने योग्य (मित्रः) सबका मित्र (अर्यमा) पक्षपात छोड़कर न्याय करने को समर्थ ये सब (यम्) जिस मनुष्य वा राज्य तथा देश की (रक्षन्ति) रक्षा करते हों (सः) (चित्) वह भी (जनः) मनुष्य आदि (नु) जल्दी सब शत्रुओं से कदाचित् (दभ्यते) मारा जाता है ॥१॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यों को उचित है कि सबसे उत्कृष्ट सेना सभाध्यक्ष सबका मित्र दूत पढ़ाने वा उपदेश करनेवाले धार्मिक मनुष्य को न्यायाधीश करें तथा उन विद्वानों के सकाश से रक्षा आदि को प्राप्त हो सब शत्रुओं को शीघ्र मार और चक्रवर्त्तिराज्य का पालन करके सबके हित को संपादन करें किसी को भी मृत्यु से भय करना योग्य नहीं है क्योंकि जिनका जन्म हुआ है उनका मृत्यु अवश्य होता है। इसलिये मृत्यु से डरना मूर्खों का काम है ॥१॥

अन्वय: अनेकैः सुरक्षितोपि कदाचिच्छत्रुणापीड्यत इत्युपदिश्यते।

(यम्) सभासेनेशं मनुष्यं (रक्षन्ति) पालयन्ति (प्रचेतसः) प्रकृष्टं चेतो विज्ञानं येषान्ते (वरुणः) उत्तम गुणयोगेन श्रेष्ठत्वात्सर्वाध्यक्षत्वार्हः (मित्रः) सर्वसुहृत् (अर्यमा) पक्षपातं विहाय न्यायं कर्त्तुं समर्थः (नु) सद्यः। अत्र ऋचितुनु०। इति दीर्घः। (चित्) एव (सः) रक्षितः (दभ्यते) हिंस्यते (जनः) प्रजासेनास्थो मनुष्यः ॥१॥

पदार्थान्वयभाषाः - प्रचेतसो वरुणो मित्रोऽर्यमा चैते यं रक्षन्ति स चिदपि कदाचिन्नु दभ्यते ॥१॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यैः सर्वोत्कृष्टः सेनासभाध्यक्षः सर्वमित्रो दूतोऽध्यापक उपदेष्टा धार्मिको न्यायाधीशश्च कर्त्तव्यः। तेषां सकाशाद्रक्षणादीनि प्राप्य सर्वान् शत्रून् शीघ्रं हत्वा चक्रवर्त्तिराज्यं प्रशास्य सर्वहितं संपादनीयम्। नात्र केनचिन्मृत्युना भेतव्यं कुतः सर्वेषां जातानां पदार्थानां ध्रुवो मृत्युरित्यतः ॥१॥

या सूक्तात प्रजेचे रक्षण, शत्रूंना जिंकणे, मार्ग शोधणे, यानाची रचना निर्मिती व त्यांना चालविणे, द्रव्यांची वाढ, श्रेष्ठांबरोबर मैत्री, दुष्टांवर विश्वास न ठेवणे, अधर्माचरणाला सदैव घाबरणे या प्रकारे पूर्वीच्या सूक्ताच्या अर्थाबरोबर या सूक्ताच्या अर्थाची संगती जाणावी. ॥

भावार्थभाषाः - माणसांनी सर्वांत उत्कृष्ट सेना सभाध्यक्ष, सर्वांचा मित्र, दूत, शिकविणाऱ्या व उपदेश करणाऱ्या धार्मिक माणसाला न्यायाधीश करावे व त्या विद्वानाजवळ राहून रक्षण करून घ्यावे. सर्व शत्रूंना नष्ट करून चक्रवर्ती राज्याचे पालन करावे व सर्वांचे हित करावे. कुणालाही मृत्यूचे भय वाटता कामा नये. कारण ज्यांचा जन्म झालेला आहे त्याचा मृत्यू अवश्य होतो. त्यासाठी मृत्यूला घाबरणे मूर्खांचे काम आहे. ॥ १ ॥

• देवता - वरुणमित्रार्यमणः
• ऋषिः - कण्वो घौरः
• छन्दः - गायत्री

य᳓म् बाहु᳓तेव पि᳓प्रति
पा᳐᳓न्ति म᳓र्तियं रिषः᳓
अ᳓रिष्टः स᳓र्व एधते

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
bāhútā ← bāhútā (invariable)

iva ← iva (invariable)

píprati ← √pr̥- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

yám ← yá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

mártyam ← mártya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

pā́nti ← √pā- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

riṣáḥ ← ríṣ- (nominal stem)
{case:ABL, gender:F, number:SG}

áriṣṭaḥ ← áriṣṭa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

edhate ← √idh- 2 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

sárvaḥ ← sárva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

यम् । बा॒हुता॑ऽइव । पिप्र॑ति । पान्ति॑ । मर्त्य॑म् । रि॒षः ।
अरि॑ष्टः । सर्वः॑ । ए॒ध॒ते॒ ॥

• yam ← yad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• bāhuteva ← bāhutā
• [adverb]

• bāhuteva ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• piprati ← pṛ
• [verb], plural, Present indikative
• “protect; promote; rescue; help.”

• pānti ← pā
• [verb], plural, Present indikative
• “protect; govern.”

• martyaṃ ← martyam ← martya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “man; people; martya [word]; Earth.”

• riṣaḥ ← riṣ
• [noun], ablative, singular, feminine
• “injury; riṣ; damage.”

• ariṣṭaḥ ← ariṣṭa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “safe; unharmed.”

• sarva ← sarvaḥ ← sarva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “all(a); whole; complete; sarva [word]; every(a); each(a); all; entire; sāṃnipātika; manifold; complete; all the(a); different; overall.”

• edhate ← edh
• [verb], singular, Present indikative
• “boom; get; thrive; increase; increase.”

यं यजमानं पिप्रति वरुणोदयो देवा धनैः पूरयन्ति । तत्र दृष्टान्तः। बाहुतेव। स्वकीयो बाहुवर्गोऽपेक्षितं धनमानीय यथा पूरयति तद्वत् । तथा यं मर्त्यं मनुष्यं यजमानं रिषः हिंसकात् पान्ति रक्षन्ति सः सर्वः यजमानः अरिष्टः केनाप्यहिँसितः सन् एधते वर्धते ॥ बाहुतेव। बाहुता बाहुत्वम् । भाववाचिनानेन शब्देन बाहवस्तदाश्रया लक्ष्यन्ते । यद्वा । समूहार्थे तल्प्रत्ययो द्रष्टव्यः। ‘लिति’ इति प्रत्ययात्पूर्वस्योदात्तत्वम् । पिप्रति । ‘ पॄ पालनपूरणयोः’। पृ इत्येके । जुहोत्यादित्वात् श्लुः । ‘ अर्तिपिपर्त्योश्च’ इति अभ्यासस्य इत्वम् । ‘ अभ्यस्तानामादिः’ इत्याद्युदात्तत्वम् । पान्ति । तिङः परत्वात् पादादित्वाद्वा निघाताभावः । रिषः । ‘ रिष हिंसायाम् । क्विप् च ’ इति क्विप् । ‘ सावेकाचः’ इति विभक्तेरुदात्तत्वम् । अरिष्टः । ‘ रिष हिंसायाम् । एकाचः० ’ इति इट्प्रतिषेधः । व्रश्चादिना षस्वम् । नञ्समासे अव्ययपूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् ॥

English translation:

“Hw whom they heap (with riches), as if (collected) by his own arms; the man whom they defend from the malignant; every such man, safe from injury, prospers.”

The mortal whom they carry across as if in their arms and protect from harm,
he thrives, unharmed and whole.

He prospers ever, free from scathe, whom they, as with full hands, enrich,
Whom they preserve from every foe.

Wen sie wie auf dem Arm hinübertragen und vor Schaden behüten, der Sterbliche gedeiht ganz und unversehrt.

Wen sie beschützen vor dem Feind und leiten wie mit eigner Hand, Der Mann gedeiht ganz unversehrt.

Кого они словно на руках переносят,
Спасают смертного от вреда,
(Тот) процветает, целый и невредимый.

• वरुणमित्रार्यमणः
• कण्वो घौरः
• विराड्गायत्री
• षड्जः

वह रक्षा किया हुआ किसको प्राप्त होता है, इस विषय का उपदेश अगले मंत्र में किया है।

पदार्थान्वयभाषाः - जो वरुण आदि धार्मिक विद्वान् लोग (बाहुतेव) जैसे शूरवीर बाहुबलों से चोर आदि को निवारण कर दुःखों को दूर करते हैं वैसे (यम्) जिस (मर्त्यम्) मनुष्य को (पिप्रति) सुखों से पूर्ण करते और (रिषः) हिंसा करनेवाले शत्रु से (पांति) बचाते हैं (सः) वे (सर्वः) समस्त मनुष्यमात्र (अरिष्टः) सब विघ्नों से रहित होकर वेद विद्या आदि उत्तम गुणों से नित्य (एधते) वृद्धि को प्राप्त होते हैं ॥२॥

भावार्थभाषाः - इस मंत्र में उपमालंकार है। जैसे सभा और सेनाध्यक्ष के सहित राजपुरुष बाहुबल वा उपाय के द्वारा शत्रु डांकू चोर आदि और दरिद्रपन को निवारण कर मनुष्यों की अच्छे प्रकार रक्षा पूर्ण सुखों को संपादन सब विघ्नों को दूर पुरुषार्थ में संयुक्त कर ब्रह्मचर्य सेवन वा विषयों की लिप्सा छोड़ने में शरीर की वृद्धि और विद्या वा उत्तम शिक्षा से आत्मा की उन्नति करते हैं वैसे ही प्रजा जन भी किया करें ॥२॥

अन्वय: स संरक्षितस्सन् किं प्राप्नोतीत्युपदिश्यते।

(यम्) जनम् (बाहुतेव) यथा बाधते दुःखानि याभ्यां भुजाभ्यां बलवीर्याभ्यां वा तयोर्भावस्तथा (पिप्रति) पिपुरति (पान्ति) रक्षन्ति (मर्त्यम्) मनुष्यम् (रिषः) हिंसकाच्छत्रोः (अरिष्टः) सर्वविघ्नरहितः (सर्वः) समस्तो जनः (एधते) सुखैश्वर्ययुक्तैर्गुणैर्वर्धते ॥२॥

पदार्थान्वयभाषाः - एते वरुणादयो यं मर्त्यं बाहुतेव पिप्रति रिषः शत्रोः सकाशात् पान्ति स सर्वो जनोऽरिष्टोनिर्विघ्नः सन् देवविद्यादिसद्गुणैर्नित्यमेधते ॥२॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। यथा सभासेनाध्यक्षा राजपुरुषा बाहुबलप्रयत्नाभ्यां शत्रुदस्युचोरान्दारिद्य्रञ्च निवार्य जनान् सम्यग्रक्षित्वा पूर्णानि सुखानि संपाद्य सर्वविघ्नान्निवार्य्य सर्वान्मनुष्यान् पुरुषार्थे संयोज्य ब्रह्मचर्यसेवनेन विषयलोलुपतात्यागेन विद्यासुशिक्षाभ्यां शरीरात्मोन्नतिं कुर्वन्ति तथैव प्रजास्थैरप्यनुष्ठेयम् ॥२॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जसे सभा व सेनाध्यक्षासह राजपुरुष बाहुबलाने प्रयत्नपूर्वक शत्रू, डाकू, चोर इत्यादींचे व दारिद्र्याचे निवारण करून माणसांचे चांगल्या प्रकारे रक्षण करतात व पूर्ण सुख प्राप्त करतात. सर्व विघ्ने दूर करून पुरुषार्थ करून ब्रह्मचर्याचे सेवन करून विषयलालसा सोडून विद्या व सुशिक्षणाने शरीर व आत्म्याची उन्नती करतात, तसेच प्रजाजनांनीही करावे. ॥ २ ॥

• देवता - वरुणमित्रार्यमणः
• ऋषिः - कण्वो घौरः
• छन्दः - गायत्री

वि᳓ दुर्गा᳓ वि᳓ द्वि᳓षः पुरो᳓
घ्न᳓न्ति रा᳓जान एषा᳐म्
न᳓यन्ति दुरिता᳓ तिरः᳓

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
durgā́ ← durgá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

dvíṣaḥ ← dvíṣ- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

purás ← purás (invariable)

ví ← ví (invariable)

ví ← ví (invariable)

eṣām ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

ghnánti ← √han- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

rā́jānaḥ ← rā́jan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

duritā́ ← duritá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

náyanti ← √nī- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

tirás ← tirás (invariable)

वि । दुः॒ऽगा । वि । द्विषः॑ । पु॒रः । घ्नन्ति॑ । राजा॑नः । ए॒षा॒म् ।
नय॑न्ति । दुः॒ऽइ॒ता । ति॒रः ॥

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• durgā ← durga
• [noun], accusative, plural, neuter
• “fortress; stronghold; difficulty; danger; passage.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• dviṣaḥ ← dviṣ
• [noun], accusative, plural, feminine
• “hate; dviṣ; hostility; hostility.”

• puro ← puras
• [adverb]
• “ahead; puras [word]; easterly; eastward; east; earlier.”

• ghnanti ← han
• [verb], plural, Present indikative
• “kill; cure; māray; remove; destroy; hit; injure; damage; destroy; paralyze; hurt; forge; beat; cut off; stop; overwhelm; kick; hunt; affect; strike; hammer; love; obstruct; shoot.”

• rājāna ← rājānaḥ ← rājan
• [noun], nominative, plural, masculine
• “king; Kshatriya; rājan [word]; best; rājāvarta; Yakṣa.”

• eṣām ← idam
• [noun], genitive, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• nayanti ← nī
• [verb], plural, Present indikative
• “bring; lead; spend; decant; enter (a state); remove; take out; take away; enforce; marry; carry; fill into; bring; learn; go out; add.”

• duritā ← durita
• [noun], accusative, plural, neuter
• “danger; sin; difficulty; difficulty; evil.”

• tiraḥ ← tiras
• [adverb]
• “tiras [word]; away; secretly.”

राजानः वरुणादयः एषां स्वकीययजमानानां पुरः पुरस्तात् दुर्गा गन्तुं दुःशकानि शत्रुनगराणि वि घ्नन्ति विशेषेण नाशयन्ति । तथा द्विषः शत्रूनपि वि घ्नन्ति। तथा दुरिता यजमानसंबन्धीनि दुरितानि तिरः नयन्ति विनाशं प्रापयन्ति ॥ दुर्गा । दुःखेन गच्छन्त्यत्रेति दुर्गाणि । ‘ सुदुरोरधिकरणे’ (पा. सू. ३. २. ४८. ३ ) इति गमेर्डप्रत्ययः । ‘ शेश्छन्दसि बहुलम्’ इति शेर्लोपः । पुरः । कालवाचिनः पूर्वशब्दात् सप्तम्यर्थे ‘पूर्वाधरावराणाम् ’ (पा. सू. ५. ३. ३९ ) इति असिप्रत्ययः, तत्संनियोगेन पूर्वशब्दस्य पुरादेशश्च । प्रत्ययस्वरः । घ्नन्ति । हन्तेर्लटि अदादित्वात् शपो लुक् । ‘गमहन’ इत्यादिना उपधालोपः । हो न्तेः’ (पा. सू. ७. ३. ५४ ) इति घत्वम् । अन्तादेशस्योपदेशवचनादाद्युदात्तत्वम् । पादादित्वादनिघातः ॥

English translation:

“The kings (Varuṇa etc.) first destroy their strongholds, and then the foes of those (who worship him), and put aside their evil deeds.”

The kings [=Ādityas] smash apart the hard places, apart the hostilities in front of them;
they lead across difficult ways.

The Kings drive far away from him his troubles and his enemies,
And lead him safely o’er distress.

Vor ihnen zerstreuen die Könige die Fährlichkeiten, die Anfeindungen; sie führen über die Gefahren hinweg.

Vor ihm vertreiben Ungemach und Feind hinweg die Könige, Und führen durch Gefahren ihn.

(Эти) цари сокрушают перед ними
Препятствия в пути, враждебные замыслы.
Они проводят (их) сквозь опасности.

• वरुणमित्रार्यमणः
• कण्वो घौरः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

फिर वे राजप्रजा पुरुष क्या करें, इस विषय का उपदेश अगले मंत्र में किया है।

पदार्थान्वयभाषाः - जो (राजानः) उत्तम कर्म वा गुणों से प्रकाशमान राजा लोग (एषाम्) इन शत्रुओं के (दुर्गा) दुःख से जाने योग्य प्रकोटों और (पुरः) नगरों को (घ्नन्ति) छिन्न-भिन्न करते और (द्विषः) शत्रुओं को (तिरोनयन्ति) नष्ट कर देते हैं, वे चक्रवर्त्ति राज्य को प्राप्त होने को समर्थ होते हैं ॥३॥

भावार्थभाषाः - जो अन्याय करनेवाले मनुष्य धार्मिक मनुष्यों को पीड़ा देकर दुर्ग में रहते और फिर आकर दुःखी करते हों उनको नष्ट और श्रेष्ठों के पालन करने के लिये विद्वान् धार्मिक राजा लोगों को चाहिये कि उनके प्रकोट और नगरों का विनाश और शत्रुओं को छिन्न-भिन्न मार और वशीभूत करके धर्म से राज्य का पालन करें ॥३॥

अन्वय: पुनस्ते राजजनाश्च परस्परं किं कुर्युरित्युपदिश्यते।

(वि) विविधार्थे (दुर्गा) येषु दुःखेन गच्छन्ति तानि। अत्र सुदुरो रधिकरणे०। अ० ३।२।४८। इति #दुरुपपदाद्गमेर्डः प्रत्ययः। शेश्छन्दसि इति *लोपः। (वि) विशेषार्थे (द्विषः) ये द्विषन्त्यप्रीणयन्ति ताञ्छत्रून् (पुरः) पुराणि (घ्नन्ति) नाशयन्ति (राजानः) ये राजन्ते सत्कर्मगुणैः प्रकाशन्ते ते (एषाम्) शत्रूणाम् (नयन्ति) गमयन्ति (दुरिता) दुरिता दुःसहानि दुःखानि। अत्रापि शेर्लोपः। (तिरः) अदर्शने ॥३॥ #[टि० इति वार्त्तिकेन। सं०] *[शे लेपिः। सं०]

पदार्थान्वयभाषाः - ये राजान एषां शत्रूणां दुर्गा घ्नन्ति द्विषः शत्रूँ स्तिरो नयन्ति ते साम्राज्यं प्राप्तुं शक्नुवन्ति ॥३॥

भावार्थभाषाः - येऽन्यायकारिणो धार्मिकान् पीड़यित्वा दुर्गस्था भवंति पुनरागत्य दुःखयंति तेषां विनाशाय श्रेष्ठानां पालनाय धार्मिका विद्वांसो राजपुरुषास्तेषां दुर्गाणि विनाश्य तान् छित्वा भित्वा हिंसित्वा मरणं वा वशत्वं प्रापय्य धर्मेण राज्यं पालयेयुः ॥३॥

भावार्थभाषाः - जी अन्यायी माणसे धार्मिक माणसांना त्रास देतात व किल्ल्यात राहतात व दुःखी करतात. त्यांना नष्ट करण्यासाठी व श्रेष्ठांचे पालन करण्यासाठी विद्वान धार्मिक राजांनी शत्रूंचे प्रकोट व नगर यांचा विनाश करावा. तसेच शत्रूंचे विदारण करून त्यांना ताब्यात ठेवावे व धर्माने राज्याचे पालन करावे. ॥ ३ ॥

• देवता - आदित्याः
• ऋषिः - कण्वो घौरः
• छन्दः - गायत्री

सुगः᳓ प᳓न्था अनृक्षर᳓
आ᳓दित्यास ऋतं᳓ यते᳓
ना᳓त्रावखादो᳓ अस्ति वः

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
anr̥kṣaráḥ ← anr̥kṣará- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

pánthāḥ ← pánthā- ~ path- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sugáḥ ← sugá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ā́dityāsaḥ ← ādityá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

r̥tám ← r̥tá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yaté ← √i- 1 (root)
{case:DAT, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

asti ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

átra ← átra (invariable)

avakhādáḥ ← avakhādá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

सु॒ऽगः । पन्थाः॑ । अ॒नृ॒क्ष॒रः । आदि॑त्यासः । ऋ॒तम् । य॒ते ।
न । अत्र॑ । अ॒व॒ऽखा॒दः । अ॒स्ति॒ । वः॒ ॥

• sugaḥ ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• sugaḥ ← gaḥ ← ga
• [noun], nominative, singular, masculine
• “located; moving; flowing; passable; ga [word]; accordant.”

• panthā ← panthāḥ ← pathin
• [noun], nominative, singular
• “way; road; path [word]; journey; method.”

• anṛkṣara ← anṛkṣaraḥ ← anṛkṣara
• [noun], nominative, singular, masculine
• “thornless.”

• ādityāsa ← ādityāsaḥ ← āditya
• [noun], vocative, plural, masculine
• “sun; Aditya; Surya; āditya [word].”

• ṛtaṃ ← ṛtam ← ṛta
• [noun], accusative, singular, neuter
• “truth; order; fixed order; ṛta [word]; law; custom; custom.”

• yate ← i
• [verb noun], dative, singular
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• nātrāvakhādo ← na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• nātrāvakhādo ← atra
• [adverb]
• “now; there; then; then; there; here; here; in the following; alternatively; now.”

• nātrāvakhādo ← avakhādaḥ ← avakhāda
• [noun], nominative, singular, masculine

• asti ← as
• [verb], singular, Present indikative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• vaḥ ← tvad
• [noun], dative, plural
• “you.”

हे आदित्यासः ऋतं यते यज्ञं गच्छते भवत्समूहाय पन्थाः मार्गः सुगः सुष्ु। गन्तुं शक्यः अनृक्षरः कण्टकरहितश्च । अत्र अस्मिन् कर्मणि वः युष्माकम् अवखादः अवमन्तव्यः खादो जुगुप्सितहविर्विशेषः न अस्ति । तस्मादिहागन्तव्यमित्यर्थः ॥ सुगः । सुदुरोरधिकरणे ’ इति गमेर्डप्रत्ययः । पन्थाः । ‘ पथिमथोः सर्वनामस्थाने ’ इत्याद्युदात्तत्वम् । अनृक्षरः । ‘ ऋषी गतौ’ ऋषन्ति अन्तर्गच्छन्ति इति ऋक्षरा कण्टकाः । ‘ तन्यृषिभ्यां क्सरन्’ (उ. सू. ३. ३५५) इति क्सरन्प्रत्ययः । कित्त्वाद्गुणाभावः । कत्वपत्वे । यास्कस्त्वाह- ‘ ऋक्षरः कण्टक ऋच्छतेः’ (निरु. ९. ३२ ) इति । न विद्यन्ते ऋक्षरा अस्मिन्निति अनृक्षरः। ‘ नञ्सुभ्याम्’ इत्युत्तरपदान्तोदात्तत्वम् । आदित्यासः । अदितेः पुत्रा आदित्याः । ‘ दित्यदित्यादित्य° ’ (पा. सू. ४. १.८५) इत्यादिना ण्यप्रत्ययः । ‘ आज्जसेरसुक्’। आमन्त्रिताद्युदात्तत्वम् । पादादित्वादाष्टमिकनिघाताभावः । यते । ‘ इण् गतौ ’ । लटः शतृ । अदादित्वात् शपो लुक् । इणो यण् ’ ( पा. सू. ६. ४. ८१ ) इति यणादेशः । ‘शतुरनुमः०’ इति विभक्तेरुदात्तत्वम् । अवखादः । खादृ भक्षणे’। भावे घञ् । अवमतः खादोऽवखादः । थाथादिना उत्तरपदान्तोदात्तत्वम् ॥

English translation:

“Ādityas, to you repairing to the sacrifice, the path is easy and free from thorns; no unworthy oblation is here prepared for you.”

The path is easy to go on and harmless to men for the one going to truth. There is no fissure there for you.

The voc. ādityāsaḥ was omitted from the tr. “O Ādityas” should be added at the end of the first line.

Thornless, Adityas, is the path, easy for him who seeks the Law:
With him is naught to anger you.

Gangbar, dornenlos ist der Weg für den recht Wandelnden, ihr Aditya´s. Auf ihm gibt es für euch keine Ermüdung?

Dem Frommen, o Aditja’s, ist gebahnt der Pfad und dornenlos, Und eure Strafe naht ihm nicht.

Легок путь без шипов,
Для идущего по закону, о Адитьи.
Нет там изнурения благодаря вам.

• आदित्याः
• कण्वो घौरः
• गायत्री
• षड्जः

फिर वे क्या सिद्ध करें, इस विषय का उपदेश अगले मंत्र में किया है।

पदार्थान्वयभाषाः - जहां (आदित्यासः) अच्छे प्रकार सेवन से अड़तालीस वर्ष युक्त ब्रह्मचर्य से शरीर आत्मा के बल सहित होने से सूर्य्य के समान प्रकाशित हुए अविनाशी धर्म्म को जाननेवाले विद्वान् लोग रक्षा करनेवाले हों वा जहां इन्हों से जिस (अनृक्षरः) कण्टक गड्ढा चोर डाकू अविद्या अधर्माचरण से रहित सरल (सुगः) सुख से जानने योग्य (पन्थाः) जल स्थल अन्तरिक्ष में जाने के लिये वा विद्या धर्म न्याय प्राप्ति के मार्ग का सम्पादन किया हो उस और (ऋतम्) ब्रह्म सत्य वा यज्ञ को (यते) प्राप्त होने के लिये तुम लोगों को (अत्र) इस मार्ग में (अवखादः) भय (नास्ति) कभी नहीं होता ॥४॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यों को भूमि समुद्र अन्तरिक्ष में रथ नौका विमानों के लिये सरल दृढ़ कण्टक चोर डाकू भय आदि दोष रहित मार्गों को संपादन करना चाहिये जहां किसी को कुछ भी दुःख वा भय न होवे इन सब को सिद्ध करके अखण्ड चक्रवर्ती राज्य को भोग करना वा कराना चाहिये ॥४॥

अन्वय: पुनस्ते किं साधयेयुरित्युपदिश्यते।

(सुगः) सुखेन गच्छन्ति यस्मिन् सः (पंथाः) जलस्थलान्तरिक्षगमनार्थः शिक्षाविद्याधर्मन्यायप्राप्त्यर्थश्चमार्गः (अनृक्षरः) कंटकगर्त्तादिदोषरहितः सेतुमार्जनादिभिः सह वर्त्तमानः सरलः। चोरदस्युकुशिक्षाऽविद्याऽधर्माऽऽचरणरहितः (आदित्यासः) सुसेवितेनाष्टचत्वारिंशद्वर्षब्रह्मचर्येण शरीरात्मबलसाहित्येनाऽऽदित्यवत्प्रकाशिता अविनाशिधर्मविज्ञाना विद्वांसः। आदित्या इति पदना०। निघं० ५।६। अनेन ज्ञानवत्त्वं सुखप्रापकत्त्वं च गृह्यते। (ऋतम्) ब्रह्म सत्यं यज्ञं वा (यते) प्रयतमानाय (न) निषेधार्थे (अत्र) विद्वत्प्रचारिते रक्षिते व्यवहारे (अवखादः) विखादो भयम् (अस्ति) भवति (वः) युष्माकम् ॥४॥

पदार्थान्वयभाषाः - यत्रादित्यासो रक्षका भवन्ति यत्र चैतैरनृक्षरः सुगः पन्थाः सम्पादितस्तदर्थमृतं यते च वोऽत्रावखादो नास्ति ॥४॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यैर्भूमिसमुद्रान्तरिक्षेषु रथनौकाविमानानां गमनाय सरला दृढाः कंटकचोरदस्युभयादिदोषरहिताः पंथानो निष्पाद्या यत्र खलु कस्याऽपि किंचिद्दुःखभये न स्याताम्। एतत्सर्वं संसाध्याखण्डचक्रवर्त्तिराज्यं भोग्यं भोजयितव्यमिति ॥४॥

भावार्थभाषाः - माणसांनी भूमी, समुद्र, अंतरिक्षात रथ, नौका, विमानातून जाण्यासाठी कंटक, चोर, डाकूंचे भय इत्यादी दोषांनी रहित सरळ दृढ मार्ग संपादन केला पाहिजे. जेथे कुणालाही कोणतेही दुःख किंवा भय होता कामा नये. हे सर्व सिद्ध करून अखंड चक्रवर्ती राज्याचा भोग केला, करविला गेला पाहिजे. ॥ ४ ॥

• देवता - आदित्याः
• ऋषिः - कण्वो घौरः
• छन्दः - गायत्री

यं᳓ यज्ञं᳓ न᳓यथा नर
आ᳓दित्या ऋजु᳓ना पथा᳓
प्र᳓ वः स᳓ धीत᳓ये नशत्

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
naraḥ ← nár- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

náyatha ← √nī- (root)
{number:PL, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

yajñám ← yajñá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

yám ← yá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ā́dityāḥ ← ādityá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

pathā́ ← pánthā- ~ path- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

r̥júnā ← r̥jú- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

dhītáye ← dhītí- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

naśat ← √naś- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

prá ← prá (invariable)

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

यम् । य॒ज्ञम् । नय॑थ । न॒रः॒ । आदि॑त्याः । ऋ॒जुना॑ । प॒था ।
प्र । वः॒ । सः । धी॒तये॑ । न॒श॒त् ॥

• yaṃ ← yam ← yad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• yajñaṃ ← yajñam ← yajña
• [noun], accusative, singular, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• nayathā ← nī
• [verb], plural, Present indikative
• “bring; lead; spend; decant; enter (a state); remove; take out; take away; enforce; marry; carry; fill into; bring; learn; go out; add.”

• nara ← naraḥ ← nṛ
• [noun], vocative, plural, masculine
• “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

• ādityā ← ādityāḥ ← āditya
• [noun], vocative, plural, masculine
• “sun; Aditya; Surya; āditya [word].”

• ṛjunā ← ṛju
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “honest; straight; straight; ṛju [word]; sincere; erect; upright.”

• pathā ← pathin
• [noun], instrumental, singular
• “way; road; path [word]; journey; method.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• vaḥ ← tvad
• [noun], accusative, plural
• “you.”

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• dhītaye ← dhīti
• [noun], dative, singular, feminine
• “thinking; prayer; understanding.”

• naśat ← naś
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “reach; achieve; enter (a state); reach.”

हे नरः नेतारः आदित्याः यं यज्ञम् ऋजुना पथा अविकलेन मार्गेण नयथ पारं प्रापयथ सः यज्ञः वः धीतये युष्मत्पानायोपभोगाय प्र नशत् प्राप्नोतु ॥ नयथ । अदुपदेशात् लसार्वधातुकानुदात्तत्वे धातुस्वरः । यद्वृत्तयोगादनिघातः । अन्येषामपि दृश्यते ’ इति संहितायां दीर्घत्वम् । पथा । तृतीयैकवचने ‘ भस्य टेर्लोपः’ (पा. सू. ७. १.८८) इति टिलोपः । ‘ अनुदात्तस्य च यत्रोदात्तलोपः’ (पा. सू. ६. १. १६१ ) इति विभक्तेरुदात्तत्वम् । धीतये । धेट् पाने’ ।’ आदेचः इति आत्वम् । क्तिचि ‘घुमास्था ’ इति ईत्वम् । नशत् । नशतिर्गत्यर्थः। लेटि अडागमः । ‘ इतश्च लोपः’ इति इकारलोपः ॥ ॥ २२ ॥

English translation:

“Ādityas, guides, may the sacrifice which you come to by a straight path, be to you for your gratification.”

The sacrifice that you lead along the straight path, o superior men, Ādityas,
that will reach you for insight.

What sacrifice, Adityas, ye Heroes guide by the path direct,–
May that come nigh unto your thought.

Das Opfer, das ihr Herren Aditya´s auf richtigem Wege leitet, das kommt euch ganz nach eurem Sinn.

Welch Opfer auf dem rechten Pfad ihr Männer, ihr Aditja’s, führt, Das dringt zu euren Herzen hin.

(Та) жертва, которую вы ведете, о мужи
Адитьи, верным путем,
Она достигает вас для (усиления нашей) молитвы.

• आदित्याः
• कण्वो घौरः
• गायत्री
• षड्जः

फिर ये किस की रक्षा कर किस को प्राप्त होते हैं, इस विषय का उपदेश अगले मंत्र में किया है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (आदित्याः) सकलविद्याओं से सूर्य्यवत् प्रकाशमान (नरः) न्याययुक्त राजसभासदो ! आप लोग (धीतये) सुखों को प्राप्त करानेवाली क्रिया के लिये (यम्) जिस (यज्ञम्) राजधर्मयुक्त व्यवहार को (ऋजुना) शुद्ध सरल (पथा) मार्ग से (नयथ) प्राप्त होते हो (सः) सो (वः) तुम लोगों को (प्रणशत्) नष्ट करने हारा नहीं होता ॥५॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में पूर्व मंत्र से (न) इस पद की अनुवृत्ति हैं जहां विद्वान् लोग सभा सेनाध्यक्ष सभा में रहनेवाले भृत्य होकर विनयपूर्वक न्याय करते हैं, वहां सुख का नाश कभी नहीं होता ॥५॥

अन्वय: पुनरेते कं संरक्ष्य किं प्राप्नुयुरित्युपदिश्यते।

(यम्) वक्ष्यमाणम् (यज्ञम्) शत्रुनाशकं श्रेष्ठपालनाख्यं राजव्यवहारम् (नयथ) प्राप्नुथ। अत्रान्येषामपि इति दीर्घः। (नरः) नयन्ति सत्यं व्यवहारं प्राप्नुवन्त्यसत्यं च दूरीकुर्वंति तत्सम्बुद्धौ (आदित्याः) पूर्वोक्ता वरुणादयो विद्वांसः (ऋजुना) सरलेन शुद्धेन (पथा) न्यायमार्गेण (प्र) प्रकृष्टार्थे (वः) युष्माकम् (सः) यज्ञः (धीतये) धीयन्ते प्राप्यन्ते सुखान्यनया क्रियया सा (नशत्) नाशं प्राप्नुयात्। अत्र व्यत्ययेन शप् लेट् प्रयोगश्च ॥५॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे आदित्या ! नरो यूयं धीतये यं यज्ञमृजुना पथा नयथ (स वः# प्रणशत् यूयमपि नयथ)। एवं कृते सति सयज्ञो वो युष्माकं धीतये न प्रणशत् नाशं न प्राप्नुयात् ॥५॥ #[कोष्ठान्तर्गतपाठोऽधिकः प्रतीयते। सं०]

भावार्थभाषाः - अत्र पूर्वस्मान्मंत्रान्नेत्यनुवर्तते यत्र विद्वांसः सभासेनाध्यक्षाः सभास्थाः सभ्याः भृत्यांश्च भूत्वा विनयं कुर्वन्ति तत्र न किंचिदपि सुखं नश्यतीति ॥५॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात पूर्वीच्या मंत्राने (न) या पदाची अनुवृत्ती होते. जेथे विद्वान लोक सभा सेनाध्यक्ष सभेत राहणारे चाकर बनून विनयपूर्वक न्याय करतात, तेथे सुखाचा कधीच नाश होत नाही. ॥ ५ ॥

• देवता - आदित्याः
• ऋषिः - कण्वो घौरः
• छन्दः - गायत्री

स᳓ र᳓त्नम् म᳓र्तियो व᳓सु
वि᳓श्वं तोक᳓म् उत᳓ त्म᳓ना
अ᳓छा गछति अ᳓स्तृतः

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
mártyaḥ ← mártya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

rátnam ← rátna- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vásu ← vásu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

tmánā ← tmán- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

tokám ← toká- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

utá ← utá (invariable)

víśvam ← víśva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ácha ← ácha (invariable)

ástr̥taḥ ← ástr̥ta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

gachati ← √gam- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

सः । रत्न॑म् । मर्त्यः॑ । वसु॑ । विश्व॑म् । तो॒कम् । उ॒त । त्मना॑ ।
अच्छ॑ । ग॒च्छ॒ति॒ । अस्तृ॑तः ॥

• sa
• [adverb]
• “with; little; together.”

• ratnam ← ratna
• [noun], accusative, singular, neuter
• “jewel; wealth; best; treasure; vajra; property; jewel; ruby; jewelry.”

• martyo ← martyaḥ ← martya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “man; people; martya [word]; Earth.”

• vasu
• [noun], accusative, singular, neuter
• “wealth; property; gold; vasu [word]; ruby; treasure; jewel.”

• viśvaṃ ← viśvam ← viśva
• [noun], accusative, singular, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• tokam ← toka
• [noun], accusative, singular, neuter
• “offspring.”

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• tmanā ← tman
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “self.”

• acchā
• [adverb]
• “towards; accha [prefix].”

• gacchaty ← gacchati ← gam
• [verb], singular, Present indikative
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

• astṛtaḥ ← astṛta
• [noun], nominative, singular, masculine
• “durable; invincible.”

हे आदित्याः सः तादृशो भवद्भिरनुगृहीतः मर्त्यः मनुष्यो यजमानः अस्तृतः केनाप्यहिंसितः सन् रत्नं रमणीयं विश्वं वसु सर्वं धनम् अच्छ आभिमुख्येन गच्छति प्राप्नोति । उत अपि च त्मना आत्मना स्वेन सदृशं तोकम् अपत्यं गच्छति ॥ त्मना । ‘ मन्त्रेष्वाङ्यादेरात्मनः ’ (पा. सू. ६. ४. १४१ ) इति आकारलोपः । अच्छ। ‘ निपातस्य च ’ इति दीर्घत्वम् । अस्तृतः । स्तृञ् हिंसायाम् । न स्तृतोऽस्तृतः । अव्ययपूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् ॥

English translation:

“That mortal (whom you favour), exempt from harm, obtains all valuable wealth, and offspring like himself.”

That mortal attains to treasure and to goods, to a whole lineage along with his life,
as one who cannot be laid low.

That mortal, ever unsubdued, gains wealth and every precious thing,
And children also of his own.

Der Sterbliche gelangt zu Belohnung, zu Gut - sein ganzer Same und er selbst - nie zu Fall gebracht.

Der Mann gelanget unverletzt zu jedem Gut und reichen Schatz Und auch zu grosser Kinderschar.

Этот смертный достигает
Награды, имущества – сам и все потомство, –
Не повергнутый ниц.

• आदित्याः
• कण्वो घौरः
• विराड्गायत्री
• षड्जः

फिर वह रक्षा को प्राप्त होकर किसको प्राप्त होता है, इस विषय का उपदेश अगले मंत्र में किया है।

पदार्थान्वयभाषाः - जो (अस्तृतः) हिंसा रहित (मर्त्येः) मनुष्य है (सः) वह (त्मना) आत्मा मन वा प्राण से (विश्वम्) सब (रत्नम्) मनुष्यों के मनों के रमण करानेवाले (वसु) उत्तम से उत्तम द्रव्य (उत) और (तोकम्) सब उत्तम गुणों से युक्त पुत्रों को (अच्छ गच्छति) अच्छे प्रकार प्राप्त होता है ॥६॥

भावार्थभाषाः - विद्वान् मनुष्यों से अच्छे प्रकार रक्षा किये हुए मनुष्य आदि प्राणी सब उत्तम से उत्तम पदार्थ और सन्तानों को प्राप्त होते हैं रक्षा के विना किसी पुरुष वा प्राणी की बढ़ती नहीं होती ॥६॥

अन्वय: पुनः स संरक्षितः सन् मनुष्यः किं प्राप्नोतीत्युपदिश्यते।

(सः) वक्ष्यमाणः (रत्नम्) रमन्ते जनानां मनांसि यस्मिंस्तत् (मर्त्यः) मनुष्यः (वसु) उत्तमं द्रव्यम् (विश्वम्) सर्वम् (तोकम्) उत्तमगुणवदपत्यम्। तोकमित्यपत्यना०। निघं० २।२। (उत) अपि (त्मना) आत्मना मनसा प्राणेन वा। अत्र मंत्रेष्वाङ्यादेरात्मनः। अ० ६।४।१४१। अनेनास्याकारलोपः। (अच्छ) सम्यक् प्रकारेण। अत्र निपातस्य च इति दीर्घः। (गच्छति) प्राप्नोति (अस्तृतः) अहिंसितस्सन् ॥६॥

पदार्थान्वयभाषाः - योऽस्तृतोऽहिंसितो मर्त्यो मनुष्योऽस्ति स त्मनाऽऽत्मना विश्वम् रत्नम् सूतापि तोकमच्छ गच्छति ॥६॥

भावार्थभाषाः - विद्वद्भिर्मनुष्यैः सम्यग्रक्षिता मनुष्यादयः प्राणिनः सर्वानुत्तमान् पदार्थान् सन्तानांश्च प्राप्नुवन्ति नैतेन विना कस्यचिद्वृद्धिर्भवतीति ॥६॥

भावार्थभाषाः - विद्वानांकडून चांगल्या प्रकारे रक्षित झालेल्या माणसांना उत्तमात उत्तम पदार्थ व संतान प्राप्त होतात व रक्षणाशिवाय त्यांचा विकास होत नाही. ॥ ६ ॥

• देवता - वरुणमित्रार्यमणः
• ऋषिः - कण्वो घौरः
• छन्दः - गायत्री

कथा᳓ राधाम सखाय
स्तो᳓मम् मित्र᳓स्य अर्यम्णः᳓
म᳓हि प्स᳓रो व᳓रुणस्य

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.
genre M;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.
genre M;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.

Morph
kathā́ ← kathā́ (invariable)

rādhāma ← √rādh- (root)
{number:PL, person:1, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

sakhāyaḥ ← sákhi- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

aryamṇáḥ ← áryaman- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

mitrásya ← mitrá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

stómam ← stóma- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

máhi ← máh- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

psáraḥ ← psáras- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

váruṇasya ← váruṇa- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

क॒था । रा॒धा॒म॒ । स॒खा॒यः॒ । स्तोम॑म् । मि॒त्रस्य॑ । अ॒र्य॒म्णः ।
महि॑ । प्सरः॑ । वरु॑णस्य ॥

• kathā
• [adverb]
• “how.”

• rādhāma ← rādh
• [verb], plural, Aorist conj./subj.
• “thrive; boom; succeed.”

• sakhāya ← sakhāyaḥ ← sakhi
• [noun], vocative, plural, masculine
• “friend; companion; sakhi [word].”

• stomam ← stoma
• [noun], accusative, singular, masculine
• “hymn; Stoma; stoma [word].”

• mitrasyāryamṇaḥ ← mitrasya ← mitra
• [noun], genitive, singular, masculine
• “friend; Mitra; mitra [word]; sun; ally.”

• mitrasyāryamṇaḥ ← aryamṇaḥ ← aryaman
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Aryaman; aryaman [word]; sun.”

• mahi
• [noun], accusative, singular, neuter
• “great; firm.”

• psaro ← psaraḥ ← psaras
• [noun], accusative, singular, neuter

• varuṇasya ← varuṇa
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Varuna; varuṇa [word]; Crataeva religiosa Forst.; Varuṇa; varuṇādi.”

हे सखायः सखिभूता ऋत्विजः मित्रादीनां त्रयाणां महि महत् प्सरः रूपम् । अतस्तदनुरूपं स्तोमं स्तोत्रं कथा केन प्रकारेण राधाम साधयामः॥ कथा । ‘था हेतौ च च्छन्दसि’ (पा. सू. ५. ३. २६) इति किंशब्दात् प्रकारवचनेषु प्राग्दिशो विभक्तिरिति विभक्तिसंज्ञायां किमः कः ( पा. सू. ७. २. १०३ ) इति कादेशः । प्रत्ययस्वरः । राधाम । ‘राध साध संसिद्धौ’। लेटि ‘ बहुलं छन्दसि ’ इति विकरणस्य लुक् । तिङ्ङतिङः ’ इति निघातः । स्तोमम् । ष्टुञ् स्तुतौ । ‘ अर्तिस्तुसु° ’ इत्यादिना भावे मन् । नित्त्वादाद्युदात्तत्वम् । अर्यम्णः । षष्ठ्येकवचने ‘ अल्लोपोऽनः’ इति अकारलोपः । उदात्तनिवृत्तिस्वरेण विभक्तेरुदात्तत्वम् । महि । ‘ मह पूजायाम् । औणादिक इन्प्रत्ययः । प्सरः। ‘ प्सा भक्षणे । प्साति भक्षयतीति प्सरो रूपम् । औणादिको डरप्रत्ययः ॥

English translation:

“How, my friends, shall we recite priase (worthy) of the great glory of Mitra, Varuṇa and Aryaman?”

O comrades, how shall we bring to success our praise song for Mitra and Aryaman,
a great delight for Varuṇa?

How, my friends, shall we prepare Aryaman’s and Mitra’s laud,
Glorious food of Varuna?

Wie können wir, o Genossen, das Loblied auf Mitra und Aryaman richtig treffen, einen Hochgenuß für Varuna?

Wie gelingt uns recht, ihr Freunde, Arjaman’s und Mitra’s Loblied, Für den Varuna ein Labsal?

Как нам достойно приготовить, о друзья,
Восхваление Митры, Арьямана,
Великий праздник Варуны?

• वरुणमित्रार्यमणः
• कण्वो घौरः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

सबको क्या करके इस सुख को प्राप्त कराना चाहिये, इस विषय का उपदेश अगले मंत्र में किया है।

पदार्थान्वयभाषाः - हम लोग (सखायः) सबके मित्र होकर (मित्रस्य) सबके सखा (अर्य्यम्णः) न्यायाधीश (वरुणस्य) और सबसे उत्तम अध्यक्ष के (महि) बड़े (स्तोमम्) गुण स्तुति के समूह को (कथा) किस प्रकार से (राधाम) सिद्ध करें और किस प्रकार हमको (प्सरः) सुखों का भोग सिद्ध होवे ॥७॥

भावार्थभाषाः - जब कोई मनुष्य किसी को पूछे कि हम लोग किस प्रकार से मित्रपन न्याय और उत्तम विद्याओं को प्राप्त होवें वह उनको ऐसा कहे कि परस्पर मित्रता विद्यादान और परोपकार ही से यह सब प्राप्त हो सकता है इसके विना कोई भी मनुष्य किसी सुख को सिद्ध करने को समर्थ नहीं हो सकता ॥७॥

अन्वय: सर्वैः किं कृत्वैतत्सुखं प्रापयितव्यमित्युपदिश्यते।

(कथा) केन हेतुना (राधाम) साध्नुयाम। अत्र विकरणव्यत्ययः (सखायः) मित्राः सन्तः (स्तोमम्) गुणस्तुतिसमूहम् (मित्रस्य) सर्वसुहृदः (अर्य्यम्णः) न्यायाधीशस्य (महि) महासुखप्रदम् (प्सरः) यं प्सांति भुञ्जते स भोगः (वरुणस्य) सर्वोत्कृष्टस्य ॥७॥

पदार्थान्वयभाषाः - वयं सखायः सन्तो मित्रस्यार्य्यम्णो वरुणस्य च महि स्तोमं कथा राधामास्माकं कथं प्सरः सुखभोगः स्यात् ॥७॥

भावार्थभाषाः - यदा केचित्कंचित्पृच्छेयुर्वयं केन प्रकारेण मैत्रीन्यायोत्तमविद्याः प्राप्नुयामेति स तान् प्रत्येवं ब्रूयात्परस्परं विद्यादानपरोपकाराभ्यामेवैतत्सर्वं प्राप्तुं शक्यं नैतेन विना कश्चित्किंचिदपि सुखं साद्धुं शक्नोतीति ॥७॥

भावार्थभाषाः - जर एखाद्या माणसाने एखाद्या माणसाला विचारले की, आम्ही कोणत्या प्रकारे मैत्री, न्याय व उत्तम विद्या प्राप्त करावी? त्याने असे म्हणावे की, परस्पर मैत्री, न्याय व उत्तम विद्यादान व परोपकार यांनीच हे सर्व प्राप्त होऊ शकते. याशिवाय कोणताही माणूस, कोणतेही सुख मिळवू शकत नाही. ॥ ७ ॥

• देवता - वरुणमित्रार्यमणः
• ऋषिः - कण्वो घौरः
• छन्दः - गायत्री

मा᳓ वो घ्न᳓न्तम् मा᳓ श᳓पन्तम्
प्र᳓ति वोचे देवय᳓न्तम्
सुम्नइ᳓र् इ᳓द् व आ᳓ विवासे

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.
genre M;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.
genre M;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.

Morph
ghnántam ← √han- (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

mā́ ← mā́ (invariable)

mā́ ← mā́ (invariable)

śápantam ← √śap- (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

devayántam ← √devay- (UNK_TYPE)
{case:ACC, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

práti ← práti (invariable)

voce ← √vac- (root)
{number:SG, person:1, mood:INJ, tense:AOR, voice:MED}

ā́ ← ā́ (invariable)

ít ← ít (invariable)

sumnaíḥ ← sumná- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

vivāse ← √vanⁱ- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED, mood:DES}

मा । वः॒ । घ्नन्त॑म् । मा । शप॑न्तम् । प्रति॑ । वो॒चे॒ । दे॒व॒ऽयन्त॑म् ।
सु॒म्नैः । इत् । वः॒ । आ । वि॒वा॒से॒ ॥

• mā
• [adverb]
• “not.”

• vo ← vaḥ ← tvad
• [noun], accusative, plural
• “you.”

• ghnantam ← han
• [verb noun], accusative, singular
• “kill; cure; māray; remove; destroy; hit; injure; damage; destroy; paralyze; hurt; forge; beat; cut off; stop; overwhelm; kick; hunt; affect; strike; hammer; love; obstruct; shoot.”

• mā
• [adverb]
• “not.”

• śapantam ← śap
• [verb noun], accusative, singular
• “curse; swear; affirm; promise.”

• prati
• [adverb]
• “towards; per; regarding; respectively; according to; until.”

• voce ← vac
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “say; describe; name; tell; address; enumerate; call; state; teach; explain; say; declare; speak; define; declare; order; address; recommend; answer; deem; recite; approve; proclaim; indicate; determine; mention; designate.”

• devayantam ← devay
• [verb noun], accusative, singular
• “solicit.”

• sumnair ← sumnaiḥ ← sumna
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “favor; benevolence; sumna [word]; entreaty; favor.”

• id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• va ← vaḥ ← tvad
• [noun], accusative, plural
• “you.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• vivāse ← vivās ← √van
• [verb], singular, Present indikative
• “invite; endeavor; try for.”

हे मित्रादयो देवाः देवयन्तं देवान् कामयमानं यजमानं यः शत्रुर्हन्ति घ्नन्तं तादृशं शत्रुं वः युष्मभ्यं मा प्रति वोचे दुरुक्तकथनभीत्याहं न कथयामि। तथा यजमानं यः शत्रुः शपति तमपि शपन्तं मा प्रति वोचे भवद्भिरेव विचार्य शिक्षणीय इत्यर्थः । अहं तु सुम्नैरित् धनैरेव वः युष्मान् आ विवासे सर्वतः परिचरामि ॥ घ्नन्तम् । हन्तीति घ्नन् ।’ गमहन ’ इत्यादिना उपधालोपः । ‘ हो हन्तेः’ इति कुत्वे प्रत्ययस्वरः । शपन्तम् । ‘ शप आक्रोशे ‘। अदुपदेशात् लसार्वधातुकानुदात्तत्वे धातुस्वरः । वोचे । ब्रूञ् व्यक्तायां वाचि’। माङि लुङि इटि ‘ब्रुवो वचिः ’ ( पा. सू. २. ४. ५३ ) इति वचिः । अस्यतिवक्ति’ इत्यादिना च्लेः अङादेशः । ‘वच उम्’ इत्युमागमः । ‘ न माङ्योगे’ इति अडभावः । देवयन्तम् । ‘सुप आत्मनः क्यच् ’ । न च्छन्दस्यपुत्रस्य’ इति ईत्वप्रतिषेधः । सुम्नैः । ‘ म्ना अभ्यासे । सुष्ठु म्नायतेऽभ्यस्यते इति सुम्नम् । ‘ आतश्चोपसर्गे’ (पा. सू. ३. १. १३६ ) इति कप्रत्ययः । ‘ आतो लोप इटि च ’ इति आकारलोपः । विवासे ॥ विवासतिः परिचरणकर्मा (नि. ३. ५. १० )॥

English translation:

“I do not denounce to you him who assails or reviles the man devoted to the gods. I rather propitiate you with offered wealth.”

Let me not respond to the man who smites or curses you, (as if) to one devoted to the gods;
by benevolent thoughts alone will I seek to win you.

The first two pādas have elicited a fair amount of discussion and disagreement.

The questions are these: 1) What is the nuance of práti √vac and, in particular, what is the function of the accusative construed with it? 2) Are ghnántam, śápantam, and devayántam parallel accusatives, or is there a dependency relationship among them? Geldner (/Witzel Gotō) take devayántam as the object of ghnántam and śápantam (Geldner “der den Gottergebenen schlägt oder flucht”), while Renou (EVP V) and Oldenberg consider the three accusatives parallel, with the first two given as negative examples, the third one as a positive one. Although I think the latter view is correct, I do not follow these scholars in their assessment of the function of the accusative with práti √vac: both take it as the topic spoken about (as opposed to Geldner and Witzel Gotō). However, though práti is rare with vac (one other occurrence in the RV, VIII.100.5, non-diagnostic because it is not construed with an accusative there), when that preverb appears with other verbs of speaking (√vad, brū, ah), the complement identifies the person spoken to, not the contents of the speech. I therefore take the clause to mean that “I” will not bother to answer back to a man who behaves badly, either physically (ghnántam) or verbally (śápantam), though I would to a godly man. The parenthetical “as if” could be omitted here, as Elizabeth Tucker points out. With devayántam freed from its potential as object of the first two participles, they can instead take vaḥ ‘you’ as their object (though admittedly how a mortal can “smite” the Ādityas is a bit unclear).

I point not out to you a man who strikes the pious, or reviles:
Only with hymns I call you nigh.

Ich will nicht vor euch dem, der den Gottergebenen schlägt oder flucht, mit Gleichem erwidern. Mit freundlichen Worten nur will ich euch gewinnen.

Nicht den Mörder, nicht den Flucher, nur den Frommen will ich preisen, Suche eure Gunst durch Lieder.

Не стану я изобличать перед вами
Как убивающего и проклинающего (человека,) преданного богам!
Только дружескими словами я хочу вас привлечь к себе.

• वरुणमित्रार्यमणः
• कण्वो घौरः
• गायत्री
• षड्जः

सभाध्यक्ष आदि लोग प्रजाजनों के साथ क्या प्रतिज्ञा करें, इस विषय का उपदेश अगले मंत्र में किया है।

पदार्थान्वयभाषाः - मैं (वः) मित्ररूप तुम को (घ्नन्तम्) मारते हुए जन से (मा प्रतिवोचे) संभाषण भी न करूं (वः) तुम को (शपंतम्) कोसते हुए मनुष्य से प्रिय (मा०) न बोलूं किन्तु (सुम्नैः) सुखों से सहित तुम को सुख देनेहारे (इत्) ही (देवयन्तम्) दिव्यगुणों की कामना करने हारे की (आविवासे) अच्छे प्रकार सेवा सदा किया करूं ॥८॥

भावार्थभाषाः - मनुष्य को योग्य है कि न अपने शत्रु और न मित्र के शत्रु में प्रीति करे मित्र की रक्षा और विद्वानों की प्रियवाक्य, भोजन वस्त्र पान आदि से सेवा सदा करनी चाहिये क्योंकि मित्र रहित पुरुष सुख की वृद्धि नहीं कर सकता इससे विद्वान् लोग बहुत से धर्मात्माओं को मित्र करें ॥८॥

अन्वय: सभाध्यक्षादयः प्रजास्थैः सह किं किं प्रतिजानीरन्नित्युपदिश्यते।

(मा) निषेधार्थे (वः) युष्मान् (घ्नन्तम्) हिंसन्तम् (मा) (शपन्तम्) आक्रोशन्तम् (प्रति) प्रतीतार्थे (वोचे) वदेयम्। अत्र स्थानिवत्त्वात् आत्मनेपदमडभावश्च (देवयन्तम्) देवान् दिव्यगुणान् कामयमानम् (सुम्नैः) सुखैः। सुमनमिति सुखना०। निघं० ३।६। (इत्) एव (वः) युष्मान् (आ) समंतात् (विवासे) परिचरामि ॥८॥ #[अत्र ब्रुवः स्थाने वजादेशः, स्थानिवत्त्वात् चात्मनेपदम्। सं०]

पदार्थान्वयभाषाः - अहं वो युष्मान्मन्मित्रान् घ्नन्तं मा प्रतिवोचे वो युष्माञ्छपंतं मा प्रतिवोचे प्रियं न वदेयम्। किन्तु युष्मान्सुम्नैः सह देवयन्तमिदेवाविवासे ॥८॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यैःस्वमित्रशत्रौ तन्मित्रेऽपि प्रीतिः कदाचिन्नैव कार्य्या मित्ररक्षा सदैव विधेया। विदुषां मित्राणां प्रियधनभोजनवस्त्रयानादिभिर्नित्यं परिचर्य्या कार्य्या नो अमित्रः सुखमेधते तस्माद्विद्वांसो धार्मिकान् मित्रान्संपादयेयुः ॥८॥

भावार्थभाषाः - माणसांनी आपल्या शत्रूवर व मित्राच्या शत्रूवर प्रेम करू नये. मित्राचे रक्षण करावे व प्रिय वचन, भोजन, वस्त्र, पान इत्यादींनी विद्वानांची सेवा करावी. कारण मित्ररहित पुरुषाच्या सुखाची वृद्धी होऊ शकत नाही. त्यासाठी विद्वान लोकांनी पुष्कळ धर्मात्म्यांबरोबर मैत्री करावी. ॥ ८ ॥

• देवता - वरुणमित्रार्यमणः
• ऋषिः - कण्वो घौरः
• छन्दः - गायत्री

चतु᳓रश् चिद् द᳓दमानाद्
बिभीया᳓द् आ᳓ नि᳓धातोः
न᳓ दुरुक्ता᳓य स्पृहयेत्

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.
genre M;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.
genre M;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.

Morph
catúraḥ ← catúr- (nominal stem)

cit ← cit (invariable)

dádamānāt ← √dad- (root)
{case:ABL, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

ā́ ← ā́ (invariable)

bibhīyā́t ← √bhī- (root)
{number:SG, person:3, mood:OPT, tense:PRF, voice:ACT}

nídhātoḥ ← √dhā- 1 (root)
{case:ABL, number:SG}

duruktā́ya ← duruktá- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

ná ← ná (invariable)

spr̥hayet ← √spr̥h- (root)
{number:SG, person:3, mood:OPT, tense:PRS, voice:ACT}

च॒तुरः॑ । चि॒त् । दद॑मानात् । बि॒भी॒यात् । आ । निऽधा॑तोः ।
न । दुः॒ऽउ॒क्ताय॑ । स्पृ॒ह॒ये॒त् ॥

• caturaś ← caturaḥ ← catur
• [noun], accusative, plural, masculine
• “four; catur [word].”

• cid ← cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• dadamānād ← dadamānāt ← dā
• [verb noun], ablative, singular
• “give; add; perform; put; administer; fill into; give; ignite; put on; offer; use; fuel; pour; grant; feed; teach; construct; insert; drip; wrap; pay; hand over; lend; inflict; concentrate; sacrifice; splint; poultice; create.”

• bibhīyād ← bibhīyāt ← bhī
• [verb], singular, Present optative
• “fear; fear.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• nidhātoḥ ← nidhā ← √dhā
• [verb noun]
• “put; fill into; stow; insert; ignite; insert; add; put on; establish; keep down.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• duruktāya ← durukta
• [noun], dative, singular, neuter

• spṛhayet ← spṛhay ← √spṛh
• [verb], singular, Present optative
• “envy; desire.”

घ्नन्तं शपन्तं च मा प्रतिवोचे इति यदुक्तं तत्रोपपत्तिरुच्यते । दुरुक्ताय न स्पृहयेत् दुष्टं वाक्यं न कामयेत् किंतु दुरुक्तात् बिभीयात् । तत्रावशिष्टो मन्त्रभागः सर्वोऽपि दृष्टान्तः । चित् इत्युपमार्थे वर्तते । अक्षद्यूतं कुर्वतोरुभयोर्मध्ये यः पुमान् चतुरः चतुःसंख्याकान् कपर्दकान् ददमानात् ददतो हस्ते धारयतः पुरुषात् आ निधातोः कपर्दकनिपातपर्यन्तं बिभीयात् अस्य जयो भविष्यति न भविष्यति इत्यन्यो भीतिं प्राप्नुयात् । अत्र यथा भयं तथा दुरुक्ताद्भेतव्यमिति धर्मरहस्यम् । तस्मादहं घ्नन्तं शपन्तं मा प्रतिवोचे इत्यभिप्रायः । अत्र निरुक्तं - चतुरोऽक्षान् धारयत इति तद्यथा कितवाद्बिभीयादेवमेव दुरुक्ताद्बिभीयान्न दुरुक्ताय स्पृहयेत्’ (निरु. ३. १६) इति ॥ चतुरः । ‘ चतुरः शसि ’ ( पा. सू. ६. १. १६७ ) इति विभक्तेः पूर्वस्योदात्तत्वम् । ददमानात्। ‘दद दाने’। अत्र धारणार्थः । शपः पित्त्वादनुदात्तत्वम् । अदुपदेशात् लसार्वधातुकानुदात्तत्वेन शानजनुदात्तः । धातुस्वर एव शिष्यते । बिभीयात् ।’ ञिभी भये ‘। लिङि जुहोत्यादित्वात् शपः श्लुः । यासुट उदात्तत्वम् । पादादित्वात् निघाताभावः । निधातोः । निपूर्वात् दधातेः ‘सितनिगमि° ’ ( उ. सू. १. ६९) इत्यादिना भावे तुन्प्रत्ययः । व्यत्ययेनाद्युदात्तत्वम् । ‘ तादौ च°’ इति गतिस्वरो न भवति ‘अतौ’ इति पर्युदस्तत्वात् । दुरुक्ताय । ‘स्पृहेरीप्सितः ’ ( पा. सू. १. ४. ३६ ) इति संप्रदानसंज्ञायां • चतुर्थी संप्रदाने ’ ( पा. सू. २. ३. १३) इति चतुर्थी । स्पृहयेत् । ‘ स्पृह ईप्सायाम् ’ । चुरादिरदन्तः । अतो लोपस्य स्थानिवद्भावात् लघूपधगुणाभावः ॥ ॥ २३ ॥

English translation:

“For he (the worshipper) loves not, but fears to speak evil (of any one), as a gamester fears (his adversary) holding the four (dice), until they are thrown.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Caturaścid dadamānād vibhīyād-ā-nidhātoḥ, he may fear from one holding four until the fail; explained as: caturo akṣān dhārayataḥ kitavat = from a gambler holding four dice. The dice are four cowrie shells, kapardakaḥ

(A gambler) should be afraid, right up till (the cards) are laid on (the table), that (his opponent) may be holding four (aces).
One should not go eagerly after evil speech.

Let him not love to speak ill words: but fear the One who holds all four
Within his hand, until they fall.

Man soll sich davor fürchten wie der Spieler bis zum Auflegen vor den, der die Vier in der Hand hat; man soll nicht Lust an böser Rede haben.

Den, der die vier Würfel heget, scheue man, noch eh’ der Wurf fällt; Nicht verlange nach Geschwätz man.

Подобно тому, как держащего в руках четверку (партнер)
Должен бояться до самого раскладывания костей (, так и дурную речь).
Нельзя стремиться к дурной речи!

• वरुणमित्रार्यमणः
• कण्वो घौरः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

जो कहे और जिनको आगे कहते हैं, उन चार दुष्टों से नित्य भय करके उनका विश्वास कभी न करे, इस विषय का उपदेश अगले मंत्र में किया है।

पदार्थान्वयभाषाः - मनुष्य (चतुरः) मारने शाप देने और (ददमानात्) विषादि देने और (निधातोः) अन्याय से दूसरे के पदार्थों को हरनेवाले इन चार प्रकार के मनुष्यों का विश्वास न करे (चित्) और इन से (बिभीयात्) नित्य डरे और (दुरुक्ताय) दुष्ट वचन कहने वाले मनुष्य के लिये (न स्पृहयेत्) इन पाचों को मित्र करने की इच्छा कभी न करें ॥९॥

भावार्थभाषाः - जैसे मनुष्य को दुष्ट कर्म्म करने वा दुष्ट वचन बोलने वाले मनुष्यों का संग विश्वास और मित्र से द्रोह, दूसरे का अपमान और विश्वासघात आदि कर्म्म कभी न करें ॥९॥ सं० भा० के अनुसार जैसे पद नहीं चाहिये। सं० इस सूक्त में प्रजा की रक्षा शत्रुओं को जीतना, मार्ग का शोधना यान की रचना और उनका चलाना, द्रव्यों की उन्नति करना श्रेष्ठों के साथ मित्रता दुष्टों में विश्वास न करना और अधर्माचरण से नित्य डरना इस प्रकार कथन से पूर्व सूक्तार्थ के साथ इस सूक्त के अर्थ की सङ्गति जाननी चाहिये। यह पहिले अष्टक के तीसरे अध्याय में तेईसवां वर्ग। २३। और पहिले मण्डल में इकतालीसवां सूक्त समाप्त हुआ ॥४१॥

अन्वय: उक्तवक्ष्यमाणेभ्यश्चतुर्भ्यो दुष्टेभ्यो भयं कृत्वा कदाचिन्न विश्वसेदित्युपदिश्यते।

(चतुरः) घ्नन्तं शपन्तं द्वावुक्तौ। द्वौ वक्ष्यमाणौ (चित्) अपि (ददमानात्) दुःखार्थं विषादिकं प्रयच्छतः (बिभीयात्) भयं कुर्य्यात् (आ) आभिमुख्ये (निधातोः) अन्यायेन परपदार्थानां स्वीकर्त्तुः (न) निषेधार्थे (दुरुक्ताय) दुष्टमुक्तं येन तस्मै (स्पृहयेत्) ईप्सेदाप्तुमिच्छेत् ॥९॥

पदार्थान्वयभाषाः - मनुष्यो घ्नतः शपतो ददमानान्निधातोरेताञ्चतुरः प्रति न विश्वसेच्चिद्विभीयात्तथा दुरुक्ताय न स्पृहयेदेतान्पं च मित्रान्कर्त्तुं नेच्छेत् ॥९॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यैर्दुष्टकर्म्मकारिणां दुष्टवचसां सङ्गविश्वासौ कदाचिन्नैव कार्यौ मित्रद्रोहापमानविश्वासघाताश्च कदाचिन्नैव कर्त्तव्या इति ॥९॥ अस्मिन्सूक्ते प्रजारक्षणं शत्रुविजयमार्गशोधनं यानरचनचालने द्रव्योन्नतिकरणं श्रेष्ठैः सह मित्रत्वभावनं दुष्टेष्वविश्वासकरणमधर्म्माचरणान्नित्यं भयमित्युक्तमतः पूर्वसूक्तार्थेन सहैतदर्थस्य संगतिरस्तीति बोध्यम्। इति प्रथमस्य तृतीये त्रयोविंशो वर्गः। २३। प्रथममंडल एकचत्वारिंशं सूक्तं च समाप्तम् ॥४१॥

भावार्थभाषाः - माणसांनी दुष्ट कर्म करणाऱ्या, दुष्ट वचन बोलणाऱ्या माणसांचा संग, विश्वासघात तसेच मित्रांशी द्रोह, दुसऱ्याचा अपमान इत्यादी कर्मे कधी करू नयेत. ॥ ९ ॥