०३९

• देवता - मरुतः
• ऋषिः - कण्वो घौरः
• छन्दः - बृहती

प्र᳓ य᳓द् इत्था᳓ पराव᳓तः
शोचि᳓र् न᳓ मा᳓नम् अ᳓स्यथ
क᳓स्य क्र᳓त्वा मरुतः क᳓स्य व᳓र्पसा
कं᳓ याथ कं᳓ ह धूतयः

Strata
Archaic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
itthā́ ← itthā́ (invariable)

parāvátaḥ ← parāvát- (nominal stem)
{case:ABL, gender:F, number:SG}

prá ← prá (invariable)

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ásyatha ← √as- 2 (root)
{number:PL, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

mā́nam ← mā́na- 3 (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ná ← ná (invariable)

śocíḥ ← śocís- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

kásya ← ká- (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

kásya ← ká- (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

krátvā ← krátu- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

marutaḥ ← marút- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

várpasā ← várpas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

dhūtayaḥ ← dhū́ti- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

ha ← ha (invariable)

kám ← ká- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

kám ← ká- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

yātha ← √yā- 1 (root)
{number:PL, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

प्र । यत् । इ॒त्था । प॒रा॒ऽवतः॑ । शो॒चिः । न । मान॑म् । अस्य॑थ ।
कस्य॑ । क्रत्वा॑ । म॒रु॒तः॒ । कस्य॑ । वर्प॑सा । कम् । या॒थ॒ । कम् । ह॒ । धू॒त॒यः॒ ॥

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• itthā
• [adverb]
• “thus; here.”

• parāvataḥ ← parāvat
• [noun], ablative, singular, feminine
• “distance; distance; distance.”

• śocir ← śociḥ ← śocis
• [noun], accusative, singular, neuter
• “fire; flare; burn; radiance.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• mānam ← māna
• [noun], accusative, singular, masculine
• “arrogance; honor; reverence; obedience; notion; conceit.”

• asyatha ← as
• [verb], plural, Present indikative
• “shoot; remove.”

• kasya ← ka
• [noun], genitive, singular, masculine
• “what; who; ka [pronoun].”

• kratvā ← kratu
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “yajña; decision; plan; deliberation; intelligence; Kratu; will; kratu [word]; desire; resoluteness; ritual.”

• marutaḥ ← marut
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Marut; vāta; wind; Vayu.”

• kasya ← ka
• [noun], genitive, singular, masculine
• “what; who; ka [pronoun].”

• varpasā ← varpas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “form; look; disguise.”

• kaṃ ← kam ← ka
• [noun], accusative, singular, masculine
• “what; who; ka [pronoun].”

• yātha ← yā
• [verb], plural, Present indikative
• “go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

• kaṃ ← kam ← ka
• [noun], accusative, singular, masculine
• “what; who; ka [pronoun].”

• ha
• [adverb]
• “indeed; ha [word].”

• dhūtayaḥ ← dhūti
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Marut.”

हे धूतयः स्थावरादीनां कम्पनकारिणः मरुतः यत् यदा मानं मननीयं युष्मद्बलं परावतः दूरात् । ‘ आरे परावतः ’ ( नि. ३. २६. ५) इति दूरनामसु पाठात् । इत्था अस्मादन्तरिक्षात् प्र अस्यथ भूमौ प्रक्षिपथ। तत्र दृष्टान्तः । शोचिर्न तेज इव । यथा सूर्यस्य तेजोऽन्तरिक्षात् भूमौ प्रक्षिप्यते तद्वत् । तदानीं यूयं कस्य यजमानस्य क्रत्वा क्रतुना संगच्छध्वे इति शेषः। तथा कस्य यजमानस्य वर्पसा स्तोत्रेण संगच्छध्वे । कं यजमानमुद्दिश्य याथ देवयजनदेशे गच्छथ। कं ह कं खलु यजमानमनुगृह्णीथेति शेषः ॥ इत्था । ’ था हेतौ च च्छन्दसि’ (पा. सू. ५, ३. २६) इति इदंशब्दात् प्रकारवचने थाप्रत्ययः । यदि तत्र इदंशब्दस्य नानुवृत्तिः तर्हि थमुप्रत्ययान्तात् इदंशब्दादुत्तरस्या विभक्तेर्व्यत्ययेन • सुपां सुलुक्’ इति डादेशः । प्रथमपक्षे प्रत्ययस्वरः। द्वितीयपक्षे तु उदात्तनिवृत्तिस्वरः । अस्यथ । ‘असु क्षेपणे । अदुपदेशात् लसार्वधातुकानुदात्तत्वे श्यनो नित्त्वादाद्युदात्तत्वम् । यद्वृत्तयोगादनिघातः । क्रत्वा । ‘ जसादिषु च्छन्दसि वावचनम् ( पा. सू. ७. ३. १०९. १ ) इति नाभावस्य विकल्पितत्वादभावः । वर्पसा । ‘ वृङ् संभक्तौ । ‘वृङ्शीङ्भ्यां रूपस्वाङ्गयोः पुक्च’ ( उ. सू. ४. ६४० ) इति असुन्; तत्संनियोगेन पुगागमश्च । नित्त्वादाद्युदात्तत्वम् । अत्र रूपाभिधायिना वर्पस्शब्देन देवतास्वरूपप्रकाशकं स्तोत्रं लक्ष्यते क्रतुना साहचर्यात् ॥

English translation:

“When Maruts, who make (all things) tremble, you direct your awful (vigour) downwards from afar, as light (descends from heaven), by whose worship by whose praise (are you attracted)? to what (plural ce of sacrifice), to whom, indeed, do you repair?”

When from the far distance you cast your measure [/your bellowing], like a flame, just so,
by whose will, o Maruts, in whose form, and to whom do you drive? To whom, o you shakers?

mā́na- seems to activate the same pun on the homonymous roots √mā as was noted in the preceding hymn, I.38.14. The Maruts project both their bellowing and the measure of their song. (Standard tr. only recognize the ‘measure’ sense.) “Like a flame” - what does śocíḥ correspond to in the frame of the passage? Geldner (/Witzel Gotō) take it as parallel to “you” (=Maruts), as the agent of throwing, and supply an object “(ihren Schein).” But since śocís- is a neuter, it can as easily be an accusative and express the thrown object, and this seems to me the more likely interpretation (perhaps influenced by the modern flame-thrower). In a Marut context it could stand for the lightning they deploy in addition to the thunder represented by mā́nam. For further on this image see disc. at vs. 10.

WHEN thus, like flame, from far away, Maruts, ye cast your measure forth,
To whom go Ye, to whom, O shakers of the earth, moved by whose wisdom, whose design?

Wenn ihr so aus der Ferne eure Tonweise vorauswerfet wie die Flamme ihren Schein, nach wessen Sinn, in wes Gestalt, zu wem fahret ihr Marut, zu wem ihr Schüttler?

Wenn ihr aus weiter Ferne her wie Strahlen eure Messschnur werft, Auf wessen Wunsch, o Maruts, und durch wessen Kunst; zu wem geht ihr, Erschütterer?

Когда вы так издалека
Извергаете, словно пламя, (ваш) мерный грохот,
Чьей силой мысли, о Маруты, в чьем облике,
К кому вы движетесь? К какому же, о сотрясатели?

• मरूतः
• कण्वो घौरः
• पथ्यावृहती
• मध्यमः

अब उनतालिसवें सूक्त का आरंभ है। फिर वे विद्वान् लोग परस्पर किस-२ प्रकार संवाद करें, इस विषय का उपदेश अगले मंत्र में किया है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (मरुतः) विद्वान् लोगो ! आप (यत्) जो (धूतयः) सबको कंपानेवाले वायु (शोचिर्न) जैसे सूर्य की ज्योति और वायु पृथिवी पर दूर से गिरते हैं इस प्रकार (परावतः) दूर से (कस्य) किसके (मानम्) परिमाण को (अस्यथ) छोड देते (इत्था) इसी हेतु से (कस्य) सुखस्वरूप परमात्मा के (क्रत्वा) कर्म वा ज्ञान और (वर्पसा) रूप के साथ (कम्) सुखदायक देश को (याथ) प्राप्त होते हो इन प्रश्नों के उत्तर दीजिये ॥१॥

भावार्थभाषाः - इस मंत्र में उपमालङ्कार है। सुख की इच्छा करनेवाले विद्वान् पुरुषों को चाहिये कि जैसे सूर्य की किरणें दूर देश से भूमि को प्राप्त होकर पदार्थों को प्रकाश करती हैं वैसे ही अभिमान को दूर से त्याग के सब सुख देनेवाले परमात्मा और भाग्यशाली परमविद्वान्* के गुण, कर्म, स्वभाव और मार्ग को ठीक-२ जानके उन्हीमें रमण करें ये वायु कारण से आते कारणस्वरूप से स्थित और कारण में लीन भी हो जाते हैं ॥१॥ *संस्कृत भाष्य के अनुसार-परम विद्वान् से वायु के। सं०

अन्वय: पुनस्ते विद्वांसः कथं-२ संवदन्त इत्युपदिश्यते।

(प्र) प्रकृष्टार्थे (यत्) ये (इत्था) अस्माद्धेतोः (परावतः) दूरात् (शोचिः) सूर्यज्योतिः पृथिव्याम् (न) इव (मानम्) यत्परिमाणम् (अस्यथ) प्रक्षिपत (कस्य) सुखस्वरूपस्य परमात्मनः (क्रत्वा) क्रतुना कर्मणा ज्ञानेन वा। अत्र जसादिषु छन्दसि वा वचनम्# इति नादेशाभावः। (मरुतः) विद्वांसः (कस्य) सुखदातुर्भाग्यशालिनः (वर्पसा) रूपेण। वर्प इति रूपनामसु पठितम् निघं० ३।७। (कम्) सुखप्रदं देशम् (याथ) प्राप्नुत (कम्) सुखहेतुं पदार्थम् (ह) खलु (धूतयः) ये धून्वन्ति ते। क्तिच् क्तौ च संज्ञायाम्। ३।३।१७४। इति क्तिच् ॥१॥ #[अ० ७।३।१०९। सूत्रस्थ वार्तिकेन। सं०]

पदार्थान्वयभाषाः - हे मरुतो यूयं यद्ये धूतयो वायव इव शोचिर्न परावतः कस्य मानमस्यथ। इत्था ह कस्य क्रत्वा वर्पसा च कं याथचेति समाधानानि ब्रूत ॥१॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारौ। सुखमभीप्सुभिर्विद्वद्भिर्जनैर्यथा सूर्यस्य रश्मयो दूरदेशाद्भूमिं प्राप्य पदार्थान् प्रकाशयन्ति तथैव सर्वसुखदातुः परमात्मनो भाग्यशालिनः परभविदुषश्च सकाशाद्वायोगुणकर्मस्वभावान्याथातथ्यतो विज्ञाय तेष्वेव रमणीयं वायवः कारणमानं कारणस्वरूपेण यान्तीति विजानी ॥१॥

या सूक्तात वायू व विद्वानांचे गुणवर्णन केल्यामुळे पूर्वीच्या सूक्तार्थाबरोबर या सूक्ताच्या अर्थाची संगती जाणली पाहिजे. ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जशी सूर्याची किरणे दूरच्या स्थानाहून भूमीवर पडतात व पदार्थांना प्रकाशित करतात तसेच सुखाची इच्छा करणाऱ्या विद्वान पुरुषांनी अभिमान सोडून सर्व सुख देणाऱ्या परमेश्वराला व भाग्यवान परम विद्वानाच्या गुण, कर्म, स्वभावाला व मार्गाला ठीक ठीक जाणून त्यातच रमण करावे. वायू कारणामुळे निर्माण होऊन कारणस्वरूपात स्थित होऊन कारणातच लीन होतात. ॥ १ ॥

• देवता - मरुतः
• ऋषिः - कण्वो घौरः
• छन्दः - सतो बृहती

स्थिरा᳓ वः सन्तु आ᳓युधा पराणु᳓दे
वीळू᳓ उत᳓ प्रतिष्क᳓भे
युष्मा᳓कम् अस्तु त᳓विषी प᳓नीयसी
मा᳓ म᳓र्तियस्य मायि᳓नः

Strata
Archaic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́yudhā ← ā́yudha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

parāṇúde ← √nud- (root)
{case:DAT, number:SG}

santu ← √as- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

sthirā́ ← sthirá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

pratiṣkábhe ← √skambhⁱ- (root)
{case:DAT, number:SG}

utá ← utá (invariable)

vīḷú ← vīḷú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

astu ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

pánīyasī ← pánīyaṁs- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

táviṣī ← táviṣī- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

yuṣmā́kam ← tvám (pronoun)
{case:GEN, number:PL}

mā́ ← mā́ (invariable)

mártyasya ← mártya- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

māyínaḥ ← māyín- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

स्थि॒रा । वः॒ । स॒न्तु॒ । आयु॑धा । प॒रा॒ऽनुदे॑ । वी॒ळु । उ॒त । प्र॒ति॒ऽस्कभे॑ ।
यु॒ष्माक॑म् । अ॒स्तु॒ । तवि॑षी । पनी॑यसी । मा । मर्त्य॑स्य । मा॒यिनः॑ ॥

• sthirā ← sthira
• [noun], nominative, plural, neuter
• “firm; hard; lasting; calm; stable; immovable; firm; strong; sthira [word]; vegetable; potent; steadfast; durable; firm; trustworthy; trustworthy; diligent.”

• vaḥ ← tvad
• [noun], genitive, plural
• “you.”

• santv ← santu ← as
• [verb], plural, Present imperative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• āyudhā ← āyudha
• [noun], nominative, plural, neuter
• “weapon; āyudha [word].”

• parāṇude ← parāṇud ← √nud
• [verb noun]

• vīḍū ← vīḍu
• [noun], nominative, plural, neuter
• “hard; firm.”

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• pratiṣkabhe ← pratiṣkambh ← √skambh
• [verb noun]

• yuṣmākam ← tvad
• [noun], genitive, plural
• “you.”

• astu ← as
• [verb], singular, Present imperative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• taviṣī
• [noun], nominative, singular, feminine
• “strength; power.”

• panīyasī ← panīyas
• [noun], nominative, singular, feminine
• “admirable.”

• mā
• [adverb]
• “not.”

• martyasya ← martya
• [noun], genitive, singular, masculine
• “man; people; martya [word]; Earth.”

• māyinaḥ ← māyin
• [noun], genitive, singular, masculine
• “artful; charming; crafty; deceptive.”

हे मरुतः वः आयुधा युष्माकमायुधानि पराणुदे शत्रूणामपनोदनाय स्थिरा सन्तु स्थिराणि भवन्तु । उत अपि च प्रतिष्कभे शत्रूणां प्रतिबन्धाय वीळु सन्तु दृढानि सन्तु । युष्माकं तविषी बलं पनीयसी अतिशयेन स्तोतव्यं भवतु । मायिनः अस्मासु छद्मचारिणः मर्त्यस्य मनुष्यस्य शत्रोः “मा बलं मा भवतु ॥ स्थिरा आयुधा । उभयत्र ‘शेश्छन्दसि बहुलम्’ इति शेर्लोपः । पराणुदे । ‘ णुद प्रेरणे’। संपदादिलक्षणः क्विप् । ’ उपसर्गादसमासेऽपि ’ ( पा. सू. ८. ४. १४ ) इति णत्वम् । कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् । वीळु। ‘सुपां सुलक्०’ इति विभक्तेर्लुक् । ईषाअक्षादित्वात्प्रकृतिभावः (पा. सू. ६. १. १२७.२ )। प्रतिष्कभे । स्कम्भुः सौत्रो धातुः। संपदादिलक्षणो भावे क्विप्। ‘ अनिदिताम् ’ इति नलोपः । पनीयसी । पनतिः स्तुत्यर्थः । अस्मात् औणादिकः कर्मणि असुन् । तत ईयसुनि ‘टेः’ इति टिलोपः । ‘ उगितश्च’ इति ङीप् । ईयसुनो नित्त्वादाद्युदात्तत्वम् । मायिनः । मायाशब्दस्य व्रीह्यादिषु पाठात् “ व्रीह्यादिभ्यश्च ’ इति मत्वर्थीय इनिः ॥

English translation:

“Strong be your weapons for driving away (your) foes, firm in resisting them; yours be the strength that merits praise, not (the strength) of a treacherous mortal.”

Let your weapons be steadfast for thrusting far away, and let them be staunch for blocking.
Yours be the might more to be admired, not that of the tricky mortal.

The two contrastive pādas of the first hemistich express offensive and defensive procedures respectively.

Strong let your weapons be to drive away your foes, firm for resistance let them be.
Yea, passing glorious must be your warrior might, not as a guileful mortal’s strength.

Wenn ihr so aus der Ferne eure Tonweise vorauswerfet wie die Flamme ihren Schein, nach wessen Sinn, in wes Gestalt, zu wem fahret ihr Marut, zu wem ihr Schüttler?

Es mögen eure Waffen fest zum Widerstand und haltbar auch zum Angriff sein, Und wunderherrlich möge eure Stärke sein, nicht die des trügerischen Manns.

Да будет твердым ваше оружие, чтоб оттолкнуть,
Крепким, чтоб дать отпор!
Да будет ваша сила удивительнее,
Чем (сила) колдуна-смертного!

• मरूतः
• कण्वो घौरः
• विराट्सतःपङ्क्ति
• पञ्चमः

अब ईश्वर इनको उपदेश और आशीर्वाद देकर सबसे कहता है, कि तुमको क्या-२ सिद्ध करना चाहिये, इस विषय का उपदेश अगले मंत्र में किया है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे धार्मिक मनुष्यो ! (वः) तुम्हारे (आयुधा) आग्नेय आदि अस्त्र और तलवार, धनुष् बाण, भुसुंडी (बन्दूक) शतघ्नी (तोप) आदि शस्त्र अस्त्र (पराणुदे) शत्रुओं को व्यथा करनेवाले युद्ध (उत) और (प्रतिष्कमे) रोकने बांधने और मारने रूप कर्मों के लिये (स्थिरा) स्थिर दृढ़ चिरस्थायी (वीळू) दृढ़ बड़े-२ उत्तम युक्त (तविषी) प्रशस्त सेना (पनीयसी) अतिशय करके स्तुति करने योग्य व व्यवहार को सिद्ध करनेवाली (अस्तु) हो और पूर्वोक्त पदार्थ (मायिनः) कपट आदि अधर्माचरण युक्त (मर्त्यस्य) दुष्ट मनुष्यों के (मा) कभी मत हों ॥२॥

भावार्थभाषाः - धार्मिक मनुष्य ही परमात्मा के कृपा पात्र होकर सदा विजय को प्राप्त होते हैं दुष्ट नहीं। परमात्मा भी धार्मिक मनुष्यों ही को आशीर्वाद देता है पापियों को नहीं। पुण्यात्मा मनुष्यों को उचित है कि उत्तम-२ शस्त्र-अस्त्र रचकर उनके फेंकने का अभ्यास करके सेना को उत्तम शिक्षा देकर शत्रुओं का निरोध वा पराजय करके न्याय से मनुष्यों की निरन्तर रक्षा करनी चाहिये ॥२॥ सं० भा० के अनुसार इसके आगे इन शस्त्रादि पदार्थों को छली मनुष्य नहीं प्राप्त कर सक्ता इतना वाक्य और होना चाहिये। सं०

अन्वय: अथैतेभ्य उपदिश्याऽशीर्दत्वा युष्माभिः किं किं साधनीय मित्युपदिश्यते।

(स्थिरा) स्थिराणि चिरं स्थातुमर्हाणि। अत्र सर्वत्र शेश्छन्दसि इति लोपः। (वः) युष्माकम् (सन्तु) भवन्तु (आयुधा) आयुधान्याग्नेयानि धनुर्वाणभुसुंडीशतघ्न्यादीन्यस्त्रशस्त्राणि (पराणुदे) परान्नुदन्ति शत्रून्यस्मिन्युद्धे तस्मै। अत्र कृतो बहुलम् इत्यधिकरणे क्विप्। (वीळू) वीडूनि दृढानि बलकारीणि। अत्र ईषाअक्षादित्वात्प्रकृतिभावः। (उत) अप्येव (प्रतिष्कमे) प्रतिष्कंभते प्रतिबध्नाति शत्रून्येन कर्मणा तस्मै। अत्र सौत्रात् स्कम्भुधातोः पूर्ववत् क्विप्। (युष्माकम्) धार्मिकाणां वीराणाम् (अस्तु) भवतु (तविषी) प्रशस्तबलविद्यायुक्ता सेना। तवेर्णिद्वा। उ० १।४९। अनेन टिषच् प्रत्ययो णिद्वा। तविषीति बलनामसु पठितम्। निघं० २।९। (पनीयसी) अतिशयेन स्तोतुमर्हा व्यवहारसाधिका (मा) निषेधार्थे (मर्त्यस्य) मनुष्यस्य (मायिनः) कपटधर्माचरणयुक्तस्य। माया कुत्सिता प्रज्ञा विद्यते यस्य तस्य। अत्र निंदार्थ इनिः। मायेति प्रज्ञानामसु पठितम् निघं० ३।९। ॥२॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे धार्मिकमनुष्या व आयुधा शत्रूणां पराणुद उत प्रतिष्कभे स्थिरावीळू सन्तु। युष्माकं तविषी सेना पनीयस्यन्तु मायिनो मर्त्यस्य मा सन्तु ॥२॥

भावार्थभाषाः - धार्मिका मनुष्या एवेश्वरानुग्रहविजयौ प्राप्नुवन्ति ईश्वरोपि धर्मात्मभ्य एवाशीर्ददाति नेतरेभ्यः एतैः प्रशस्तानि शस्त्रास्त्राणि रचयित्वा तत्प्रक्षेपाभ्यासं कृत्वा प्रशस्तां सेना शिक्षित्वा दुष्टानां शत्रूणां बधनिरोधपराजयान्कृत्वा न्यायेन नित्यं प्रजारक्ष्या नेदं मायावी प्राप्तुं कर्त्तुं शक्नोति ॥२॥

भावार्थभाषाः - धार्मिक माणसेच परमेश्वराचे कृपापात्र बनून सदैव विजय प्राप्त करतात, दुष्ट नाही. परमात्माच धार्मिक माणसांना आशीर्वाद देतो. पापी लोकांना नाही. पुण्यात्मा माणसांनी उत्तम शस्त्र अस्त्र निर्माण करून त्यांना फेकण्याचा अभ्यास करून सेनेला उत्तम शिक्षण देऊन शत्रूंचे निवारण करून पराजय करून न्यायाने माणसांचे निरंतर रक्षण केले पाहिजे. ॥ २ ॥

• देवता - मरुतः
• ऋषिः - कण्वो घौरः
• छन्दः - बृहती

प᳓रा ह य᳓त् स्थिरं᳓ हथ᳓
न᳓रो वर्त᳓यथा गुरु᳓
वि᳓ या᳐थन वनि᳓नः पृथिविया᳓
वि᳓ आ᳓शाः प᳓र्वताना᳐म्

Strata
Archaic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ha ← ha (invariable)

hathá ← √han- (root)
{number:PL, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

párā ← párā (invariable)

sthirám ← sthirá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

gurú ← gurú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

náraḥ ← nár- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

vartáyatha ← √vr̥t- (root)
{number:PL, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

pr̥thivyā́ḥ ← pr̥thivī́- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

vanínaḥ ← vanín- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

ví ← ví (invariable)

yāthana ← √yā- 1 (root)
{number:PL, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

ā́śāḥ ← ā́śā- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

párvatānām ← párvata- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

ví ← ví (invariable)

परा॑ । ह॒ । यत् । स्थि॒रम् । ह॒थ । नरः॑ । व॒र्तय॑थ । गु॒रु ।
वि । या॒थ॒न॒ । व॒निनः॑ । पृ॒थि॒व्याः । वि । आशाः॑ । पर्व॑तानाम् ॥

• parā
• [adverb]
• “away.”

• ha
• [adverb]
• “indeed; ha [word].”

• yat ← yad
• [noun], nominative, singular, neuter
• “who; which; yat [pronoun].”

• sthiraṃ ← sthiram ← sthira
• [noun], nominative, singular, neuter
• “firm; hard; lasting; calm; stable; immovable; firm; strong; sthira [word]; vegetable; potent; steadfast; durable; firm; trustworthy; trustworthy; diligent.”

• hatha ← han
• [verb], plural, Present indikative
• “kill; cure; māray; remove; destroy; hit; injure; damage; destroy; paralyze; hurt; forge; beat; cut off; stop; overwhelm; kick; hunt; affect; strike; hammer; love; obstruct; shoot.”

• naro ← naraḥ ← nṛ
• [noun], nominative, plural, masculine
• “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

• vartayathā ← vartay ← √vṛt
• [verb], plural, Present indikative
• “pound; tell; exist; bring; spill; mix; survive; melt; roll; explain; perform; turn; chop; sustain; spend; roll up; produce.”

• guru
• [noun], accusative, singular, neuter
• “heavy; guru; heavy; heavy; long; guru [word]; difficult; vehement; full; impressive; serious.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• yāthana ← yā
• [verb], plural, Present indikative
• “go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

• vaninaḥ ← vanin
• [noun], accusative, plural, masculine
• “tree.”

• pṛthivyā ← pṛthivyāḥ ← pṛthivī
• [noun], genitive, singular, feminine
• “Earth; pṛthivī; floor; Earth; earth; pṛthivī [word]; land.”

• vy ← vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• āśāḥ ← āśā
• [noun], accusative, plural, feminine
• “quarter; region; geographical area; sky; space.”

• parvatānām ← parvata
• [noun], genitive, plural, masculine
• “mountain; Parvata; parvata [word]; Parvata; Parvata; rock; height.”

हे नरः नेतारो मरुतः यत् यदा स्थिरं वस्तु परा हथ वृक्षादिकं पराहतं भग्नं कुरुथ । गुरु पाषाणादिकं गुरुत्वोपेतं वर्तयथ प्रेरयथ। तदानीं पृथिव्याः संबन्धिनः वनिनः वनवतो वृक्षान् वि याथन वियुज्य मध्ये गच्छथ । अरण्यगतानां निबिडानां वृक्षाणां मध्ये यस्य कस्या पि वृक्षस्य भग्नत्वादितरवृक्षाणां परस्परवियोगेन प्रौढो मार्गों भवति। तथा पर्वतानाम् आशाः पर्वतपार्श्वदिशः वि याथन वियुज्य गच्छथ ॥ हथ । ‘हन हिंसागत्योः । अनुदात्तोपदेश’ इत्यादिना अनुनासिकलोपः। यद्वृत्तयोगादनिघातः । नरः । पादादित्वात् आमन्त्रितनिघाताभावः । वर्तयथ । अदुपदेशात् लसार्वधातुकानुदात्तत्वे णिचः स्वर एव शिष्यते । यच्छब्दानुषङ्गात् निघाताभावः। याथन ।’ तप्तनप्तनथनाश्च’ इति थनादेशः ॥

English translation:

“Directing Maruts, when you demolish what is stable, when you scatter what is ponderous, then you make your way through the forest (trees) of earth and the defiles of the mountains.”

As you smite the steadfast to the far distance and you set the heavy to rolling, o men,
you drive across the forests of the earth and across the regions of the mountains.

Standard treatments (including Oldenberg) divide pāda a into a rel. cl. and main clause (e.g., Geldner “Was fest ist, stosset ihr um”), accounting for the accent on hathá by its placement immediately after the rel. cl. However, this interpr. requires taking yát sthirám as an embedded relative, preceded by the preverb+part. associated with the main verb (párā ha). Since RV does not (ordinarily) have embedded relatives, it is best to take yád as the subordinator for the whole hemistich (with domain over vartáyatha as well). This also makes the two pādas more parallel: Geldner’s tr. of b as also consisting of rel. cl. main cl. (“was schwer ist, bringet …”) is impossible.

When what is strong ye overthrow, and whirl about each ponderous thing,
Heroes, your course is through the forest trees of earth, and through the fissures of the rocks.

Was fest ist, stoßet ihr um; was schwer ist, bringet ihr Männer ins Rollen. Ihr fahret durch die Bäume der Erde, durch die Seiten der Berge.

Wenn ihr hinweg das Feste schlagt, das Wuchtige im Wirbel dreht, Durchfahrt ihr Männer dann der Erde Waldungen und der Gebirge Gegenden.

Что твердо, вы разбиваете вдребезги,
О мужи, тяжелое вы пускаете катиться (под уклон).
Вы едете по деревьям на земле,
Через горные края.

• मरूतः
• कण्वो घौरः
• अनुष्टुप्
• गान्धारः

अब अगले मंत्र में विद्वान् मनुष्यों के कार्य का उपदेश किया है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (नरः) नीति युक्त मनुष्यो ! तुम जैसे (वनिनः) सम्यक् विभाग और सेवन करनेवाले किरण सम्बन्धी वायु अपने बल से (यत्) जिन (पर्वतानाम्) पहाड़ और मेघों (पृथिव्याः) और भूमि को (व्याशाः) चारों दिशाओं में व्यासवत् व्याप्त होकर उस (स्थिरम्) दृढ़ और (गुरु) बड़े-२ पदार्थों को धरते और वेग से वृक्षादि को उखाड़ के तोड़ देते हैं वैसे विजय के लिये शत्रुओं की सेनाओं को (पराहथ) अच्छे प्रकार नष्ट करो और (ह) निश्चय से इन शत्रुओं को (विवर्त्तयथ) तोड़-फोड़ उलट-पलट कर अपनी कीर्त्ति से (आशाः) दिशाओं को (वियाथन) अनेक प्रकार व्याप्त करो ॥३॥

भावार्थभाषाः - इस मंत्र में वाचक लुप्तोपमालङ्कार है। जैसे वेगयुक्त वायु वृक्षादि को उखाड़ तोड़-झंझोड़ देते और पृथिव्यादि को धरते हैं वैसे धार्मिक न्यायाधीश अधर्माचारों को रोक के धर्मयुक्त न्याय से प्रजा को धारण करें और सेनापति दृढ़ बल युक्त हो उत्तम सेना का धारण शत्रुओं को मार पृथिवी पर चक्रवर्त्ति राज्य का सेवन कर सब दिशाओं में अपनी उत्तम कीर्त्ति का प्रचार करें और जैसे प्राण सबसे अधिक प्रिय होते हैं वैसे राज पुरुष प्रजा को प्रिय हों ॥३॥

अन्वय: अथ विद्वन्मनुष्यकृत्यमुपदिश्यते।

(परा) प्रकृष्टार्थे (ह) किल (यत्) ये (स्थिरम्) दृढं बलम् (हथ) भग्नांगाञ्च्छत्रून् कुरुथ (नरः) नेतारो मनुष्याः (वर्तयथ) निष्पादयथ। अत्रान्येषामपि० इति दीर्घः। (गुरु) गुरुत्वयुक्तं न्यायाचरणं पृथिव्यादिकं द्रव्यं वा (वि) विविधार्थे (याथन) प्राप्नुथ। अत्र तप्तनत्पन० इति थस्य स्थाने थनादेशः। (वनिनः) वनं रश्मिसंबन्धो विद्यते येषान्ते वायवः। अत्र सम्बन्धार्थ इनिः। (पृथिव्याः) भूगोलस्यान्तरिक्षस्य वा (वि) विशिष्टार्थे (आशाः) दिशः। आशा इति दिङ्नामसु पठितम्। निघं० १।६। (पर्वतानाम्) गिरीणां मेघानां वा ॥३॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे नरो नायका यूयं यथा वनिनो वायवो यत्पर्वतानां पृथिव्याश्च व्याशाः सन्तः स्थिरं गुरु हत्वा नयन्ति तथा तत्स्थिरं गुरु बलं संपाद्य शत्रून् पराहथ ह किलैतान् विवर्त्तयथ विजयाय वायुवच्छत्रुसेनाः शत्रुपुराणि वा वियाथ ॥३॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथा वेगयुक्ता वायवो वृक्षादीन् भंजते पृथिव्यादिकं धरन्ति तथा धार्मिका न्यायाधीशा अधर्म्माचरणानि भङ्त्वा धर्म्येण न्यायेन प्रजा धरेयुः सेनापतयश्च महत्सैन्यं धृत्वा शत्रन् हत्वा पृथिव्यां चक्रवर्त्तिराज्यं संसेव्य सर्वासु दिक्षु सत्कीर्त्तिं प्रचारयन्तु यथा सर्वेषां प्राणाः प्रियाः सन्ति तथैते विनयशीलाभ्यां प्रजासु† स्युः ॥३॥ †[प्रियाः। सं०]

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचक लुप्तोपमालंकार आहे. जसे वेगयुक्त वायू वृक्ष इत्यादींना उखडून तोडून टाकतो व पृथ्वी इत्यादींना धरून ठेवतो. तसे धार्मिक न्यायाधीशांनी अधर्माचारांना रोखून धर्मयुक्त न्यायाने प्रजेला धारण करावे व सेनापतीने दृढ बलयुक्त व्हावे. उत्तम सेनेला धारण करून शत्रूंचे हनन करून पृथ्वीवर चक्रवर्ती राज्याचे सेवन करून सर्व देशात आपल्या उत्तम कीर्तीचा प्रचार करावा व जसे प्राण सर्वांत अधिक प्रिय असतात तसे राजपुरुषांनी प्रजेला प्रिय व्हावे. ॥ ३ ॥

• देवता - मरुतः
• ऋषिः - कण्वो घौरः
• छन्दः - सतो बृहती

नहि᳓ वः श᳓त्रुर् विविदे᳓ अ᳓धि द्य᳓वि
न᳓ भू᳓मियां रिशादसः
युष्मा᳓कम् अस्तु त᳓विषी त᳓ना युजा᳓
रु᳓द्रासो नू᳓ चिद् आधृ᳓षे

Strata
Archaic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ádhi ← ádhi (invariable)

dyávi ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

nahí ← nahí (invariable)

śátruḥ ← śátru- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

vividé ← √vid- 1 (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

bhū́myām ← bhū́mi- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

ná ← ná (invariable)

riśādasaḥ ← riśā́das- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

astu ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

tánā ← tán- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

táviṣī ← táviṣī- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

yujā́ ← yúj- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

yuṣmā́kam ← tvám (pronoun)
{case:GEN, number:PL}

ādhŕ̥ṣe ← √dhr̥ṣ- (root)
{case:DAT, number:SG}

cit ← cit (invariable)

nú ← nú (invariable)

rúdrāsaḥ ← rudrá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

न॒हि । वः॒ । शत्रुः॑ । वि॒वि॒दे । अधि॑ । द्यवि॑ । न । भूम्या॑म् । रि॒शा॒द॒सः॒ ।
यु॒ष्माक॑म् । अ॒स्तु॒ । तवि॑षी । तना॑ । यु॒जा । रुद्रा॑सः । नु । चि॒त् । आ॒ऽधृषे॑ ॥

• nahi
• [adverb]

• vaḥ ← tvad
• [noun], genitive, plural
• “you.”

• śatrur ← śatruḥ ← śatru
• [noun], nominative, singular, masculine
• “enemy; foe; enemy; Asura.”

• vivide ← vid
• [verb], singular, Perfect indicative
• “find; detect; marry; get; think.”

• adhi
• [adverb]
• “on; from; accordingly.”

• dyavi ← div
• [noun], locative, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• bhūmyāṃ ← bhūmyām ← bhūmi
• [noun], locative, singular, feminine
• “floor; earth; Earth; real property; region; pṛthivī; location; Earth; place; bhūja; floor; pit; bhūmi [word]; one; hole; shop; distance; country; space; land; territory; topographic point.”

• riśādasaḥ ← riśādas
• [noun], vocative, plural, masculine
• “superior; superior; proud.”

• yuṣmākam ← tvad
• [noun], genitive, plural
• “you.”

• astu ← as
• [verb], singular, Present imperative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• taviṣī
• [noun], nominative, singular, feminine
• “strength; power.”

• tanā ← tan
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “continuity; sequence; longevity.”

• yujā ← yuj
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “amalgamated; harnessed.”

• rudrāso ← rudrāsaḥ ← rudra
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Shiva; Rudra; eleven; rudra [word]; eleventh.”

• nū ← nu
• [adverb]
• “now; already.”

• cid ← cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• ādhṛṣe ← ādhṛṣ ← √dhṛṣ
• [verb noun]
• “overcome; suppress.”

हे रिशादसः शत्रुहिंसका मरुतः अधि द्यवि द्युलोकस्योपरि वः युष्माकं शत्रुः नहि विविदे न च बभूव । तथा भूभ्याम् अपि शत्रुः न बभूव । हे रुद्रासः रुद्रपुत्रा मरुतः युष्माकम् एकोनपञ्चाशत्संख्यानां भवतां युजा योगेन परस्परैकमत्येन आधृषे वैरिणां सर्वतो धर्षणाय तविषी बलं नू चित् क्षिप्रमेव तना अस्तु विस्तृता भवतु ॥ विविदे । ‘विद सत्तायाम्’ । लिटि प्रत्ययस्वरः । द्यवि नहि विविदे भूम्यां च न विविदे इति चशब्दार्थप्रतीतेः ‘चादिलोपे विभाषा ’ इति प्रथमायाः तिङ्विभक्तेर्निघातप्रतिषेधः । प्राथग्यं च अनुषक्तक्रियापेक्षया। रिशादसः। ‘रिश हिंसायाम्। रिशन्ति हिंसन्तीति रिशाः । इगुपधलक्षणः कः । तान् अदन्तीति रिशादसः । असुन् । आमन्त्रितनिघातः । युजा । ‘युजिर योगे’। ‘ऋत्विक् ’ इत्यादिना क्विन् । ‘सावेकाचः’ इति विभक्तेरुदात्तत्वम् । रुद्रासः । रुद्रशब्देन तसंबन्धिनो मरुतो लक्ष्यन्ते । ‘ आजसेरसुक्’। नू चित् ।’ ऋचि तुनुघ’ इत्यादिना दीर्घः । आधृषे । ‘ञिधृषा प्रागल्भ्ये ‘। संपदादिलक्षणो भावे क्विप् । कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् ॥

English translation:

“Destroyers of foes, no adversary of yours is known above the heavens, nor (is any) upon earth; may your collective strength be quickly exerted, sons of Rudra, to humble (your enemies).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Rudrāsaḥ: rudra-putraḥ, sons of Rudra, perhaps a reference to the protection by Rudra

For a rival to you has not been found in heaven nor on earth, o you who care for the stranger.
Yours be the might, with your full lineage as yokemate; o Rudras, let it never be open to challenge.

The opening of pāda c is identical to 2c. The rest of this hemistich presents a few problems. The phrase tánā yujā́is rendered variously. My translation is based on the observation that in almost every single instance yujā́follows an instr. in an expression meaning “with X as yoke-mate” (X may either be animate [e.g., I.8.4 tváyā yujā́] or inanimate [e.g., X.83.3 tápasā yujā́“with fervor as yokemate”]). In this case, I take the root noun tán- to refer to the Marut’s entire lineage, in other words their family heritage and their sibling connections to each other. The instr.

phrase sárvayā viśā́“with your whole clan” in the next vs. (5d) may convey the same meaning. Taking tánā as ‘lineage’ here also has the merit of allowing a semantic connection with tánāya in 7a.

I separate the two pādas (so also Renou), in great part because of the position of nū́cid, which usually opens its clause (here after an extra-sentential voc. rúdrāsaḥ).

However, a tr. similar to Geldner’s, “your might is never to be open to challenge,” would also be possible.

Consumers of your foes, no enemy of yours is found in heaven or on the earth:
Ye Rudras, may the strength, held in this bond, be yours, to bid defiance even now.

Denn nicht ward euch ein Meister gefunden im Himmel noch auf Erden, ihr Stolzen. In geschlossener Reihe muss eure Stärke, ihr Rudrasöhne, niemals anzugreifen sein.

Denn in dem Himmel gibt es keinen Feind für euch, Feindtilger, auf der Erde nicht; Euch bleibe stets, o glänzende, die Uebermacht, Der nie zu widerstehen ist.

Не найти (достойного) вас врага ни на небе,
Ни на земле, о вы, заботящиеся о чужом (?),
Да будет ваша сила, благодаря непрерывному союзу (вашему),
О Рудры, никогда (не поддающейся) натиску!

• मरूतः
• कण्वो घौरः
• निचृत्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर वे विद्वान् किस प्रकार के हों, इस विषय का उपदेश अगले मंत्र में किया है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (रिशादसः) शत्रुओं के नाश कारक (रुद्रासः) अन्यायकारी मनुष्यों को रुलानेवाले वीर पुरुष ! (चित्) जो (युष्माकम्) तुम्हारे (आधृषे) प्रगल्भ होनेवाले व्यवहार के लिये (तना) विस्तृत (युजा) बलादि सामग्री युक्त (तविषी) सेना (अस्तु) हो तो (अधिद्यवि) न्याय प्रकाश करने में (वः) तुम लोगों को (शत्रुः) विरोधी शत्रु (नु) शीघ्र (नहि) नहीं (विविदे) प्राप्त हो और (भूम्याम्) भूमि के राज्य में भी तुम्हारा कोई मनुष्य विरोधी उत्पन्न न हो ॥४॥

भावार्थभाषाः - जैसे पवन आकाश में शत्रु रहित विचरते हैं वैसे मनुष्य विद्या, धर्म, बल, पराक्रमवाले न्यायाधीश हो सबको शिक्षा दे और दुष्ट शत्रुओं को दण्ड देके शत्रुओं से रहित होकर धर्म में वर्त्ते ॥४॥

अन्वय: पुनस्ते कीदृशा भवेयुरित्युपदिश्यते।

(नहि) निषेधार्थे (वः) युष्मान् (शत्रुः) विरोधी (विविदे) विंदेत् अत्र लिङर्थे लिट्। (अधि) उपरिभावे (द्यवि) प्रकाशे (न) निषेधार्थे (भूम्याम्) पृथिव्याम् (रिशादसः) रिशान् शत्रून् रोगान् वा समन्ताद्दस्यन्त्युपक्षयन्ति ये तत्सम्बुद्धौ (युष्माकम्) मनुष्याणाम् (अस्तु) भवतु (तविषी) प्रशस्तबलयुक्ता सेना (तना) विस्तृता (युजा) युनक्ति यया तया। अत्र कृतो बहुलम् इति करणे क्विप्। (रुद्रासः) ये रोदयन्त्यन्यायकारिणोजनांस्तत्सम्बुद्धौ (नु) क्षिप्रम् (चित्) यदि (आधृषे) समन्ताद् धृष्णुवन्ति यस्मिन् व्यवहारे तस्मै। अत्र पूर्ववत् क्विप् ॥४॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे रिशादसो रुद्रासो वीरा चित् यदि युष्माकमाधृषे तना युजा तविष्यस्तु स्यात्तर्ह्यधि द्यवि न्यायप्रकाशे वो युष्मान् शत्रुर्नुनहि विविदे कदाचिन्न प्राप्नुयान्न भूम्यां भूमिराज्ये कश्चिच्छत्रूरुत्पद्येत ॥४॥

भावार्थभाषाः - यथा पवना अजातशत्रवः सन्ति तथा मनुष्या विद्याधर्मबलपराक्रमवन्तो न्यायाधीशा भूत्वा सर्वान्प्रशास्य दुष्टाञ्च्छत्रून् निवार्याऽदृष्टशत्रवः स्युः ॥४॥

भावार्थभाषाः - जसा वायू आकाशात निर्बंधपणे वाहतो तसे माणसाने विद्या, धर्म, बल, पराक्रमयुक्त न्यायाधीश बनून सर्वांना शिक्षित करावे व दुष्ट शत्रूंना दंड देऊन, शत्रूरहित बनून धर्माचे वर्तन करावे. ॥ ४ ॥

• देवता - मरुतः
• ऋषिः - कण्वो घौरः
• छन्दः - बृहती

प्र᳓ वेपयन्ति प᳓र्वतान्
वि᳓ विञ्चन्ति व᳓नस्प᳓तीन्
प्रो᳓ आरत मरुतो दुर्म᳓दा इव
दे᳓वासः स᳓र्वया विशा᳓

Strata
Archaic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
párvatān ← párvata- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

prá ← prá (invariable)

vepayanti ← √vip- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

vánaspátīn ← vánaspáti- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

ví ← ví (invariable)

viñcanti ← √vic- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

ārata ← √r̥- 1 (root)
{number:PL, person:2, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

durmádāḥ ← durmáda- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

iva ← iva (invariable)

marutaḥ ← marút- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

prá ← prá (invariable)

u ← u (invariable)

dévāsaḥ ← devá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

sárvayā ← sárva- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

viśā́ ← víś- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

प्र । वे॒प॒य॒न्ति॒ । पर्व॑तान् । वि । वि॒ञ्च॒न्ति॒ । वन॒स्पती॑न् ।
प्रो इति॑ । आ॒र॒त॒ । म॒रु॒तः॒ । दु॒र्मदाः॑ऽइव । देवा॑सः । सर्व॑या । वि॒शा ॥

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• vepayanti ← vepay ← √vip
• [verb], plural, Present indikative

• parvatān ← parvata
• [noun], accusative, plural, masculine
• “mountain; Parvata; parvata [word]; Parvata; Parvata; rock; height.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• viñcanti ← vic
• [verb], plural, Present indikative

• vanaspatīn ← vanaspati
• [noun], accusative, plural, masculine
• “tree; banyan; vanaspati [word]; vanaspativarga; vaṭādi.”

• pro ← pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• pro ← u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• ārata ← ṛch
• [verb], plural, Thematic aorist (Ind.)
• “enter (a state); travel; shoot; send; hit; originate; get; raise; begin; harm.”

• maruto ← marutaḥ ← marut
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Marut; vāta; wind; Vayu.”

• durmadā ← durmadāḥ ← durmada
• [noun], nominative, plural, masculine
• “delirious; brainsick; fierce; crazy.”

• iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• devāsaḥ ← deva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• sarvayā ← sarva
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “all(a); whole; complete; sarva [word]; every(a); each(a); all; entire; sāṃnipātika; manifold; complete; all the(a); different; overall.”

• viśā ← viś
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “people; tribe; Vaisya; national; viś; real property; Vaisya.”

पर्वतान् मेरुहिमवदादीन् प्र वेपयन्ति मरुतः प्रकर्षेण कम्पयन्ति । वनस्पतीन् वटाश्वत्थादीन् वि विञ्चन्ति परस्परवियुक्तान् कुर्वन्ति । हे मरुतः देवासः देवाः सर्वया विशा प्रजया सहिता यूयं प्रो आरत प्रकर्षेणैव सर्वतो गच्छथ । तत्र दृष्टान्तः । दुर्मदाइव । यथा मदोन्मत्ताः स्वेच्छया सर्वतः क्रीडन्ति तद्वत् ॥ वेपयन्ति । ‘ टुवेपृ कम्पने ‘। वेपमानान् प्रयुञ्जते । हेतुमण्णिच् । विञ्चन्ति । ‘ विचिर् पृथग्भावे’। रुधादित्वात् श्नम् । असोरल्लोपः’ इति अकारलोपः । वनस्पतीन् । वनानां पतयो वनस्पतयः । पारस्करादित्वात् सुट् । वनपतिशब्दावाद्युदात्तौ ।’ उभे वनस्पत्यादिषु युगपत् ’ इति पूर्वोत्तरपदयोर्युगपत्प्रकृतिस्वरत्वम् । आरत। ‘ऋ गतौ’ । लङि मध्यमबहुवचने ‘बहुलं छन्दसि’ इति शपो लुगभावः । यद्वा लुङ् । ’ सर्तिशास्त्यर्तिभ्यश्च ’ ( पा. सू. ३. १. ५६ ) इति अङ्। ‘ आडजादीनाम् ’ इति आडागमः । ‘ आटश्च ’ ( पा. सू. ६. १. ९० ) इति वृद्धिः । देवासः । आमन्त्रिताद्युदात्तत्वम् । सर्वया । ‘ सर्वस्य सुपि ’ ( पा. सू. ६. १. १९१ ) इत्याद्युदात्तत्वम् । विशा । सावेकाचः’ इति विभक्तेरुदात्तत्वम् ॥ ॥ १८ ॥

English translation:

“They make the mountains tremble, they drive apart the forest-trees. Go, divine Maruts, whither you will, with all your progeny, like those intoxicated.”

They make the mountains tremble; they shake the trees asunder. O Maruts, you gods, you have set out, like those badly drunk (on battle frenzy), o gods, with your whole clan.

The two other occurrences of durmáda- ‘badly drunk’ (I.32.6, VIII.2.12) are both in martial context and seem to refer to warriors intoxicated on the frenzy of battle. The other occurrences are quite negative, whereas here we must take the word as positive or neutral in describing the Maruts, who are, to be sure, frequently depicted as being almost out of control. I think this is the point of comparison.

They make the mountains rock and reel, they rend the forest-kings apart.
Onward, ye Maruts, drive, like creatures drunk with wine, ye, Gods with all your company.

Sie machen die Berge erzittern, sie durchschütteln die Bäume. Ihr Marut zoget wie Betrunkene los in vollzähligem Clan, Ihr Götter.

Sie machen, dass der Berg erbebt, des Waldes Bäume schütteln sie; Ihr Maruts dranget wild hervor, wie Rasende, ihr Götter mit der ganzen Schar.

Они сотрясают горы.
Они выкорчевывают деревья.
Вы кидаетесь, о Маруты, как в дурном опьянении,
Всем племенем, о боги.

• मरूतः
• कण्वो घौरः
• पथ्यावृहती
• मध्यमः

फिर वे कैसे कर्म्म करें, इस विषय का उपदेश अगले मंत्र में किया है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (मरुतः) वायुवत् बलिष्ठ और प्रिय (देवासः) न्यायाधीश सेनापति सभाध्यक्ष विद्वान् लोगो ! तुम जैसे वायु (वनस्पतीन्) वड़ और पिप्पल आदि वनस्पतियों को (प्रवेपयन्ति) कंपाते और जैसे (पर्वतान्) मेघों को (विविचंति) पृथक-२ कर देते हैं वैसे (दुर्मदा इव) मदोन्मत्तों के समान वर्त्तते हुए शत्रुओं को युद्ध से (प्रो आरत) अच्छे प्रकार प्राप्त हूजिये और (सर्वया) सब (विशा) प्रजा के साथ सुख से वर्त्तिये ॥५॥

भावार्थभाषाः - इस मंत्र में उपमालङ्कार है। जैसे राजधर्म में वर्त्तनेवाले विद्वान् लोग दंड से घमंडी डाकुओं को वश में करके धर्मात्मा प्रजाओं का पालन करते हैं वैसे तुम भी अपनी प्रजा का पालन करो और जैसे पवन भूगोल के चारों ओर विचरते हैं वैसे आप लोग सर्वत्र जाओ-आओ। यह अठारवां वर्ग समाप्त हुआ ॥५॥

अन्वय: पुनस्ते कीदृशानि कर्माणि कुर्य्युरित्युपदिश्यते।

(प्र) प्रकृष्टार्थे (वेपयन्ति) चालयन्ति (पर्वतान्) मेघान् (वि) विवेकार्थे (विञ्चन्ति) विभंजन्ति (वनस्पतीन्) वटाश्वत्थादीन् (प्रो) प्रवेशार्थे (आरत) प्राप्नुत। अत्र लोडर्थे लङ् (मरुतः) वायुवद्बलवन्तः (दुर्मदा इव) यथा दुष्टमदा जनाः (देवासः) न्यायधीशाः सेनापतयः सभासदो विद्वांसः। अत्राज्जसेरसुग् इत्यसुक्। (सर्वया) अखिलया (विशा) प्रजया सह ॥५॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मरुतो देवासो यूयं यथा वायवो वनस्पतीन् प्रवेपयन्ति पर्वतान्विञ्चन्ति तथा दुर्मदा इव वर्त्तमानानरीन् युद्धेन प्रो आतर सर्वया प्रजया सह सुखेन वर्त्तध्वम् ॥५॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। यथा राजधर्मनिष्ठा विद्वांसो दण्डेनोन्मत्तान्दस्यून् वशं नीत्वा धार्मिकीः प्रजाः पालयन्ति तथा यूयमप्येताः पालयत यथा वायवो भूगोलस्याऽभितो विचरन्ति तथा भवन्तोपि विचरन्तु ॥५॥ अष्टादशो वर्गः समाप्तः ॥१८॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जसे राजधर्मनिष्ठ विद्वान लोक उन्मत्तांना दंड देऊन ताब्यात ठेवतात व धार्मिक प्रजेचे पालन करतात तसे तुम्ही आपल्या प्रजेचे पालन करा व जसे वायू भूगोलाच्या सर्व बाजूंनी वाहतात तसे तुम्ही सर्वत्र गमनागमन करा. ॥ ५ ॥

• देवता - मरुतः
• ऋषिः - कण्वो घौरः
• छन्दः - सतो बृहती

उ᳓पो र᳓थेषु पृ᳓षतीर् अयुग्धुवम्
प्र᳓ष्टिर् वहति रो᳓हितः
आ᳓ वो या᳓माय पृथिवी᳓ चिद् अश्रोद्
अ᳓बीभयन्त मा᳓नुषाः

Strata
Archaic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ayugdhvam ← √yuj- (root)
{number:PL, person:2, mood:IND, tense:AOR, voice:MED}

pŕ̥ṣatīḥ ← pŕ̥ṣant- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

rátheṣu ← rátha- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

u ← u (invariable)

úpa ← úpa (invariable)

práṣṭiḥ ← práṣṭi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

róhitaḥ ← róhita- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vahati ← √vah- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

ā́ ← ā́ (invariable)

aśrot ← √śru- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

cit ← cit (invariable)

pr̥thivī́ ← pr̥thivī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

yā́māya ← yā́ma- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

ábībhayanta ← √bhī- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:MED}

mā́nuṣāḥ ← mā́nuṣa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

उपो॒ इति॑ । रथे॑षु । पृष॑तीः । अ॒यु॒ग्ध्व॒म् । प्रष्टिः॑ । व॒ह॒ति॒ । रोहि॑तः ।
आ । वः॒ । यामा॑य । पृ॒थि॒वी । चि॒त् । अ॒श्रो॒त् । अबी॑भयन्त । मानु॑षाः ॥

• upo ← upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• upo ← u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• ratheṣu ← ratha
• [noun], locative, plural, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• pṛṣatīr ← pṛṣatīḥ ← pṛṣatī
• [noun], accusative, plural, feminine

• ayugdhvam ← yuj
• [verb], plural, Root aorist (Ind.)
• “mix; use; endow; yoke; accompany; to practice Yoga; connect; hire; administer; compound; affect; add; concentrate; unite; join; prosecute; combine; supply; compound; attach to; appoint; fill; process; mobilize; mount; complement; eat; join; treat; coincide; affect; challenge.”

• praṣṭir ← praṣṭiḥ ← praṣṭi
• [noun], nominative, singular, masculine

• vahati ← vah
• [verb], singular, Present indikative
• “transport; bring; marry; run; drive; vāhay; drive; run; pull; nirvāpay; blow; transport; discharge; assume; remove.”

• rohitaḥ ← rohita
• [noun], nominative, singular, masculine
• “rohita; Rohita; Rohita; Rohita.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• vo ← vaḥ ← tvad
• [noun], genitive, plural
• “you.”

• yāmāya ← yāma
• [noun], dative, singular, masculine
• “prahara; watch; travel; path.”

• pṛthivī
• [noun], nominative, singular, feminine
• “Earth; pṛthivī; floor; Earth; earth; pṛthivī [word]; land.”

• cid ← cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• aśrod ← aśrot ← śru
• [verb], singular, Root aorist (Ind.)
• “listen; come to know; hear; hear; listen; study; heed; learn.”

• abībhayanta ← bhī
• [verb], plural, Redupl. Aorist (Ind.)
• “fear; fear.”

• mānuṣāḥ ← mānuṣa
• [noun], nominative, plural, masculine
• “man; man.”

हे मरुतः रथेषु भवदीयेषु पृषतीः बिन्दुयुक्ता मृगीः उपो सामीप्येनैव अयुग्ध्वं योजितवन्तः । प्रष्टिः एतत्संज्ञको वाहनत्रयमध्यवर्ती युगविशेषः रोहितः मृगावान्तरजातिर्लोहितवर्णः वहति रथं नयति । वः युष्माकं यामाय गमनाय पृथिवी चित् अन्तरिक्षमपि आ अश्रोत् आभिमुख्येन अशृणोत् अनुजानातीत्यर्थः। पृथिवीत्यन्तरिक्षनाम, ‘पृथिवी भूः स्वयंभु’ (नि.१.३.९) इति तन्नामसु पाठात् । मानुषाः भूलोकवर्तिनः पुरुषाः अबीभयन्त स्वयं भीताः सन्तोऽन्येषामपि भीतिमुत्पादितवन्तः। उपो’ इति निपातद्वयसमुदायात्मकमन्यन्निपातान्तरम् । ’ ओत् ’ (पा. सू. १. १. १५) इति प्रगृह्यत्वम् । अयुग्ध्वम् । लुङि ‘झलो झलि’ ( पा. सू. ८. २. २६ ) इति सकारस्य लोपः । ‘ चोः कुः’ इति कुत्वम् । रोहितः । ‘ रुहे रश्च लो वा ’ ( उ. सू. ३. ३७४ ) इति इतन्प्रत्ययान्तः । नित्त्वादाद्युदात्तः । यामाय। यमेर्भावे घञ् । ‘कर्षात्वतः’ इत्यन्तोदात्तत्वे प्राप्ते वृषादिषु पाठादाद्युदात्तत्वम् । अश्रोत् । ‘ श्रु श्रवणे’। ‘ बहुलं छन्दसि ’ इति विकरणस्य लुक् । अबीभयन्त । ‘ ञिभी भये ‘। अस्मात् ण्यन्तात् लुङि ‘ भीस्म्योर्हेतुभये ’ (पा. सू. १. ३. ६८) इत्यात्मनेपदम् । ‘ बिभेतेर्हेतुभये ’ (पा. सू. ६. १. ५६ ) इति आत्वस्य विकल्पितत्वात् पक्षे ’ भियो हेतुभये पुक् (पा. सू. ७. ३. ४० ) इति पुक् प्राप्नोति। तन्न क्रियते, आगमानुशासनस्यानित्यत्वात् । णौ चङ्युपधह्रस्वत्वादि (पा. सू. ७. ४. १) ॥

English translation:

“You have harnessed the spotted deer to your chariot; the red deer yoked between them, (aids to) drag the car; the firmament listens for your coming, and men are alarmed.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Pṛṣatī = spotted deer (steeds of Maruts); the text says: praṣṭirvahati rohita;

Praṣṭiḥ = a kind of yoke, in the middle of three steeds harnessed to a car;

Rohita = a red deer which bears (vahati) or drags the car (ratham nayati).

You have harnessed the dappled mares to your chariots; the
chestnut-red pulls as your side horse.
Even the earth has listened for your journey and the sons of Manu have become afraid.

Ye to your chariot have yoked the spotted deer: a red deer, as a leader, draws.
Even the Earth herself listened as ye came near, and men were sorely terrified.

Ihr habt an die Wagen die Schecken gespannt, der Rotfuchs zieht als Beipferd. Auf euren Anmarsch horchte selbst die Erde; die Menschen wurden erschreckt.

Gazellen habt ihr an die Wagen euch geschirrt, zur Seite fährt ein rothes Ross, Ja, eurem Zuge hat die Erde still gelauscht, und alle Menschen sind voll Furcht.

Вы запрягли в колесницы пестрых (антилоп),
Рыжая везет как пристяжная.
Сама земля прислушалась к вашему выезду,
Люди перепутались.

• मरूतः
• कण्वो घौरः
• विराट्सतःपङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर मनुष्यों को किसके साथ इनको युक्त करके कार्यों को सिद्ध करने चाहिये, इस विषय का उपदेश अगले मंत्र में किया है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (मानुषाः) विद्वान् लोगो ! तुम (वः) अपने (यामाय) स्थानान्तर में जाने के लिये (पृष्टिः) प्रश्नोत्तरादि विद्या व्यवहार से विदित (रोहितः) रक्त गुणयुक्त अग्नि (पृथिवी) स्थल जल अन्तरिक्ष मे जिन को (उपवहति) अच्छे प्रकार चलाता है जिनके शब्दों को (अश्रोत्) सुनते और (अबीभयन्त) भय को प्राप्त होते हैं उन (रथेषु) रथों में (पृषतीः) वायुओं को (अयुग्ध्वम्) युक्त करो ॥६॥

भावार्थभाषाः - जो मनुष्य यानों में जल अग्नि और वायु को युक्त कर उनमें बैठ गमनागमन करें तो सुख ही से सर्वत्र जाने-आने को समर्थ हों ॥६॥

अन्वय: पुनर्मनुष्यैः केन सहैतान्संप्रयोज्य कार्याणि साधनीयानी त्युपदिश्यते।

(उपो) सामीप्ये (रथेषु) स्थलजलान्तरिक्षाणां मध्ये रमणसाधनेषु यानेषु (पृषतीः) पर्षंति सिंचन्ति याभिस्ताः शीघ्रगतीः मरुतां धारणवेगादयोऽश्वाः। पृषत्यो मरुतामित्यादिष्टोपयोजननामसु पठितम्। निघं० १।१५। (अयुग्ध्वम्) सम्प्रयुङ्ध्वम्। अत्र लोडर्थे लुङ्। बहुलं छन्दसि इति विकरणाभावश्च (प्रष्टिः) पृच्छन्ति ज्ञीप्संत्यनेन सः (वहति) प्रापयति (रोहितः) रक्तगुणविशिष्टस्याग्नेर्वेगादिगुणसमूहः। रोहितोग्नेरित्यादिष्टोपयोजननामसु पठितम्। निघं० १।३#। (चित्) एव (अश्रोत्) श्रृणोति। अत्र बहुलं छन्दसि इति विकरणभावः। (अबीभयन्त) भीषयन्ते। अत्र लडर्थे लुङ्। (मानुषाः) विद्वांसो जनाः ॥६॥ #[नि० १।१५।]

पदार्थान्वयभाषाः - हे मानुषा ! यूयं वो युष्माकं यामाय प्रष्टीरोहितोग्निः पृथिवी भूमावन्तरिक्षे गमनाय यान् वहति यस्य शब्दानश्रोदबीभयन्त तेषु रथेषु तं पृषतीश्चायुग्ध्वम् ॥६॥

भावार्थभाषाः - यदि मनुष्या यानेषु जलाग्निवायुप्रयोगान् कृत्वा तत्र स्थित्वा गमनागमने कुर्युस्तर्हि सुखेनैव सर्वत्र गन्तुमागन्तुं च शक्नुयुः ॥६॥

भावार्थभाषाः - जी माणसे यानात जल, अग्नी व वायूला युक्त करून त्यातून गमनागमन करतात तेव्हा ती सहजगत्या सर्वत्र जाण्या-येण्यास समर्थ होतात. ॥ ६ ॥

• देवता - मरुतः
• ऋषिः - कण्वो घौरः
• छन्दः - बृहती

आ᳓ वो मक्षू᳓ त᳓नाय कं᳓
रु᳓द्रा अ᳓वो वृणीमहे
ग᳓न्ता नूनं᳓ नो अ᳓वसा य᳓था पुरा᳓
इत्था᳓ क᳓ण्वाय बिभ्यु᳓षे

Strata
Archaic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

kám ← kám (invariable)

makṣú ← makṣú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

tánāya ← tána- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

ávaḥ ← ávas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

rúdrāḥ ← rudrá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

vr̥ṇīmahe ← √vr̥- ~ vr̥̄- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

ávasā ← ávas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

gánta ← √gam- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

nūnám ← nūnám (invariable)

purā́ ← purā́ (invariable)

yáthā ← yáthā (invariable)

bibhyúṣe ← √bhī- (root)
{case:DAT, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:ACT}

itthā́ ← itthā́ (invariable)

káṇvāya ← káṇva- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

आ । वः॒ । म॒क्षु । तना॑य । कम् । रुद्राः॑ । अवः॑ । वृ॒णी॒म॒हे॒ ।
गन्त॑ । नू॒नम् । नः॒ । अव॑सा । यथा॑ । पु॒रा । इ॒त्था । कण्वा॑य । बि॒भ्युषे॑ ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• vo ← vaḥ ← tvad
• [noun], genitive, plural
• “you.”

• makṣū
• [adverb]
• “promptly; soon; quickly.”

• tanāya ← tana
• [noun], dative, singular, neuter

• kaṃ ← kam ← kaṃ
• [adverb]
• “kaṃ [word].”

• rudrā ← rudrāḥ ← rudra
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Shiva; Rudra; eleven; rudra [word]; eleventh.”

• avo ← avaḥ ← avas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “aid; favor; protection.”

• vṛṇīmahe ← vṛ
• [verb], plural, Present indikative
• “choose; ask.”

• gantā ← gam
• [verb], plural, Aorist imperative
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

• nūnaṃ ← nūnam
• [adverb]
• “now; surely; immediately; just.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• ‘vasā ← avasā ← avas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “aid; favor; protection.”

• yathā
• [adverb]
• “equally; as; so that; like; how; yathā [word]; that; wherein.”

• puretthā ← purā
• [adverb]
• “once; earlier; first; purā [indecl.].”

• puretthā ← itthā
• [adverb]
• “thus; here.”

• kaṇvāya ← kaṇva
• [noun], dative, singular, masculine
• “Kaṇva; Kaṇva; kaṇva [word].”

• bibhyuṣe ← bhī
• [verb noun], dative, singular
• “fear; fear.”

हे रुद्राः रुद्रपुत्रा मरुतः तनाय कं अस्मदीयपुत्रार्थं मक्षु शीघ्रं वः युष्मदीयम् अवः रक्षणम् आ वृणीमहे सर्वतः प्रार्थयामहे । मक्षु इति क्षिप्रनाम, ‘नु मक्षु’ ( नि. २. १५. २) इति तन्नामसु पठितत्वात्। ‘पुरा पूर्वस्मिन् काले कर्मान्तरेषु नः अवसा अस्मदीयरक्षणेन निमित्तेन यूयं यथा प्राप्तवन्तः इत्था अनेन प्रकारेण बिभ्युषे भीतियुक्ताय कण्वाय मेधाविने यजमानाय तदनुग्रहार्थं नूनं क्षिप्रं गन्त प्राप्नुत ॥ मक्षु। ‘ऋचि तुनुघमक्षुतङ्कुत्रोरुष्याणाम् इति दीर्घः । तनाय । तनोतीति तनः । पचाद्यच् । वृषादित्वादाद्युदात्तत्वम् । यद्वा । तनयशब्दे अय् इत्यस्य लोपश्छान्दसः । कम् इत्येतत् पादान्ते प्रयुज्यमानं पादपूरणं • शिशिरं जीवनाय कम्’ इतिवत् । उक्तं च - अथापि पादपूरणाः कमीमिद्विति ’ ( निरु. १. ९ ) इति । रुद्राः । रोदयन्तीति रुद्राः । ‘ रोदेर्णिलुक्च’ ( उ. सू. २. १७९) इति रक्प्रत्ययः। आमन्त्रिताद्युदात्तत्वम् । पादादित्वात् निघाताभावः । गन्त । लोटि ‘ बहुलं छन्दसि ’ इति शपो लुक् ।’ तप्तनप्’ इत्यादिना तबादेशः । अतः पित्त्वात् अनुनासिकलोपाभावः । बिभ्युषे । बिभेतेर्लिटः क्वसुः । वस्वेकाजाद्धसाम्’ इति नियमात् इडभावः । चतुर्थ्येकवचने ‘ वसोः संप्रसारणम्’ इति संप्रसारणम् । परपूर्वत्वम्। ‘शासिवसिघसीनां च’ इति षत्वम् ॥

English translation:

“Rudras, we have recourse to your assistance for the sake of our progeny; come quickly to the timid Kaṇva, as you formerly came, for our protection.”

We wish (to bring) your help quickly here for our lineage, o Rudras. Come now to us with help in just the same way as (you went) before to fearful Kaṇva.

O Rudras, quickly we desire your succour for this work of ours.
Come to us with your aid as in the days of old, so now for frightened Kanva’s sake.

Eurem Beistand, ihr Rudrasöhne, erbitten wir recht bald für Nachkommenschaft. Kommet jetzt zu uns mit Beistand so wie ehedem zu dem sich fürchtenden Kanva!

Für unsre Kinder flehn wir bald, o glänzende, um Hülfe euch; Kommt rasch mit eurem Beistand her, wie früher einst zu Kanva, als in Furcht er war.

Мы хотим скорее вашей помощи,
О Рудры, чтобы (было) потомство!
Выезжайте сейчас к нам на помощь, как некогда
К перепуганному Канве!

• मरूतः
• कण्वो घौरः
• उपरिष्टाद्विराड् बृहती
• मध्यमः

फिर वे कैसे हों, इस विषय का उपदेश अगले मंत्र में किया है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (रुद्राः) दुष्टों के रोदन करानेवाले ४४ वर्ष पर्यन्त अखण्डित ब्रह्मचर्य सेवन से सकल विद्याओं को प्राप्त विद्वान लोगो ! (यथा) जैसे हम लोग (वः) आप लोगों के लिये (अवसा) रक्षादि से (मक्षु) शीघ्र (नूनम्) निश्चित (कम्) सुख को (वृणीमहे) सिद्ध करते है (इत्था) ऐसे तुम भी (नः) हमारे वास्ते (अवः) सुख वर्द्धक रक्षादि कर्म (गन्त) किया करो और जैसे ईश्वर (बिभ्युपे) दुष्टप्राणी वा दुःखों से भयभीत (तनाय) सबको सद्विद्या और धर्म के उपदेश से सुखकारक (कण्वाय) आप्त विद्वान् के अर्थ रक्षा करता है वैसे तुम और हम मिलके सब प्रजा की रक्षा सदा किया करें ॥७॥

भावार्थभाषाः - इस मंत्र में उपमालङ्कार है। जैसे मेधावी विद्वान् लोग वायु आदि के द्रव्य और गुणों के योग से भय को निवारण करके तुरन्त सुखी होते हैं। वैसे हम लोगों को भी होना चाहिये ॥७॥

अन्वय: पुनस्ते कीदृशा भवेयुरित्युपदिश्यते।

(आ) समन्तात् (वः) युष्माकम् (मक्षु) शीघ्रम्। ऋचितुनुघमक्षु०। इतिदीर्घः। (तनाय) यः सर्वस्मै सद्विद्या धर्मोपदेशेन सुखानि तनोति तस्मै। अत्र बाहुलकादौणादिकोऽन् प्रत्ययः। इदं सायणाचार्येण पचाद्यजित्यशुद्धं व्याख्यातम्। कुतोऽच् स्वराभावेन ञ्नित्यादिर्नित्यम् इत्याद्युदात्तस्याभिहितत्वात् (कम्) सुखम्। कमिति सुखनामसु पठितम्। निघं० ३।६। (रुद्राः) दुष्टरोदनकारकाश्चतुश्चत्वारिंशद्वर्षकृतब्रह्मचर्यविद्याः (अवः) अवन्ति येन तद्रक्षणादिकम् (वृणीमहे) स्वीकुर्महे (गन्त) प्राप्नुत। अत्र द्व्यचोतस्तिङ इति दीर्घः। बहुलंछन्दसि इति शपो लुक्। तप्तनप्तन०। इति तत्रादेशः। (नूनम्) निश्चितार्थे (नः) (अस्मभ्यम्) (अवसा) रक्षणादिना (यथा) येन प्रकारेण (पुरा) पूर्वं पुराकल्पे वा (इत्था) अनेन प्रकारेण (कण्वाय) मेधाविने (विभ्युषे) भयं प्राप्ताय ॥७॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे रुद्रा यथा वयं वोऽवसा मक्षु नूनं कं वृणीमह इत्था यूयं नोऽवो गन्त यथा चेश्वरो विभ्युषे तनाय कण्वाय रक्षां विधत्ते तथा यूयं वयं च मिलित्वाऽखिलप्रजायाः पालनं सततं विदध्याम ॥७॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। यथा मेधाविनो वाय्वादिद्रव्यगुणसंप्रयोगेण भयं निवार्य सद्यः सुखिनो भवन्ति तथाऽस्माभिरप्यनुष्ठेयमिति ॥७॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जसे मेधावी विद्वान लोक वायू इत्यादी द्रव्य व गुणांच्या योगाने भयाचे निवारण करून ताबडतोब सुखी होतात तसे आम्हीही बनले पाहिजे. ॥ ७ ॥

• देवता - मरुतः
• ऋषिः - कण्वो घौरः
• छन्दः - सतो बृहती

युष्मे᳓षितो मरुतो म᳓र्तियेषित
आ᳓ यो᳓ नो अ᳓भ्व ई᳓षते
वि᳓ तं᳓ युयोत श᳓वसा वि᳓ ओ᳓जसा
वि᳓ युष्मा᳓काभिर् ऊति᳓भिः

Strata
Archaic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
mártyeṣitaḥ ← mártyeṣita- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

marutaḥ ← marút- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

yuṣméṣitaḥ ← yuṣméṣita- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

ábhvaḥ ← ábhva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ī́ṣate ← √īṣ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ójasā ← ójas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

śávasā ← śávas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ví ← ví (invariable)

ví ← ví (invariable)

yuyota ← √yu- 2 (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

ūtíbhiḥ ← ūtí- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

ví ← ví (invariable)

yuṣmā́kābhiḥ ← yuṣmā́ka- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

यु॒ष्माऽइ॑षितः । म॒रु॒तः॒ । मर्त्य॑ऽइषितः । आ । यः । नः॒ । अभ्वः॑ । ईष॑ते ।
वि । तम् । यु॒यो॒त॒ । शव॑सा । वि । ओज॑सा । वि । यु॒ष्माका॑भिः । ऊ॒तिऽभिः॑ ॥

• yuṣmeṣito ← yuṣmeṣitaḥ ← yuṣmeṣita
• [noun], nominative, singular, masculine

• maruto ← marutaḥ ← marut
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Marut; vāta; wind; Vayu.”

• martyeṣita ← martya
• [noun], masculine
• “man; people; martya [word]; Earth.”

• martyeṣita ← iṣitaḥ ← iṣ
• [verb noun], nominative, singular
• “send.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• abhva ← abhvaḥ ← abhva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “awful.”

• īṣate ← iṣ
• [verb], dual, Perfect indicative
• “desire; recommend; approve; seek; call; search; try; prefer; love; commend; assent; permit; choose.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• taṃ ← tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• yuyota ← yu
• [verb], plural, Present injunctive
• “keep away; separate; ward off.”

• śavasā ← śavas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “strength; power; superiority.”

• vy ← vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• ojasā ← ojas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “strength; power; ojas; ojas [word]; potency; might.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• yuṣmākābhir ← yuṣmākābhiḥ ← yuṣmāka
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “your(a); yuṣmāka [word].”

• ūtibhiḥ ← ūti
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “aid; favor; ūti [word].”

हे मरुतः यः यः कश्चित् अभ्वः शत्रुः युष्मेषितः युष्माभिः प्रेषितः मर्त्येषितः मारकैरन्यैर्वा प्रेषितः सन् नः अस्मान् प्रति आ ईषते आभिमुख्येन प्राप्नोति, तं शत्रुं शवसा अन्नेन वि युयोत विभक्तं कुरुत । तथा ओजसा बलेन वि युयोत। युष्माकाभिरूतिभिः युष्मत्संबन्धिभिः रक्षणैश्च वि युयोत ॥ युष्मेषितः । युष्माभिरिषितः । सुब्लुकि प्रत्ययलक्षणेन ‘युष्मदस्मदोरनादेशे’ इति आत्वम् । न च न लुमताङ्गस्य’ इति प्रतिषेधः, ‘इकोऽचि विभक्तौ’ (पा. सू. ७. १. ७३) इत्यत्र अज्ग्रहणेन तस्य पाक्षिकत्वोक्तेः । तृतीया कर्मणि’ इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । मर्त्येषितः । पूर्ववत् । अभ्वः । आभवतीत्यभ्वः शत्रुः । पृषोदरादित्वादभिमतरूपस्वरसिद्धिः । ईषते । ‘ ईष गतिहिंसादर्शनेषु’ । अदुपदेशात् लसार्वधातुकानुदात्तत्वे धातुस्वरः । युयोत । ‘यु मिश्रणामिश्रणयोः । लोण्मध्यमबहुवचने ‘बहुलं छन्दसि ’ इति शपः श्लुः । ‘तप्तनप्तनथनाश्च ’ इति तबादेशः। पित्वाद्गुणः । युष्माकाभिः युष्मत्संबन्धिनीभिः । तस्मिन्नणि च युष्माकास्माकौ’ (पा. सू. ४. ३. २ ) इति युष्मच्छब्दस्य युष्माकादेशः । ङीब्वृद्धी छान्दसत्वान्न क्रियेते । ऊतिभिः । अवतेः क्तिनि ‘ ज्वरत्वर ’ इत्यादिना ऊठ् ।’ ऊतियूति’ इत्यादिना क्तिन उदात्तत्वम् ॥

English translation:

“Should any adversary, instrumental gated by you, or by man, assail us, withhold from him food and strength and your assistance.”

Whether sent by you, Maruts, or sent by a mortal, the formless being that sets upon us—
keep him away by your strength, by your power, away by the help that stems from you.

The threatening ábhva- (← privative á- + √bhū; cf. Witzel Gotō “Unwesen”) that besets us represents the Vedic fear of formlessness. See my forthcoming “The Blob in Ancient India.”

Should any monstrous foe, O Maruts, sent by you or sent by mortals threaten us,
Tear ye him from us with your power and with your might, and with the succours that are yours.

Wenn ein von euch losgelassenes, oder von einem Sterblichen losgelassenes Drohnis auf uns losgeht, ihr Marut, so wehret es mit Macht, mit Kraft, mit euren Hilfen ab!

Welch böses Grauen, o ihr Maruts, an uns dringt, von Menschen oder euch erregt, Das jagt hinweg durch eure Kraft und eure Macht, durch eure Hülfen scheucht es fort.

(Если) насланное вами, о Маруты, (или) насланное смертным
Чудовище к нам метнется,
Отвратите его мощью, силой (своей),
От(вратите) вашими поддержками!

• मरूतः
• कण्वो घौरः
• विराट्सतःपङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर तुमको उनसे क्या सिद्ध करना चाहिये, इस विषय का उपदेश अगले मंत्र में किया है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (मरुतः) विद्वानों ! तुम (यः) जो (अभ्वः) विरोधी मित्र भाव रहित (युष्मेषितः) तुम लोगों को जीतने और (मर्त्येषितः) मनुष्यों से विजय की इच्छा करनेवाला शत्रु (नः) हम लोगों को (ईषते) मारता है उसको (शवसा) बलयुक्त सेना वा (व्योजसा) अनेक प्रकार के पराक्रम और (युष्माकाभिः) तुम्हारी कृपापात्र (ऊतिभिः) रक्षा प्रीति तृप्ति ज्ञान आदिकों से युक्त सेनाओं से (वियुयोत) विशेषता से दूर कर दीजिये ॥८॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यों को उचित है कि जो स्वार्थी परोपकार से रहित दूसरे को पीड़ा देने में अत्यन्त प्रसन्न शत्रु हैं उनको विद्या वा शिक्षा के द्वारा खोटे कर्मों से निवृत्त कर वा उत्तम सेना बल को संपादन युद्ध से जीत निवारण करके सबके हित का विस्तार करना चाहिये ॥८॥

अन्वय: पुनः युष्माभिस्तेभ्यः किं साधनीयमित्युपदिश्यते।

(युष्मेषितः) यो युष्माभिर्जेतुमिषितः सः। अत्र छान्दसो वर्णलोपो वा इति दकारलोपः। इमं सुगमपक्षं विहाय सायणाचार्येण प्रत्ययलक्षणादिकोलाहलः कृतः (मरुतः) ऋत्विजः। मरुत इति ऋत्विङ् नामसु पठितम्। निघं० ३।१८। (मर्त्येषितः) मर्त्यैः सेनास्थैरितरैश्चेषितो विजयः (आ) समन्तात् यः शत्रुः (नः) अस्मान् (अभ्वः) यो विरोधी मित्रो न भवति सः (ईषते) हिनस्ति (वि) विगतार्थे (तम्) शत्रुम् (युयोत) पृथक् कुरुत। अत्र बहुलं छन्दसि इति शपः श्लुः। तप्तनप्तन० इति तबादेशः। (शवसा) बलयुक्तसैन्येन (वि) विविधार्थे (ओजसा) पराक्रमेण (वि) विशिष्टार्थे (युष्माकाभिः) युस्माभिरनुकंपिताभिः सेनाभिः (ऊतिभिः) रक्षाप्रीतितृप्त्यवगमप्रवेशयुक्ताभिः ॥८॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मरुतो ! यूयं योऽभ्वो युष्मेषितो मर्त्येषितः शत्रुर्नोस्मानीषते तं शवसा व्योजसा युष्माकाभिरूतिभिर्वियुयोत ॥८॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यैर्ये स्वार्थिनः परोपकारविरहाः परपीडारता अरयः सन्ति तान् विद्याशिक्षाभ्यां दुष्कर्मभ्यो निवर्त्याऽथवा परमे सेनाबले संपाद्य युद्धेन विजित्य निवार्य सर्वहितं सुखं विस्तारणीयम् ॥८॥

भावार्थभाषाः - स्वार्थी व परोपकाररहित, दुसऱ्याला त्रास देताना प्रसन्न होणारे लोक शत्रू असतात. हे माणसांनी जाणावे. त्यांना विद्या व शिक्षणाद्वारे खोट्या कर्मापासून निवृत्त करावे. उत्तम सेना बल संपादन करून युद्धात जिंकून त्यांचे निवारण करावे व सर्वांच्या हिताचा विस्तार करावा. ॥ ८ ॥

• देवता - मरुतः
• ऋषिः - कण्वो घौरः
• छन्दः - बृहती

अ᳓सामि हि᳓ प्रयज्यवः
क᳓ण्वं दद᳓ प्रचेतसः
अ᳓सामिभिर् मरुत आ᳓ न ऊति᳓भिर्
ग᳓न्ता वृष्टिं᳓ न᳓ विद्यु᳓तः

Strata
Archaic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ásāmi ← ásāmi- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

hí ← hí (invariable)

prayajyavaḥ ← práyajyu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

dadá ← √dā- 1 (root)
{number:PL, person:2, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

káṇvam ← káṇva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

pracetasaḥ ← prácetas- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

ā́ ← ā́ (invariable)

ásāmibhiḥ ← ásāmi- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

marutaḥ ← marút- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

ūtíbhiḥ ← ūtí- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

gánta ← √gam- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

ná ← ná (invariable)

vidyútaḥ ← vidyút- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

vr̥ṣṭím ← vr̥ṣṭí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

असा॑मि । हि । प्र॒ऽय॒ज्य॒वः॒ । कण्व॑म् । द॒द । प्र॒ऽचे॒त॒सः॒ ।
असा॑मिऽभिः । म॒रु॒तः॒ । आ । नः॒ । ऊ॒तिऽभिः॑ । गन्त॑ । वृ॒ष्टिम् । न । वि॒ऽद्युतः॑ ॥

• asāmi
• [noun], accusative, singular, neuter
• “perfect; complete; entire.”

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• prayajyavaḥ ← prayajyu
• [noun], nominative, plural, masculine

• kaṇvaṃ ← kaṇvam ← kaṇva
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Kaṇva; Kaṇva; kaṇva [word].”

• dada ← dā
• [verb], plural, Perfect indicative
• “give; add; perform; put; administer; fill into; give; ignite; put on; offer; use; fuel; pour; grant; feed; teach; construct; insert; drip; wrap; pay; hand over; lend; inflict; concentrate; sacrifice; splint; poultice; create.”

• pracetasaḥ ← pracetas
• [noun], nominative, plural, masculine
• “intelligent; mindful; attentive; wise; apt; observant.”

• asāmibhir ← asāmibhiḥ ← asāmi
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “perfect; complete; entire.”

• maruta ← marutaḥ ← marut
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Marut; vāta; wind; Vayu.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• na ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• ūtibhir ← ūtibhiḥ ← ūti
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “aid; favor; ūti [word].”

• gantā ← gam
• [verb], plural, Aorist imperative
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

• vṛṣṭiṃ ← vṛṣṭim ← vṛṣṭi
• [noun], accusative, singular, feminine
• “rain; shower; rainy season.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• vidyutaḥ ← vidyut
• [noun], nominative, plural, feminine
• “lightning; Vidyut; thunderbolt.”

असामि हि संपूर्णमेव यथा भवति तथा प्रयज्यवः प्रकर्षेण यष्टव्याः प्रचेतसः प्रकृष्टज्ञानयुक्ता हे मरुतः कण्वं मेधाविनं यजमानमेतन्नामकमृषिं वा दद धारयत । हि यस्मात् यूयं कण्वनामकमृषिं धारितवन्तस्तस्मात् कारणात् असामिभिः ऊतिभिः संपूर्णै रक्षणैः नः अस्मान् प्रति “आ गन्त आगच्छत । तत्र दृष्टान्तः । वृष्टिं न विद्युतः । यथा विद्युतो वृष्टिं गच्छन्ति तद्वत् ॥ असामि । सामि अर्धं न सामि असामि । अव्ययपूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम्। प्रयज्यवः । प्रकर्षेण यष्टव्याः । ‘यजिमनिशुन्धिदसिजनिभ्यो युः’ ( उ. सू. ३. ३०० ) इति कर्मणि युप्रत्ययः । आमन्त्रितनिघातः । दद । “ डुदाञ् दाने’। लोण्मध्यमबहुवचनस्य ‘ तिङां तिङो भवन्ति’ (पा. म. ७. १. ३९ ) इति लङात्मनेपदप्रथमपुरुषबहुवचनादेशः । श्लौ द्विर्भावे सति ‘श्नाभ्यस्तयोरातः’ इति आकारलोपः। ‘ लोपस्त आत्मनेपदेषु’ (पा. सू. ७. १.४१ ) इति तलोपः। ‘ अतो गुणे ’ इति परपूर्वत्वम् । ‘छन्दस्युभयथा’ इति आर्धधातुकत्वात् “ अभ्यस्तानामादिः’ इत्याद्युदात्तत्वं न भवति, किंतु प्रत्ययस्वर एव ।’ हि च’ इति निघातप्रतिषेधः । प्रचेतसः । प्रकृष्टं चेतो येषाम् । आमन्त्रितनिघातः । गन्त । गमेर्लोण्मध्यमबहुवचनस्य तस्य तबादेशः । ‘बहुलं छन्दसि’ इति शपो लुक् । प्रत्ययस्य पित्त्वादनुदात्तत्वे धातुस्वरः । पादादित्वात् निघाताभावः। ’ द्व्यचोऽतस्तिङः’ इति संहितायां दीर्घत्वम् । विद्युतः । विद्योतते इति विद्युत् । ‘भ्राजभास’ (पा. सू. ३. २. १७७ ) इत्यादिना क्विप् ॥

English translation:

“Pracetasas, who are to be unreservedly worshipped, uphold (the sacrificer) Kaṇva; come to us, Maruts, with undivided protective assistance, as the lightning (bring) the rain.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Pracetas: an epithet: pra (those possessed of superior) cetas (intellect).

O you who receive the first of the sacrifice, you discerning ones, because you gave (to us?) Kaṇva—not a half gift!—
with unhalved help come to us, like lightning bolts to the rain, o
Maruts.

The signature word of this final tṛca is ásāmi-, Geldner’s “vollkommen” “complete.” It literally means “without a half, not halved,” and the insistence on this unusual form merits a literal translation, in my view, although it is less fluent than the paraphrase.

káṇvaṃ dadá “you gave Kaṇva” – the grammar is clear, but the meaning somewhat odd. What is presumably meant is the ancient poet Kaṇva, ancestral to the current line.

For ye, the worshipful and wise, have guarded Kanva perfectly.
O Maruts, come to us with full protecting help, as lightning flashes seek the rain.

Denn etwas Vollkommenes habt ihr Opfersame geschenkt: den Kanva, ihr Einsichtsvollen. Mit den vollkommenen Hilfen kommet zu uns, ihr Marut, wie die Blitze zum Regen!

Denn ganz habt ihr, o stürmende, geschützt den Kanva, weise ihr; Mit ganzen Hülfen kommt, o Maruts, zu uns her, wie auf den Regen folgt der Blitz.

О достойные жертв прежде всех, ведь не половинный
(Дар) вы дали Канве, о прозорливцы.
О Маруты, с неполовинными поддержками к нам
Выезжайте, как молнии – к дождю!

• मरूतः
• कण्वो घौरः
• पथ्यावृहती
• मध्यमः

फिर उनसे शोधे वा प्रेरे हुए वे क्या२ करें, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (प्रयज्यवः) अच्छे प्रकार परोपकार करने (प्रचेतसः) उत्तम ज्ञानयुक्त (मरुतः) विद्वान् लोगो ! तुम (असामिभिः) नाशरहित (ऊतिभिः) रक्षा सेना आदि से (न) जैसे (विद्युतः) सूर्य बिजुली आदि (वृष्टिम्) वर्षा कर सुखी करते हैं वैसे (नः) हम लोगों को (असामि) अखंडित सुख (दद) दीजिये (हि) निश्चय से दुष्ट शत्रुओं को जीतने के वास्ते (कण्वम्) और आप्त विद्वान् के समीप नित्य (आगन्त) अच्छे प्रकार जाया कीजिये ॥९॥

भावार्थभाषाः - इस मंत्र में उपमालङ्कार है। जैसे पवन सूर्य बिजुली आदि वर्षा करके सब प्राणियों के सुख के लिये अनेक प्रकार के फल, पत्र, पुष्प, अन्न आदि को उत्पन्न करते हैं वैसे विद्वान् लोग भी सब प्राणीमात्र को वेद विद्या देकर उत्तम-२ सुखों को निरन्तर संपादन करें ॥९॥

अन्वय: पुनस्तच्छोधिताः प्रेरिताः किं किं साध्नुवन्तीत्युपदिश्यते।

(असामि) संपूर्णम्। सामीति खण्डवाची। नसाभ्यसाभि (हि) खलु (प्रयज्यवः) प्रकृष्टो यज्युः परोपकाराख्यो यज्ञो येषां राजपुरुषाणां तत्संबुद्धौ (कण्वम्) मेधाविनं विद्यार्थिनम् (दद) दत्त। अत्र लोडर्थे लिट्। (प्रचेतसः) प्रकृष्टं चेतो ज्ञानं येषां ते (असामिभिः) क्षयरहिताभिः रीतिभिः। अत्र षैक्षय इत्यस्माद्बाहुलकादौणादिकोमिः प्रत्ययः। (मरुतः) पूर्णबला ऋत्विजः (आ) समन्तात् (नः) अस्मभ्यम् (ऊतिभिः) रक्षादिभिः (गन्त) गच्छत। अत्र दीर्घः। (वृष्टिम्) वर्षाः (न) इव (विद्युतः) स्तनयित्नवः ॥९॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे प्रयज्यवः प्रचेतसो मरुतो यूयं सामिभिरूतिभिर्न विद्युतो वृष्टिं #नारसामि सुखं सर्वस्मै दद हि किल शत्रुविजयाय कण्वमागन्त ॥९॥ #[‘नोऽसामि सुखं दद’। सं०।]

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। यथा मरुतः सूर्यविद्युतश्च वृष्टिं कृत्वा सर्वेषां प्राणिनां सुखाय विविधानि फलपत्रपुष्पादीन्युत्पादयन्ति। तथैव विद्वांसः सर्वेभ्यो मनुष्येभ्यो वेदविद्यां दत्त्वा सुखानि संपादयंत्विति ॥९॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जसे वायू, सूर्य, विद्युत इत्यादी वृष्टी करून सर्व प्राण्यांच्या सुखासाठी अनेक प्रकारची फळे, पत्र, पुष्प, अन्न इत्यादी उत्पन्न करतात तसे विद्वान लोकांनीही सर्व प्राणिमात्रांना वेदविद्या देऊन उत्तम सुख निरंतर संपादन करावे. ॥ ९ ॥

• देवता - मरुतः
• ऋषिः - कण्वो घौरः
• छन्दः - सतो बृहती

अ᳓सामि ओ᳓जो बिभृथा सुदानवो
अ᳓सामि धूतयः श᳓वः
ऋषिद्वि᳓षे मरुतः परिमन्य᳓व
इ᳓षुं न᳓ सृजत द्वि᳓षम्

Strata
Archaic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ásāmi ← ásāmi- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

bibhr̥tha ← √bhr̥- (root)
{number:PL, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

ójaḥ ← ójas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

sudānavaḥ ← sudā́nu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

ásāmi ← ásāmi- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

dhūtayaḥ ← dhū́ti- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

śávaḥ ← śávas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

marutaḥ ← marút- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

parimanyáve ← parimanyú- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

r̥ṣidvíṣe ← r̥ṣidvíṣ- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

dvíṣam ← dvíṣ- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

íṣum ← íṣu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

ná ← ná (invariable)

sr̥jata ← √sr̥j- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

असा॑मि । ओजः॑ । बि॒भृ॒थ॒ । सु॒ऽदा॒न॒वः॒ । असा॑मि । धू॒त॒यः॒ । शवः॑ ।
ऋ॒षि॒ऽद्विषे॑ । म॒रु॒तः॒ । प॒रि॒ऽम॒न्यवे॑ । इषु॑म् । न । सृ॒ज॒त॒ । द्विष॑म् ॥

• asāmy ← asāmi
• [noun], accusative, singular, neuter
• “perfect; complete; entire.”

• ojo ← ojaḥ ← ojas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “strength; power; ojas; ojas [word]; potency; might.”

• bibhṛthā ← bhṛ
• [verb], plural, Present indikative
• “bring; hold; fill; support; wear; possess; carry; nourish; keep; hire; have; satiate; follow; bear.”

• sudānavo ← sudānavaḥ ← sudānu
• [noun], vocative, plural, masculine
• “big; lavish.”

• ‘sāmi ← asāmi
• [noun], accusative, singular, neuter
• “perfect; complete; entire.”

• dhūtayaḥ ← dhūti
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Marut.”

• śavaḥ ← śavas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “strength; power; superiority.”

• ṛṣidviṣe ← ṛṣi
• [noun], masculine
• “Ṛṣi; spiritual teacher; ascetic; Mantra.”

• ṛṣidviṣe ← dviṣe ← dviṣ
• [noun], dative, singular, masculine
• “hostile; hating.”

• marutaḥ ← marut
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Marut; vāta; wind; Vayu.”

• parimanyava ← parimanyavaḥ ← parimanyu
• [noun], nominative, plural, masculine

• iṣuṃ ← iṣum ← iṣu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “arrow; iṣu [word]; iṣ; five; munj.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• sṛjata ← sṛj
• [verb], plural, Present imperative
• “create; shoot; discharge; free; cause; throw; emit; send; produce; use; be born; make.”

• dviṣam ← dviṣ
• [noun], accusative, singular, masculine
• “hostile; hating.”

हे सुदानवः शोभनदानोपेताः मरुतः असामि संपूर्णम् ओजः बलं बिभृथ धारयथ । हे धूतयः कम्पनकारिणो मरुतः असामि संपूर्ण शवः बलं परिमन्यवे कोपपरिवृताय ऋषिद्विषे ऋषीणां द्वेषं कुर्वते शत्रवे तद्विनाशार्थं द्विषं द्वेषकारिणं हन्तारं सृजत । तत्र दृष्टान्तः । इषुं न । यथा शत्रोरुपरि बाणं मुञ्चन्ति तद्वत् । अत्र निरुक्तम् -’ असामि सामि प्रतिषिद्धं सामि स्यतेः । असाम्योजो बिभृथा सुदानवः । असुसमाप्तं बलं बिभृथ कल्याणदानाः’ (निरु. ६. २३) इति ॥ बिभृथ। ‘ डुभृञ् धारणपोषणयोः’। जुहोत्यादित्वात् श्लुः । भृञामित्’ इति अभ्यासस्य इत्वम् । ऋषिद्विषे । ऋषीन् द्वेष्टीति ऋषिद्विट् । ‘ सत्सूद्विष° ’ इत्यादिना क्विप् । परिसन्यवे। मन्युना परिवृतः परिमन्युः । प्रादिसमासे परेरभितोभावि मण्डलम् ’ ( पा. सू. ६. २. १८२ ) इत्युत्तरपदान्तोदात्तत्वम् । इषुम् । ‘ इषु गतौ’। इष्यति गच्छतीति इषुः । ‘ इषेः किच्च’ (उ. सू. १. १३) इति उप्रत्ययः । ‘ धान्ये नित्’ इत्यनुवृत्तेः नित्त्वादाद्युदात्तत्वम् । सृजत। ‘ सृज विसर्गे ’ । विकरणस्य ङित्त्वात् गुणाभावः। द्विषम् । क्विप् च ’ इति क्विप् ॥ ॥ १९ ॥

English translation:

“Bounteous givers, you enjoy unimpaired vigour; shakers (of the earth), you possess undiminished strength; Maruts, let loose your anger, like an arrow, upon the wrathful enemy of the ṛṣis.”

You bring unhalved power, unhalved strength, you of good gifts, you shakers.
O Maruts, launch your enmity like an arrow at him who is inimical to seers, who is enveloped in fury.

This verse shows a type of ring composition with vs. 1, in sense though not vocabulary. The hymn begins (1b) with a shooting/throwing metaphor, śocír ná mā́nam ásyatha “(when) you cast your measure/bellowing like a flame.” The last pāda of the hymn (10d) makes the shooting image more pointed: íṣuṃ ná sṛjata dvíṣam “you launch your enmity like an arrow.” The “shooting” verb √as of 1b is replaced by more generic √sṛj ‘launch, release’, but the simile specifies an arrow, rather than the potentially destructive but less specific ‘flame’. The responsion between these two expressions may give added support to the interpretation of śocíḥ as an accusative in vs. 1; see discussion there.

Whole strength have ye, O Bounteous Ones; perfect, earth-shakers, is your might.
Maruts, against the poet’s wrathful enemy send ye an enemy like a dart.

Vollkommene Stärke traget ihr Gabenschönen an euch, vollkommene Macht, ihr Gabenschönen an euch, vollkommene Macht, ihr Schüttler. Auf den hoffärtigen Rishifeind werfet eure Feindschaft wie einen Pfeil, ihr Marut!

Denn ganz, o Spender, ist die Kraft, die ihr besitzt, und ganz die Macht, o stürmende, O Maruts, auf des Sängers wuthentbrannten Feind werft euern Hass wie einen Pfeil.

Вы несете (в себе) неполовинную силу, о щедродающие,
Неполовинную мощь, о сотрясатели.
В злобного ненавистника риши, о Маруты,
Метните ненависть, как стрелу!

• मरूतः
• कण्वो घौरः
• विराट्सतःपङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर वे क्या करें, इस विषय का उपदेश अगले मंत्र में किया है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (धूतयः) दुष्टों को कंपाने (सुदानवः) उत्तम दान स्वभाववाले (मरुतः) विद्वान् लोगो ! तुम (न) जैसे (परिमन्यवः) सब प्रकार क्रोधयुक्त शूरवीर मनुष्य (द्विषम्) शत्रु के प्रति (इषुम्) बाण आदि शस्त्र समूहों को छोड़ते हैं वैसे (ऋषिद्विषे) वेद वेदों को जाननेवाले और ईश्वर के विरोधी दुष्ट मनुष्यों के लिये (असामि) अखिल (ओजः) विद्या पराक्रम (असामि) संपूर्ण (शवः) बल को (बिभृथ) धारण करो और उस शत्रु के प्रति शस्त्र वा अस्त्रों को (सृजत) छोड़ो ॥१०॥

भावार्थभाषाः - इस मंत्र में उपमालङ्कार है। जैसे धार्मिक शूरवीर मनुष्य क्रोध को उत्पन्न शस्त्रों के प्रहारों से शत्रुओं को जीत निष्कंटक राज्य को प्राप्त होकर प्रजा को सुखी करते हैं वैसे ही सब मनुष्य वेद विद्वान् वा ईश्वर के विरोधियों के प्रति सम्पूर्ण बल पराक्रमों से शस्त्र अस्त्रों को छोड़ उन को जीतकर ईश्वर वेद विद्या और विद्वान् युक्त राज्य को संपादन करें ॥१०॥ इस सूक्त में वायु और विद्वानों के गुण वर्णन करने से पूर्व सूक्तार्थ के साथ इस सूक्त के अर्थ की संगति जाननी चाहिये। यह उनतालीसवां सूक्त और उन्नीसवां वर्ग समाप्त हुआ ॥३९॥१९॥

अन्वय: पुनस्ते किं कुर्युरित्युपदिश्यते।

(असामि) अखिलम् (ओजः) विद्यापराक्रमम् (बिभृथ) धरत तेन पुष्यत वा। अत्रान्येषामपि० इति दीर्घः। (सुदानवः) शोभनं दानुर्दानं येषां तत्संबुद्धौ (असामि) पूर्णम् (धूतयः) ये धून्वन्ति ते (शवः) बलम् (ऋषिद्विषे) वेदवेदविदीश्वरविरोधिने दुष्टाय मनुष्याय (मरुतः) ऋत्विजः (परिमन्यवः) परितः सर्वतो मन्युः क्रोधो येषां वीराणां ते (इषुम्) वाणादिशस्त्रसमूहम् (न) इव (सृजत) प्रक्षिपत (द्विषम्) शत्रुम् ॥१०॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे धूतयः सुदानवो मरुत ऋत्विजो यूयं परिमन्यवो द्विषं शत्रुं प्रतीषुं शस्त्रसमूहं प्रक्षिपन्ति नर्षिद्विषेऽसाम्योजोऽसामिशवो बिभृथ ब्रह्मद्विषं शत्रुं प्रति शस्त्राणि सृजत प्रक्षिपत ॥१०॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। यथा धार्मिका जातक्रोधाः शूरवीराः शस्त्रप्रहारैः शत्रून् विजित्य निष्कंटकराज्यं प्राप्य प्रजाः सुखयन्ति। तथैव सर्वे मनुष्या वेदविद्याविद्वदीश्वरद्वेष्टॄन् प्रत्यखिलाभ्यां बलपराक्रमाभ्यां शस्त्राऽस्त्राणि प्रक्षिप्यैतान्विजित्य वेदविद्येश्वरप्रकाशयुक्तं राज्यं निष्पादयन्तु ॥१०॥ अत्र वायुविद्वद्गुणवर्णनात्पूर्वसूक्तार्थेन सहास्य संगतिरस्तीति बोध्यम्। इत्येकोनचत्वारिंशं सूक्तमेकोनविंशो वर्गश्च समाप्तः ॥१०॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जशी धार्मिक शूरवीर माणसे क्रोधाने शस्त्रांचा प्रहार करून शत्रूंना जिंकतात व राज्य निष्कंटक करून प्रजेला सुखी करतात तसेच सर्व माणसांनी वेदविद्वानाच्या व ईश्वराच्या विरोधकांना संपूर्ण बल पराक्रमांनी अस्त्र-शस्त्रांनी जिंकून ईश्वर, वेदविद्या व विद्वानयुक्त राज्य संपादन करावे. ॥ १० ॥