सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
सायण-भाष्यम्
‘क्रीळ वः’ इति द्वितीयं सूक्तं पञ्चदशर्चम् । अत्रेयमनुक्रमणिका - क्रीळं पञ्चोना मारुतं हि गायत्रं तु ’ इति । ऋषिश्चान्यस्मादृषेरवाविशिष्टः’ इति परिभाषया घोरपुत्रः कण्व ऋषिः । इदमुत्तरं च गायत्रीच्छन्दस्के । इदमादिसूक्तत्रयं मरुद्देवताकं तुहिहवेति परिभाषितत्वात् । व्यूळ्हे द्वितीये छन्दोमे आग्निमारुतशस्त्रे एतत्सूक्तं निविद्धानीयम् । द्वितीयस्याग्निं वो देवम्’ इति खण्डे सूत्रितं – क्रीळं वः शर्धाऽग्ने मृळेत्याग्निमारुतम् ’ ( आश्व. श्रौ. ८. १० ) इति । ब्राह्मणं च – क्रीळ वः शर्धो मारुतम्’ (ऐ.ब्रा. ५. १९) इति। ‘मरुद्भ्यः क्रीडिभ्यः पुरोडाशं सप्तकपालम्’ इत्यस्यामिष्टौ ‘क्रीलं वः’ इत्येषा प्रधानस्यानुवाक्या। ‘ तथा ततः’ इति खण्डे सूत्रितं - क्रीळं वः शर्धो मारुतमत्यासो न ये मरुतः स्वञ्चः ’ ( आश्व. श्रौ. २. १८) इति ॥
Jamison Brereton
37
Maruts
Kaṇva Ghaura
15 verses: gāyatrī, probably organized in tr̥cas
Typical Marut themes fill this hymn: their glittering beauty (lightning), their noise (thunder), and their boisterous character, which strikes fear in both animate and inanimate nature. The mystery of their birth, also a common feature of Marut hymns, is mentioned glancingly in verse 9. The language is uncomplex, but as in many Marut hymns it is energetic and visual, and it often has a conversational tone, as in the depiction of thunder in verse 13 as the Maruts talking among themselves as they travel.
Jamison Brereton Notes
Maruts
01 क्रीळं वः - गायत्री
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
क्री॒ळं वः॒ शर्धो॒ मारु॑तमन॒र्वाणं॑ रथे॒शुभ॑म् ।
कण्वा॑ अ॒भि प्र गा॑यत ॥
मूलम् ...{Loading}...
क्री॒ळं वः॒ शर्धो॒ मारु॑तमन॒र्वाणं॑ रथे॒शुभ॑म् ।
कण्वा॑ अ॒भि प्र गा॑यत ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
अधिमन्त्रम् - sa
- देवता - मरुतः
- ऋषिः - कण्वो घौरः
- छन्दः - गायत्री
Thomson & Solcum
क्रीळं꣡ वः श꣡र्धो मा꣡रुतम्
अनर्वा꣡णं रथेशु꣡भम्
क꣡ण्वा अभि꣡ प्र꣡ गायत
Vedaweb annotation
Strata
Strophic
Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
Morph
krīḷám ← krīḷá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}
mā́rutam ← mā́ruta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}
śárdhaḥ ← śárdhas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}
vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}
anarvā́ṇam ← anarván- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}
ratheśúbham ← ratheśúbh- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}
abhí ← abhí (invariable)
{}
gāyata ← √gā(y)- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}
káṇvāḥ ← káṇva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}
prá ← prá (invariable)
{}
पद-पाठः
क्री॒ळम् । वः॒ । शर्धः॑ । मारु॑तम् । अ॒न॒र्वाण॑म् । र॒थे॒ऽशुभ॑म् ।
कण्वाः॑ । अ॒भि । प्र । गा॒य॒त॒ ॥
Hellwig Grammar
- krīḍaṃ ← krīḍam ← krīḍa
- [noun], accusative, singular, neuter
- vaḥ ← tvad
- [noun], genitive, plural
- “you.”
- śardho ← śardhaḥ ← śardhas
- [noun], accusative, singular, neuter
- “troop.”
- mārutam ← māruta
- [noun], accusative, singular, neuter
- “Marut(a).”
- anarvāṇaṃ ← anarvāṇam ← anarvan
- [noun], accusative, singular, masculine
- “unchallenged; unrivaled.”
- ratheśubham ← ratheśubh
- [noun], accusative, singular, masculine
- kaṇvā ← kaṇvāḥ ← kaṇva
- [noun], vocative, plural, masculine
- “Kaṇva; Kaṇva; kaṇva [word].”
- abhi
- [adverb]
- “towards; on.”
- pra
- [adverb]
- “towards; ahead.”
- gāyata ← gā
- [verb], plural, Present imperative
- “sing; praise; jap; recite; describe.”
सायण-भाष्यम्
हे कण्वाः कण्वगोत्रोत्पन्ना महर्षयः । यद्वा । मेधाविन ऋत्विजः । वः युष्मदर्थं मारुतं मरुत्समूहरूपं शर्धः बलम् अभि प्र गायत अभितः प्रकर्षेण स्तुध्वम् । कीदृशं शर्धः । क्रीळं विहरणशीलम् अनर्वाणं भ्रातृव्यरहितम् । अत एव श्रुत्यन्तरब्राह्मणेन मन्त्रान्तरमेवं व्याख्यातम् - ‘अनर्वा प्रेहीत्याह भ्रातृव्यो वा अर्वा भातृव्यापनुत्त्यै’ (तै. सं. ६. ३. ८. ४ ) इति । रथेशुभं स्वकीये रथेऽवस्थाय शोभमानम् ॥ क्रीळम् ।’ क्रीडृ विहारे ’ । पचाद्यच् । शर्धः । शृधु प्रसहने ‘। शर्धयत्यनेन शत्रूनिति शर्धो बलम् । असुन् । नित्त्वादाद्युदात्तत्वम् । मारुतं मरुतां संबन्धि । तस्येदम्’ इति अण् । व्यत्ययेनाद्युदात्तत्वम् । यद्वा । समूहार्थे ’ अनुदात्तादेरञ्’ (पा. सू. ४. २. ४४ ) इत्यनुदात्तादिलक्षणः अञ्प्रत्ययः । अनर्वाणम् । व्यत्ययेन पुंलिङ्गता । नञ्सुभ्याम्’ इत्युत्तरपदान्तोदात्तत्वम् । रथेशुभम् । ‘शुभ दीप्तौ’। रथे शोभते इति रथेशुप् । क्विप् च ’ इति क्विप्। तत्पुरुषे कृति बहुलम्’ इति अलुक् । कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् । गायत । ‘कै गै रै शब्दे’। तिङ्ङतिङः’ इति निघातः ॥
Wilson
English translation:
“Celebrate, Kaṇvas, the aggregate strength of the Maruts, sportive, with horses, but shining in their car.”
Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya
Kaṇvas = sages or priests;
Anarvāṇam = bhrātṛvya-rahitam, lit. without a brother’s son;
Arvan = a horse; since Maruts’ chariot is drawn by deer, they can do without horses;
Bhrātṛvya = enemy
Jamison Brereton
To the playful Marut troop, unassailable beauty on a chariot,
sing forth, o Kaṇvas—
Jamison Brereton Notes
There are two ways to take the apparent masc. acc. phrase anarvā́ṇaṃ ratheśúbham in b. In the published translation I interpret ratheśúbh- as a noun, ‘beauty on a chariot’, modified by masc. anarvā́ṇam, with the phrase an appositive to the neut.
śárdho mā́rutam in pāda a. But there are some problems with this. First, the indep.
noun śúbh- is fem. Of course, its acc. is also śúbham, and it is arguable that the bahuvrīhi adj. anarván- would make a fem. of the shape -ā́ṇam, rather than a deriv.
fem. *anarvaṇī- (acc. *-aṇīm). So the interpr. of the published translation remains (barely) possible. However, the standard tr. treat the phrase as adjectival with the preceding neut. acc. This interpr. finds support in V.56.9 śárdhaṃ ratheśúbham, with masc.
śárdham, and also from VI.48.15, where masc. acc. anarvā́ṇam apparently modifies the same neut. phrase as here, but in a simile śárdho ná mā́rutam. See comm. ad loc. To construct a proper neut. for our phrase here is enough to provide the answer: *anarvá *ratheśúp is remarkably unappealing, and a slide into a form more recognizably acc. and more recognizably associated with the underlying stems is easy to understand. For anarvá- see comm. ad I.185.3.
I.37.1-2: An “improper” relative construction, with masc. pl. yé in 2a picking up śárdhaḥ ‘troop’ of 1a, which is grammatically neut. sg., though conceptually plural.
Griffith
SING forth, O Kanvas, to your band of Maruts unassailable,
Sporting, resplendent on their car
Geldner
Auf die tändelnde marutische Heerschar, die Unereichte zu Wagen Prunkende, stimmt euren Gesang an, ihr Kanvas;
Grassmann
Besinget eure muntre Schar der Maruts, die unnahbar ist, O Kanva’s, die im Wagen glänzt.
Elizarenkova
К веселой марутовой толпе,
Неприступной, красующейся на колеснице,
Направьте, о Канвы, вашу песнь!
अधिमन्त्रम् (VC)
- मरूतः
- कण्वो घौरः
- गायत्री
- षड्जः
दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः
अब सैंतीसवें सूक्त का आरंभ है। और इस सूक्त भर में मोक्ष मूलर आदि साहिबों का किया हुआ व्याख्यान असंगत है। उसमें एक-२ मंत्र से उनकी असंगति जाननी चाहिये, इस सूक्त के प्रथम मंत्र में विद्वानों को वायु के गुणों से क्या-२ उपकार लेना चाहिये इस विषय का उपदेश किया है।
दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - हे (कण्वाः) मेधावी विद्वान्मनुष्यो ! तुम जो (वः) आप लोगो के (अनर्वाणम्) घोड़ों के योग से रहित (रथे) विमानादियानों में (क्रीडम्) क्रीड़ा का हेतु क्रिया में (शुभम्) शोभनीय (मारुतम्) पवनों का समूह रूप (शर्धः) बल है उसको (अभि प्रगायत) अच्छे प्रकार सुनो वा उपदेश करो ॥१॥
दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः
भावार्थभाषाः - सायणाचार्य्य ने (मारुतम्) इस पद को पवनों का संबन्धि (तस्येदम्) इस सूक्त से अण् प्रत्यय और व्यत्यय से आद्युदात्त स्वर अशुद्ध व्याख्यान किया है बुद्धिमान् पुरुषों को चाहिये कि जो पवन प्राणियों के चेष्टा, बल, वेग, यान और मंगल आदि व्यवहारों को सिद्ध करते इस से इनके गुणों की परीक्षा करके इन पवनों से यथायोग्य उपकार ग्रहण करें ॥१॥ मोक्षमूलर साहिब ने अर्व शब्द से अश्व के ग्रहण का निषेध किया है सो भ्रमभूल होने से अशुद्ध ही है और फिर अर्व शब्द से सब जगह अश्व का ग्रहण किया है यह भी प्रमाण के न होने से अशुद्ध ही है। इस मंत्र में अश्वरहित विमान आदि रथ की विवक्षा होने से उन यानों में कलाओं से चलाये हुए पवन तथा अग्नि के प्रकाश और जल की बाफ के वेग से यानों के गमन का संभव है इस से यहां कुछ पशुरूप अश्व नहीं लिये हैं ॥१॥
दयानन्द-सरस्वती (हि) - अन्वयः
अन्वय: अत्र मोक्षमूलरादिकृतव्याख्यानां सर्वमसंगतं तव प्रत्येकमंत्रे णानर्जयमस्तीति वेद्यम्। तत्रादिमे मंत्रे विद्वद्भिर्वायुगुणैः किं किं कर्त्तव्यमित्युपदिश्यते।
दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः
(क्रीडम्) क्रीडन्ति यस्मिँस्तत्। अत्र क्रीडृ विहार इत्यस्माद् घञर्थे कविधानम् इति कः प्रत्ययः। (वः) युष्माकम् (शर्धः) बलम्। शर्ध इति बलनामसु पठितम्। निघं० २।९। (मारुतम्) मरुतां समूहः। अत्र मृग्रोरुतिः। उ० १।९५। इति मृङ्धातोरुतिः प्रत्ययः। अनुदात्तादेरञ्। अ० ४।२।४४। इत्यञ्प्रत्ययः। इदम् पदम् सायणाचार्येण मरुतां संबन्धि तस्येदम् इत्यण् व्यत्ययेनाद्युदात्तत्वमित्यशुद्धं व्याख्यातम् (अनर्वाणम्) अविद्यमाना अर्वाणोश्वा यस्मिँस्तम्। अर्वेत्यश्वनामसु पठितम्। निघं० १।१४। (रथे) रयते गच्छति येन तस्मिन् विमानादियाने (शुभम्) शोभनम् (कण्वाः) मेधाविनः (अभि) आभिमुख्ये (प्र) प्रकृष्टार्थे (गायत) शब्दायत शृणुतोपदिशत च ॥१॥
दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - हे कण्वा मेधाविनो विद्वांसो यूयं यद्वोनर्वाणं रथे क्रीडं क्रियायां शुभमारुतं शर्धोस्ति तदभिप्रगायत ॥१॥
दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः
भावार्थभाषाः - विद्वद्भिर्ये वायवः प्राणिनां चेष्टाबलवेगयानमङ्गलादिव्यवहारान् साधयन्ति तस्मात्तद्गुणान् परीक्ष्यैतेभ्यो यथा योग्यमुपकारा ग्राह्याः ॥१॥ मोक्षमूलराख्येनार्वशब्देन ह्यश्वग्रहणनिषेधः कृतः सोशुद्ध एव भ्रममूलत्वात्। तथा पुनरर्वशब्देन सर्वत्रैवाश्वग्रहणं क्रियत इत्युक्तम्। एतदपि प्रमाणाभावादशुद्धमेव। अत्र विमानादेरमश्वस्य रथस्य विवक्षितत्वात्। अत्र कलाभिश्चालितेन वायुनाग्नेः प्रदीपनाज्जलस्य बाष्पवेगेन यानस्य गमनं कार्य्यते नहि पशवोश्वा गृह्यन्त इति ॥
सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - विषयः
या सूक्तात अग्नीचा प्रकाश करणारे, सर्व प्रयत्न, बल व आयूचा निमित्त असलेला वायू व त्या वायूविद्या जाणणाऱ्या राजप्रजेच्या विद्वानाच्या गुणवर्णनाने या सूक्तार्थाची पूर्वसूक्तार्थाबरोबर संगती जाणून घ्यावी. ॥
सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - भावार्थः
भावार्थभाषाः - सायणाचार्य (मारुतम्) या पदाला वायूसंबंधी (तस्येदम्) या सूत्राने अ ण प्रत्यय व व्यत्यायाने आद्युदात्त स्वर अशुद्ध व्याख्या केलेली आहे. बुद्धिमान पुरुष जे वायू, प्राण्यांचे प्रयत्न, बल, वेग, यान व मंगल इत्यादी व्यवहारांना सिद्ध करतात, त्यांच्या गुणांची परीक्षा करून या वायूचा यथायोग्य उपयोग करून घ्यावा.
सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - पादटिप्पनी
टिप्पणी: या सूक्तात मोक्षमूलर इत्यादी साहेबांनी केलेली व्याख्या असंगत आहे. त्यात एका एका मंत्राने त्यांची असंगती म्हणावी लागेल. मोक्षमूलर साहेबांनी अर्व शब्दाला अश्व असे ग्रहण करण्याचा निषेध केलेला आहे. त्यासाठी ते भ्रममूल असल्यामुळे अशुद्धच आहे व पुन्हा अर्व शब्दाने सर्वत्र अश्वचे ग्रहण केलेले आहे, हेही प्रमाण नसल्यामुळे अशुद्धच आहे. या मंत्रात अश्वरहित विमान इत्यादीचे प्रयोजन असल्यामुळे त्या यानात कळांद्वारे चालविलेल्या वायू व अग्नीचा प्रकाश, जल यांच्या वाफेच्या वेगाने यानांच्या गमनांची शक्यता आहे. त्यामुळे पशुरूपी अश्व घेतलेले नाहीत. ॥ १ ॥
02 ये पृषतीभिऋड़्ष्थिभिः - गायत्री
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
ये पृष॑तीभिरृ॒ष्टिभिः॑ सा॒कं वाशी॑भिर॒ञ्जिभिः॑ ।
अजा॑यन्त॒ स्वभा॑नवः ॥
मूलम् ...{Loading}...
ये पृष॑तीभिरृ॒ष्टिभिः॑ सा॒कं वाशी॑भिर॒ञ्जिभिः॑ ।
अजा॑यन्त॒ स्वभा॑नवः ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
अधिमन्त्रम् - sa
- देवता - मरुतः
- ऋषिः - कण्वो घौरः
- छन्दः - गायत्री
Thomson & Solcum
ये꣡ पृ꣡षतीभिर् ऋष्टि꣡भिः
साकं꣡ वा꣡शीभिर् अञ्जि꣡भिः
अ꣡जायन्त स्व꣡भानवः
Vedaweb annotation
Strata
Strophic
Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
Morph
pŕ̥ṣatībhiḥ ← pŕ̥ṣant- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}
r̥ṣṭíbhiḥ ← r̥ṣṭí- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}
yé ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}
añjíbhiḥ ← añjí- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}
sākám ← sākám (invariable)
{}
vā́śībhiḥ ← vā́śī- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}
ájāyanta ← √janⁱ- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:MED}
svábhānavaḥ ← svábhānu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}
पद-पाठः
ये । पृष॑तीभिः । ऋ॒ष्टिऽभिः॑ । सा॒कम् । वाशी॑भिः । अ॒ञ्जिऽभिः॑ ।
अजा॑यन्त । स्वऽभा॑नवः ॥
Hellwig Grammar
- ye ← yad
- [noun], nominative, plural, masculine
- “who; which; yat [pronoun].”
- pṛṣatībhir ← pṛṣatībhiḥ ← pṛṣatī
- [noun], instrumental, plural, feminine
- ṛṣṭibhiḥ ← ṛṣṭi
- [noun], instrumental, plural, feminine
- “spear.”
- sākaṃ ← sākam
- [adverb]
- “together; jointly; simultaneously.”
- vāśībhir ← vāśībhiḥ ← vāśī
- [noun], instrumental, plural, feminine
- “ax; chisel.”
- añjibhiḥ ← añji
- [noun], instrumental, plural, masculine
- “color; ointment; adornment.”
- ajāyanta ← jan
- [verb], plural, Imperfect
- “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”
- svabhānavaḥ ← sva
- [noun]
- “own(a); respective(a); akin(p); sva [word]; individual; present(a); independent.”
- svabhānavaḥ ← bhānavaḥ ← bhānu
- [noun], nominative, plural, masculine
- “sun; Surya; Calotropis gigantea Beng.; sunbeam; beam; luminosity; copper; light; twelve; appearance; Bhānu; flare.”
सायण-भाष्यम्
ये मरुतः पृषत्यादिभिः साकं स्वभानवः स्वकीयदीप्तियुक्ताः अजायन्त इति संपन्नाः । पृषत्यो बिन्दुयुक्ता मृग्यो मरुद्वाहनभूताः। ‘ पृषत्यो मरुताम्’ (नि.१.१५.६) इति निघण्टावुक्तत्वात् । ऋष्टय आयुधानि । वाश्यः शब्दविशेषाः परकीयसेनाभीतिहेतवः। ‘वाशी वाणी’ ( नि. १. ११. ११) इति वाङ्नामसु पठितत्वात् । अञ्जयोऽलंकरणानि । तान् स्तुम इति शेषः ॥ अजायन्त । ‘जनी प्रादुर्भावे’ । श्यनि ‘ज्ञाजनोर्जा’ ( पा. सू. ७. ३. ७९ ) इति जादेशः । अडागम उदात्तः । स्वभानवः । स्वकीया भानवो येषाम् । बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् ॥
Wilson
English translation:
“Who, borne by spotted deer, were born self-radiant, with weapons, war-cries and decorations.”
Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya
Vāśībhiḥ = with sounds or speeches; i.e. with cries terrifying the enemy’s army;
Vaśi = vāc, speech, voice
Jamison Brereton
Who, together with their dappled (mares) and their spears, their axes and unguents,
were born having a radiance of their own.
Griffith
They who, self-luminous, were born together, with the spotted deer,
Spears, swords, and glittering ornaments.
Geldner
Die mit dem Schecken, den Lanzen, mit den Bullen und Zierraten zusammen geboren wurden, von selbst glänzend.
Grassmann
Die mit Gazellen, Speeren auch mit Aexten und mit Schmuck zugleich In eignem Glanz geboren sind.
Elizarenkova
(Те Маруты), что родились вместе
С пестрыми (антилопами), с копьями,
Топорами, украшениями, (они,) имеющие собственный блеск…
अधिमन्त्रम् (VC)
- मरूतः
- कण्वो घौरः
- गायत्री
- षड्जः
दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः
फिर वे विद्वान् कैसे होने चाहिये, इस विषय का उपदेश अगले मंत्र में किया है।
दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (ये) जो (पृषतीभिः) पदार्थों को सींचने (ऋष्टिभिः) व्यवहारों को प्राप्त और (अञ्जिभिः) पदार्थों को प्रगट करानेवाली (वाशीभिः) वाणियों के (साकम्) साथ क्रियाओं के करने की चतुराई में प्रयत्न करते हैं वे (स्वभानवः) अपने ऐश्वर्य के प्रकाश से प्रकाशित (अजायन्त) होते हैं ॥२॥
दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः
भावार्थभाषाः - हे विद्वान् मनुष्यो ! तुम लोगों को उचित है कि ईश्वर की रची हुई इस कार्य्य सृष्टि में जैसे अपने-२ स्वभाव के प्रकाश करनेवाले वायु के सकाश से जल की वृष्टि चेष्टा का करना अग्नि आदि की प्रसिद्धि और वाणी के व्यवहार अर्थात् कहना सुनना स्पर्श करना आदि सिद्ध होते हैं वैसे ही विद्या और धर्मादि शुभगुणों का प्रचार करो ॥२॥ मोक्षमूलर साहिब कहते हैं कि जो वे पवन चित्र विचित्र हरिण लोह की शक्ति तथा तलवारों और प्रकाशित आभुषणों के साथ उत्पन्न हुए हैं इति। यह व्याख्या असंभव है क्योंकि पवन निश्चय करके वृष्टि करानेवाली क्रिया तथा स्पर्शादि गुणों के योग और सब चेष्टा के हेतु होने से वाणी और अग्नि के प्रगट करने के हेतु हुए अपने आप प्रकाशवाले हैं और जो उन्होंने कहा हैं कि सायणाचार्य ने वाशी शब्द का व्याख्यान यथार्थ किया है सो भी असंगत है क्योंकि वह भी मंत्र पद और वाक्यार्थ से विरुद्ध है और जो मेरे भाष्य में प्रकरण पद वाक्य और भावार्थ के अनुकूल अर्थ है उसको विद्वान् लोग स्वयं विचार लेंगे कि ठीक है वा नहीं ॥२॥
दयानन्द-सरस्वती (हि) - अन्वयः
अन्वय: पुनस्तैः कथं भवितव्यमित्युपदिश्यते।
दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः
(ये) मरुतइव विज्ञानशीला विद्वांसो जनाः (पृषतीभिः) पर्षन्ति सिञ्चन्ति धर्मवृक्षं याभिरद्भिः (ऋष्टिभिः) याभिः कलायन्त्रयष्टीभिर्ऋषन्ति जानन्ति प्राप्नुवन्ति व्यवहाराँस्ताभिः (साकम्) सह (वाशीभिः) वाणीभिः। वाशीति वाङ्नामसु पठितम्। निघं० १।११। (अञ्जिभिः) अञ्जन्ति व्यक्तीकुर्वन्ति पदार्थगुणान् याभिः क्रियाभिः (अजायन्त) धर्म्मक्रियाप्रचाराय प्रादुर्भवन्ति अत्र लडर्थे लङ्। (स्वभानवः) वायुवत्स्वभानवो ज्ञानदीप्तयो येषान्ते ॥२॥
दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - ये पृषतीभिर्ऋष्टिभिरञ्जिभिर्वाशीभिः साकं क्रियाकौशले प्रयतन्ते ते स्वभानवोऽजायन्त ॥२॥
दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः
भावार्थभाषाः - हे विद्वांसो मनुष्या युष्माभिरीश्वररचितायां सृष्टौ कार्यस्वभावप्रकाशस्य वायोःसकाशाज्जलसेचनं चेष्टाकरणमग्न्यादिप्रसिद्धिर्वायुव्यवहाराश्चार्थात् कथनश्रवणस्पर्शा भवन्ति तैः क्रियाविद्याधर्मादिशुभगुणाः प्रचारणीयाः ॥२॥ मोक्षमूलरोक्तिः। ये ते वायवो विचित्रैर्हरिणैरयोमयोभिः शक्तिभिरसिभिः प्रदीप्तैराभूषणैश्चसह जाता इत्यसंभवास्ति। कुतः। वायवो हि पृषत्यादीनां स्पर्शादीगुणानां च योगेन सर्वचेष्टाहेतुत्वेन च वागग्निप्रादुर्भावे हेतवः सन्तः स्वप्रकाशवन्तः सन्त्यतः। यच्चोक्तं सायणाचार्येण वाशीशब्दस्य व्याख्यानं समीचीनं कृतमित्यप्यलीकम्। कुतः। मंत्रपदवाक्यार्थविरोधात्। यश्च प्रकरणपदवाक्यभावार्थानुकूलोस्ति सोयमस्य मंत्रस्यार्थो द्रष्टव्यः ॥२॥
सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - भावार्थः
भावार्थभाषाः - हे विद्वान माणसांनो! ईश्वराने निर्माण केलेल्या या कार्यसृष्टीत जसे आपापल्या स्वभावाला प्रकट करणाऱ्या वायूच्या साह्याने जलाची वृष्टी, प्रयत्नशीलता, अग्नीचे प्रकटीकरण व वाणीचा व्यवहार अर्थात बोलणे, ऐकणे, स्पर्श करणे इत्यादी सिद्ध होतात तसे तुम्ही विद्या व धर्म इत्यादी शुभ गुणांचा प्रचार करा. ॥ २ ॥
सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - पादटिप्पनी
टिप्पणी: मोक्षमूलर साहेब म्हणतात की, जे वायू चित्रविचित्र हरिण, लोखंडाची शक्ती, तलवारी व आभूषणाबरोबर उत्पन्न झालेले आहेत. ही व्याख्या अयोग्य आहे. कारण वायू निश्चित वृष्टी करविणारी क्रिया व स्पर्श इत्यादी गुणांचे योग व सर्व प्रयत्नाचे कारण असल्यामुळे वाणी व अग्नीला प्रकट करण्याचा हेतू असून स्वतः प्रकट होणारे आहेत व त्यांनी म्हटले आहे की, सायणाचार्यांनी वाशी शब्दाची व्याख्या यथार्थ केलेली आहे. तीही असंगत आहे. कारण तीही मंत्र, पद व वाक्यार्थाच्या विरुद्ध आहे. माझ्या भाष्यात प्रकरण, पद, वाक्य व भावार्थाच्या अनुकूल अर्थ आहे. त्याचा विद्वान लोक स्वतः विचार करतील की ती योग्य आहे की अयोग्य. ॥ २ ॥
03 इहेव शृण्व - गायत्री
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
इ॒हेव॑ शृण्व एषां॒ कशा॒ हस्ते॑षु॒ यद्वदा॑न् ।
नि याम॑ञ्चि॒त्रमृ॑ञ्जते ॥
मूलम् ...{Loading}...
इ॒हेव॑ शृण्व एषां॒ कशा॒ हस्ते॑षु॒ यद्वदा॑न् ।
नि याम॑ञ्चि॒त्रमृ॑ञ्जते ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
अधिमन्त्रम् - sa
- देवता - मरुतः
- ऋषिः - कण्वो घौरः
- छन्दः - गायत्री
Thomson & Solcum
इहे꣡व शृण्व एषां᳐
क꣡शा ह꣡स्तेषु य꣡द् व꣡दान्
नि꣡ या꣡मञ् चित्र꣡म् ऋञ्जते
Vedaweb annotation
Strata
Strophic
Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
Morph
eṣām ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:PL}
ihá ← ihá (invariable)
{}
iva ← iva (invariable)
{}
śr̥ṇve ← √śru- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}
hásteṣu ← hásta- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}
káśāḥ ← káśā- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}
vádān ← √vadⁱ- (root)
{number:PL, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}
yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}
citrám ← citrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}
ní ← ní (invariable)
{}
r̥ñjate ← √r̥j- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}
yā́man ← yā́man- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}
पद-पाठः
इ॒हऽइ॑व । शृ॒ण्वे॒ । ए॒षा॒म् । कशाः॑ । हस्ते॑षु । यत् । वदा॑न् ।
नि । याम॑न् । चि॒त्रम् । ऋ॒ञ्ज॒ते॒ ॥
Hellwig Grammar
- iheva ← iha
- [adverb]
- “here; now; in this world; now; below; there; here; just.”
- iheva ← iva
- [adverb]
- “like; as it were; somehow; just so.”
- śṛṇva ← śṛṇve ← śru
- [verb], singular, Present indikative
- “listen; come to know; hear; hear; listen; study; heed; learn.”
- eṣāṃ ← eṣām ← idam
- [noun], genitive, plural, masculine
- “this; he,she,it (pers. pron.); here.”
- kaśā ← kaśāḥ ← kaśā
- [noun], nominative, plural, feminine
- “whip.”
- hasteṣu ← hasta
- [noun], locative, plural, masculine
- “hand; hand; proboscis; hasta [word]; autograph.”
- yad ← yat
- [adverb]
- “once [when]; because; that; if; how.”
- vadān ← vad
- [verb], plural, Present conjunctive (subjunctive)
- “describe; teach; speak; tell; say; call; name; enumerate; declare; diagnose; address; say; pronounce; express; instruct; order.”
- ni
- [adverb]
- “back; down.”
- yāmañ ← yāman
- [noun], locative, singular, neuter
- “expedition; path; expedition; arrival.”
- citram ← citra
- [noun], accusative, singular, neuter
- “painting; citra [word]; decoration.”
- ṛñjate ← ṛj
- [verb], singular, Present indikative
सायण-भाष्यम्
एषां मरुतां हस्तेषु स्थिताः कशाः स्वस्ववाहनताडनहेतवः यद्वदान् यद्वदन्ति यं ध्वनि कुर्वन्ति तं ध्वनिम् इहेव अत्रेव स्थित्वा शृण्वे शृणोमि । स ध्वनिविशेषः यामन् संग्रामे चित्रं विविधं शौर्यं नि ऋञ्जते नितरामलंकरोति । ‘ ऋञ्जतिः प्रसाधनकर्मा ’ ( निरु. ६. २१) इति यास्कः ॥ शृण्वे । ‘श्रु श्रवणे’। व्यत्ययेनात्मनेपदम्। ‘ श्रुवः शृ च’ इति श्नुः। हुश्नुवोः सार्वधातुके’ इति यणादेशः । वदान् ।’ वद व्यक्तायां वाचि’। लेटि आडागमः । ‘ इतश्च लोपः’ इति इकारलोपे संयोगान्तलोपः । आगमानुदात्तत्वे धातुस्वरः शिष्यते । यद्वृत्तयोगादनिघातः । यामन् ।’ सुपां सुलुक्° ’ इति सप्तम्या लुक् ।’ न ङिसंबुद्ध्योः’ (पा. सू. ८. २. ८) इति नलोपप्रतिषेधः। ऋञ्जते । ‘ ऋजि भृजी भर्जने ‘। अत्र प्रसाधनार्थः ॥
Wilson
English translation:
“I hear the craking of the whips in their hands, wonderfully inspiring (courage) in the fight.”
Jamison Brereton
As if (it were) right here, the whip in their hands is heard, when they wish to speak.
On their journey they direct the glittering (lightning) downward.
Jamison Brereton Notes
The Pp. reads pl. káśāḥ ‘whips’ here, and standard tr. follow this, making it the subj. of vádān. But káśā- is otherwise only sg. in the RV, even when plural entities wield it. I therefore take it as sg. káśā and as the subj. of śṛṇve, with the Maruts as unexpressed subj. of vádān. This also makes better sense of the positions of both eṣām and yád: most tr. construe eṣām with hásteṣu, which means the unaccented pronoun would begin a clause. And yád would be too far to the right in its clause: we expect yá-forms to follow at most one constituent. (Of course, it might be possible to interpret eṣām káśā hásteṣu “the whip in their hands” as a single constituent, but this would be pushing it.)
Griffith
One hears, as though ’twere close at hand, the cracking of the whips they hold
They gather glory on their way.
Geldner
Als wäre es hier, so hört sich´s an, wenn die Peitschen in ihren Händen knallen. Auf ihrer Fahrt bringen sie das Wunder fertig.
Grassmann
Ganz nah hört ihre Peitsche man, wenn sie in ihren Händen knallt, Sie schmücken sich auf ihrer Fahrt.
Elizarenkova
Словно здесь (они) – прислушиваешься к ним,
Когда кнут свистит в (их) руках.
На пути (своем) они приобретают яркий облик.
अधिमन्त्रम् (VC)
- मरूतः
- कण्वो घौरः
- निचृद्गायत्री
- षड्जः
दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः
फिर वे विद्वान् लोग इन पवनों से क्या-२ उपकार लेवें, इस विषय का उपदेश अगले मंत्र में किया है।
दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - मैं (यत्) जिस कारण (एषाम्) इन पवनों की (कशाः) रज्जु के समान चेष्टा के साधन नियमों को प्राप्त करानेवाली क्रिया (हस्तेषु) हस्त आदि अङ्गों में हैं इससे सब चेष्टा और जिससे प्राणी व्यवहार संबन्धी वचन को (वदान्) बोलते हैं उसको (इहेव) जैसे इस स्थान में स्थित होकर वैसे करता और (शृण्वे) श्रवण करता हूँ और जिससे सब प्राणी और अप्राणी (यामन्) सुख हेतु व्यवहारों के प्राप्त करानेवाले मार्ग में (चित्रम्) आचर्य्यरूप कर्म को (न्यृञ्जते) निरन्तर सिद्ध करते हैं उसके करने को समर्थ उसीसे मैं भी होता हूँ ॥३॥
दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः
भावार्थभाषाः - इस मंत्र में उपमालङ्कार है। वायु पदार्थ विद्या की इच्छा करनेवाले विद्वानों को चाहिये कि मनुष्य आदि प्राणी जितने कर्म करते हैं उन सभों के हेतु पवन हैं जो वायु न हों तो कोई मनुष्य कुछ भी कर्म करने को समर्थ न हों सके और दूरस्थित मनुष्य ने उच्चारण किये हुए शब्द निकट के उच्चारण के समान वायु की चेष्टा के विना कोई भी कह वा सुन न सके और मनुष्य मार्ग में चलने आदि जितने बल वा पराक्रमयुक्त कर्म करते हैं वे सब वायु ही के योग से होते हैं इससे यह सिद्ध है कि वायु के विना कोई नेत्र के चलाने को भी समर्थ नहीं हो सकता इसलिये इसके शुभगुणों का खोज सर्वदा किया करें ॥३॥ मोक्षमूलर साहिब कहते हैं कि मैं सारथियों के कशा अर्थात् चावक के शब्दों को सुनता हूँ तथा अति समीप हाथों में उन पवनों को प्रहार करते हैं वे अपने मार्ग में अत्यन्त शोभा को प्राप्त होते हैं और यामन् यह मार्ग का नाम है जिस मार्ग से देव जाते हैं वा जिस मार्ग से बलिदानों को प्राप्त होते हैं जैसे हम लोगों के प्रकरण में मेघ के अवयवों का भी ग्रहण होता हैं। यह सब अशुद्ध हैं क्योंकि इस मंत्र में कशा शब्द से सब क्रिया और यामन् शब्द से मार्ग में सब व्यवहार प्राप्त करनेवाले कर्मों का ग्रहण है ॥३॥
दयानन्द-सरस्वती (हि) - अन्वयः
अन्वय: पुनरेते तैः किंकुर्य्युरित्युपदिश्यते।
दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः
(इहेव) यथाऽस्मिन्स्थाने स्थित्वा तथा (श्रृण्वे) श्रृणोमि। अत्र व्यत्ययेनात्मनेपदम। (एषाम्) वायूनाम् (कशाः) चेष्टासाधनरज्जुवन्नियमप्रापिकाः क्रियाः (हस्तेषु) हस्ताद्यङ्गेषु बहुवचनादङ्गानीति ग्राह्यम्। (यत्) व्यावहारिकं वचः (वदान्) वदेयुः (नि) नितराम् (यामन्) यान्ति प्राप्नुवन्ति सुखहेतुपदार्थान् यस्मिँस्तस्मिन्मार्गे। अत्र सुपां सुलुग् इतिङेर्लुक्। (चित्रम्) अद्भुतं कर्म (ऋञ्जते) प्रसाघ्नोति। ऋञ्जतिः प्रसाधनकर्मा। निरु० ।६।२।२१। ॥३॥
दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - अहं यदेषां वायूनां कशा हस्तेषु सन्ति प्राणिनो वदान् वदेयुस्तदिहेव श्रृण्वे सर्वः प्राण्यप्राणी यद्यामन् यामनि चित्रं कर्म न्य्रञ्जते तदहमपि कर्त्तुं शक्नोमि ॥३॥
दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः
भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। पदार्थविद्यामभीप्सुभिर्विद्वद्भर्यानि कर्माणि जडचेतनाः पदार्थाः कुर्वन्ति तद्धेतवो वायवः सन्ति। यदि वायुर्न स्यात्तर्हि कश्चित् किंचिदपि कर्म कर्त्तुं न शक्नुयात्। दूरस्थेनोच्चारिताञ्छब्दान् समीपस्थानिव वायुचेष्टामंतरेण कश्चिदपि श्रोतुं वक्तुं च न प्रभवेत्। वीरा युद्धादिकार्येषु यावन्तौ बलपराक्रमौ कुर्वन्ती तावन्तौ सर्वौ वायुयोगादेव भवतः। नह्येतेन विना नेत्रस्पन्दनमपि कर्त्तुं शक्थमतोऽस्य सर्वदैव शुभगुणाः सर्वैः सदान्वेष्टव्याः। मोक्षमूलरोक्तिः। अहं सारथिना कशाशब्दाञ् च्छृणोमि। अतिनिकटे हस्तेषु तान् प्रहरन्ति ते स्वमार्गेष्वतिशोभां प्राप्नुवन्ति। यामन्निति मार्गस्य नाम येन मार्गेण देवा गच्छन्ति यस्मान् मार्गाद्धलिदानानि प्राप्नुवन्ति। यथा स्माकं प्रकरणे मेघावयवानामपि ग्रहणं भवतीत्यशुद्धास्ति। कुतः। अत्र कशाशब्देन वायुहेतुक नां क्रियाणां ग्रहणाद्यामन्निति शब्देन सर्वव्यवहारसुखप्रापिकस्य कर्मणो ग्रहणाच्च ॥३॥
सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - भावार्थः
भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. वायू विद्येची इच्छा बाळगणाऱ्या विद्वानांनी जाणावे की, माणसे जितके कर्म करतात त्या सर्वांचे कारण वायू आहे. जर वायू नसेल तर माणसे कोणतेही कर्म करण्यास समर्थ होऊ शकत नाहीत. दुरून उच्चारण केलेले शब्द जवळ आल्यासारखे वाटणे वायूच्या गतीशिवाय शक्य होऊ शकत नाही. माणसाकडून मार्ग आक्रमण करण्याचे बल व पराक्रमयुक्त जितके कर्म केले जाते ते सर्व वायूच्या योगेच होते. यामुळे हे सिद्ध होते की, वायूशिवाय कोणीही नेत्राची पापणीही हलवू शकत नाही. त्यासाठी त्याच्या उत्कृष्ट गुणांचा सदैव शोध घ्यावा. ॥ ३ ॥
सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - पादटिप्पनी
टिप्पणी: मोक्षमूलर साहेब म्हणतात की, मी सारथ्याचा कशा अर्थात चाबूक असा शब्द ऐकतो व अतिजवळ हातात त्या वायूचे प्रहार करतो ते आपल्या मार्गात अत्यंत शोभायमान दिसतात व यामन् या मार्गाचे नाव आहे. ज्या मार्गाने देव जातात व ज्या मार्गाने बलिदान होते. जसे आमच्या प्रकरणात मेघाच्या अवयवाचे ग्रहण होते, हे सर्व अशुद्ध आहे. कारण या मंत्रात कशा शब्दाने सर्व क्रिया व यामन् शब्दाने मार्गात सर्व व्यवहार प्राप्त करणाऱ्या कर्माचे ग्रहण केलेले आहे. ॥ ३ ॥
04 प्र वः - गायत्री
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
प्र वः॒ शर्धा॑य॒ घृष्व॑ये त्वे॒षद्यु॑म्नाय शु॒ष्मिणे॑ ।
दे॒वत्तं॒ ब्रह्म॑ गायत ॥
मूलम् ...{Loading}...
प्र वः॒ शर्धा॑य॒ घृष्व॑ये त्वे॒षद्यु॑म्नाय शु॒ष्मिणे॑ ।
दे॒वत्तं॒ ब्रह्म॑ गायत ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
अधिमन्त्रम् - sa
- देवता - मरुतः
- ऋषिः - कण्वो घौरः
- छन्दः - गायत्री
Thomson & Solcum
प्र꣡ वः श꣡र्धाय घृ꣡ष्वये
त्वेष꣡द्युम्नाय शुष्मि꣡णे
देव꣡त्तम् ब्र꣡ह्म गायत
Vedaweb annotation
Strata
Strophic
Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
Morph
ghŕ̥ṣvaye ← ghŕ̥ṣvi- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}
prá ← prá (invariable)
{}
śárdhāya ← śárdha- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}
vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}
śuṣmíṇe ← śuṣmín- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}
tveṣádyumnāya ← tveṣádyumna- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}
bráhma ← bráhman- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}
deváttam ← devátta- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}
gāyata ← √gā(y)- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}
पद-पाठः
प्र । वः॒ । शर्धा॑य । घृष्व॑ये । त्वे॒षऽद्यु॑म्नाय । शु॒ष्मिणे॑ ।
दे॒वत्त॑म् । ब्रह्म॑ । गा॒य॒त॒ ॥
Hellwig Grammar
- pra
- [adverb]
- “towards; ahead.”
- vaḥ ← tvad
- [noun], genitive, plural
- “you.”
- śardhāya ← śardha
- [noun], dative, singular, masculine
- “troop.”
- ghṛṣvaye ← ghṛṣvi
- [noun], dative, singular, masculine
- “anticipated; electrifying.”
- tveṣadyumnāya ← tveṣa
- [noun]
- “awful; brilliant; aglitter(p); bright.”
- tveṣadyumnāya ← dyumnāya ← dyumna
- [noun], dative, singular, masculine
- “magnificence.”
- śuṣmiṇe ← śuṣmin
- [noun], dative, singular, masculine
- “strong; hotheaded.”
- devattam ← devatta
- [noun], accusative, singular, neuter
- brahma ← brahman
- [noun], accusative, singular, neuter
- “brahman; mantra; prayer; spell; Veda; Brahmin; sacred text; final emancipation; hymn; brahman [word]; Brāhmaṇa; study.”
- gāyata ← gā
- [verb], plural, Present imperative
- “sing; praise; jap; recite; describe.”
सायण-भाष्यम्
हे ऋत्विजः वः युष्माकं संबन्धिने शर्धाय प्रसहनशीलाय घृष्वये शत्रुघर्षणयुक्ताय त्वेषद्युम्नाय दीप्यमानयशसे । ‘द्युम्नं द्योततेर्यशोवान्नं वा ’ (निरु. ५. ५) इति यास्कः । शुष्मिणे बलवते । शुष्मं शुष्णम् ’ ( नि. २. ९. ११ ) इति बलनामसु पाठात् । एवंभूताय मरुद्गणाय ब्रह्म हविर्लक्षणमन्नमुद्दिश्य प्र गायत स्तुध्वम्। कीदृशं ब्रह्म। देवत्तं देवैर्दत्तं देवतानुग्रहाल्लब्धम् ॥ शर्धाय । ‘ शृधु प्रसहने ‘। शर्धयत्यभिभवतीति शर्धो बलम् । पचाद्यच् । वृषादित्वादाद्युदात्तत्वम् । घृष्वये । ‘ घृष संघर्षे ‘।’ कृविघृष्वि ’ ( उ. सू. ४. ४९६ ) इत्यादिना क्विन्प्रत्ययान्तो निपातितः । त्वेषद्युम्नाय । त्विष दीप्तौ । पचाद्यच् । त्वेषं दीप्तं द्युम्नं यस्य । बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । देवत्तं देवैर्दत्तम् । छान्दसो वर्णलोपः । उक्तं च - ‘ द्वौ चापरौ वर्णविकारनाशौ ’ (का. ६. ३. १०९) इति । ‘ तृतीया कर्मणि ’ इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् ॥
Wilson
English translation:
“Address the god-given prayer to those who are your strength, the destroyers of foes, the powerful, possessed of brilliant reputation.”
Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya
Devattam-brahma, the praise or prayer which recommends the oblation, obtained from the favour of instrumental uction of the gods
Jamison Brereton
To the spirited tempestuous troop of flaring brilliance
sing your sacred formulation given by the gods.
Griffith
Now sing ye forth the God-given hymn to your exultant Marut host,
The fiercely-vigorous, the strong.
Geldner
Singet euer gotteingegebenes Erbauungswort der ungeduldigen, ungestümen Heerschar von funkelndem Glanze!
Grassmann
Auf, singet eurer muntern Schar, der ungestümen, schnaubenden Ein gottbegeistertes Gebet.
Elizarenkova
Пропойте же вашей неистовой толпе,
Буйной, с мерцающим блеском,
Давшую богами молитву!
अधिमन्त्रम् (VC)
- मरूतः
- कण्वो घौरः
- गायत्री
- षड्जः
दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः
फिर वे विद्वान् लोग वायु से किस-२ प्रयोजन के लिये क्या-२ करें, इस विषय का उपदेश अगले मंत्र में किया है।
दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वान् मनुष्यो ! जो ये पवन (वः) तुम लोगों के (शर्धाय) बल प्राप्त करनेवाले (घृष्वये) जिस के लिये परस्पर लड़तें भिड़ते हैं उस (शुष्मिणे) अत्यन्त प्रशंसित बलयुक्त व्यवहारवाले (त्वेषद्युम्नाय) प्रकाशमान यश के लिये हैं तुम लोग उनके नियोग से (देवत्तम्) ईश्वर ने दिये वा विद्वानों नेपढ़ाये हुए (ब्रह्म) वेद को (प्रगायत) अच्छे प्रकार षड्जादि स्वरों से स्तुतिपूर्वक गाया करो ॥४॥
दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः
भावार्थभाषाः - विद्वान् मनुष्यों को चाहिये कि ईश्वर के कहे हुए वेदों को पढ़ वायु के गुणों को जान और यश वा बल के कर्मों का अनुष्ठान करके सब प्राणियों के लिये सुख देवें ॥४॥ मोक्षमूलर साहिब का अर्थ जिनके घरों में वायु देवता आते हैं हे बुद्धिमान् मनुष्यों तुम उन के आगे उन देवताओं की स्तुति करो तथा देवता कैसे हैं कि उन्मत्त विजय करने वा वेगवाले इस में चौथे मंडल सत्रहवें सूक्त दूसरे मंत्र का प्रमाण है। सो यह अशुद्ध है क्योंकि सब जगह पवनों की स्थिति के जाने आनेवाली क्रिया होने वा उनके सामीप्य के विना वायु के गुणों की स्तुति के संभव होने से और वायु से भिन्न वायु का कोई देवता नहीं है इस से तथा जो मंत्र का प्रमाण दिया है वहां भी उनका अभीष्ट अर्थ इनके अर्थ के साथ नहीं है ॥४॥
दयानन्द-सरस्वती (हि) - अन्वयः
अन्वय: पुनरेते वायोः कस्मै प्रयोजनाय किं कुर्युरित्युपदिश्यते।
दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः
(प्र) प्रीतार्थे (वः) युष्माकम् (शर्धाय) बलाय (घृष्वये) घर्षन्ति परस्परं संचूर्णयन्ति येन तस्मै (त्वेषद्युम्नाय) प्रकाशमानाय यशसे द्युम्नं द्योततेर्यशोवान्नं वा। निरु० ५।५। (शुष्मिणे) शुष्यति बलयति येन व्यवहारेण स बहुर्विद्यते यस्मिँस्तस्मै। अत्र भूम्न्यर्थं इनिः। (देवत्तम्) यद्वेवेनेश्वरेण दत्तं विद्वद्भिर्वाध्यापकेन तत् (ब्रह्म) वेदम् (गायत) षड्जादि स्वरैरालपत ॥४॥
दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वांसो मनुष्या य इमे वायवः वो युष्माकं शर्धाय घृष्वये शुष्मिणे त्वेषद्युम्नाय सन्ति तन्नियोगेन देवत्तं ब्रह्म यूयं गायत ॥४॥
दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः
भावार्थभाषाः - विद्वद्भिर्मनुष्यैरीश्वरोक्तान् वेदानधीत्य वायु गुणान् विदित्वा यशस्वीनि बलकारकाणि कर्माणि नित्यमनुष्ठाय सर्वेभ्यः प्राणिभ्यः सुखानि देयानीति ॥४॥ मोक्षमूलरोक्तिः। येषां गृहेषु वायवो देवता आगच्छन्ति हे कण्वा यूयं तेषामग्रे ता देवता स्तुत। ताः कीदृश्यः संति। उन्मत्ता विजयवत्यो बलवत्यश्च। अत्र। मं० ४। सू० १७। मं० २। इदमत्रप्रमाणमस्तीत्यशुद्धास्ति। यच्चात्र मंत्रप्रमाणंदत्तं तत्रापि तदभीष्टोर्थो नास्तीत्यतः ॥४॥
सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - भावार्थः
भावार्थभाषाः - विद्वान माणसांनी ईश्वरोक्त वेदातील वायूचे गुण जाणून यश व बल देणाऱ्या कर्माचे अनुष्ठान करून सर्व प्राण्यांना सुख द्यावे. ॥ ४ ॥
सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - पादटिप्पनी
टिप्पणी: मोक्षमूलर साहेबांचा अर्थ - ज्यांच्या घरात वायू देवता येतात हे बुद्धिमान माणसांनो! तुम्ही त्यांच्यासमोर त्या देवतांची स्तुती करा व देवता कशा आहेत? उन्मत्त विजय करविणाऱ्या व बलवान, वेगवान असणाऱ्या यासाठी चौथ्या मंडलाच्या सतराव्या सूक्ताच्या दुसऱ्या मंत्राचे प्रमाण आहे. हे अशुद्ध आहे. कारण जो मंत्र प्रमाण म्हणून दिलेला आहे तेथेही त्याचा अभीष्ट अर्थ याच्या अर्थासारखा नाही. ॥ ४ ॥
05 प्र शंसा - गायत्री
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
प्र शं॑सा॒ गोष्वघ्न्यं॑ क्री॒ळं यच्छर्धो॒ मारु॑तम् ।
जम्भे॒ रस॑स्य वावृधे ॥
मूलम् ...{Loading}...
प्र शं॑सा॒ गोष्वघ्न्यं॑ क्री॒ळं यच्छर्धो॒ मारु॑तम् ।
जम्भे॒ रस॑स्य वावृधे ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
अधिमन्त्रम् - sa
- देवता - मरुतः
- ऋषिः - कण्वो घौरः
- छन्दः - गायत्री
Thomson & Solcum
प्र꣡ शंसा गो꣡षु अ꣡घ्नियं
क्रीळं꣡ य꣡च् छ꣡र्धो मा꣡रुतम्
ज꣡म्भे र꣡सस्य वावृधे
Vedaweb annotation
Strata
Strophic
Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
Morph
ághnyam ← ághnya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}
góṣu ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}
prá ← prá (invariable)
{}
śaṁsa ← √śaṁs- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}
krīḷám ← krīḷá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}
mā́rutam ← mā́ruta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}
śárdhaḥ ← śárdhas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}
yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}
jámbhe ← jámbha- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}
rásasya ← rása- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}
vāvr̥dhe ← √vr̥dh- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}
पद-पाठः
प्र । शं॒स॒ । गोषु॑ । अघ्न्य॑म् । क्री॒ळम् । यत् । शर्धः॑ । मारु॑तम् ।
जम्भे॑ । रस॑स्य । व॒वृ॒धे॒ ॥
Hellwig Grammar
- pra
- [adverb]
- “towards; ahead.”
- śaṃsā ← śaṃs
- [verb], singular, Present imperative
- “recommend; tell; praise; approve; communicate; recite; commend; bode; name; agree.”
- goṣv ← goṣu ← go
- [noun], locative, plural, feminine
- “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”
- aghnyaṃ ← aghnyam ← aghnya
- [noun], accusative, singular, masculine
- “bull.”
- krīḍaṃ ← krīḍam ← krīḍa
- [noun], nominative, singular, neuter
- yacchardho ← yat ← yad
- [noun], nominative, singular, neuter
- “who; which; yat [pronoun].”
- yacchardho ← śardhaḥ ← śardhas
- [noun], nominative, singular, neuter
- “troop.”
- mārutam ← māruta
- [noun], nominative, singular, neuter
- “Marut(a).”
- jambhe ← jambha
- [noun], locative, singular, masculine
- “Jambha; citron; jaw; tooth; molar; back tooth.”
- rasasya ← rasa
- [noun], genitive, singular, masculine
- “mercury; juice; medicine; rasa; alchemy; liquid; Rasa; mahārasa; taste; broth; elixir; resin; rasa; essence; six; water; soup; liquid body substance; rasa; formulation; myrrh; rasa [word]; amṛta; purpose; delight; solution; milk; beverage; alcohol; sap; nectar; Rasātala.”
- vāvṛdhe ← vṛdh
- [verb], singular, Perfect indicative
- “increase; grow; vṛdh; increase; succeed; strengthen; grow up; spread.”
सायण-भाष्यम्
गोषु मरुन्मातृभूतपृश्निप्रभृतिषु धेनुष्ववस्थितम् । ’ पृश्नियै वै पयसो मरुतो जाताः’ (तै. सं. २. २. ११. ४) इति श्रुत्यन्तरात् । अघ्न्यम् अहन्तव्यं क्रीळं विहारोपेतं मारुतं मल्संबन्धि शर्धः प्रसहनशीलं तेजो यत् अस्ति तत् प्र शंस हे ऋत्विक्समूह स्तुहि । ‘रसस्य गोक्षीररूपस्य संबन्धि तत् तेजः जम्भे मुखे उदरे वा ववृधे वृद्धमभूत् ॥ शंस। ‘ शंसु स्तुतौ ।’ द्व्यचोऽतस्तिङः ’ इति संहितायां दीर्घः । गोषु ।’ सावेकाचः’ इति प्राप्तस्य विभक्त्युदात्तस्य न गोश्वन्साववर्ण° ’ इति प्रतिषेधः । अघ्न्यम् । घ्नो हननम् । ‘ घञर्थे कविधानम् ’ (पा. सू. ३. ३. ५८. ४ ) इति कः । गमहन’ ’ इत्यादिना उपधालोपः। ‘ हो हन्तेः ’ ( पा. सू. ७. ३. ५४ ) इति घत्वम् । तदर्हतीति घ्न्यम्। छन्दसि च’ इति यः । न घ्न्यम् अघ्न्यम् । अव्ययपूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । क्रीळादयो गताः । जम्भे ।’ जभि नाशने’। जम्भ्यते भक्ष्यतेऽनेनेति जम्भमास्यम् । करणे घञ् । ववृधे । ‘वृधु वृद्धौ’। लिट् । छान्दसं संहितायामभ्यासदीर्घत्वम् ॥ ॥ १२ ॥
Wilson
English translation:
“Praise the sportive and unresisted might of the Maruts, who were born amongst kine, and whose strength has been nourished by (the enjoyment of) the milk.”
Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya
Goṣu-mārutam, Maruts among the cows; pṛśniyai vai payaso marut, Maruts were born of milk for Pṛśni. jambhe rasasya vavṛdhe, their vigour, derived from or of the milk, was increased (either) in enjoyment or in the belly: gokṣīrarūpasya sambandhi tat tejo jambhe mukhe udare vā vṛddham abhūt
Jamison Brereton
Proclaim the prized bull among the cattle—the playful Marut troop. It has grown strong on the juice in the jaw (of the soma press).
Jamison Brereton Notes
It is possible to take prá śaṃsā as 1st sg. subjunctive, as Renou does, though there seems no compelling reason not to continue with a 2nd sg. impv., following the 2nd pl.
gāyata in the previous pāda (4c).
Pāda b seems an incipient izafe construction, with an appositive introduced by yád – even though it is grammatically impeccable as a standard rel. cl. (allowing for the attraction in gender to neut. yád of putative *yám, whose antecedent ághnyam is masc.).
Geldner unaccountably interprets the med. pf. vāvṛdhe as a 1st sg. (“Ich habe mich … gestärkt”; so also Witzel Gotō), though he doesn’t read prá śaṃsā in a as 1st ps. Although this is grammatically possible, context suggests that the Marut troop is the subj. of this verb.
Griffith
Praise ye the Bull among the cows; for ’tis the Maruts’ sportive band:
It strengthened as it drank the rain.
Geldner
Preise das tändelnde marutische Heer, das unter Kühen der Bulle ist! Ich habe mich an dem Saft zwischen den Zähnen gestärkt.
Grassmann
Besing die muntre Marutschar, die wie ein Stier bei Kühen springt, Und stark wird bei des Saftes Trunk.
Elizarenkova
Я хочу прославлять быка среди коров –
(Эту) веселую марутову толпу.
(Она) усилилась, (вкушая) сок (сомы) на челюсти (давильного камня).
अधिमन्त्रम् (VC)
- मरूतः
- कण्वो घौरः
- विराड्गायत्री
- षड्जः
दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः
फिर इनके योग से क्या-२ होता है, यह अगले मंत्र में उपदेश किया है।
दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वान्मनुष्यो ! तुम (यत्) जो (गोषु) पृथिवी आदि भूत वा वाणी आदि इन्द्रिय तथा गौ आदि पशुओं में (क्रीडम्) क्रीड़ा का निमित्त (अघ्न्यम्) नहीं हनन करने योग्य वा इन्द्रियों के लिये हितकारी (मारुतम्) पवनों का विकाररूप (रसस्य) भोजन किये हुए अन्नादि पदार्थों से उत्पन्न (जम्भे) जिससे गात्रों का संचलन हो मुख में प्राप्त हो के शरीर में स्थित (शर्द्धः) बल (ववृधे) वृधि को प्राप्त होता है उसको मेरे लिये नित्य (प्रशंसा) शिक्षा करो ॥५॥
दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः
भावार्थभाषाः - मनुष्यों को योग्य है कि जो वायुसम्बन्धि शरीर आदि में क्रीड़ा और बल का बढ़ना है उसको नित्य उन्नति देवें और जितना रस आदि प्रतीत होता है वह सब वायु के संयोग से होता है इससे परस्पर इस प्रकार सब शिक्षा करनी चाहिये कि जिससे सब लोगों को वायु के गुणों की विद्या विदित हो होवें ॥५॥ मोक्षमूलर साहिब का कथन कि यह प्रसिद्ध वायु पवनों के दलों में उपाधि से बढ़ा हुआ जैसे उस पवन ने मेघावयवों को स्वादयुक्त किया है क्योंकि इसने पवनों का आदर किया इससे। सो यह अशुद्ध है कैसे कि जो इस मंत्र में इन्द्रियों के मध्य में पवनों का बल कहा है उसकी प्रशंसा करनी और जो प्राणि लोग मुख से स्वाद लेते हैं वह भी पवनों का बल है और इस शब्द के अर्थ में विलसन और मोक्षमूलर साहिब का वादविवाद निष्फल है ॥५॥
दयानन्द-सरस्वती (हि) - अन्वयः
अन्वय: पुनरेतेषां योगेन किं किं भवतीत्युपदिश्यते।
दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः
(प्र) प्रकृष्टार्थे (शंसा) अनुशाधि (गोषु) पृथिव्यादिष्विन्द्रियेषु पशुषु वा (अघ्न्यम्) हन्तुमयोग्यमघ्न्याभ्यो गोभ्यो हितं वा। अघ्न्यादयश्च। उ० ४।१।१६#। अनेनाऽयं सिद्धः। अघ्न्येति गोनामसु पठितम्। निघं० २।११। (क्रीडम्) क्रीडति येन तत् (यत्) (शर्धः) बलम् (मारुतम्) मरुतो विकारो मारुतस्तम् (जम्भे) जभ्यन्ते गात्राणि विनाभ्यन्ते चेष्ट्यन्ते येन मुखेन तस्मिन् (रसस्य) भुक्तान्नत उत्पन्नस्य शरीरवर्द्धकस्य भोगेन (वावृधे) वर्धते। अत्र तुजादीनां दीर्घोभ्यासस्य* इति दीर्घः ॥५॥ #[वै० यं० मुद्रित द्वितीयावृत्तौ, ४।११२ इति संख्या वर्त्तते। सं०] *[अ० ६।१।७।]
दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वंस्त्वं यद्गोषु क्रीडमघ्न्यं मारुतं जम्भे रसस्य सकाशादुत्पद्यमानं शर्धो बलं वावृधे तन्मह्यं प्रशंस नित्यमनुशाधि ॥५॥
दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः
भावार्थभाषाः - मनुष्यैर्यद्वायुसम्बन्धि शरीरादिषु क्रीड़ाबलवर्धनमस्ति तन्नित्यं वर्धनीयम्। यावद्रसादिज्ञानं तत्सर्वं वायुसन्नियोगेनैव जायते अतः सर्वैः परस्परमेवमनुशासनं कार्य्यं यतः सर्वेषां वायुगुणविद्या विदिता स्यात् ॥५॥ मोक्षमूलरोक्तिः। स प्रसिद्धो वृषभो गवां मध्य अर्थात् पवनदलानां मध्य उपाधिवर्द्धितो जातः सन् यथा तेन मेघावयवाः स्वादिताः। कुतः। अनेन मरुतामादरः कृतस्तस्मादित्यशुद्धास्ति कथं। अत्र यद्गवां मध्ये मारुतं बलमस्ति। तस्य प्रशंसाः कार्य्याः। यच्चप्राणिभिर्मुखेनस्वाद्यते तदपि मारुतं बलमस्तीति। अत्र जम्भशब्दार्थे विलसन मोक्षमूलराख्यविवादो निष्फलोस्ति ॥५॥
सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - भावार्थः
भावार्थभाषाः - माणसांनी हे जाणावे की शरीर इत्यादीमध्ये क्रीडा व बलाची वाढ, त्यात नित्य वृद्धी व रसनिर्मिती वगैरे सर्व वायूच्या संयोगाने होते. त्यामुळे अशा प्रकारचे शिक्षण दिले पाहिजे की, ज्यामुळे सर्व लोकांना वायूच्या गुणांची माहिती व्हावी. ॥ ५ ॥
सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - पादटिप्पनी
टिप्पणी: मोक्षमूलर साहेबांचे कथन आहे की, हा प्रसिद्ध वायू वायूच्या दलात उपाधीने वाढलेला आहे. जसे वायूने मेघावयांना स्वादयुक्त केलेले आहे, कारण त्या वायूचा आदर केला यामुळेच हे अशुद्ध आहे. जे या मंत्रात इंद्रियामध्ये वायूचे बळ सांगितलेले आहे त्याची प्रशंसा करावी व जो प्राणी मुखाने स्वाद घेतो तेही वायूचे बल आहे व या (जम्भ) शब्दाच्या बाबतीत अर्थात विल्सन व मोक्षमूलर साहेबाचा वादविवाद निष्फळ आहे.
06 को वो - गायत्री
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
को वो॒ वर्षि॑ष्ठ॒ आ न॑रो दि॒वश्च॒ ग्मश्च॑ धूतयः ।
यत्सी॒मन्तं॒ न धू॑नु॒थ ॥
मूलम् ...{Loading}...
को वो॒ वर्षि॑ष्ठ॒ आ न॑रो दि॒वश्च॒ ग्मश्च॑ धूतयः ।
यत्सी॒मन्तं॒ न धू॑नु॒थ ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
अधिमन्त्रम् - sa
- देवता - मरुतः
- ऋषिः - कण्वो घौरः
- छन्दः - गायत्री
Thomson & Solcum
को꣡ वो व꣡र्षिष्ठ आ꣡ नरो
दिव꣡श् च ग्म꣡श् च धूतयः
य꣡त् सीम् अ꣡न्तं न꣡ धूनुथ꣡
Vedaweb annotation
Strata
Strophic
Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
Morph
ā́ ← ā́ (invariable)
{}
káḥ ← ká- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}
naraḥ ← nár- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}
vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}
várṣiṣṭhaḥ ← várṣiṣṭha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}
ca ← ca (invariable)
{}
ca ← ca (invariable)
{}
dhūtayaḥ ← dhū́ti- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}
diváḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}
gmáḥ ← kṣám- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}
ántam ← ánta- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}
dhūnuthá ← √dhū- (root)
{number:PL, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}
ná ← ná (invariable)
{}
sīm ← sīm (invariable)
{}
yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}
पद-पाठः
कः । वः॒ । वर्षि॑ष्ठः । आ । न॒रः॒ । दि॒वः । च॒ । ग्मः । च॒ । धू॒त॒यः॒ ।
यत् । सी॒म् । अन्त॑म् । न । धू॒नु॒थ ॥
Hellwig Grammar
- ko ← kaḥ ← ka
- [noun], nominative, singular, masculine
- “what; who; ka [pronoun].”
- vo ← vaḥ ← tvad
- [noun], genitive, plural
- “you.”
- varṣiṣṭha ← varṣiṣṭhaḥ ← varṣiṣṭha
- [noun], nominative, singular, masculine
- “highest.”
- ā
- [adverb]
- “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”
- naro ← naraḥ ← nṛ
- [noun], vocative, plural, masculine
- “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”
- divaś ← divaḥ ← div
- [noun], genitive, singular, masculine
- “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”
- ca
- [adverb]
- “and; besides; then; now; even.”
- gmaś ← gmaḥ ← gam
- [noun], genitive, singular, feminine
- “gam.”
- ca
- [adverb]
- “and; besides; then; now; even.”
- dhūtayaḥ ← dhūti
- [noun], nominative, plural, masculine
- “Marut.”
- yat
- [adverb]
- “once [when]; because; that; if; how.”
- sīm
- [adverb]
- antaṃ ← antam ← anta
- [noun], accusative, singular, masculine
- “end; last syllable; end; end; boundary; inside; border; death; anta [word]; edge; end; shore; limit; region; outskirt; destruction; boundary; limit; anta; termination; corner; conclusion; hem; end; ant; edge.”
- na
- [adverb]
- “not; like; no; na [word].”
- dhūnutha ← dhū
- [verb], plural, Present indikative
- “shake; remove; chase away.”
सायण-भाष्यम्
दिवश्च द्युलोकस्यापि ग्मश्च भूलोकस्यापि । ‘गौः ग्मा’(नि. १.१.२) इति भूनामसु पठितत्वात्। धूतयः कम्पनकारिणो हे नरः नेतारो मरुतः वः युष्माकं मध्ये आ समन्तात् वर्षिष्ठः वृद्धतमः कः। यत् यस्मात् कारणात् सीं सर्वतः अन्तं न वृक्षाग्रमिव धूनुथ चालयथ । तस्मात् कारणात् कम्पयितॄणां युष्माकं मध्ये कः प्रबल इति प्रश्नः॥ वर्षिष्ठः। वृद्धशब्दात् इष्ठनि ‘ प्रियस्थिर’ (पा. सू. ६.४.१५७) इत्यादिना वर्षादेशः । नित्त्वादाद्युदात्तः । ग्मः । ग्माशब्दात् षष्ठ्येकवचने “ आतो धातोः ’ इत्यत्र ‘आत इति योगविभागः कर्तव्यः ’ ( का. ६. ४. १४० ) इत्युक्तत्वात् आकारलोपः उदात्तनिवृत्तिस्वरेण विभक्तेरुदात्तत्वम् । धूतयः । ‘ धूञ् कम्पने ‘। ’ क्तिच्क्तौ च संज्ञायाम् इति क्तिच् । ‘ तितुत्र° ’ इत्यादिना इट्प्रतिषेधः । ‘ आमन्त्रितस्य च’ इति सर्वानुदात्तत्वम् । धूनुथ । ‘स्वादिभ्यः श्नुः’ । ‘सतिशिष्टस्वरबलीयस्त्वमन्यत्र विकरणेभ्यः’ इति वचनात् सतिशिष्टोऽपि विकरणस्वरो लसार्वधातुकस्वरं न बाधते । अतस्तिङ एव स्वरः । यद्वृत्तयोगादनिघातः ॥
Wilson
English translation:
“Which is the chief leader among you, agitators of heaven and earth, who shake all around like the top (of a tree)?”
Jamison Brereton
Which of you is the highest, o superior men—you shakers of heaven and earth,
since you shake them like the end (of a garment)?
Jamison Brereton Notes
Although nouns not in the vocative case generally lose their accent in vocatival phrases (type sūno sahasaḥ “o son of strength”), the conjoined genitives diváś ca gmáś ca retain their standard accent though being part of the voc. phrase headed by dhūtayaḥ “o shakers” - presumably in part because the pāda needs to begin with an accented word and also because this particular voc. phrase is not only structurally complex (with a conjoined NP as gen.) but also not a fixed idiom. Of course, since diváś ca gmáś ca opens the pāda, it would have to be accented one way or other other, but if it had received default voc. accent we would expect dívaś ca gmaś ca.
Griffith
Who is your mightiest, Heroes, when, O shakers of the earth and heaven,
Ye shake them like a garment’s hem?
Geldner
Wer ist von euch der Größte, ihr Männer, ihr Schüttler des Himmels und der Erde, wenn ihr sie wie den Saum des Kleids schüttelt?
Grassmann
Wer ist von euch der herrlichste, die Erd’ und Himmel ihr bewegt, Sie schüttelnd wie des Kleides Saum?
Elizarenkova
Кто же из вас самый высокий, о мужи,
Сотрясатели неба и земли,
Когда вы (их) сотрясаете, как (встряхивают) край одежды.
अधिमन्त्रम् (VC)
- मरूतः
- कण्वो घौरः
- गायत्री
- षड्जः
दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः
फिर इन पवनों से मनुष्यों को क्या-२ करना वा जानना चाहिये, इस विषय का उपदेश अगले मंत्र में किया है।
दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वान् मनुष्यो ! (धूतयः) शत्रुओं को कंपानेवाले (नरः) नीतियुक्त (यत्) ये तुम लोग (दिवः) प्रकाशवाले सूर्य आदि (च) वा उनके संबन्धी और तथा (ग्मः) पृथिवी (च) और उनके संबन्धी प्रकाश रहित लोकों को (सीम्) सब ओर से अर्थात् तृण वृक्ष आदि अवयवों के सहित ग्रहण करके कम्पाते हुए वायुओं के (न) समान शत्रुओं का (अन्तम्) नाश कर दुष्टों को जब (आधूनुथ) अच्छे प्रकार कम्पाओ तब (वः) तुम लोगों के बीच में (कः) कौन (वर्षिष्ठः) यथावत् श्रेष्ठ विद्वान् प्रसिद्ध न हो ॥६॥
दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः
भावार्थभाषाः - इस मंत्र में उपमालङ्कार है। विद्वान् राजपुरुषों को चाहिये कि जैसे कोई बलवान् मनुष्य निर्बल मनुष्य के केशों का ग्रहण करके कम्पाता और जैसे वायु सब लोकों का ग्रहण तथा चलायमान कर के अपनी-२ परिधि में प्राप्त करते हैं वैसे ही सब शत्रुओं को कम्पा और उनके स्थानों से चलायमान कर के प्रजा की रक्षा करें ॥६॥ मोक्षमूलर साहिब का अर्थ कि हे मनुष्यो तुम्हारे बीच में बड़ा कौन है तथा तुम आकाश वा पृथिवी लोक को कम्पानेवाले हो जब तुम धारण किये हुए वस्त्र का प्रान्त भाग कंपने समान उनको कंपित करते हो। सायणाचार्य के कहे हुए अन्त शब्द के अर्थ को मैं स्वीकार नहीं करता किन्तु विलसन आदि के कहे हुए को स्वीकार करता हूँ। यह अशुद्ध और विपरीत है क्योंकि इस मंत्र में उपमालङ्कार है। जैसे राजपुरुष शत्रुओं और अन्य मनुष्य तृणकाष्ठ आदि को ग्रहण करके कम्पाते हैं वैसे वायु भी हैं इस अर्थ का विद्वानों के सकाश से निश्चय करना चाहिये इस प्रकार कहे हुए व्याख्यान से । जैसा सायणाचार्य का किया हुआ अर्थ व्यर्थ है वैसा ही मोक्षमूलर साहिब का किया हुआ अर्थ अनर्थ है ऐसा हम सब सज्जन लोग जानते हैं ॥६॥
दयानन्द-सरस्वती (हि) - अन्वयः
अन्वय: पुनरेतेभ्योप्रजाराजजनाभ्यां किं किं कार्य्यं ज्ञातव्यं चेत्युपदिश्यते।
दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः
(कः) प्रश्ने (वः) युष्माकं मध्ये (वर्षिष्ठः) अतिशयेन वृद्धः (आ) समन्तात् (नरः) नयन्ति ये ते नरस्तत्संबुद्धौ (दिवः) द्योतकान् सूर्यादिलोकान् (च) समुच्चये (ग्मः) प्रकाशरहितपृथिव्यादिलोकान्। ग्मेतिपृथिवीनामसु पठितम्। निघं० १।१। अत्र गमधातोर्बाहुलकादौणादिक आप्रत्यय उपधालोपश्च। (च) तत्संबंधितश्च (धूतयः) धून्वन्ति ये ते (यत्) ये (सीम्) सर्वतः (अन्तम्) वस्त्रप्रान्तम् (न) इव (धूनुथ) शत्रून् कम्पयत ॥६॥
दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - हे धूतयो नरो विद्वांसो मनुष्या यद्ये यूयं दिवः सूर्यादिप्रकाशकाँल्लोकाँस्तत्सम्बन्धिनोऽन्याँश्च ग्मः ग्मपृथिवीस्तत्संबंधिन इतराँश्च सीं सर्वतस्तृणवृक्षाद्यवयवान् कंपयन्तो वायवो नेव शत्रुगणानामन्तं यदाधूनुथ समन्तात्कम्पयत तदा वो युष्माकं मध्ये को वर्षिष्ठो विद्वान्न जायेत ॥६॥
दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः
भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। विद्वद्भी राजपुरुषैर्यथाकश्चिद्बलवान्मनुष्यो निर्बलं केशान् गृहीत्वा। कम्पयति यथा च वायवः सर्वान् लोकान् धृत्वा कम्पयित्वा चालयित्वा स्वं स्वं परिधिं प्रापयन्ति तथैव सर्वं शत्रुगणं प्रकम्प्य तत्स्थानात्प्रचाल्य प्रजा रक्षणीया ॥६॥ मोक्षमूलरोक्तिः। हे मनुष्या युष्माकं मध्ये महान् कोस्ति यूयं कंपयितार आकाशपृथिव्योः। यदा यूयं धारितवस्त्रप्रान्तकम्पनवत् तान् कम्पयत। अन्तशब्दार्थं सायणाचार्योक्तं न स्वीकुर्वे किंतु विलसनाख्यादिभिरुक्तमित्यशुद्धमिति। कुतः। अत्रोपमालंकारेण यथा राजपुरुषाः शत्रूनितरे मनुष्यास्तृणकाष्ठादिकं च गृहीत्वा कम्पयन्ति तथा वायवोऽग्निपृथिव्यादिकं गृहीत्वा कम्पयन्तीत्यर्थस्य विदुषां सकाशान्निश्चयः कार्य इत्युक्तत्वात्। यथा सायणाचार्येण कृतोर्थो व्यर्थोस्ति तथैव मोक्षमूलरोक्तोऽस्तीति विजानीमः ॥६॥
सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - भावार्थः
भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जसा एखादा बलवान मनुष्य निर्बल माणसांच्या केसांना धरून हलवितो व जसे वायू सर्व गोलांना ग्रहण करून चलायमान करतो व आपले क्षेत्र काबीज करतो तसेच सर्व शत्रूंना कंपित करून विद्वान राजपुरुषांनी त्यांच्यावर कब्जा करून प्रजेचे रक्षण करावे. ॥ ६ ॥
सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - पादटिप्पनी
टिप्पणी: मोक्षमूलर साहेबांचा अर्थ असा आहे की, हे माणसांनो ! तुमच्यामध्ये मोठे कोण आहे? तुम्ही आकाश किंवा पृथ्वीला कंपित करणारे आहात. तुम्ही धारण केलेल्या वस्त्राचे टोक कंपित होत असल्यासारखे त्यांना कंपित करता. सायणाचार्यांनी सांगितलेल्या अन्त शब्दाचा अर्थ मी स्वीकारीत नाही; परंतु विल्सन इत्यादींनी सांगितलेला स्वीकारतो. हे अशुद्ध व विपरीत आहे. कारण या मंत्रात उपमालंकार आहे. जसे राजपुरुष शत्रूंना व इतर माणसे तृणकाष्ठाला कंपित करतात तसे वायूही आहेत. या अर्थाचा विद्वानांच्या साह्याने निश्चय केला पाहिजे. या प्रकारच्या व्याख्येने जसा सायणाचार्यांनी केलेला अर्थ व्यर्थ आहे तसेच मोक्षमूलर साहेबांचा केलेला अर्थ अनर्थ आहे, हे आम्ही सर्व जाणतो. ॥ ६ ॥
07 नि वो - गायत्री
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
नि वो॒ यामा॑य॒ मानु॑षो द॒ध्र उ॒ग्राय॑ म॒न्यवे॑ ।
जिही॑त॒ पर्व॑तो गि॒रिः ॥
मूलम् ...{Loading}...
नि वो॒ यामा॑य॒ मानु॑षो द॒ध्र उ॒ग्राय॑ म॒न्यवे॑ ।
जिही॑त॒ पर्व॑तो गि॒रिः ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
अधिमन्त्रम् - sa
- देवता - मरुतः
- ऋषिः - कण्वो घौरः
- छन्दः - गायत्री
Thomson & Solcum
नि꣡ वो या꣡माय मा꣡नुषो
दध्र꣡ उग्रा꣡य मन्य꣡वे
जि꣡हीत प꣡र्वतो गिरिः꣡
Vedaweb annotation
Strata
Strophic
Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
Morph
mā́nuṣaḥ ← mā́nuṣa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}
ní ← ní (invariable)
{}
vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}
yā́māya ← yā́ma- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}
dadhré ← √dhr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}
manyáve ← manyú- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}
ugrā́ya ← ugrá- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}
giríḥ ← girí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}
jíhīta ← √hā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:MED}
párvataḥ ← párvata- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}
पद-पाठः
नि । वः॒ । यामा॑य । मानु॑षः । द॒ध्रे । उ॒ग्राय॑ । म॒न्यवे॑ ।
जिही॑त । पर्व॑तः । गि॒रिः ॥
Hellwig Grammar
- ni
- [adverb]
- “back; down.”
- vo ← vaḥ ← tvad
- [noun], genitive, plural
- “you.”
- yāmāya ← yāma
- [noun], dative, singular, masculine
- “prahara; watch; travel; path.”
- mānuṣo ← mānuṣaḥ ← mānuṣa
- [noun], nominative, singular, masculine
- “man; man.”
- dadhra ← dadhre ← dhṛ
- [verb], singular, Perfect indicative
- “keep; put; hold; assume; wear; take; promise; stay; exist; hold; begin; dip.”
- ugrāya ← ugra
- [noun], dative, singular, masculine
- “powerful; awful; dangerous; intense; mighty; potent; colicky; atrocious.”
- manyave ← manyu
- [noun], dative, singular, masculine
- “anger; fury; rage; wrath.”
- jihīta ← hā
- [verb], singular, Present injunctive
- “move over; yield; give way.”
- parvato ← parvataḥ ← parvata
- [noun], nominative, singular, masculine
- “mountain; Parvata; parvata [word]; Parvata; Parvata; rock; height.”
- giriḥ ← giri
- [noun], nominative, singular, masculine
- “mountain; adri; rock; giri [word]; hill; śilājatu.”
सायण-भाष्यम्
हे मरुतः वः युष्माकं यामाय गमनार्थं मानुषः गृहस्वामी कश्चिन्मनुजः नि दध्रे गृहदार्ढ्यार्थं दृढं स्तम्भं निक्षिप्तवान् । भवदीयगमनेन चालितं गृहं पतिष्यतीति भीत्या तन्निवारणाय दृढस्तम्भप्रक्षेपः । कीदृशाय यामाय । उग्राय तीव्राय मन्यवे चालनार्थमभिमन्यमानाय । युज्यते हि भवद्गमनाद्भीतिः। यतो भवद्गत्या चालितः पर्वतः बहुविधपर्वयुक्तः गिरिः शिखरी जिहीत गच्छेत् ॥ मानुषः ।’ मनोर्जातावञ्यतौ षुक् च ’ ( पा. सू. ४. १. १६१ ) इति मनुशब्दात् अपत्यार्थे अञ् षुगागमश्च । ञ्नित्यादिर्नित्यम्’ इत्याद्युदात्तत्वम् । दध्रे । ‘ धृञ् अवस्थाने ’ इत्यस्य लिटि कित्त्वाद्गुणाभावे सति यणादेशः । प्रत्ययस्वरः । पादादित्वात् न निघातः । जिहीत । ‘ ओहाङ् गतौ । लिङि जुहोत्यादित्वात् शपः श्लुः । ‘ भृञामित्’ ( पा. सू. ७. ४. ७६ ) इति अभ्यासस्य इत्वम् । श्नाभ्यस्तयोरातः’ इति आकारलोपः । पर्ववान् पर्वतः । मत्वर्थीयः तप्रत्ययः ॥
Wilson
English translation:
“The house-holder, in dread of your fierce and violent approach, has plural nted a firm (buttress); for the many-ridged mountain is shattered (before you).”
Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya
Mānuṣo dadhre, the man has plural nted; mānuṣo is explained: gṛhasvāmī, the master of the house; dadhre is further explained: gṛhadāḍhyārtham dṛḍham stambham, a strong post to give stability to the dwelling
Jamison Brereton
The tribe of Manu crouches down before your journey, your formidable battle fury;
the mountain, the peak bends down—
Jamison Brereton Notes
With Geldner, I read ní with both clauses. For c (ní) … jíhīta, cf. VIII.7.2 ní párvatā ahāsata “The mountains have bent down.”
Griffith
At your approach man holds him down before the fury of your wrath:
The rugged-jointed mountain yields.
Geldner
Vor eurer Auffahrt weicht der Menschensohn, vor eurem gewaltigen Grimme; es duckt sich der Fels, der Berg.
Grassmann
Kein Mensch hält eurem Anlauf Stand, und eurem ungestümen Zorn Gibt nach auch der gewalt’ge Berg,
Elizarenkova
Перед вашим выездом падает ниц
Человек, перед (вашим) грозным гневом,
Оседает скала (и) гора.
अधिमन्त्रम् (VC)
- मरूतः
- कण्वो घौरः
- गायत्री
- षड्जः
दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः
फिर वे राजा और प्रजाजन कैसे होने चाहियें, इस विषय का उपदेश अगले मंत्र में किया है।
दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - हे प्रजासेना के मनुष्यो ! जिस सभापति राजा के भय से वायु के बल से (गिरिः) जल को रोकने गर्जना करनेवाले (पर्वतः) मेघ शत्रु लोग (जिहीत) भागते हैं वह (मानुषः) सभाध्यक्ष राजा (वः) तुम लोगों के (यामाय) यथार्थ व्यवहार चलाने और (मन्यवे) क्रोधरूप (उग्राय) तीव्र दण्ड देने के लिये राज्यव्यवस्था को (दध्रे) धारण कर सकता है ऐसा तुम लोग जानो ॥७॥
दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः
भावार्थभाषाः - इस मंत्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। हे प्रजा सेनास्थ मनुष्यों तुम लोगों के सब व्यवहार वायु के समान राजव्यवस्था ही से ठीक-२ चल सकते हैं और जब तुम लोग अपने नियमोपनियमों पर नहीं चलते हो तब तुम को सभाध्यक्ष राजा वायु के समान शीघ्र दण्ड देता है और जिसके भय से वायु से मेघों के समान शत्रुजन पलायमान होते हैं उसको तुम लोग पिता के समान जानो ॥७॥ मोक्षमूलर कहते हैं कि हे पवनों आपके आने से मनुष्य का पुत्र अपने आपही नम्र होता है तथा तुम्हारे क्रोध से डर के भागता है। यह उनका कथन व्यर्थ हैं, क्योंकि इस मंत्र में गिरि और पर्वत शब्द से मेघ का ग्रहण किया है। तथा मानुष शब्द का अर्थ धारण क्रिया का कर्त्ता है और न इस मंत्र में बालक के शिर के नमन होने का ग्रहण है। जैसा कि सायणाचार्य का अर्थ व्यर्थ है वैसा ही मोक्षमूलर का भी जानना चाहिये। वेद का करनेवाला ईश्वर ही है मनुष्य नहीं इतनी भी परीक्षा मोक्षमूलर साहिब ने नहीं की पुनः वेदार्थज्ञान की तो क्या ही कथा है ॥७॥
दयानन्द-सरस्वती (हि) - अन्वयः
अन्वय: पुनाराजप्रजाजनैः कथं भवितव्यमित्युपदिश्यते।
दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः
(नि) निश्चयार्थे (वः) युष्माकम् (यामाय) यथार्थव्यवहारप्रापणाय। अर्त्तिस्तुसु० उ० १।१३९#। इति याधातोर्मप्रत्ययः। (मानुषः) सभापतिर्मनुजः (दध्रे) धरति। अत्र लडर्थे लिट्। (उग्राय) तीव्रदण्डाय (मन्यवे) क्रोधरूपाय (जिहीत) स्वस्थानाच्चलति। अत्र लडर्थे लिङ्। (पर्वतः) मेघः (गिरिः) यो गिरति जलादिकं गृणाति महतः शब्दान् वा सः ॥७॥ #[वै० यं० मुद्रित द्वितीयावृत्तौ ‘१।१४०’ एषा संख्या वर्त्तते।]
दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - हे प्रजासेनास्था मनुष्या भवन्तो यस्य सेनापतेर्भयाद्वायोः सकाशाद्गिरिः पर्वत इव शत्रुगणो जिहीत पलायते स मानुषो वो युष्माकं यामाय मन्यव उग्राय च राज्यं दध्र इति विजानन्तु ॥७॥
दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः
भावार्थभाषाः - अत्र लुप्तोलंकारः। हे प्रजासेनास्था मनुष्याः युष्माकं सर्वे व्यवहारा राज्यव्यवस्थयैव वायुवद्व्यवस्थाप्यन्ते। स्वनियमविचलितेभ्यश्च युष्मभ्यं वायुरिवसभाध्यक्षो भृशं दण्डं दद्यात् यस्य भयाच्छत्रवश्च वायोर्मेघाइव प्रचलिता भवेयुस्तं पितृवन्मन्यध्वम् ॥७॥ मोक्षमूलरोक्तिः। हे वायवो युष्माकमागमनेन मनुष्यस्य पुत्रः स्वयमेव नम्रो भवति युष्माकं क्रोधात् पलायत, इति व्यर्थास्ति कुतोऽत्र गिरिपर्वतशब्दाभ्यां मेघो गृहीतोस्ति मानुषशब्दोर्थो निदध्रे इति क्रियायाः कर्त्तास्त्यतो नात्र बालकशिरो नमनस्य ग्रहणं यथा सायणाचार्यस्य व्यर्थोर्थः तथैव मोक्षमूलरस्यापीति वेद्यम्। यदि वेदकर्त्तेश्वर एव नैव मनुष्याः सन्तीत्येतावत्यपि मोक्षमूलरेण न स्वीकृतं तर्हि वेदार्थज्ञानस्य तु का कथा ॥७॥
सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - भावार्थः
भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. हे सैनिकांनो ! तुमचे सर्व व्यवहार वायूप्रमाणे राज्यव्यवस्थेनुसारच चालतात. जेव्हा तुम्ही आपल्या नियमोपनियमाप्रमाणे वागत नाही तेव्हा तुम्हाला सभाध्यक्ष राजा वायूप्रमाणे तात्काळ दंड देतो. वायूमुळे जसे मेघ पळतात तसे ज्याच्या भयाने शत्रू पळून जातात त्या राजाला तुम्ही पित्यासमान माना. ॥ ७ ॥
सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - पादटिप्पनी
टिप्पणी: मोक्षमूलर म्हणतात की, हे वायूंनो ! तुमच्या येण्या-जाण्याने माणसाचा पुत्र स्वतःच नम्र होतो व तुमच्या क्रोधाने, भयाने पळून जातो. हे त्यांचे कथन व्यर्थ आहे. कारण या मंत्रात गिरी व पर्वत या शब्दांनी मेघाचा अर्थ घेतलेला आहे व मानुष शब्दाचा अर्थ धारणक्रियेचा कर्ता आहे. या मंत्रात बालकाच्या मस्तकाला नमन होण्याचा अर्थ ग्रहण केलेला आहे. जसा सायणाचार्यांचा अर्थ व्यर्थ आहे तसाच मोक्षमूलरचाही आहे हे जाणले पाहिजे. वेदाचा कर्ता ईश्वरच आहे माणूस नाही. एवढीही परीक्षा मोक्षमूलर साहेबांनी केलेली नाही. पुन्हा वेदार्थज्ञानाची तर काय कथा! ॥ ७ ॥
08 येषामज्मेषु पृथिवी - गायत्री
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
येषा॒मज्मे॑षु पृथि॒वी जु॑जु॒र्वाँ इ॑व वि॒श्पतिः॑ ।
भि॒या यामे॑षु॒ रेज॑ते ॥
मूलम् ...{Loading}...
येषा॒मज्मे॑षु पृथि॒वी जु॑जु॒र्वाँ इ॑व वि॒श्पतिः॑ ।
भि॒या यामे॑षु॒ रेज॑ते ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
अधिमन्त्रम् - sa
- देवता - मरुतः
- ऋषिः - कण्वो घौरः
- छन्दः - गायत्री
Thomson & Solcum
ये꣡षाम् अ꣡ज्मेषु पृथिवी꣡
जुजुर्वाँ꣡ इव विश्प꣡तिः
भिया꣡ या꣡मेषु रे꣡जते
Vedaweb annotation
Strata
Strophic
Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
Morph
ájmeṣu ← ájma- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}
pr̥thivī́ ← pr̥thivī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}
yéṣām ← yá- (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:PL}
iva ← iva (invariable)
{}
jujurvā́n ← √jr̥̄- ~ jūr- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:ACT}
viśpátiḥ ← viśpáti- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}
bhiyā́ ← bhī́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}
réjate ← √rej- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}
yā́meṣu ← yā́ma- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}
पद-पाठः
येषा॑म् । अज्मे॑षु । पृ॒थि॒वी । जु॒जु॒र्वान्ऽइ॑व । वि॒श्पतिः॑ ।
भि॒या । यामे॑षु । रेज॑ते ॥
Hellwig Grammar
- yeṣām ← yad
- [noun], genitive, plural, masculine
- “who; which; yat [pronoun].”
- ajmeṣu ← ajma
- [noun], locative, plural, masculine
- “march.”
- pṛthivī
- [noun], nominative, singular, feminine
- “Earth; pṛthivī; floor; Earth; earth; pṛthivī [word]; land.”
- jujurvāṃ ← jṛ
- [verb noun], nominative, singular
- “jṛ; digest; age; cook; boil down; decay; decay; ripen.”
- iva
- [adverb]
- “like; as it were; somehow; just so.”
- viśpatiḥ ← viśpati
- [noun], nominative, singular, masculine
- “overlord; head.”
- bhiyā ← bhī
- [noun], instrumental, singular, feminine
- “fear; bhī; alarm.”
- yāmeṣu ← yāma
- [noun], locative, plural, masculine
- “prahara; watch; travel; path.”
- rejate ← rej
- [verb], singular, Present indikative
- “tremor; flicker.”
सायण-भाष्यम्
हे मरुतः येषां युष्माकं यामेषु गमनेषु अज्मेषु क्षेपकेषु सत्सु पृथिवी भूमिः रेजते कम्पते । तत्र दृष्टान्तः । जुजुर्वांइव विश्पतिः । यथा वयोहानिरोगादिना जीर्णः प्रजापालको राजा वैरिभयात् कम्पते तद्वत् ॥ अज्मेषु ।’ अज गतिक्षेपणयोः ‘। बहुलग्रहणात् औणादिको मन् । ‘ अजेर्व्यघञपोः ’ (पा. सू. २. ४. ५६ ) इति वीभावो न भवति, ‘वलादावार्धधातुके विकल्प इष्यते’ (का. २. ४. ५६. २) इति वचनात् । नित्त्वादाद्युदात्तत्वम् । जुजुर्वान् । ‘जुष् वयोहानौ’। लिटः क्वसुः । ‘बहुलं छन्दसि’ ( पा. सू. ७. १. १०३ ) इति उत्वम् । अभ्यासहलादिशेषौ । वस्वेकाजाद्धसाम्’ इति नियमात इडागमाभावः । ‘ ऋच्छत्यॄताम् ’ ( पा. सू. ७, ४, ११ ) इति गुणः, “ हलि च ’ इति दीर्घत्वं च ’ संज्ञापूर्वको विधिरनित्यः’ इति वचनात् न भवति । विशां पतिर्विश्पतिः । पत्यावैश्वर्ये’ इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरे प्राप्ते ’ परादिश्छन्दसि बहुलम् ’ इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम् । भिया । सावेकाचः० ’ इति विभक्तेरुदात्तत्वम् । यामेषु ।’ यम उपरमे ‘। भावे घञ् । ‘ कर्षात्वतो घञ:०’ इत्यन्तोदात्तत्वे प्राप्ते वृषादिषु पाठादाद्युदात्तत्वम् । रेजते । ‘रेजृ कम्पने ’ । अदुपदेशात् लसार्वधातुकानुदात्तत्वे धातुस्वरः । यद्वृत्तयोगादनिघातः ॥
Wilson
English translation:
“At whose impetuous approach, earth trembles like an enfeebled monarch through dread (of his enemies).”
Jamison Brereton
At whose drives, at whose journeys the earth, like a clanlord
grown old,
trembles in fear.
Griffith
They at whose racings forth the earth, like an age-weakened lord of men,
Trembles in terror on their ways.
Geldner
Bei deren Anläufen und Fahrten die Erde zittert wie ein alter Stammesfürst.
Grassmann
Bei deren Zügen, deren Fahrt die Erde zittert voller Furcht Gleich wie ein greiser Stammesherr.
Elizarenkova
От чьих путей (и) выездов
Дрожит от страха земля,
Как старый вождь племени…
अधिमन्त्रम् (VC)
- मरूतः
- कण्वो घौरः
- गायत्री
- षड्जः
दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः
फिर उन पवनों के योग से क्या होता है, इस विषय का उपदेश अगले मंत्र में किया है।
दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वान् लोगो ! (येषाम्) जिन पवनों के (अज्मेषु) पहुंचाने फेंकने आदि गुणों में (भिया) भय से (जुजुर्वानिव) जैसे वृद्धावस्था को प्राप्त हुआ (विश्पतिः) प्रजा की पालना करनेवाला राजा शत्रुओं से कम्पता है वैसे (पृथिवी) पृथिवी आदि लोक (यामेषु) अपने-२ चलने रूप परिधि मार्गों में (रेजते) चलायमान होते हैं ॥८॥
दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः
भावार्थभाषाः - इस मंत्र में उपमालङ्कार है। जैसे कोई राजा जीर्ण अवस्था को प्राप्त हुआ रोग वा शत्रुओं के भय से कम्पता है वैसे पवनों से सब प्रकार धारण किये हुए पृथिवी आदि लोक घूंमते हैं। और सूत्र के समान बंधे हुए वायु के विना किसी लोक की स्थिति वा भ्रमण का संभव कभी नहीं हो सकता ॥८॥ मोक्षमूलर साहिब का कथन कि जिन पवनों के दौड़नें में पृथिवी निर्बल राजा के समान भय से मार्गों में कम्पित होती है। संस्कृत की रीति से यह बड़ा दोष है कि जो स्त्रीलिङ्ग उपमेय के साथ पुल्लिङ्ग वाची उपमान दिया है। सो यह मौक्षमू० का कथन मिथ्या है क्योंकि वायु के योग ही से पृथिवी के धारण वा भ्रमण का संभव होकर वायु के भीषण ही से पृथिवी आदि लोकों के स्वरूप की स्थिति होती है तथा यह लिङ्ग व्यत्यय से उपमालङ्कार में दोष नहीं हो सकता, जैसे मनुष्य के तुल्य वायु और वायु के समान मन चलता है, श्येनपक्षी के समान मेना, स्त्री के समान पुरुष वा पुरुष के समान स्त्री, हाथी के समान भैंसी वा हथिनी के समान, चंद्रमा के समान मुख, सूर्य प्रकाश के समान राजनीति, इस प्रकार उपमालङ्कार में लिङ्ग भेद से कोई भी दोष नहीं आ-सकता ॥८॥
दयानन्द-सरस्वती (हि) - अन्वयः
अन्वय: पुनस्तेषां योगेन किं भवतीत्युपदिश्यते।
दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः
(येषाम्) महताम् (अज्मेषु) प्रापकक्षेपकादिगुणेषु सत्सु (पृथिवी) भूः (जुजुर्वान् इव) यथा वृद्धावस्थां प्राप्तो मनुष्यः। जॄष वयोहानावित्यस्मात् क्वसुः। #बहुलं छन्दसि इत्युत्वम्। वा छन्दसि सर्वेविधयो भवन्तीति हलि च इति दीर्घो न। (विश्पतिः) विशां प्रजानां पालको राजा (भिया) भयेन (यामेषु) स्वस्वगमनरूपमार्गेषु (रेजते) कम्पते चलति ॥८॥ #[अ० ७।१।१०३।][अ० ८।२।७७।]
दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वांसो येषां मरुतामज्मेषु सत्सु भिया जुजुर्वानिव वृद्धो विश्पतिः पृथिव्यादिलोकसमूहो यामेषु रेजते कम्पते चलति तान् कार्य्येषु संप्रयुङ्ध्वम् ॥८॥
दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः
भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। यथा जीर्णावस्थां प्राप्तः कश्चिद्राजा रोगैः शत्रूणां भयेन वा कम्पते तथा वायुभिः सर्वतो धारितः पृथिवीलोकः स्वपरिधौ प्रतिक्षणं भ्रमति एवं सर्वे लोकाश्च। नहि सूत्रवद्वेष्टनेन वायुना विना कस्यचिल्लोकस्य स्थितर्भ्रमणं च संभवतीति ॥८॥ मोक्षमूलरोक्तिः ‘येषां मरुतां धावने पृथिवी निर्बलराजवद्भयेन मार्गेषु कम्पते, संस्कृतरीत्यायं महान् दोषो यत् स्त्रीलिङ्गोपमेयेन सह पुंल्लिङ्गोपमा न दीयत’ इत्यलीकास्ति कुतो वायोर्योगेनैव पृथिव्या धारणभ्रमणे संभूय तद्भीषणेनैव पृथिव्यादीनां लोकानां स्वरूपस्थितिर्भवति नायं लिङ्गव्यत्ययेनोपमालङ्कारे दोषो भवितुमर्हति। मनोवद्वायुर्गच्छति। वायुरिव मनो गच्छति। श्येनवन्मेना गच्छति। स्त्रीवत् पुरुषः पुरुषवत् स्त्री। हस्तीवन्महिषी हस्तिनीवद्वा। चन्द्रवन्मुखम्। सूर्यप्रकाश इव राजनीतिरित्यादिनास्य शोभनत्वात् ॥८॥
सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - भावार्थः
भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जसा एखादा राजा जीर्ण अवस्थेतील रोग किंवा शत्रू यांच्या भयाने कंपित होतो, भयभीत होतो. तसे वायूमुळे सर्व प्रकारे धारण केलेले पृथ्वी इत्यादी गोल फिरतात व सूत्रात बांधल्याप्रमाणे वायूशिवाय कोणत्याही गोलाची स्थिती किंवा भ्रमण कधी शक्य नाही. ॥ ८ ॥
सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - पादटिप्पनी
टिप्पणी: मोक्षमूलर साहेबांचे कथन आहे की, ज्या वायूच्या गतीने पृथ्वी निर्बल राजाप्रमाणे भयाने मार्गात कंपित होते. संस्कृतच्या रीतीने हा मोठा दोष आहे की, जे स्त्रीलिंग उपमेयाबरोबर पुल्लिंगवाची उपमान दिलेले आहे त्यामुळे मोक्षमूलरचे कथन मिथ्या आहे. कारण वायूच्या योगानेच पृथ्वीचे धारण किंवा भ्रमण शक्य होऊन वायूच्या भयंकरतेनेच पृथ्वी इत्यादीची स्थिती असते व या लिंगव्यत्ययाने उपमालंकारात दोष असू शकत नाही. जसा माणसासारखा वायू व वायूप्रमाणे मन चालते, श्येनपक्षाप्रमाणे मेना, स्त्रीप्रमाणे पुरुष किंवा पुरुषाप्रमाणे स्त्री, हत्तीप्रमाणे म्हैस किंवा हत्तीण, चंद्रासारखे मुख, सूर्यप्रकाशाप्रमाणे राजनीती, अशा प्रकारे उपमालंकारात लिंगभेदाने कोणताही दोष येऊ शकत नाही. ॥ ८ ॥
09 स्थिरं हि - गायत्री
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
स्थि॒रं हि जान॑मेषां॒ वयो॑ मा॒तुर्निरे॑तवे ।
यत्सी॒मनु॑ द्वि॒ता शवः॑ ॥
मूलम् ...{Loading}...
स्थि॒रं हि जान॑मेषां॒ वयो॑ मा॒तुर्निरे॑तवे ।
यत्सी॒मनु॑ द्वि॒ता शवः॑ ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
अधिमन्त्रम् - sa
- देवता - मरुतः
- ऋषिः - कण्वो घौरः
- छन्दः - गायत्री
Thomson & Solcum
स्थिरं꣡ हि꣡ जा꣡नम् एषां᳐
व꣡यो मातु꣡र् नि꣡रेतवे
य꣡त् सीम् अ꣡नु द्विता꣡ श꣡वः
Vedaweb annotation
Strata
Strophic
Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
Morph
eṣām ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:PL}
hí ← hí (invariable)
{}
jā́nam ← jā́na- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}
sthirám ← sthirá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}
mātúḥ ← mātár- (nominal stem)
{case:ABL, gender:F, number:SG}
níretave ← √i- 1 (root)
{case:DAT, number:SG}
váyaḥ ← váyas- 2 (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}
ánu ← ánu (invariable)
{}
dvitā́ ← dvitā́ (invariable)
{}
śávaḥ ← śávas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}
sīm ← sīm (invariable)
{}
yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}
पद-पाठः
स्थि॒रम् । हि । जान॑म् । ए॒षा॒म् । वयः॑ । मा॒तुः । निःऽए॑तवे ।
यत् । सी॒म् । अनु॑ । द्वि॒ता । शवः॑ ॥
Hellwig Grammar
- sthiraṃ ← sthiram ← sthira
- [noun], nominative, singular, neuter
- “firm; hard; lasting; calm; stable; immovable; firm; strong; sthira [word]; vegetable; potent; steadfast; durable; firm; trustworthy; trustworthy; diligent.”
- hi
- [adverb]
- “because; indeed; for; therefore; hi [word].”
- jānam ← jāna
- [noun], nominative, singular, neuter
- “birth.”
- eṣāṃ ← eṣām ← idam
- [noun], genitive, plural, masculine
- “this; he,she,it (pers. pron.); here.”
- vayo ← vayaḥ ← vayas
- [noun], nominative, singular, neuter
- “age; vigor; old age; strength; vayas [word]; aging; power; youth; food.”
- mātur ← mātuḥ ← mātṛ
- [noun], ablative, singular, feminine
- “mother; mātṛkā; mātṛ [word]; parent; Salvinia cucullata Roxb.; Citrullus colocynthis Schrad.; cow.”
- niretave ← niri ← √i
- [verb noun]
- “issue; exit.”
- yat
- [adverb]
- “once [when]; because; that; if; how.”
- sīm
- [adverb]
- anu
- [adverb]
- “subsequently; behind; along; towards; because.”
- dvitā
- [adverb]
- “again.”
- śavaḥ ← śavas
- [noun], nominative, singular, neuter
- “strength; power; superiority.”
सायण-भाष्यम्
एषां मरुतां जानं जन्मस्थानमाकाशं स्थिरं हि चलनरहितं खलु । मातुः मरुतां जननीस्थानीयादाकाशात् वयः पक्षिणः निरेतवे निर्गन्तुं समर्था भवन्तीति शेषः । तादृशादाकाशाद्भवज्जन्मेति मरुतां स्तुतिः। यत् यस्मात् कारणात् शवः भवदीयं बलम् अनुक्रमेण सीं सर्वतः द्विता द्वित्वेन द्यावापृथिव्योर्विभज्य वर्तते । अतो भवदीयं जानं स्थिरं हि इति पूर्वत्रान्वयः ॥ जानम् । जन्यतेऽस्मिन्निति जानमन्तरिक्षम् । अधिकरणे घञ् । एषाम् । इदमोऽन्वादेशे इति अशादेशोऽनुदात्तः । विभक्तिश्च सुप्त्वादनुदात्ता । न च ‘ ऊडिदम्’ इत्यादिना विभक्त्युदात्तत्वम् , अन्तोदात्तात् इदंशब्दात् तस्य विधानात् । निरेतवे। ‘ इण् गतौ । तुमर्थे सेसेन्’ इति तवेन्प्रत्ययः । तादौ च । इति गतेः प्रकृतिस्वरत्वम् ॥
Wilson
English translation:
“Stable is their birth plural ce, (the sky), yet the birds (are able) to issue from (the sphere of) their parent; for your strength is everywhere (divided between two–regions, or heaven and earth.”
Jamison Brereton
Because their birth was secure, (they had) the energy to come out from their mother,
the power that now as before follows them.
Jamison Brereton Notes
The syntactic structure of this verse is not clear, in great part because it contains no finite verbs, and most tr. leave the structure undefined. In my interpr. pāda a is a causal clause dependent on the main clause of pāda b, with yát … śávaḥ in the relative clause of pāda c coreferential with the váyaḥ of b. The point is that at the point of birth, in a stable situation (a), the Maruts had the strength to leave their mother’s womb on their own (nír √i is a lexeme specialized for birth contexts; cf., e.g., IV.18.2, V.78.9) (b), and that same strength remains with them (c).
I construe ánu with preceding sīm (“follows them”); cf. I.141.9.
Griffith
Strong is their birth: vigour have they to issue from their Mother; strength,
Yea, even twice enough, is theirs.
Geldner
Denn unnachgiebig ist ihre Geburt, ihre Kraft aus der Mutter herauszukommen, wonach ihre Macht doppelt so groß wird.
Grassmann
Stark war ihr Ursprung, ihre Kraft, zu dringen aus der Mutter Schooss, Und dann ward zwiefach ihre Kraft.
Elizarenkova
Ведь мощно их рождение,
Жизненная сила, (заставляющая их) выйти из матери, -
Потому что (их) могущество (следует) сразу же за (их рождением).
अधिमन्त्रम् (VC)
- मरूतः
- कण्वो घौरः
- निचृद्गायत्री
- षड्जः
दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः
फिर वे वायु कैसे गुणवाले हैं, इस विषय का उपदेश अगले मंत्र में किया है।
दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! (एषाम्) इन (वायूनाम्) पवनों का (यत्) जो (स्थिरम्) निश्चल (जानम्) जन्मस्थान आकाश (शवः) बल और जिस में (द्विता) शब्द और स्पर्श गुण का योग है जिसके आश्रय से (वयः) पक्षी (मातुः) अन्तरिक्ष के बीच में (सीम्) सब प्रकार (निरेतवे) निरन्तर जाने आने को समर्थ होते हैं उन वायुओं को आप लोग (अनु) पश्चात् विशेषता से जानिये ॥९॥
दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः
भावार्थभाषाः - ये कार्यरूप पवन आकाश में उत्पन्न होकर इधर उधर जाते-आते हैं, जहां अवकाश है वहां जिनके सब प्रकार गमन का संभव होता और जिनकी अनुकूलता से सब प्राणी जीवन को प्राप्त होकर बलवाले होते हैं उन को युक्ति के साथ तुम लोग सेवन किया करो ॥९॥ मोक्षमूलर की उक्ति है कि सत्य ही है कि पवनों की उत्पत्ति बलवाली तथा उनका सामर्थ्य आकाश से आता है उनका सामर्थ्य द्विगुण वा पुष्कल है। सो यह निष्प्रयोजन है क्योंकि सब द्रव्यों की उत्पत्ति अपने-२ कारण के अनुकूल बलवाली होती है उनके कार्यों में कारण के गुण आते ही हैं और वयः शब्द से पक्षियों का ग्रहण है ॥९॥
दयानन्द-सरस्वती (हि) - अन्वयः
अन्वय: पुनस्ते वायवः कीदृशगुणाः सन्तीत्युपदिश्यते।
दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः
(स्थिरम्) गमनरहितम् (हि) खलु (जानम्) जायते यस्मात्तदाकाशम्। अत्र जनधातोर्धञ् स्वरव्यत्ययेनाद्युदात्तत्वम्। सायणाचार्येणेदं जनिवध्योरित्यादीनामबोधादुपेक्षितम् (एषाम्) वायूनाम् (वयः) पक्षिणः (मातुः) अन्तरिक्षस्य मध्ये (निरेतवे) निरन्तरमेतुं गन्तुम् (यत्) (सीम्) सर्वतः (अनु) अनुक्रमेण (द्विता) द्वयोः शब्दस्पर्शयोर्गुणयोर्भावः (शवः) बलम्। शव इति बलनामसु पठितम्। निघं० २।९। ॥९॥
दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्या एषां यत् स्थिरं जानं शवो बलं द्विता वर्त्तते यदाश्रित्य वयः पक्षिणो मातुरन्तरिक्षस्य मध्ये सीं निरेतवे शक्नुवन्ति तान् भवन्तोऽनुविजानन्तु ॥९॥
दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः
भावार्थभाषाः - य इमे कार्यवायव आकाशादुत्पद्येतस्ततो गच्छन्त्यागच्छन्ति यत्र यत्रावकाशस्तत्र तत्र येषां सर्वतो गमनं संभवति। सर्वे प्राणिनो याननुजीवनं प्राप्य बलवन्तो भवन्ति तान् युक्त्या यूयं सेवध्वम् ॥९॥ मोक्षमूलरोक्तिः। सत्यमेव वायूनामुत्पत्तिस्तेषां सामर्थ्यं मातुः सकाशादागच्छत्येतेषां सामर्थ्यं द्विगुणं चास्तीति निष्प्रयोजनास्येयं व्याख्याऽस्ति। कुतः सर्वेषां द्रव्याणामुत्पत्तिः स्वस्वकारणानुकूलत्वेन बलवती जायते तेषां कार्याणां मध्ये कारणगुणा आगच्छन्त्येव वयःशब्देन किल पक्षिणो ग्रहणमस्तीत्यतः ॥९॥
सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - भावार्थः
भावार्थभाषाः - हे कार्यरूप वायू आकाशात उत्पन्न होऊन इकडे-तिकडे जातात-येतात. जेथे आकाश आहे तेथे ज्यांचे सर्व प्रकारे गमन शक्य होते व ज्यांच्या अनुकूलतेने सर्व प्राणी जीवन प्राप्त करून बलवान होतात. त्यांना तुम्ही युक्तीने सेवन करा.
सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - पादटिप्पनी
टिप्पणी: मोक्षमूलरची उक्ती सत्यच आहे की, वायूची उत्पत्ती बल देणारी असून त्यांचे सामर्थ्य आकाशातून येते. त्यांचे सामर्थ्य द्विगुण अथवा पुष्कळ आहे. त्यामुळे हे निष्प्रयोजन आहे, कारण सर्व द्रव्यांची उत्पत्ती आपापल्या कारणानुकूल बल देणारी असते. त्यांच्या कार्यात कारणाचे गुण येतात व वयः शब्दाने पक्ष्याचे ग्रहण होते. ॥ ९ ॥
10 उदु त्ये - गायत्री
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
उदु॒ त्ये सू॒नवो॒ गिरः॒ काष्ठा॒ अज्मे॑ष्वत्नत ।
वा॒श्रा अ॑भि॒ज्ञु यात॑वे ॥
मूलम् ...{Loading}...
उदु॒ त्ये सू॒नवो॒ गिरः॒ काष्ठा॒ अज्मे॑ष्वत्नत ।
वा॒श्रा अ॑भि॒ज्ञु यात॑वे ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
अधिमन्त्रम् - sa
- देवता - मरुतः
- ऋषिः - कण्वो घौरः
- छन्दः - गायत्री
Thomson & Solcum
उ꣡द् उ त्ये꣡ सून꣡वो गि꣡रः
का꣡ष्ठा अ꣡ज्मेषु अत्नत
वाश्रा꣡ अभिज्ञु꣡ या꣡तवे
Vedaweb annotation
Strata
Strophic
Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
Morph
gíraḥ ← gír- ~ gīr- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}
sūnávaḥ ← sūnú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}
tyé ← syá- ~ tyá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}
u ← u (invariable)
{}
út ← út (invariable)
{}
ájmeṣu ← ájma- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}
atnata ← √tan- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:MED}
kā́ṣṭhāḥ ← kā́ṣṭhā- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}
abhijñú ← abhijñú (invariable)
{}
vāśrā́ḥ ← vāśrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}
yā́tave ← √yā- 1 (root)
{case:DAT, number:SG}
पद-पाठः
उत् । ऊं॒ इति॑ । त्ये । सू॒नवः॑ । गिरः॑ । काष्ठाः॑ । अज्मे॑षु । अ॒त्न॒त॒ ।
वा॒श्राः । अ॒भि॒ऽज्ञु । यात॑वे ॥
Hellwig Grammar
- ud
- [adverb]
- “up.”
- u
- [adverb]
- “ukāra; besides; now; indeed; u.”
- tye ← tya
- [noun], nominative, plural, masculine
- “that.”
- sūnavo ← sūnavaḥ ← sūnu
- [noun], nominative, plural, masculine
- “son; offspring.”
- giraḥ ← gir
- [noun], accusative, plural, feminine
- “hymn; praise; voice; words; invocation; command; statement; cry; language.”
- kāṣṭhā ← kāṣṭhāḥ ← kāṣṭhā
- [noun], accusative, plural, feminine
- “kāṣṭhā; quarter; body of water.”
- ajmeṣv ← ajmeṣu ← ajma
- [noun], locative, plural, masculine
- “march.”
- atnata ← tan
- [verb], plural, Root aorist (Ind.)
- “expand; perform; cause; increase; write; spread; produce; spread; speak; propagate.”
- vāśrā ← vāśrāḥ ← vāśra
- [noun], nominative, plural, masculine
- abhijñu
- [adverb]
- yātave ← yā
- [verb noun]
- “go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”
सायण-भाष्यम्
त्ये पूर्वप्रकृताः गिरः सूनवः वाच उत्पादका मरुतः । वायवो हि ताल्वौष्ठादिषु संचरन्तो वाचमुत्पादयन्ति । अज्मेषु स्वकीयेषु गमनेषु सत्सु काष्ठाः अपः । ‘ आपोऽपि काष्ठा उच्यन्ते क्रान्त्वा स्थिता भवन्ति’ ( निरु. २. १५) इति यास्कः। उदु उत्कर्षेणैव अत्नत अतनिषत विस्तारितवन्तः । उदकं विस्तार्य तत्पानार्थं वाश्राः हम्भारोपेता गाः अभिज्ञु जान्वाभिमुख्यं यथा भवति तथा यातवे गन्तुं प्रेरितवन्त इति शेषः ॥ सूनवः । ‘ षू प्रेरणे’ । ‘सुवः कित्’ ( उ. सू. ३. ३१५) इति नुप्रत्ययः । कित्त्वाद्गुणाभावः । अत्नत । तनु विस्तारे ‘। लङि झस्य अदादेशे ‘बहुलं छन्दसि ’ इति विकरणस्य लुक् । ‘ तनिपत्योश्छन्दसि ’ ( पा. सू. ६. ४. ९९ ) इति उपधालोपः । अडागमः । अभिज्ञु । अभिगते जानुनी यस्य तदभिज्ञु ।’ प्रसंभ्यां जानुनोर्ज्ञुः ’ ( पा. सू.५. ४. १२९ ) इति व्यत्ययेनाभिपूर्वस्यापि जानुशब्दस्य ज्ञुशब्दादेशः समासान्तः। यातवे । ’ तुमर्थे सेसेन्°’ इति तवेन्प्रत्ययः । नित्त्वादाद्युदात्तत्वम् ॥ ॥ १३ ॥
Wilson
English translation:
“They are the genitive rations of speech; they spread out the waters in their courses; they urge the lowing (cattle) to enter (the water) up to their knees (to drink).”
Jamison Brereton
And these sons (of Rudra) have erected their songs (like) race-course posts on their drives,
bellowing and bending their knees for their journey.
Jamison Brereton Notes
The standard tr. separate pādas a and b and supply a verb with the former (e.g., Geldner “stimmen”) with no obvious source. I prefer to take the two pādas together and take kā́ṣṭhāḥ as an unmarked simile: “their songs (like) race-course posts.” The lexeme úd √tan then has the meaning ‘stretch upward, erect’; this is the only finite form of the idiom in the RV (or, it seems, anywhere), which is mostly attested in the frozen adjective uttāná- ‘stretching upward, stretching out’.
Why their knees are bent is a matter of speculation, but it probably refers to a crouching position suitable for driving (cf. VIII.92.3).
Griffith
And these, the Sons, the Singers, in their racings have enlarged the bounds,
So that the kine must walk knee-deep.
Geldner
Diese Söhne des Rudra stimmen ihre Loblieder an. Sie haben bei ihren Anläufen die Ziele weit gesteckt, um brüllend, in die Knie sich legend zu laufen.
Grassmann
Ausdehnte weithin ihre Bahn der hochberühmten Söhne Schar, Knietief zu wandeln durch die Flut.
Elizarenkova
Эти самые сыны (Рудры) за(певают) песни.
На своих путях они (еще дальше) отодвинули границы,
Чтобы, ревя, мчаться, выбрасывая вперед колени.
अधिमन्त्रम् (VC)
- मरूतः
- कण्वो घौरः
- पिपीलिकामध्यानिचृद्गायत्री
- षड्जः
दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः
फिर वे कैसे काम करें, इस विषय का उपदेश अगले मंत्र में किया है।
दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - हे राज प्रजा के मनुष्यो ! आप लोग (त्ये) वे अन्तरिक्ष में रहने वा (सूनवः) प्राणियों के गर्भ छुड़ानेवाले पवन (अभिज्ञु) जिनकी सन्मुख जंघा हों (वाश्राः) उन शब्द करती वा बछड़ों को सब प्रकार प्राप्त होती हुई गौओं के समान (गिरः) वाणी वा (काष्ठाः) दिशाओं से (अज्मेषु) जाने के मार्गों में (उ) और (यातवे) प्राप्त होने को विस्तार करते हुओं के समान सुख का (उत् अत्नत) अच्छे प्रकार विस्तार कीजिये ॥१०॥
दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः
भावार्थभाषाः - इस मंत्र में लुप्तोपमालङ्कार है। राजा और प्रजा के मनुष्यों को चाहिये कि जैसे ये वायु ही वाणी और जलों को चलाकर विस्तृत करके अच्छे प्रकार शब्दों को श्रवण कराते हुए जाना-आना जन्म वृद्धि और नाश के हेतु हैं वैसे ही शुभाशुभ कर्मों का अनुष्ठान सुख-दुःख का निमित्त है ॥१०॥ मोक्षमूलर की उक्ति है कि जो गान करनेवाले पुत्र अपनी गति में गौओं के स्थानों को विस्तारयुक्त लम्बे करते हैं तथा गौ जांघ के बल से आती हैं। सो यह व्यर्थ है क्योंकि इस मंत्र में सूनु शब्द से प्रिय वाणी को उच्चारण करते हुए बालक ग्रहण किये हैं जैसे गौ बछड़ों को चाटने के लिये पृथिवी में जंघाओं को स्थापन करके सुखयुक्त होती है इस प्रकार विवक्षा के होने से ॥१०॥ यह तेरहवां वर्ग समाप्त हुआ ॥१३॥
दयानन्द-सरस्वती (हि) - अन्वयः
अन्वय: पुनस्ते कीदृशं कर्म कर्युरित्युपदिश्यते।
दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः
(उत्) उत्कृष्टार्थे (उ) वितर्के (त्ये) परोक्षाः (सूनवः) ये प्राणिगर्भान् विमोचयन्ति। (गिरः) वाचः (काष्ठाः) दिशः। काष्ठा इति दिङ्नामसु पठितम्। निघं० १।६। (अज्मेषु) गमनाऽधिकरणेषु मार्गेषु (अत्नत) तन्वते। अत्र लडर्थे लुङ्। बहुलं छन्दसि इति विकरणाभावः। तनिपत्योश्छन्दसि। अ० ६।४।९९। अनेनोपधालोपः। (वाश्राः) यथा शब्दायमाना गावो वत्सानभितो गच्छन्ति तथा (अभिज्ञु) अभिगते जानुनी यासां ताः। अत्र अध्वयं विभक्ति०। अ० २।१।६। इति योगपद्यार्थे समासः। वा छन्दास सर्वे विधयो भवन्ति इति समासान्तो ज्ञुरादेशश्च (यातवे) यातुम्। अत्र तुमर्थे तवेन् प्रत्ययः ॥१०॥
दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - हे राजप्रजाजना भवन्तस्त्ये तेऽन्तरिक्षस्थास्सूनवो वायव अभिज्ञु वाश्रा इव गिरः काष्ठा अज्मेषु उ यातवे यातुं तन्वन्तीव सुखमुद् अत्नत तन्वन्तु ॥१०॥
दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः
भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। राजप्रजाजनैर्यथेमे वायव एव वाचो जलानि च चालयित्वा विस्तार्य शब्दानाश्रावयन्तो गमनागमनजन्मवृद्धिक्षयहेतवः सन्ति तथैतैः शुभकर्माण्यनुष्ठेयानि ॥१०॥ मोक्षमूलरोक्तिः। ये गायनाः पुत्राः स्वगतौ गोष्ठानानि विस्तीर्णानि लम्बीभूतानि कुर्वन्ति गावो जानुबलेनागच्छन्निति व्यर्थास्ति कुतः। अत्र सूनुशब्देन प्रियां वाचमुच्चारयन्तो बालका गृह्यन्ते। यथा गावो वत्सलेहनार्थं पृथिव्यां जानुनी स्थापयित्वा सुखयन्ति तथा वायवोऽपीति विवक्षितत्वात् ॥१०॥ त्रयोदशो वर्गः समाप्तः ॥१३॥
सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - भावार्थः
भावार्थभाषाः - या मंत्रात लुप्तोपमालंकार आहे. राजा व प्रजा यांनी जाणले पाहिजे की, जसे हे वायूच वाणी व जलाला विस्तारित करून चांगल्या प्रकारे शब्दांचे श्रवण करवितात व जाणे-येणे, जन्म, वृद्धी व नाशाचा हेतू आहेत. तसेच शुभाशुभ कर्मांचे अनुष्ठान सुखदुःखाचे निमित्त आहे. ॥
सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - पादटिप्पनी
टिप्पणी: मोक्षमूलरची उक्ती आहे की, गान गाणारे पुत्र आपल्या गतीत गाईंच्या ठिकाणांना विस्तारयुक्त करतात व गाई जांघेच्या बलाने येतात. त्यामुळे हे व्यर्थ आहे की, या मंत्रात ‘सूनु’ शब्दाने प्रिय वाणीचे उच्चारण करीत बालकांचे ग्रहण केलेले आहे. जसे गाय वासराला चाटण्यासाठी पृथ्वीवर जांघांना स्थापित करून सुखी होते या प्रकारची अभिलाषा असल्यामुळे. ॥ १० ॥
11 त्यं चिद्घा - गायत्री
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
त्यं चि॑द्घा दी॒र्घं पृ॒थुं मि॒हो नपा॑त॒ममृ॑ध्रम् ।
प्र च्या॑वयन्ति॒ याम॑भिः ॥
मूलम् ...{Loading}...
त्यं चि॑द्घा दी॒र्घं पृ॒थुं मि॒हो नपा॑त॒ममृ॑ध्रम् ।
प्र च्या॑वयन्ति॒ याम॑भिः ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
अधिमन्त्रम् - sa
- देवता - मरुतः
- ऋषिः - कण्वो घौरः
- छन्दः - गायत्री
Thomson & Solcum
तियं꣡ चिद् घा दीर्घ꣡म् पृथु꣡म्
मिहो꣡ न꣡पातम् अ꣡मृध्रम्
प्र꣡ च्यावयन्ति या꣡मभिः
Vedaweb annotation
Strata
Strophic
Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
Morph
cit ← cit (invariable)
{}
dīrghám ← dīrghá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}
gha ← gha (invariable)
{}
pr̥thúm ← pr̥thú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}
tyám ← syá- ~ tyá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}
ámr̥dhram ← ámr̥dhra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}
miháḥ ← míh- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}
nápātam ← nápat- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}
cyāvayanti ← √cyu- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}
prá ← prá (invariable)
{}
yā́mabhiḥ ← yā́man- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}
पद-पाठः
त्यम् । चि॒त् । घ॒ । दी॒र्घम् । पृ॒थुम् । मि॒हः । नपा॑तम् । अमृ॑ध्रम् ।
प्र । च्य॒व॒य॒न्ति॒ । याम॑ऽभिः ॥
Hellwig Grammar
- tyaṃ ← tyam ← tya
- [noun], accusative, singular, masculine
- “that.”
- cid ← cit
- [adverb]
- “even; indeed.”
- ghā ← gha
- [adverb]
- dīrgham ← dīrgha
- [noun], accusative, singular, masculine
- “long; long; long; large; far; deep; dīrgha [word].”
- pṛthum ← pṛthu
- [noun], accusative, singular, masculine
- “broad; wide; great; flat; pṛthu [word]; far.”
- miho ← mihaḥ ← mih
- [noun], genitive, singular, feminine
- “fog.”
- napātam ← napāt
- [noun], accusative, singular, masculine
- “grandson; nephew; napāt [word].”
- amṛdhram ← amṛdhra
- [noun], accusative, singular, masculine
- pra
- [adverb]
- “towards; ahead.”
- cyāvayanti ← cyāvay ← √cyu
- [verb], plural, Present indikative
- “chase away; remove; move.”
- yāmabhiḥ ← yāman
- [noun], instrumental, plural, neuter
- “expedition; path; expedition; arrival.”
सायण-भाष्यम्
त्यं चिद्ध प्रसिद्धो यो मेघस्तमपि मेघं यामभिः स्वकीयगमनैः प्र च्यावयन्ति मरुतः प्रकर्षेण गमयन्ति । कीदृशम् । दीर्घम् आयामोपेतं पृथुं तिर्यग्विस्तृतं मिहो नपातं सेचनीयस्य जलस्य न पातयितारं वृष्टिमकुर्वन्तमित्यर्थः। अमृध्रं केनाप्यहिंस्यम् ॥ घ। ऋचि तुनुघ’ इत्यादिना दीर्घः । मिहः । ‘ मिह सेचने ‘। मेहति सिञ्चतीति मिट् वृष्टिः । ‘ क्विप् च ’ इति क्विप् । ‘ सावेकाचः° ’ इति विभक्तेरुदात्तत्वम् । नपातम् । न पातयतीति नपात् । । नभ्राण्नपात्” । इत्यादिना नञः प्रकृतिभावः । अव्ययपूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । अमृध्रम् । श्रुधु मृधु उन्दने ’ । मर्धति उदकेन उनत्तीति मृध्रः । बहुलवचनात् औणादिको रक्प्रत्ययः । नञ्समासे अव्ययपूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । यद्वा । संग्रामवाचिना मृधशब्देन हिंसा लक्ष्यते । मत्वर्थीयो रः । पूर्ववत् स्वरसमासौ । च्यावयन्ति ॥ ‘ च्युङ् गतौ ’ । णिचि वृद्ध्यावादेशौ । पदकाले ह्रस्वश्छान्दसः ॥
Wilson
English translation:
“They drive before them in their course, the long, vast, uninjurable, rain-retaining cloud.”
Jamison Brereton
Also this child of mist [=cloud]—long, wide, not negligible (in size)— do they stir forth with their journeys.
Jamison Brereton Notes
Although most tr. take the “child of mist” to be the rain, its physical description here (“long and wide”) makes better sense for a cloud.
ámṛdhra- normally means ‘not neglectful, not slighting’, but this doesn’t yield much sense here. I therefore take it in the passive sense ‘not (to be) neglected / slighted’; English “not negligible” provides a perfect idiomatic counterpart.
Griffith
Before them, on the ways they go, they drop this offspring of the cloud,
Long, broad, and inexhaustible.
Geldner
Selbst jenes lange breite Kind des Regengewölks, das nicht zurückstehen will, setzen sie durch ihre Fahrten in Bewegung.
Grassmann
Auf ihren Fahrten schütteln sie den langen, breiten Wolkensohn, Den unerschöpflichen hervor.
Elizarenkova
И даже этого длинного, широкого,
Неиссякающего сына грозовой тучи
Они колеблют при своих выездах.
अधिमन्त्रम् (VC)
- मरूतः
- कण्वो घौरः
- निचृद्गायत्री
- षड्जः
दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः
फिर ये राजपुरुष क्या करें, इस विषय का उपदेश अगले मंत्र में किया है।
दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - हे राजपुरुषो ! तुम लोग जैसे (मिहः) वर्षा जल से सींचनेवाले पवन (यामभिः) अपने जाने के मार्गों से (घ) ही (त्यम्) उस (नपातम्) जल को न गिराने और (अमृध्रम्) गीला न करनेवाले (पृथुम्) बड़े (चित्) भी (दीर्घम्) स्थूल मेघ को (प्रच्यावयन्ति) भूमि पर गिरा देते हैं वैसे शत्रुओं को गिरा के प्रजा को आनन्दित करो ॥११॥
दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः
भावार्थभाषाः - इस मंत्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। राजपुरुषों को चाहिये कि जैसे पवन ही मेघ के निमित्त बहुत जल को ऊपर पहुंचा कर परस्पर घिसने से बिजुली को उत्पन्न कर उसे न गिरने योग्य तथा न गीला करने और बड़े आकारवाले मेघ को भूमि में गिराते हैं वैसे ही धर्म विरोधी सब व्यवहारों को छोड़ें और छुड़ावें ॥११॥ मोक्षमूलर की उक्ति है कि वे पवन इस बहुत काल वर्षा कराते हुए अप्रतिबद्ध मेघ के निमित्त और मार्ग के ऊपर गिराने के लिये हैं यह कुछेक अशुद्ध हैं। क्योंकि (मिहः) यह पद पवनों का विशेषण है और इन्होंने मेघ का विशेषण किया है ॥११॥ सं० भा० के अनुसार-मेघ के मार्ग पर गिराने के निमित्त हैं। सं०
दयानन्द-सरस्वती (हि) - अन्वयः
अन्वय: पुनरेते किं कुर्युरित्युपदिश्यते।
दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः
(त्यम्) मेघम् (चित्) अपि (घ) एव। अत्र ऋचि तुनुघ इति दीर्घः। (दीर्घम्) स्थूलम् (पृथुम्) विस्तीर्णम् (मिहः) सेचनकर्त्तारः। अत्र इगुपधलक्षणः# कः प्रत्ययः। सुपां सुलुग् इति जसः स्थाने सुः। (नपातम्) यो न पातयति जलं तम्। अत्र *नभ्राण नपात् इति निपातनम् (अमृध्रम्) न मर्धते नोनत्ति तम्। अत्र नञ्पूर्वान्मृघधातोर्बाहुलकादौणादिकोरक् प्रत्ययः। (प्र) प्रकृष्टार्थे (च्यावयन्ति) पातयन्ति (यामभिः) यांत्यायान्ति यैस्तैः स्वकीयगमनागमनैः ॥११॥ #[इगुपधज्ञाप्रीकिरः कः। अ० ३।१।१३५। इत्यनेन सूत्रेण। सं०] *[न भ्राण न पान्नवेदा०। अ० ६।३।७५। इत्यनेन सूत्रेण। सं०]
दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - हे राजपुरुषा यूयं यथा मिहो वृष्ट्या सेचनकर्त्तारो मरुतो यामभिघैव नपातममृध्रं पृथुं दीर्घंत्यं चिदपि प्र च्यावयन्ति तथा शत्रून् प्रच्याव्य प्रजा आनन्दयत ॥११॥
दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः
भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। राजपुरुषैर्यथा मरुत एव मेघनिमित्तं पुष्कलं ज्वलमुपरि गमयित्वा परस्परं घर्षणेन विद्युतमुत्पाद्य तत्समूहमपतनशीलमतुन्दनीयं दीर्घावयवं मेघं भूमौ निपातयन्ति तथैव धर्मविरोधिनः सर्वव्यवहाराः प्रच्यावनीयाः ॥११॥ मोक्षमूलरोक्तिः। ते वायवोऽस्य दीर्घकालं वर्षतोऽप्रतिबद्धस्य मेघस्य निमित्तं सन्ति पातनाय मार्गस्योपरि। इति किंचिच्छुद्धास्ति। कुतः। मिह इति मरुतां विशेषणमस्त्यनेन मेघविशेषणं कृतमस्त्यतः ॥११॥
सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - भावार्थः
भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जसे वायूच मेघाचे निमित्त असून पुष्कळ जल वर घेऊन जातात व परस्पर घर्षणामुळे विद्युत उत्पन्न करून न पडण्यायोग्य व ओले न करण्यायोग्य अशा मोठ्या आकाराच्या मेघाला भूमीवर पाडतात तसे राजपुरुषांनी धर्मविरोधी सर्व व्यवहारांचा त्याग करावा व करवावा. ॥ ११ ॥
सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - पादटिप्पनी
टिप्पणी: मोक्षमूलरची उक्ती आहे की, ते वायू बराच काळ वृष्टी करवून न रोखता मेघाचे निमित्त व मार्गावर पाडण्यासाठी आहेत. हे काहीसे अशुद्ध आहे. कारण (मिहः) हे पद वायूचे विशेषण आहे व त्यांनी मेघाचे विशेषण दर्शविलेले आहे. ॥ ११ ॥
12 मरुतो यद्ध - गायत्री
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
मरु॑तो॒ यद्ध॑ वो॒ बलं॒ जनाँ॑ अचुच्यवीतन ।
गि॒रीँर॑चुच्यवीतन ॥
मूलम् ...{Loading}...
मरु॑तो॒ यद्ध॑ वो॒ बलं॒ जनाँ॑ अचुच्यवीतन ।
गि॒रीँर॑चुच्यवीतन ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
अधिमन्त्रम् - sa
- देवता - मरुतः
- ऋषिः - कण्वो घौरः
- छन्दः - गायत्री
Thomson & Solcum
म꣡रुतो य꣡द् ध वो ब꣡लं
ज꣡नाँ अचुच्यवीतन
गिरीँ꣡र् अचुच्यवीतन
Vedaweb annotation
Strata
Strophic
Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
Morph
bálam ← bála- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}
ha ← ha (invariable)
{}
márutaḥ ← marút- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}
vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}
yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}
acucyavītana ← √cyu- (root)
{number:PL, person:2, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}
jánān ← jána- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}
acucyavītana ← √cyu- (root)
{number:PL, person:2, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}
girī́n ← girí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}
पद-पाठः
मरु॑तः । यत् । ह॒ । वः॒ । बल॑म् । जना॑न् । अ॒चु॒च्य॒वी॒त॒न॒ ।
गि॒रीन् । अ॒चु॒च्य॒वी॒त॒न॒ ॥
Hellwig Grammar
- maruto ← marutaḥ ← marut
- [noun], vocative, plural, masculine
- “Marut; vāta; wind; Vayu.”
- yaddha ← yat ← yad
- [noun], nominative, singular, neuter
- “who; which; yat [pronoun].”
- yaddha ← ha
- [adverb]
- “indeed; ha [word].”
- vo ← vaḥ ← tvad
- [noun], genitive, plural
- “you.”
- balaṃ ← balam ← bala
- [noun], nominative, singular, neuter
- “strength; army; power; force; potency; vigor; Balarama; bala; violence; might; Shiva; bala [word]; myrrh; semen; reflex; bronze; influence; erection; potency; intensity.”
- janāṃ ← jana
- [noun], accusative, plural, masculine
- “people; national; man; relative; jan; Janaloka; person; jana [word]; man; attendant; Jana; foreigner; inhabitant; group.”
- acucyavītana ← cyu
- [verb], plural, Plusquamperfect
- “fall down; issue; shoot; ejaculate; deviate; banish; drop; dislodge; miss; deprive.”
- girīṃr ← giri
- [noun], accusative, plural, masculine
- “mountain; adri; rock; giri [word]; hill; śilājatu.”
- acucyavītana ← cyu
- [verb], plural, Plusquamperfect
- “fall down; issue; shoot; ejaculate; deviate; banish; drop; dislodge; miss; deprive.”
सायण-भाष्यम्
हे मरुतः यद्ध यस्मादेव कारणात् वः युष्माकं बलम् अस्ति अस्मादेव कारणात् जनान् प्राणिनः अचुच्यवीतन स्वस्वव्यापारेषु प्रेरयत । तथा गिरीन् मेघान् अचुच्यवीतन प्रेरयत ॥ मरुतः । आमन्त्रिताद्युदात्तत्वम् । अचुच्यवीतन । च्यवतेर्लङि व्यत्ययेन परस्मैपदम् । ‘तप्तनप्तनथनाश्च इति तस्य तनबादेशः। ‘ बहुलं छन्दसि ’ इति शपः श्लुः। ‘बहुलं छन्दसि’ (पा. सू. ७. ३.९७) इति ईडागमः । गुणावादेशौ । तिङ्ङतिङः’ इति निघातः । गिरीन् । दीर्घादटि समानपादे’ इति संहितायां नकारस्य रुत्वम् । अत्रानुनासिकः’ इति ईकारस्यानुनासिकः ॥
Wilson
English translation:
“Maruts, as you have vigour, invogorate mankind; give animation to the clouds.”
Jamison Brereton
O Maruts, since you have the strength, you have stirred up the peoples and stirred up the mountain-peaks.
Griffith
O Maruts, as your strength is great, so have ye cast men down on earth,
So have ye made the mountains fall.
Geldner
Ihr Marut, mit eurer Kraft habt ihr die Menschen erschüttet, habt ihr die Berge erschüttert.
Grassmann
Nach eurer Kraft, o Maruts, habt der Menschen Volk ihr aufgeregt, Habt ihr die Berge aufgeregt.
Elizarenkova
О Маруты, (та) сила, что у вас, –
(Ею) вы поколебали людей,
(Ею) вы поколебали горы.
अधिमन्त्रम् (VC)
- मरूतः
- कण्वो घौरः
- गायत्री
- षड्जः
दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः
फिर वे राजप्रजाजन वायु के समान कर्म करें, इस विषय का उपदेश अगले मंत्र में किया है।
दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - हे (मरुतः) पवनों के समान सेनाध्यक्षादि राजपुरुषो ! तुम लोग (यत्) जिस कारण (वः) तुम्हारा (ह) प्रसिद्ध (बलम्) सेना आदि दृढ़ बल है इसलिये जैसे वायु (गिरीन्) मेघों को (अचुच्यवीतन) इधर-उधर आकाश पृथिवी में घुमाया करते हैं वैसे (जनान्) प्रजा के मनुष्यों को (अचुच्यवीतन) अपने-२ उत्तम व्यवहारों में प्रेरित करो ॥१२॥
दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः
भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में लुप्तोपमालङ्कार है। सभाध्यक्षादि राजपुरुषों को चाहिये कि जैसे वायु मेघों को इधर-उधर घुमा के वर्षाते हैं वैसे ही प्रजा के सब मनुष्यों को न्याय की व्यवस्था से अपने-२ कर्मों में आलस्य छोड़ के सदा नियुक्त करते रहें ॥१२॥ मोक्षमूलर की उक्ति है। हे पवनो ऐसे बल के साथ जैसी आपकी शक्ति है और तुम पुरुष वा पर्वतों को पतन कराने के निमित्त हो सो यह अशुद्ध है, क्योंकि गिरि शब्द से इस मन्त्र में मेघ का ग्रहण है और जन* शब्द से सामान्य गति ¤वाले का ग्रहण है पतनमात्र का नहीं है ॥१२॥ सं० उ० के अनुसार पहाड़ों का नही। इतना और होना चाहिये। सं० *अर्थात् घन कर्मक अचुच्यवीतन शब्द से। सं० ¤वाली क्रिया का। सं०
दयानन्द-सरस्वती (हि) - अन्वयः
अन्वय: पुनस्ते वायुवत् कर्माणि कुर्युरित्युपदिश्यते।
दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः
(मरुतः) वायव इव सेनाध्यक्षादयः (यत्) यस्मात् (ह) प्रसिद्धम् (वः) युष्माकम् (बलम्) सेनादिकम् (जनान्) प्रजास्थान् मनुष्यान्। अत्र दीर्घादटि समानपादे। अ० ८।३।९। इति नकारस्य रुत्वम्। अत्रानुनासिक्? पूर्वस्य तु वा। अ० ८।३।२। इति पूर्वस्याऽनुनासिकः। भोभगोअघो०। अ० ८।३।१७। इति य लोपः*। (अचुच्यवीतन) प्रेरयन्ति अत्र लडर्थे लङ्। बहुलं छन्दसि इति शपः श्लुः। बहुलं छन्दसि इति ईडागमः। ¤तप्तनप्तनथनाश्च इति तनबादेशः। पुरुषव्यत्ययः। सायणाचार्येणेदं भ्रान्त्या लुङन्तं¶ व्याख्याय बहुलं छन्दसि इति शपः श्लुरिति सूत्रं योजितम्। तत्र च्लेरपवादत्वाच्छवेव नास्ति कुतः श्लुः कस्य लुक् तस्मादशुद्धमेव। (गिरीन्) मेघान्। गिरिरिति मेघनामसु पठितम्। निघं० १।१०। अत्र रुत्वाऽनुनासिकाविति पूर्ववत् (अचुच्यवीतन) आकाशे भूमौ च प्रापयन्ति। अस्य सिद्धिः पूर्ववत् अत्रान्तर्गतो ण्यर्थः ॥१२॥ *[इति यकारादेशः। लोपः शाकल्यस्य। अ० ८।३।१९। इत्यनेन च यकारलोपः।सं०] ¤[अ० ७।३।४५।] ¶[लुङन्तम्। सं०]
दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - हे मरुत इव वर्त्तमानाः सेनापत्यादयो यूयं यद्वो युष्माकं ह बलमस्ति तेन वायवो गिरीनचुच्यवीतनेव जनानचुच्यवीतन स्वस्वव्यवहारेषु प्रेरयत ॥१२॥
दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः
भावार्थभाषाः - अत्र लुप्तोपमालङ्कारः। सभाध्यक्षादिराजपुरुषैर्यथा वायवो मेघानितस्ततः प्रेरयन्ति तथैव सर्वे प्रजाजनाः स्वस्वकर्मसु न्यायव्यवस्थया सदैव निरालस्ये प्रेरणीयाः ॥१२॥ मोक्षमूलरोक्तिः। हे मरुत ईदृग्बलेन सह यादृशी शक्तिर्युष्माकमस्ति यूयं पुरुषाणां पातननिमित्तं स्थ पर्वतानां चेत्यशुद्धास्ति। कुतः। गिरिशब्देनात्र मेघस्य ग्रहणं न शैलानां #जनशब्देन सामान्यगतिमतो* ग्रहणं नतु पतनमात्रस्यातः ॥१२॥ #[ जनकर्मका च्युच्यवीतन शब्देन, इत्यर्थः। सं०] *[सामान्यगतिमत्याः क्रियायाः। सं०]
सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - भावार्थः
भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. वायू जसे मेघांना इकडेतिकडे फिरवून वृष्टी करवितात तसेच सभाध्यक्ष इत्यादी राजपुरुषांनी आळस सोडून प्रजेला न्यायव्यवस्थेने आपापल्या कर्मात सदैव नियुक्त करावे. ॥ १२ ॥
सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - पादटिप्पनी
टिप्पणी: मोक्षमूलरची उक्ती - हे वायूंनो ! अशा बलाबरोबर जशी तुमची शक्ती आहे व तुम्ही पुरुष किंवा पर्वताच्या पतनाचे निमित्त आहात हे अशुद्ध आहे. कारण गिरी शब्दाने या मंत्रात मेघाचा अर्थ ग्रहण केलेला आहे व जन शब्दाने सामान्य गती करणाऱ्याचा अर्थ ग्रहण केलेला आहे. पतनाचा नाही. ॥ १२ ॥
13 यद्ध यान्ति - गायत्री
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
यद्ध॒ यान्ति॑ म॒रुतः॒ सं ह॑ ब्रुव॒तेऽध्व॒न्ना ।
शृ॒णोति॒ कश्चि॑देषाम् ॥
मूलम् ...{Loading}...
यद्ध॒ यान्ति॑ म॒रुतः॒ सं ह॑ ब्रुव॒तेऽध्व॒न्ना ।
शृ॒णोति॒ कश्चि॑देषाम् ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
अधिमन्त्रम् - sa
- देवता - मरुतः
- ऋषिः - कण्वो घौरः
- छन्दः - गायत्री
Thomson & Solcum
य꣡द् ध या᳐꣡न्ति मरु꣡तः
सं꣡ ह ब्रुवते अ꣡ध्वन् आ꣡
शृणो꣡ति क꣡श् चिद् एषा᳐म्
Vedaweb annotation
Strata
Strophic
Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
Morph
ha ← ha (invariable)
{}
marútaḥ ← marút- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}
yā́nti ← √yā- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}
yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}
ā́ ← ā́ (invariable)
{}
ádhvan ← ádhvan- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}
bruvate ← √brū- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}
ha ← ha (invariable)
{}
sám ← sám (invariable)
{}
cit ← cit (invariable)
{}
eṣām ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:PL}
káḥ ← ká- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}
śr̥ṇóti ← √śru- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}
पद-पाठः
यत् । ह॒ । यान्ति॑ । म॒रुतः॑ । सम् । ह॒ । ब्रु॒व॒ते॒ । अध्व॑न् । आ ।
शृ॒णोति॑ । कः । चि॒त् । ए॒षा॒म् ॥
Hellwig Grammar
- yaddha ← yat
- [adverb]
- “once [when]; because; that; if; how.”
- yaddha ← ha
- [adverb]
- “indeed; ha [word].”
- yānti ← yā
- [verb], plural, Present indikative
- “go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”
- marutaḥ ← marut
- [noun], nominative, plural, masculine
- “Marut; vāta; wind; Vayu.”
- saṃ ← sam
- [adverb]
- “sam; together; together; saṃ.”
- ha
- [adverb]
- “indeed; ha [word].”
- bruvate ← brū
- [verb], plural, Present indikative
- “say; tell; describe; speak; state; answer; call; explain; address; proclaim; talk; talk; choose.”
- ‘dhvann ← adhvan
- [noun], locative, singular, masculine
- “way; journey; adhvan [word]; time; path; method; road; time; distance.”
- ā
- [adverb]
- “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”
- śṛṇoti ← śru
- [verb], singular, Present indikative
- “listen; come to know; hear; hear; listen; study; heed; learn.”
- kaścid ← kaścit
- [noun], nominative, singular, masculine
- “any(a); some(a); some(a); some(a); some(a).”
- eṣām ← idam
- [noun], genitive, plural, masculine
- “this; he,she,it (pers. pron.); here.”
सायण-भाष्यम्
यद्ध यदा खलु मरुतः यान्ति गच्छन्ति तदानीम् अध्वन्ना मार्गे सर्वतः सं ब्रुवते ह संभूय ध्वनिमवश्यं कुर्वन्ति । एषां मरुतां संबन्धिनं शब्दं कश्चित् यः कोऽपि शृणोति ॥ यान्ति । ‘ या प्रापणे ‘। अदादित्वात् शपो लुक् । ‘ झोऽन्तः’ इति अन्तादेशस्य उपदेशिवद्भावात् अन्तीत्येतदाद्युदात्तम् । धातुना सहैकादेश एकादेशस्वरः । यद्वृत्तयोगादनिघातः । ब्रुवते । ब्रूञ् व्यक्तायां वाचि’। झस्य अदादेशे कृते परत्वात् प्राप्तस्य गुणस्य ङित्त्वेन बाधितत्वात् उवङादेशः । अध्वन् । ‘ सुपां सुलुक् ’ इति सप्तम्या लुक् । शृणोति । तिपः पित्त्वादनुदात्तत्वे विकरणस्वरः ॥
Wilson
English translation:
“Wherever the Maruts pass, they fill the way with clamour; every one hears their (noise).”
Jamison Brereton
When the Maruts go driving, they keep talking with each other on the road:
anyone can hear them.
Jamison Brereton Notes
The mutual chatter of the Maruts on their journey refers of course to the thunder.
Griffith
The while the Maruts pass along, they talk together on the way:
Doth any hear them as they speak?
Geldner
Wenn die Marut ausfahren, so reden sie unterwegs zusammen; manch einer hört sie.
Grassmann
Wenn auf der Fahrt die Maruts sind, so plaudern auf dem Wege sie, und mancher mag sie hören dann.
Elizarenkova
А когда выезжают Маруты,
(Все) вместе они беседуют в пути.
Кое-кто их слышит.
अधिमन्त्रम् (VC)
- मरूतः
- कण्वो घौरः
- पादनिचृद्गायत्री
- षड्जः
दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः
फिर वे वायुओं से क्या-२ उपकार लेवें, इस विषय का उपदेश अगले मंत्र में किया है।
दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - जैसे (यत्) ये (मरुतः) पवन (यान्ति) जाते आते हैं वैसे (अध्वन्) विद्यामार्ग में कारीगर विद्वान् लोग (ह) स्पष्ट (समाब्रुवते) मिल के अच्छे प्रकार परस्पर उपदेश करते हैं और (एषाम्) इन वायुओं की विद्या को (कश्चित्) कोई विद्वान् पुरुष (शृणोति) सुनता और जानता है, सब साधारण पुरुष नहीं ॥१३॥
दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः
भावार्थभाषाः - इस वायु विद्या को कोई विद्वान् ही ठीक-२ जान सकता है जड़बुद्धि नहीं जान सकता ॥१३॥ मोक्षमूलर की उक्ति है कि जब निश्चय करके पवन परस्पर साथ-२ जाते वा अपने मार्गों के ऊपर बोलते हैं तब कोई मनुष्य क्या श्रवण करता है अर्थात् नहीं, यह अशुद्ध हैं क्योंकि पवनों का जड़त्व होने से वार्त्ता करना असम्भव है और कहनेवाले चेतन जीवों के बोलने में हेतु तो होते हैं* ॥१३॥ संस्कृत उक्ति के अनुसार (वचन सुनने के)। सं० *अर्थात् (ये पवन)। सं०
दयानन्द-सरस्वती (हि) - अन्वयः
अन्वय: पुनस्ते वायुभ्यः किं किमुपकुर्युरित्युपदिश्यते।
दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः
(यत्) ये (ह) स्फुटम् (यान्ति) गच्छन्ति (मरुतः) वायवः (सम्) संगमे (ह) प्रसिद्धम् (ब्रुवते) परस्परमुपदिशन्ति (अध्वन्) अध्वनि विद्यामार्गे। अत्र सुपांसुलुक् इति ङेर्लुक् (आ) समन्तात् (शृणोति) शब्दविद्यां गृह्णाति (कः) विद्वान् (चित्) अपि (एषाम्) मरुताम् ॥१३॥
दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - यथा यद्येत इमे मरुत इतस्ततो ह यान्त्यायान्ति तथाऽध्वन्विद्यामार्गे शिल्पिनो विद्वांसो ह समाब्रुवते एषां मरुतां विद्यां कश्चिदेव शृणोति विजानाति च न तु सर्वे ॥१३॥
दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः
भावार्थभाषाः - अस्य वायोर्विद्यां कश्चिद्विद्याक्रियाकुशल एव ज्ञातुं शक्नोति नेतरो जड़धीः ॥१३॥ मोक्षमूलरोक्तिः। यदा खलु मरुतः सह गच्छन्ति स्वमार्गाणामुपरि परस्परं वदन्ति। कश्चिन्मनुष्यः शृणोति किमित्यशुद्धास्ति। कुतः। मरुतां जडत्वेन परस्परं वार्त्ताकरणाऽसंभवात्। वक्तॄणां चेतनानां जीवानां वचनश्रवणहेतुत्वाश्च ॥१३॥
सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - भावार्थः
भावार्थभाषाः - या वायूविद्येला एखादा विद्वानच ठीक-ठीक जाणू शकतो. जड बुद्धी जाणू शकत नाही. ॥ १३ ॥
सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - पादटिप्पनी
टिप्पणी: मोक्षमूलरची उक्ती आहे की, जेव्हा निश्चय करून वायू परस्पर बरोबरच जातात किंवा आपल्या मार्गात आवाज करतात. तेव्हा एखादा माणूस काय ऐकतो, अर्थात नाही, हे अशुद्ध आहे. कारण वायू जड असल्यामुळे बोलणे अशक्य आहे व सांगणाऱ्या चेतन जीवाच्या बोलण्यात हेतू असतात. ॥ १३ ॥
14 प्र यात - गायत्री
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
प्र या॑त॒ शीभ॑मा॒शुभिः॒ सन्ति॒ कण्वे॑षु वो॒ दुवः॑ ।
तत्रो॒ षु मा॑दयाध्वै ॥
मूलम् ...{Loading}...
प्र या॑त॒ शीभ॑मा॒शुभिः॒ सन्ति॒ कण्वे॑षु वो॒ दुवः॑ ।
तत्रो॒ षु मा॑दयाध्वै ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
अधिमन्त्रम् - sa
- देवता - मरुतः
- ऋषिः - कण्वो घौरः
- छन्दः - गायत्री
Thomson & Solcum
प्र꣡ यात शी꣡भम् आशु꣡भिः
स꣡न्ति क꣡ण्वेषु वो दु꣡वः
त꣡त्रो षु꣡ मादयाधुवै
Vedaweb annotation
Strata
Strophic
Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
Morph
āśúbhiḥ ← āśú- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}
prá ← prá (invariable)
{}
śī́bham ← śī́bham (invariable)
{gender:N, number:SG}
yāta ← √yā- 1 (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}
dúvaḥ ← dúvas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}
káṇveṣu ← káṇva- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}
sánti ← √as- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}
vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}
mādayādhvai ← √mad- (root)
{number:PL, person:2, mood:SBJV, tense:PRS, voice:MED}
sú ← sú (invariable)
{}
tátra ← tátra (invariable)
{}
u ← u (invariable)
{}
पद-पाठः
प्र । या॒त॒ । शीभ॑म् । आ॒शुऽभिः॑ । सन्ति॑ । कण्वे॑षु । वः॒ । दुवः॑ ।
तत्रो॒ इति॑ । सु । मा॒द॒या॒ध्वै॒ ॥
Hellwig Grammar
- pra
- [adverb]
- “towards; ahead.”
- yāta ← yā
- [verb], plural, Present imperative
- “go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”
- śībham
- [adverb]
- āśubhiḥ ← āśu
- [noun], instrumental, plural, masculine
- “quick; fast; immediate; agile.”
- santi ← as
- [verb], plural, Present indikative
- “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”
- kaṇveṣu ← kaṇva
- [noun], locative, plural, masculine
- “Kaṇva; Kaṇva; kaṇva [word].”
- vo ← vaḥ ← tvad
- [noun], genitive, plural
- “you.”
- duvaḥ ← dū
- [noun], nominative, plural, feminine
- tatro ← tatra
- [adverb]
- “there; now; then; then; there; in that place; then; locative; respectively; there; tatra [word]; inside; therefore.”
- tatro ← u
- [adverb]
- “ukāra; besides; now; indeed; u.”
- ṣu ← su
- [adverb]
- “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”
- mādayādhvai ← māday ← √mad
- [verb], plural, Present conjunctive (subjunctive)
- “delight; enjoy; intoxicate.”
सायण-भाष्यम्
हे मरुतः आशुभिः वेगवद्भिः स्वकीयैर्वाहनैः शीभं शीघ्रम् । ’ शीभं तृषु तूयम्’ (नि. २. १५. ९ ) इति क्षिप्रनामसु पाठात् । प्र यात प्रकर्षेण कर्मभूमिं गच्छत । कण्वेषु मेधाविष्वनुष्ठातृषु वः युष्माकं दुवः दुवांसि परिचरणानि सन्ति । तत्रो षु तेष्वेव परिचारकेषु कण्वेषु मादयाध्वै तृप्ता भवत ॥ आशुभिः । ‘ अशू व्याप्तौ । ‘ कृवापाजि° ’ इत्यादिना उण् । प्रत्ययस्वरः । सन्ति । ‘ श्नसोरल्लोपः’ इति अकारलोपः । मादयाध्वै । ‘ मद तृप्तियोगे’। चुरादिः । आकुस्मीय आत्मनेपदी । लेटि आडागमः । टेः एत्वम् ।’ वैतोऽन्यत्र ’ ( पा. सू. ३. ४. ९६ ) इति एकारस्य ऐकारादेशः ॥
Wilson
English translation:
“Come quickly, with your swift (vehicles); the offerings of the kaṇvas are prepared; be plural ased with them.”
Jamison Brereton
Drive forth quickly with your swift ones: there are friendships for you among the Kaṇvas.
There you will bring yourselves to exhilaration.
Jamison Brereton Notes
For plural dúvaḥ pl. see Schindler, Rt. noun, p. 25, EWA s.v. dúvas-. The same nom. pl. is found in VI.29.3.
Griffith
Come quick with swift steeds, for ye have worshippers among Kanva’s sons
May you rejoice among them well.
Geldner
Fahrt rasch los mit den Rennern! Für die Kanvas habt ihr eine Vorliebe; dort sollt ihr fein schwelgen;
Grassmann
Auf schnellen Rossen eilet rasch, die Kanva’s bieten Gaben euch; Bei ihnen nun berauscht euch schön.
Elizarenkova
Быстрее продвигайтесь вперед на (ваших) стремительных (конях)!
Есть у Канвов подарки для вас:
Опьяняйтесь же тут вволю (сомой)!
अधिमन्त्रम् (VC)
- मरूतः
- कण्वो घौरः
- निचृद्गायत्री
- षड्जः
दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः
फिर मनुष्यों को वायुओं से क्या-२ कार्य्य लेना चाहिये, इस विषय का उपदेश अगले मंत्र में किया है।
दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - हे राजपुरुषो ! तुम लोग (आशुभिः) शीघ्र ही गमनागमन करानेवाले यानों से (शीभं) शीघ्र वायु के समान (प्र यात) अच्छे प्रकार अभीष्ट स्थान को प्राप्त हुआ करो जिन (कण्वेषु) बुद्धिमान् विद्वानों में (वः) तुम लोगों की (दुवः) सत् क्रिया हैं (तत्र उ) उन विद्वानों में तुम लोग (सु मादयाध्वै) सुन्दर रीति से प्रसन्न रहो ॥१४॥
दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः
भावार्थभाषाः - राजा और प्रजा के विद्वानों को चाहिये कि वायु के समान अभीष्ट स्थानों को शीघ्र जाने आने के लिये विमानादि यान बना के अपने कार्यों को निरन्तर सिद्ध करें और धर्मात्माओं की सेवा तथा दुष्टों को ताड़ने में सदैव आनन्दित रहैं ॥१४॥ मोक्षमूलर की उक्ति है कि तुम तीव्र गतिवाले घोड़ों के ऊपर स्थित होकर जल्दी आओ वहां आपके पुजारी कण्वों के मध्य में हैं तुम उनमें आनन्दित होओ सो यह अशुद्ध है क्योंकि बड़े-२ वेग आदि गुण ही वायु के हैं, वे गुण उनमें समवाय सम्बन्ध से रहते हैं, उनके ऊपर इन पवनों की स्थिति होने का ही संभव नहीं और कण्व शब्द से विद्वानों का ग्रहण है उनमें निवास करने से विद्या की प्राप्ति और आनन्द का प्रकाश होता है ॥१४॥ सं० उ० के अनुसार महान् वेगादि गुण ही अश्व हैं। सं०
दयानन्द-सरस्वती (हि) - अन्वयः
अन्वय: पुनर्मनुष्यैर्वायुभ्यः किं किं कार्य्यमित्युपदिश्यते।
दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः
(प्र) प्रकृष्टार्थे (यात) अभीष्टं स्थानं प्राप्नुत (शीभम्) शीघ्रम् शीभमिति क्षिप्रनामसु पठितम्। निघं० २।१५। (आशुभिः) शीघ्रं गमनागमनकारकैर्विमानादियानैः (सन्ति) (कण्वेषु) मेधाविषु (वः) युष्माकम् (दुवः) परिचरणानि (तत्रो) तेषु खलु (सु) शोभनार्थे। सुञः। अ० ८।३।१०७। इति मूर्द्धन्यादेशः। (मादयाध्वै) मादयध्वम्। लेट् प्रयोगोऽयम् ॥१४॥
दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - हे राजप्रजाजना यूयमाशुभिः शीभं वायुवत् प्र यात। येषु कण्वेषु वो दुवः सन्ति तत्रो सु मादयाध्वै ॥१४॥
दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः
भावार्थभाषाः - राजप्रजास्थैर्विद्वद्भिर्जनैरभीष्टस्थानेषु वायुवच्छीघ्रगमनाय यानान्युत्पाद्य स्वकार्याणि सततं साधनीयानि। धर्मात्मनां सेवनेऽधर्मात्मनां च ताड़ने सदैवानन्दितव्यश्च ॥१४॥ मोक्षमूलरोक्तिः यूयं तीव्रगतीनामश्वानामुपरि स्थित्वा शीघ्रमागच्छत तत्र युष्माकं पूजारयः कण्वानां मध्ये सन्ति यूयं तेषां मध्ये आनन्दं कुरुतेत्यशुद्धास्ति। कुतः। महान्तो वेगादयो गुणा एवाश्वास्ते वायौ समवायसम्बन्धेन वर्त्तन्ते। तेषामुपरि वायूनां स्थितेरसंभवात्। कण्वशब्देन विदुषां ग्रहणं तत्र निवासेनानन्दस्योद्भवाच्चेति ॥१४॥
सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - भावार्थः
भावार्थभाषाः - राजा व प्रजेतील विद्वानांनी वायूप्रमाणे अभीष्टस्थानी तात्काळ जाण्या-येण्यासाठी विमान इत्यादी याने बनवून आपल्या कार्यांना निरंतर सिद्ध करावे व धर्मात्म्यांची सेवा आणि दुष्टांचे ताडन करण्यात सदैव आनंदी व तत्पर राहावे. ॥ १४ ॥
सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - पादटिप्पनी
टिप्पणी: मोक्षमूलरची उक्ती अशी की, तुम्ही तीव्र गतीच्या घोड्यांवर स्वार होऊन लवकर या. तेथे आपले पुजारी कण्वांच्या मध्ये आहेत. तुम्ही त्यात आनंदित व्हा, हे अशुद्ध आहे. कारण अति वेग इत्यादी गुणच वायूचे आहेत. ते गुण त्यांच्यात समवाय संबंधाने असतात. त्यांच्यावर या वायूंची स्थिती होण्याची शक्यता नाही व कण्व शब्दाने विद्वानांचे ग्रहण होते. त्यांच्या मध्ये निवास करण्याने विद्येची प्राप्ती व आनंद होतो. ॥ १४ ॥
15 अस्ति हि - गायत्री
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
अस्ति॒ हि ष्मा॒ मदा॑य वः॒ स्मसि॑ ष्मा व॒यमे॑षाम् ।
विश्वं॑ चि॒दायु॑र्जी॒वसे॑ ॥
मूलम् ...{Loading}...
अस्ति॒ हि ष्मा॒ मदा॑य वः॒ स्मसि॑ ष्मा व॒यमे॑षाम् ।
विश्वं॑ चि॒दायु॑र्जी॒वसे॑ ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
अधिमन्त्रम् - sa
- देवता - मरुतः
- ऋषिः - कण्वो घौरः
- छन्दः - गायत्री
Thomson & Solcum
अ꣡स्ति हि꣡ ष्मा म꣡दाय वः
स्म꣡सि ष्मा वय꣡म् एषा᳐म्
वि꣡श्वं चिद् आ꣡यु° जीव꣡से
Vedaweb annotation
Strata
Strophic
Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
Morph
ásti ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}
hí ← hí (invariable)
{}
mádāya ← máda- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}
sma ← sma (invariable)
{}
vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}
eṣām ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:PL}
sma ← sma (invariable)
{}
smási ← √as- 1 (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}
vayám ← ahám (pronoun)
{case:NOM, number:PL}
ā́yuḥ ← ā́yus- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}
cit ← cit (invariable)
{}
jīváse ← √jīv- (root)
{case:DAT, number:SG}
víśvam ← víśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}
पद-पाठः
अस्ति॑ । हि । स्म॒ । मदा॑य । वः॒ । स्मसि॑ । स्म॒ । व॒यम् । ए॒षा॒म् ।
विश्व॑म् । चि॒त् । आयुः॑ । जी॒वसे॑ ॥
Hellwig Grammar
- asti ← as
- [verb], singular, Present indikative
- “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”
- hi
- [adverb]
- “because; indeed; for; therefore; hi [word].”
- ṣmā ← sma
- [adverb]
- madāya ← mada
- [noun], dative, singular, masculine
- “drunkenness; mada; estrus; excitement; sexual arousal; alcohol; musth; mad; mada; ecstasy; pride; drink; joy; arrogance; vivification.”
- vaḥ ← tvad
- [noun], genitive, plural
- “you.”
- smasi ← as
- [verb], plural, Present indikative
- “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”
- ṣmā ← sma
- [adverb]
- vayam ← mad
- [noun], nominative, plural
- “I; mine.”
- eṣām ← idam
- [noun], genitive, plural, masculine
- “this; he,she,it (pers. pron.); here.”
- viśvaṃ ← viśvam ← viśva
- [noun], nominative, singular, neuter
- “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”
- cid ← cit
- [adverb]
- “even; indeed.”
- āyur ← āyuḥ ← āyus
- [noun], nominative, singular, neuter
- “life; longevity; āyus; life; āyus [word]; Āyus.”
- jīvase ← jīv
- [verb noun]
- “survive; be; exist; live on; dwell.”
सायण-भाष्यम्
‘ हे मरुतः वः युष्माकं मदाय तृप्तये अस्ति हि ष्म अस्माभिः प्रयुज्यमानं हविर्वो विद्यते खलु । एषां युष्माकं भृत्यभूताः वयं स्मसि ष्म विद्यामहे खलु । जीवसे जीवितुं विश्वं चिदायुः सर्वमप्यायुः प्रयच्छतेति शेषः । स्म ’ निपातस्य च ’ इति संहितायां दीर्घः । स्मसि । इदन्तो मसिः । जीवसे । ‘ तुमर्थे सेसेन्° ’ इति असेप्रत्ययः ॥ ॥ १४ ॥
Wilson
English translation:
“The offering is prepared for your gratification; we are your (worshipper), that we may live all our life.”
Jamison Brereton
For (our friendship) is always there for your exhilaration; we are always there for them [=Maruts],
in order (for us) to live a full lifetime.
Jamison Brereton Notes
This final verse is oddly disjointed. For one thing there must be a change of person from 2nd (vaḥ) to 3rd (eṣām) in ab in reference to the Maruts; it is difficult not to take these pl. pronouns as coreferential. I supply dúvaḥ in a, because this pāda is structurally similar to 14b; however, this is not strictly necessary, and an interpretation like Geldner’s “Denn es gibt etwas für euch zum Schwelgen” is certainly possible. As for pāda b, it is generally taken to mean “we are theirs,” and, again, this is possible. But given its structural similarity to the immediately preceding pāda, I interpret it in similar fashion, as suggesting that we have something to offer them.
The last pāda then expresses what our service to the Maruts should bring about for us.
Griffith
All is prepared for your delight. We are their servants evermore,
To live as long as life may last.
Geldner
Denn es gibt etwas für euch zum Schwelgen. Wir gehören ihnen. Schenket uns die volle Dauer zum Leben.
Grassmann
Für euren Rausch ist hier gesorgt, und wir gehören auch zu euch, Zu leben bis ans Lebensziel.
Elizarenkova
Есть ведь тут (кое-что) вам для опьянения.
И мы тоже им принадлежим.
(Дайте же нам) самый полный срок для жизни!
अधिमन्त्रम् (VC)
- मरूतः
- कण्वो घौरः
- पिपीलिकामध्यानिचृद्गायत्री
- षड्जः
दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः
फिर वे वायु किस-२ प्रयोजन के लिये हैं, इस विषय का उपदेश अगले मंत्र में किया है।
दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वान् मनुष्यो ! (एषाम्) जानी हे विद्या जिन की उन पवनों के सकाश से (हि) जिस कारण (स्म) निश्चय करके (वः) तुम लोगों के (मदाय) आनन्दपूर्वक (जीवसे) जीने के लिये (विश्वम्) सब (आयुः) अवस्था है इसी प्रकार (वयम्) आप से उपदेश को प्राप्त हुए हम लोग (चित्) भी (स्मसि, स्म) निरन्तर होवें ॥१५॥
दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः
भावार्थभाषाः - जैसे योगाभ्यास करके प्राणविद्या और वायु के विकारों को ठीक-२ जाननेवाले पथ्यकारी विद्वान् लोग आनन्दपूर्वक सब आयु भोगते हैं वैसे अन्य मनुष्यों को भी करनी चाहिये कि उन विद्वानों के सकाश से उस वायु विद्या को जानके संपूर्ण आयु भोगें ॥१५॥ मोक्षमूलर की उक्ति है कि निश्चय करके यहां तुम्हारी प्रसन्नता पुष्कल है हम लोग सब दिन तुम्हारे भृत्य हैं जो भी हम संपूर्ण आयु भर जीते हैं- यह अशुद्ध है। क्योंकि यहां प्राणरूप वायु से जीवन होता है हम लोग इस विद्या को जानते हैं इस प्रकार इस मन्त्र का अर्थ है ॥१५॥ इसी प्रकार कि जैसे यहां मोक्षमूलर साहेब ने अपनी कपोल कल्पना से मंत्रो के अर्थ विरुद्ध वर्णन किये हैं वैसे आगे भी इनकी उक्ति अन्यथा ही है ऐसा सबको जानना चाहिये। जब पक्षपात को छोड़ कर मेरे रचे हुए मन्त्रार्थ भाष्य वा मोक्षमूलरादिकों के कहे हुए की परीक्षा करके विवेचन करेंगे तब इनके किये हुए ग्रन्थों की अशुद्धि जान पड़ेगी बहुत को थोड़े ही लिखने से जान लेवें आगे। आगे अब बहुत लिखने से क्या है। इस सूक्त में अग्नि के प्रकाश करनेवाले सब चेष्टा बल और आयु के निमित्त वायु और उस वायु विद्या को जाननेवाले राज* प्रजा के विद्वानों के गुण वर्णन से इस सूक्तार्थ की पूर्व सूक्तार्थ के साथ संगति जाननी चाहिये। यह चौदहवां वर्ग और सैंतीसवां सूक्त समाप्त हुआ ॥३७॥सं० उ० के अनुसार जाने। सं०* सं० वा० के अनुसार राजा, प्रजा, अश्वों और विद्वानों। सं०
दयानन्द-सरस्वती (हि) - अन्वयः
अन्वय: पुनस्ते वायवः किं प्रयोजनाः सन्तीत्युपदिश्यते।
दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः
(अस्ति) वर्त्तते (हि) यतः (स्म) खलु। अत्र निपातस्य च इति दीर्घः। अविहितलक्षणो मूर्द्धन्यः सुषामादिषु द्रष्टव्यः। अ० ८।३।९८। इति वार्त्तिकेन मूर्द्धन्यादेशः। इदं पदं सायणाचार्येण व्याकरणविषयमबुद्ध्वा त्यक्तम्। (मदाय) आनन्दाय (वः) युष्माकम् (स्मसि) भवेम। अत्र लिङर्थे लट्। इदन्तोमसि* इतीकारागमः (स्म) तैरन्तर्ये। अत्रापि पूर्ववन्मूर्द्धन्यादेशः। (वयम्) उपदेश्या जनाः (एषाम्) ज्ञातविद्यानां मरुतां सकाशात् (विश्वम्) सर्वम् (चित्) अपि (आयुः) प्राणधारणम् (जीवसे) जीवितुम्। अत्र तुमर्थे०¤ इत्यसेन्प्रत्ययः ॥१५॥ *[अ० ७।१।४६।] ¤[अ० ३।४।९।]
दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वांसो मनुष्या एषां हि स्म वो युष्माकं मदाय जीवसे विश्वमायुरस्ति तथाभूता वयं चित्स्मसि स्म ॥१५॥
दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः
भावार्थभाषाः - यथा योगाभ्यासेन प्राणविद्याविदो वायुविकारज्ञाः पथ्यकारिणो जनाश्वानन्देन सर्वमायुर्भुञ्जते तथैवेतरैर्जनैस्तत्सकाशात्तद्विद्यां ज्ञात्वा सर्वमायुर्भोक्तव्यम् ॥१५॥ मोक्षमूलरोक्तिः निश्चयेन तत्र युष्माकं प्रसन्नता पुष्कलास्ति वयं सदा युष्माकं भृत्याः स्मः। यद्यपि वयं सर्वमायुर्जीवेमेत्यशुद्धास्ति कुतः। अत्र प्रमाणरूपेण वायुना जीवनं भवतीति वयमेतद्विद्यां विजानीमेत्युक्तत्वादिति ॥१५॥ एवमेव यथात्र मोक्षमूलरेण कपोलकल्पनया मन्त्रार्था विरुद्धा वर्णितास्तघेवाग्रेप्येतदुक्तिरन्यथास्तीति वेदितव्यम्। यदा पक्षपातविरहा विद्वांसो मद्रचितस्य मंत्रार्थ भाष्यस्य मोक्षमूलरोक्तादेश्च सम्यक् परीक्ष्य विवेचनं करिष्यन्ति तदैतेषां कृतावशुद्धिर्विदिता भविष्यतीत्यलमिति विस्तरेणा अत्राग्निप्रकाशकस्य सर्वचेष्टाबलायुर्निमित्तस्य वायोस्तद्विद्याविदां राजप्रजाश्वविदुषां च गुणवर्णनादेतत्सूक्तार्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह संगतिरस्तीति वेद्यम् ॥ इति चतुर्दशो वर्गः सप्तत्रिंशं सूक्तश्च समाप्तम् ॥३७॥
सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - भावार्थः
भावार्थभाषाः - जसे योगाभ्यास करून प्राणविद्या व वायूच्या विकारांना यथायोग्य जाणून त्याप्रमाणे पथ्य करून विद्वान लोक आनंदाने पूर्ण आयुष्य भोगतात तसे इतर माणसांनीही केले पाहिजे की, त्या विद्वानांच्या संगतीने वायूविद्येला जाणून संपूर्ण आयुष्य भोगावे. ॥ १५ ॥
सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - पादटिप्पनी
टिप्पणी: मोक्षमूलरची उक्ती अशी की, निश्चयपूर्वक तुमची तेथे पुष्कळ प्रसन्नता आहे. आम्ही सदैव तुमचे सेवक आहोत. जे आम्ही संपूर्ण आयुष्यभर जगलेले आहोत. हे अशुद्ध आहे. कारण येथे प्राणरूप वायूमुळे जीवन असते. आम्ही ही विद्या जाणतो. याप्रकारे या मंत्राचा हा अर्थ आहे. ॥ १५ ॥ या प्रकारे येथे जसे मोक्षमूलर साहेबांनी आपल्या कपोलकल्पनेने मंत्रांच्या अर्थाचे विरुद्ध वर्णन केलेले आहे तसे पुढेही त्यांची उक्ती अनर्थकच आहे. असे सर्वांनी जाणले पाहिजे. जेव्हा पक्षपात सोडून मी केलेले मंत्रार्थ भाष्य किंवा मोक्षमूलर इत्यादींनी केलेले भाष्य यांची परीक्षा करून विवेचन करू तेव्हा त्यांच्या ग्रंथांची अशुद्धी कळेल. जास्त असलेले थोडक्यात जाणून घ्यावे. यापुढे अधिक काय लिहावे?