०३६

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - कण्वो घौरः
• छन्दः - बृहती

प्र᳓ वो यह्व᳓म् पुरूणां᳐᳓
विशां᳓ देवयती᳓ना᳐म्
अग्निं᳓ सुउक्ते᳓भिर् व᳓चोभिर् ईमहे
यं᳓ सीम् इ᳓द् अन्य᳓ ई᳓ळते

Strata
Archaic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
prá ← prá (invariable)

purūṇā́m ← purú- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

yahvám ← yahvá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

devayatī́nām ← √devay- (UNK_TYPE)
{case:GEN, gender:F, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

viśā́m ← víś- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

agním ← agní- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

īmahe ← √yā- 2 (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

sūktébhiḥ ← sūktá- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

vácobhiḥ ← vácas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

anyé ← anyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ī́ḷate ← √īḍ- ~ √īḷ- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

ít ← ít (invariable)

sīm ← sīm (invariable)

yám ← yá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

प्र । वः॒ । य॒ह्वम् । पु॒रू॒णाम् । वि॒शाम् । दे॒व॒ऽय॒तीना॑म् ।
अ॒ग्निम् । सु॒ऽउ॒क्तेभिः॑ । वचः॑ऽभिः । ई॒म॒हे॒ । यम् । सी॒म् । इत् । अ॒न्ये । ईळ॑ते ॥

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• vo ← vaḥ ← tvad
• [noun], dative, plural
• “you.”

• yahvam ← yahva
• [noun], accusative, singular, masculine
• “youngest; youthful; active.”

• purūṇāṃ ← purūṇām ← puru
• [noun], genitive, plural, masculine
• “many; much(a); very.”

• viśāṃ ← viśām ← viś
• [noun], genitive, plural, feminine
• “people; tribe; Vaisya; national; viś; real property; Vaisya.”

• devayatīnām ← devay
• [verb noun], genitive, plural
• “solicit.”

• agniṃ ← agnim ← agni
• [noun], accusative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• sūktebhir ← sūktebhiḥ ← sūkta
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “Mantra; hymn.”

• vacobhir ← vacobhiḥ ← vacas
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “statement; command; speech; words; advice; word; voice.”

• īmahe ← ī ← √i
• [verb], plural, Present indikative
• “beg; solicit.”

• yaṃ ← yam ← yad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• sīm
• [adverb]

• id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• anya ← anye ← anya
• [noun], nominative, plural, masculine
• “other; another(a); remaining; different; anya [word]; other than; more(a); fresh; any(a).”

• īḍate ← īḍ
• [verb], plural, Present indikative
• “praise; invite; raise.”

हे ऋत्विग्यजमानाः देवयतीनां देवान् कामयमानानां पुरूणां बहूनां विशां प्रजारूपाणां वः युष्माकमनुग्रहाय यह्वं महान्तम् । ‘यह्वः ववक्षिथ ’ (नि. ३.३.१३) इति महन्नामसु पाठात् । अग्निं सूक्तेभिर्वचोभिः सूक्तरूपैर्वाक्यैः प्र ईमहे प्रकर्षेण याचामहे ।’ ईमहे यामि’ ( नि. ३.१९.१ ) इति याञ्चाकर्मसु पाठात् । अन्ये इत् अन्येऽपि ऋषयः यम् अग्निं सीं सर्वतः ईळते स्तुवन्ति । तमग्निमिति पूर्वत्रान्वयः ॥ पुरूणाम् । ‘नामन्यतरस्याम्’ इति नाम उदात्तत्वम् । विशाम् । ‘ सावेकाचः० ’ इति विभक्तेरुदात्तत्वम् । देवयतीनाम् । देवानात्मन इच्छन्त्यो देवयन्त्यः । ‘ सुप आत्मनः क्यच् । न च्छन्दस्यपुत्रस्य ’ इति ईत्वस्येव दीर्घस्यापि प्रतिषेधः, ‘ अश्वाघस्यात् ’ इति पुनः आत्वविधानात् ज्ञापकात् । क्यजन्तात् लटः शतृ । कर्तरि शप् । शपः पित्त्वादनुदात्तत्वम्। शतुश्च लसार्वधातुकस्वरेण क्यचा सह एकादेशे ‘ एकादेश उदात्तेनोदात्तः’ इति शतुरुदात्तत्वम् ।’ उगितश्च ’ इति ङीप् ।’ अनित्यमागमशासनम्’ इति वचनात् नुमभावः; एकादेशस्वरस्य पूर्वत्रासिद्धत्वं नेष्यते इति वचनात् (पा. सू. ८. २. ६. १ ) । शतुरुदात्तत्वं सिद्धमेवेति ‘शतुरनुमः’ इति नद्या उदात्तत्वम् । सूक्तेभिः । वक्तेः ‘क्तिच्क्तौ च संज्ञायाम् ’ इति क्तः । थाथादिना उत्तरपदान्तोदात्तत्वम् । ईळते । ‘ईड स्तुतौ’ । अदादित्वात् शपो लुक्। अनुदात्तेत्त्वात् लसार्वधातुकानुदात्तत्वे धातुस्वरः । यद्वृत्तयोगादनिघातः ॥

English translation:

“We implore with sacred hymns the mighty Agni, whom other (ṛṣis) also praise, for the benefit of you who are many people, worshipping the gods of you who are many people, worshipping the gods.”

We appeal for you with well-spoken speeches to the youthfully exuberant (fire) of the many (peoples), of the clans that serve the gods,
to Agni—just the one whom the others (also) reverently invoke.

purūṇā́m is generally construed as qualifying yahvám, but this requires taking the latter as an implicit superlative (Geldner “den Jüngsten unter vielen”), which it is not.

(Jesse Lundquist points out that a derivative of the real superlative, yáviṣṭhya, appears twice in the hymn, vss. 6, 15.) Better to take it as parallel to viśā́m, though, since víś- is fem., not modifying it as Proferes (2007: 31) does.

I.36.10, 17: As often, it is difficult to know when to tr. analyzable words as PNs rather than literally. There is no particular reason that I explicitly allowed both possibilities in vs. 10 and only the PN in 17.

WITH words sent forth in holy hymns, Agni we supplicate, the Lord
Of many families who duly serve the Gods, yea, him whom others also praise.

We implore 1 with well-spoken words the vigorous 2 Agni who belongs to many people 3, to the clans that worship the gods 4, whom other people (also) magnify.

Wir treten für euch mit wohlgesetzten Reden vor Agni, den Jüngsten unter vielen, den Herrn der gottergebenen Stämme, den auch die anderen anrufen.

Wir flehen euren Agni an, mit schöngesprochnen Sprüchen ihn, Der emsig wirkt für viele, für den treuen Stamm, ihn, den ja andre preisen auch.

К юному среди многих (огней)
К (богу) племен, преданных богам,
К Агни мы обращаемся для вас с прекрасно произнесенными речами.
К тому самому, кого призывают и другие.

• अग्निः
• कण्वो घौरः
• भुरिगनुष्टुप्
• गान्धारः

अब छत्तीसवें सूक्त का आरम्भ है, उसके पहिले मंत्र में अग्निशब्द से ईश्वर के गुणों का उपदेश किया है।

पदार्थान्वयभाषाः - हम लोग जैसे (अन्ये) अन्यपरोपकारी धर्मात्मा विद्वान् लोग (सूक्तेभिः) जिन में अच्छे प्रकार विद्या कहीं हैं उन (वचोभिः) वेद के अर्थ ज्ञानयुक्त वचनों में (देवयतीनाम्) अपने लिये दिव्यभोग वा दिव्यगुणों की इच्छा करनेवाले (पुरूणाम्) बहुत (वः) तुम (विशाम्) प्रजा लोगों के सुख के लिये (यम्) जिस (यह्वम्) अनन्तगुण युक्त (अग्निम्) परमेश्वर की (सीम+ईडते) सब प्रकार स्तुति करते हैं वैसे उस (इत्) ही की (प्रेमहे) अच्छे प्रकार याचना और गुणों का प्रकाश करें ॥१॥

भावार्थभाषाः - इस मंत्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। हे मनुष्यो जैसे तुम लोग पूर्ण विद्यायुक्त विद्वान् लोग प्रजा के सुख की संपत्ति के लिये सर्वव्यापी परमेश्वर का निश्चय तथा उपदेश करके प्रयत्न से जानते हैं वैसे ही हम लोग भी उसके गुण प्रकाशित करें जैसे ईश्वर अग्नि आदि पदार्थों के रचन और पालन से जीवों में सब सुखों को धारण करता है वैसे हम लोग भी सब प्राणियों के लिये सदा सुख वा विद्या को सिद्ध करते रहें ऐसा जानों ॥१॥

अन्वय: तत्रादावग्निशब्देनेश्वरगुणा उपदिश्यन्ते।

(प्र) प्रकृष्टार्थे (वः) युष्माकम् (यह्वम्) गुणैर्महान्तम्। यह्व इति महन्नामसु पठितम्। निघं० ३।३। (पुरूणाम्) वह्वीनाम् (विशाम्) प्रजानां मध्ये (देवयतीनम्) आत्मनो देवान् दिव्यान् भोगान् गुणाँश्चेत्र्छन्तीनाम् (अग्निम्) परमेश्वरम् (सूक्तेभिः) सुष्टूक्ता विद्या येषु तैः (वचोभिः) वेदार्थज्ञानयुक्तैर्वचनैः (ईमहे) याचामहे। अत्र बहुलंछन्दसि इति श्यनो लुक्। ईमह इति याञ्चाकर्मसु पठितम्। निघं० ३।१९। (यम्) उक्तम् (सीम्) सर्वतः। प्रसीमादित्योसृजत्। प्रासृजत्सर्वत इति वा। निरु० १।७। इति सीमव्ययं सर्वार्थे गृह्यते। (इत्) एव (अन्ये) परोपकारका बुद्धिमन्तो धार्मिका विद्वांसः (ईळते) स्तुवन्ति ॥१॥

पदार्थान्वयभाषाः - वयं यथान्ये विद्वांसः सूक्तेभिर्वचोभिर्देवयतीनां पुरूणां वो युष्माकं विशां प्रजानां सुखाय यंयह्वमग्निं सीमीडते तथा तमिदेव प्रेमहे प्रकृष्टतया याचामहे प्रकाशयामश्च ॥१॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। हे मनुष्या यूयं यथा विद्वांसः प्रजासुखसंपत्तये सर्वव्यापिनं परमेश्वरं निश्चित्योपदिश्य च तद्गुणान् प्रयत्नेन विज्ञापयंति स्तावयंति तथैव वयमपि प्रकाशयामः। यथेश्वरोऽग्न्यादिपदार्थरचनपालनाभ्यां जीवेषु सर्वाणि सुखानि दधाति तथा वयमपि सर्वप्राणिसुखानि सदा निर्वर्त्तयेमेति बुध्यध्वम् ॥१॥

या सूक्तात सर्वांचे रक्षण करणारा परमेश्वर व दूतांचा दृष्टान्त देऊन भौतिक अग्नीचे गुणवर्णन, दूतांच्या गुणांचा उपदेश, अग्नीच्या दृष्टान्ताने राजपुरुषाच्या गुणांचे वर्णन, सभापतीचे कृत्य, सभापती असलेल्या अधिकाऱ्याचे कथन, अग्नी इत्यादी पदार्थांनी उपयोग करून घेण्याची रीत, माणसांची सभापतीला प्रार्थना, सर्व माणसांनी सभाध्यक्षांबरोबर मिळून दुष्टांना मारणे व राजपुरुषाचा सहायक अशा जगदीश्वराच्या उपदेशाने या सूक्ताच्या अर्थाची पूर्व सूक्ताच्या अर्थाबरोबर संगती जाणली पाहिजे.

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. हे माणसांनो! जसे विद्वान लोक प्रजेच्या सुखसंपत्तीसाठी सर्वव्यापी परमेश्वराचा निश्चय करून व उपदेश करून प्रयत्नपूर्वक जाणतात व स्तुती करतात तसेच आम्हीही त्याच्या गुणांना प्रकट करावे. जसा ईश्वर अग्नी इत्यादी पदार्थांची उत्पत्ती व पालन करून जीवांना सुख देतो, तसे आम्हीही सर्व प्राण्यांना सुख द्यावे हे जाणून घ्या. ॥ १ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - कण्वो घौरः
• छन्दः - सतो बृहती

ज᳓नासो अग्निं᳓ दधिरे सहोवृ᳓धं
हवि᳓ष्मन्तो विधेम ते
स᳓ त्वं᳓ नो अद्य᳓ सुम᳓ना इहा᳓विता᳓
भ᳓वा वा᳓जेषु सन्तिय

Strata
Archaic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
agním ← agní- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

dadhire ← √dhā- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

jánāsaḥ ← jána- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

sahovŕ̥dham ← sahovŕ̥dh- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

havíṣmantaḥ ← havíṣmant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

vidhema ← √vidh- (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:AOR, voice:ACT}

adyá ← adyá (invariable)

avitā́ ← avitár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ihá ← ihá (invariable)

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sumánāḥ ← sumánas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

bháva ← √bhū- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

santya ← santya- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

vā́jeṣu ← vā́ja- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

जना॑सः । अ॒ग्निम् । द॒धि॒रे॒ । स॒हः॒ऽवृध॑म् । ह॒विष्म॑न्तः । वि॒धे॒म॒ । ते॒ ।
सः । त्वम् । नः॒ । अ॒द्य । सु॒ऽमनाः॑ । इ॒ह । अ॒वि॒ता । भव॑ । वाजे॑षु । स॒न्त्य॒ ॥

• janāso ← janāsaḥ ← jana
• [noun], nominative, plural, masculine
• “people; national; man; relative; jan; Janaloka; person; jana [word]; man; attendant; Jana; foreigner; inhabitant; group.”

• agniṃ ← agnim ← agni
• [noun], accusative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• dadhire ← dhā
• [verb], plural, Perfect indicative
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• sahovṛdhaṃ ← sahaḥ ← sahas
• [noun], neuter
• “force; strength; might; sahas [word]; conquest.”

• sahovṛdhaṃ ← vṛdham ← vṛdh
• [noun], accusative, singular, masculine
• “increasing.”

• haviṣmanto ← haviṣmantaḥ ← haviṣmat
• [noun], nominative, plural, masculine
• “sacrificing.”

• vidhema ← vidh
• [verb], plural, Present optative
• “worship; offer.”

• te ← tvad
• [noun], dative, singular
• “you.”

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• tvaṃ ← tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• adya
• [adverb]
• “now; today; then; nowadays; adya [word].”

• sumanā ← sumanāḥ ← sumanas
• [noun], nominative, singular, masculine
• “benevolent; cheerful; happy; satisfied.”

• ihāvitā ← iha
• [adverb]
• “here; now; in this world; now; below; there; here; just.”

• ihāvitā ← avitā ← avitṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “favorable.”

• bhavā ← bhava ← bhū
• [verb], singular, Present imperative
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• vājeṣu ← vāja
• [noun], locative, plural, masculine
• “prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

• santya
• [noun], vocative, singular, masculine
• “honest.”

जनासः अनुष्ठातारो जनाः सहोवृधं बलस्य वर्धयितारम् अग्निं दधिरे धृतवन्तः । हविमन्तः हविर्युक्ता वयं हे अग्ने ते त्वां विधेम परिचरेम । विधतिः परिचरणकर्मा । विधेम सपर्यति’ (नि. ३.५.२) इति परिचरणर्मसु पठितत्वात् । वाजेषु अन्नेषु सन्त्य दानशील हे अग्ने स त्वम् अद्य अस्मिन् दिने इह कर्मणि नः अस्मान् प्रति सुमनाः शोभनमनस्कः अविता रक्षिता भव ॥ सहोवृधम् । वृधु वृद्धौ । अस्मात् अन्तर्भावितण्यर्थात् क्विप् । कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् । हविष्मन्तः । ‘ तसौ मत्वर्थे ’ इति भत्वेन पदत्वाभावात् रुत्वाद्यभावः । विधेम । ‘ विध विधाने ‘। तुदादित्वात् शः । सुमनाः। शोभनं मनो यस्यासौ सुमनाः । ‘ सोर्मनसी अलोमोषसी ‘इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम् । भव । पादादित्वात् ’ तिङ्ङतिङः’ इति निघाताभावः । द्व्यचोऽतस्तिङः’ इति संहितायां दीर्घः । सन्त्य। ‘षणु दाने’। क्तिचि ‘तितुत्र’ इत्यादिना इट्प्रतिषेधः । ‘न क्तिचि दीर्घश्च’ (पा. सू. ६. ४. ३९ ) इत्यनुनासिकलोपदीर्घयोर्निषेधः । सन्तिर्दाता । तत्र भवः सन्त्यः । ‘ भवे छन्दसि ’ इति यत् ॥

English translation:

“Men have recourse to Agni, the augmenter of vigour; offering oblations, we worship you; do you liberal giver of food, be well disposed to us here this day, and be our protector.”

The peoples have installed Agni, the increaser of might. Bringing oblations, we would do honor to you.
Become today our benevolent helper here when prizes (are at stake), o comrade.

Men have won Agni, him who makes their strength abound: we, with oblations, worship thee.
Our gracious-minded Helper in our deeds of might, be thou, O Excellent, this day.

Men have placed Agni (on the altar) as the augmenter of strength. May we worship thee, rich in sacrificial food. Thus be thou here to-day gracious to us, a helper in our striving for gain, O good one!

Die Menschen haben den Agni zum Mehrer ihrer Stärke gemacht; mit Opferspenden wollen wir dienen. Sei du uns heute hier ein wohlgesinnter Helfer in den Entscheidungskämpfen, du Wahrhaftiger!

Die Menschen schafften Agni sich zum Kräftiger, wir wollen opfernd dienen dir; So sei du heut ein wohlgesinnter Helfer uns bei diesen Opfern, trefflicher!

Люди установили (Агни) как (жреца,) взращенного силой.
Принося жертвенные возлияния, мы хотим служить тебе.
Ты здесь сегодня помощником, благосклонным к нам,
Будь при (получении) наград в состязаниях, о истинный!

• अग्निः
• कण्वो घौरः
• निचृत्सतः पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर भी अगले मन्त्र में उक्त विषय का उपदेश किया है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (सन्त्य) सब वस्तु देनेहारे ईश्वर ! जैसे (हविष्मन्तः) उत्तम देने लेने योग्य वस्तुवाले (जनासः) विद्या में प्रसिद्ध हुए विद्वान् लोग जिस (ते) आपके आश्रय का (दधिरे) धारण करते हैं वैसे उन (सहोवृधम्) बल को बढ़ानेवाले (अग्निम्) सबके रक्षक आपको हम लोग (विधेम) सेवन करें (सः) सो (सुमनाः) उत्तम ज्ञानवाले (त्वम्) आप (अद्य) आज (नः) हम लोगों के (इह) इस संसार और (वाजेषु) युद्धो में (अविता) रक्षक और सब विद्याओं में प्रवेश करानेवाले (भव) हूजिये ॥२॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यों को एक अद्वितीय परमेश्वर की उपासना ही से संतुष्ट रहना चाहिये क्योंकि विद्वान् लोग परमेश्वर के स्थान में अन्य वस्तु को उपासना भाव से स्वीकार कभी नहीं करते इसी कारण उनका युद्ध वा इस संसार में कभी पराजय दीख नहीं पड़ता क्योंकि वे धार्मिक ही होते हैं और इसीसे ईश्वर की उपासना नहीं करनेवाले उनके जीतने को समर्थ नहीं होते, क्योंकि ईश्वर जिनकी रक्षा करनेवाला है उनका कैसे पराजय हो सकता है ॥२॥

अन्वय: पुनः स एवार्थ उपदिश्यते।

(जनासः) विद्यासु प्रादुर्भूता मनुष्याः (अग्निम्) सर्वाभिरक्षकमीश्वरम् (दधिरे) धरन्ति। अत्र लडर्थे लिट्। (सहोवृधम्) सहोबलं वर्धयतीति सहोवृत्तम् (हविष्मन्तः) प्रशस्तानि हवींषि दातुमादातुमर्हाणि वस्तूनि विद्यन्ते येषां ते। अत्र प्रशंसार्थे मतुप्। (विधेम) सेवेमहि (ते) तव। अत्र सायणाचार्य्येण ते त्वामित्युक्तं तन्न संभवति द्वितीयैकवचने त्वाऽऽदेशविधानात् (सः) ईश्वरः (त्वम्) सर्वदाप्रसन्नः (नः) अस्माकम् (अद्य) अस्मिन्नहनि (सुमनाः) शोभनं मनोज्ञानं यस्य सः (इह) अस्मिन् संसारे (अविता) रक्षको ज्ञापकः सर्वासु विद्यासु प्रवेशकः (भवा) अत्र द्वचोतस्तिङ् इति दीर्घः। (वाजेषु) युद्धेषु (संत्य) सन्तौ दाने साधुस्तत्संबुद्धौ। अत्र षणुदानइत्यस्माद्बाहुलकादौणादिकस्तिः प्रत्ययस्ततः साध्वर्थे यच्च ॥२॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे सन्त्येश्वर यथा हविष्मन्तो जनासो यस्य ते तवाश्रयं दधिरे तथा तं सहोवृधमग्निं त्वां वयं विधेम स सुमनास्त्वमद्य नोस्माकमिह वाजेषु चाविता भव ॥२॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यैरेकस्याद्वितीयपरमेश्वरस्योपासनेनैव संतोषितव्यं नहि विद्वांसः कदाचिद् ब्रह्मस्थानेऽन्यद्वस्तूपास्यत्वेन स्वीकुर्वन्ति। अत एव तेषां युद्धेष्विह कदाचित् पराजयो न दृश्यते। एवं नहि कदाचिदनीश्वरोपासकास्तान् विजेतुं शक्नुवन्ति येषामीश्वरो रक्षकोस्ति कुतस्तेषां पराभवः ॥२॥

भावार्थभाषाः - माणसांनी एका अद्वितीय परमेश्वराच्या उपासनेनेच संतुष्ट राहिले पाहिजे. कारण विद्वान लोक परमेश्वराऐवजी दुसऱ्या वस्तूची उपासना करीत नाहीत. त्यामुळेच त्यांचा युद्धात व या संसारात कधी पराजय होत नाही. कारण ते धार्मिक असतात. म्हणून नास्तिक लोक त्यांना जिंकू शकत नाहीत. ईश्वर ज्यांचा रक्षक असतो त्यांचा पराजय कसा होऊ शकेल? ॥ २ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - कण्वो घौरः
• छन्दः - बृहती

प्र᳓ त्वा दूतं᳓ वृणीमहे
हो᳓तारं विश्व᳓वेदसम्
मह᳓स् ते सतो᳓ वि᳓ चरन्ति अर्च᳓यो
दिवि᳓ स्पृशन्ति भान᳓वः

Strata
Archaic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M;; repeated line
genre M
genre M

Morph
dūtám ← dūtá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

prá ← prá (invariable)

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

vr̥ṇīmahe ← √vr̥- ~ vr̥̄- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

hótāram ← hótar- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

viśvávedasam ← viśvávedas- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

arcáyaḥ ← arcí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

caranti ← √carⁱ- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

maháḥ ← máh- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

satáḥ ← √as- 1 (root)
{case:GEN, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

ví ← ví (invariable)

bhānávaḥ ← bhānú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

diví ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

spr̥śanti ← √spr̥ś- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

प्र । त्वा॒ । दू॒तम् । वृ॒णी॒म॒हे॒ । होता॑रम् । वि॒श्वऽवे॑दसम् ।
म॒हः । ते॒ । स॒तः । वि । च॒र॒न्ति॒ । अ॒र्चयः॑ । दि॒वि । स्पृ॒श॒न्ति॒ । भा॒नवः॑ ॥

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• tvā ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• dūtaṃ ← dūtam ← dūta
• [noun], accusative, singular, masculine
• “messenger; emissary; dūta [word].”

• vṛṇīmahe ← vṛ
• [verb], plural, Present indikative
• “choose; ask.”

• hotāraṃ ← hotāram ← hotṛ
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Hotṛ.”

• viśvavedasam ← viśva
• [noun]
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• viśvavedasam ← vedasam ← vedas
• [noun], accusative, singular, masculine
• “knowledge.”

• mahas ← mahaḥ ← mah
• [noun], genitive, singular, masculine
• “great; great; distinguished; much(a); adult; long; high.”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• sato ← sataḥ ← as
• [verb noun], genitive, singular
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• caranty ← caranti ← car
• [verb], plural, Present indikative
• “car; wander; perform; travel; bore; produce; make; dwell; dig; act; observe; enter (a state); observe; cause; crop; behave; practice; heed; process; administer.”

• arcayo ← arcayaḥ ← arci
• [noun], nominative, plural, masculine
• “flare.”

• divi ← div
• [noun], locative, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• spṛśanti ← spṛś
• [verb], plural, Present indikative
• “touch; enter (a state); reach; touch.”

• bhānavaḥ ← bhānu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “sun; Surya; Calotropis gigantea Beng.; sunbeam; beam; luminosity; copper; light; twelve; appearance; Bhānu; flare.”

हे अग्ने होतारं होमनिष्पादकमाह्वातारं वा विश्ववेदसं सर्वज्ञं दूतं देवानां दूत्ये प्रवृत्तम् । • अग्निर्वै देवानां दूत आसीत्’ इति श्रुत्यन्तरात् । तादृशं त्वां प्र वृणीमहे प्रकर्षेण वरणं कुर्मः। महः महतः सतः नित्यं वर्तमानस्य ते तव अर्चयः दीप्तयः वि चरन्ति विविधं प्रचरन्ति । भानवः त्वदीया रश्मयः दिवि द्युलोके स्पृशन्ति तत्रत्यान् प्राणिनः प्रकाशयन्तीत्यर्थः ॥ विश्ववेदसम् । विश्वानि वेत्तीति विश्ववेदाः । असुन् । मरुद्वृधादित्वात् पूर्वपदान्तोदात्तत्वम् । यद्वा।’ वेदः’ इति धननाम (नि. २. १०. ४)। विश्वं वेदो धनं यस्य । ‘बहुव्रीहौ विश्वं संज्ञायाम्’ इति पूर्वपदान्तोदात्तत्वम् । महः । ‘ मह पूजायाम्’। ’ क्विप् च’ इति क्विप् । ‘सावेकाचः’ इति ङस उदात्तत्वम् । यद्वा । महच्छब्दे अच्छब्दलोपश्छान्दसः । सतः । अस्तेः शतरि ’ असोरल्लोपः’ इति अकारलोपः । ‘ शतुरनुमः’ इति विभक्तेरुदात्तत्वम् । दिवि ।’ उडिदम्’ इति विभक्तेरुदात्तत्वम् ॥

English translation:

“We select you, Agni, the messenger and invoker of the gods, who are endowed with all knowledge. The flames of you, who are mighty and eternal, spread around the rays, touch of the heavens.”

We choose you as messenger, as the Hotar who affords all possessions. Since you are great, your flames range widely; your radiant beams
touch heaven.

Thee for our messenger we choose, thee, the Omniscient, for our Priest.
The flames of thee the mighty are spread wide around: thy splendour reaches to the sky.

We choose thee, the all-possessor, as our messenger and as our Hotri. The flames of thee, who art great, spread around; thy rays touch the heaven.

Dich erwählen wir zum Hotri den Allkundigen. Wenn du groß bist, so breiten sich deine Flammen aus, deine Strahlen reichen zum Himmel.

Dich wählen wir zum Boten uns, zum Priester dich allwissenden; Von dir, dem grossen, steigen rings die Flammen auf, bis an den Himmel reicht dein Glanz.

Мы выбираем тебя вестником,
Жрецом всеведущим.
Когда ты становишься большим, далеко расходятся языки (твоего) пламени,
Лучи касаются неба.

• अग्निः
• कण्वो घौरः
• निचृत्पथ्याबृहती
• मध्यमः

अब अगले मन्त्र में भौतिक अग्नि के दृष्टान्त से राजदूत के गुणों का उपदेश किया है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वन् राजदूत ! जैसे हम लोग (विश्ववेदसम्) सब शिल्पविद्या का हेतु (होतारम्) ग्रहण करने और (दूतम्) सब पदार्थों को तपानेवाले अग्नि को (वृणीमहे) स्वीकार करते हैं वैसे (त्वा) तुझको भी ग्रहण करते हैं तथा जैसे (महः) महागुणविशिष्ट (सतः) सत्कारणरूप से नित्य अग्नि के (भानवः) किरण सब पदार्थों से (स्पृशन्ति) संबन्ध करते और (अर्चयः) प्रकाशरूप ज्वाला (दिवि) द्योतनात्मक सूर्य्य के प्रकाश में (विचरन्ति) विशेष करके प्राप्त होती है वैसे तेरे भी सब काम होने चाहिये ॥३॥

भावार्थभाषाः - इस मंत्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। हे अपने काम में प्रवीण राजदूत जैसे सब मनुष्य महाप्रकाशादिगुणयुक्त अग्नि को पदार्थों की प्राप्ति वा अप्राप्ति के कारण दूत के समान जान और शिल्पकार्यों को सिद्ध करके सुखों को स्वीकार करते और जैसे इस बिजुली रूप अग्नि की दीप्ति सब जगह वर्त्तती हैं और प्रसिद्ध अग्नि की दीप्ति छोटी होने तथा वायु के छेदक होने से अवकाश करनेवाली होकर ज्वाला ऊपर जाती है वैसे तूं भी अपने कामों में प्रवृत्त हो ॥३॥

अन्वय: अथ भौतिकाग्निदृष्टान्तेन राजदूतगुणा उपदिश्यन्ते।

(प्र) प्रकृष्टार्थे (त्वा) त्वाम् (दूतम्) यो दुनोत्युपतापयति सर्वान् पदार्थानितस्ततो भ्रमणेन दुष्टान् वा तम् (वृणीमहे) स्वीकुर्महे (होतारम्) ग्रहीतारम् (विश्ववेदसम्) विश्वानि सर्वाणि शिल्पसाधनानि विन्दन्ति यस्मात्तं सर्वप्रजासमाचारज्ञं वा (महः) महसो महागुणविशिष्टस्य। सर्वधातुभ्योसुन्नित्यसुन्। सुपां सुलुग् इति ङसो लुक्। (ते) तव (सतः) कारणरूपेणाविनाशिनो विद्यमानस्य (वि) विशेषार्थे (चरन्ति) गच्छन्ति (अर्चयः) दीप्तिरूपा ज्वाला न्यायप्रकाशका नीतयो वा (दिवि) द्योतनात्मके सूर्यप्रकाशे प्रजाव्यवहारे वा (स्पृशन्ति) संबध्नन्ति (भानवः) किरणाः प्रभावा वा। भानव इति रश्मिना०। निघं० १।५। ॥३॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वन् राजदूत यथा वयं विश्ववेदसं होतारं दूतमग्निं प्रवृणीमहे तथाभूतं त्वा त्वामपि प्रवृणीमहे यथा च महो महसः सतोऽग्नेर्भानवः सर्वान् पदार्थान् स्पृशन्ति संबध्नन्त्यर्चयो दिवि विचरन्ति च तथा ते तवापि सन्तु ॥३॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। हे स्वकर्मप्रवीण राजदूत यथा सर्वैर्मनुष्यैर्महाप्रकाशादिगुणयुक्तमग्निं पदार्थप्राप्त्यप्राप्त्योः कारकत्वाद्दूतं कृत्वा शिल्पकार्याणि वियदि हुतद्रव्यप्रापणं च साधयित्वा सुखानि स्वीक्रियन्ते यथाऽस्य विद्युद्रूपास्याग्नेर्दीप्तयः सर्वत्र वर्त्तन्ते प्रसिद्धस्य लघुत्वाद्वायोश्छेदकत्वेनावकाशकारित्वाज्ज्वाला उपरि गच्छन्ति तथा त्वमपीदं कृत्वैवं भव ॥३॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. हे आपल्या कामात निपुण असलेल्या राजदूता! जशी सर्व माणसे महाप्रकाश इत्यादी गुणांनी युक्त अग्नीला पदार्थाची प्राप्ती-अप्राप्तीचे कारण दूताप्रमाणे जाणून शिल्पकार्य सिद्ध करून सुख प्राप्त करतात व जशी विद्युतरूपी अग्नीची दीप्ती इतस्ततः पसरलेली असते. प्रत्यक्ष अग्नीची दीप्ती लहान असूनही वायूच्या छेदकत्वामुळे अवकाशात ज्वालारूपाने वर जाते. तसे तूही आपल्या कामात प्रवृत्त हो. ॥ ३ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - कण्वो घौरः
• छन्दः - सतो बृहती

देवा᳓सस् त्वा व᳓रुणो मित्रो᳓ अर्यमा᳓
सं᳓ दूत᳓म् प्रत्न᳓म् इन्धते
वि᳓श्वं सो᳓ अग्ने जयति त्व᳓या ध᳓नं
य᳓स् ते ददा᳓श म᳓र्तियः

Strata
Archaic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
aryamā́ ← áryaman- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

devā́saḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

mitráḥ ← mitrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

váruṇaḥ ← váruṇa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dūtám ← dūtá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

indhate ← √idh- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

pratnám ← pratná- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sám ← sám (invariable)

agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

dhánam ← dhána- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

jayati ← √ji- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

sáḥ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tváyā ← tvám (pronoun)
{case:INS, gender:M, number:SG}

víśvam ← víśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

dadā́śa ← √dāś- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

mártyaḥ ← mártya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

दे॒वासः॑ । त्वा॒ । वरु॑णः । मि॒त्रः । अ॒र्य॒मा । सम् । दू॒तम् । प्र॒त्नम् । इ॒न्ध॒ते॒ ।
विश्व॑म् । सः । अ॒ग्ने॒ । ज॒य॒ति॒ । त्वया॑ । धन॑म् । यः । ते॒ । द॒दाश॑ । मर्त्यः॑ ॥

• devāsas ← devāsaḥ ← deva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• tvā ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• varuṇo ← varuṇaḥ ← varuṇa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Varuna; varuṇa [word]; Crataeva religiosa Forst.; Varuṇa; varuṇādi.”

• mitro ← mitraḥ ← mitra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “friend; Mitra; mitra [word]; sun; ally.”

• aryamā ← aryaman
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Aryaman; aryaman [word]; sun.”

• saṃ ← sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• dūtam ← dūta
• [noun], accusative, singular, masculine
• “messenger; emissary; dūta [word].”

• pratnam ← pratna
• [noun], accusative, singular, masculine
• “age-old; pratna [word].”

• indhate ← indh
• [verb], singular, Present indikative
• “kindle; ignite; set ablaze.”

• viśvaṃ ← viśvam ← viśva
• [noun], accusative, singular, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• so ← saḥ ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• jayati ← ji
• [verb], singular, Present indikative
• “overcome; cure; win; conquer; control; win; succeed; remove; beat; govern; surpass; suppress.”

• tvayā ← tvad
• [noun], instrumental, singular
• “you.”

• dhanaṃ ← dhanam ← dhana
• [noun], accusative, singular, neuter
• “wealth; property; money; treasure; prize; dhana [word]; valuable; dhan; capital; fight.”

• yas ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• te ← tvad
• [noun], dative, singular
• “you.”

• dadāśa ← dāś
• [verb], singular, Perfect indicative
• “sacrifice; give.”

• martyaḥ ← martya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “man; people; martya [word]; Earth.”

हे अग्ने वरुणादयस्त्रयः देवासः देवाः प्रत्नं पुरातनं दूतं त्वां सम् इन्धते सम्यक् दीपयन्ति यः मर्त्यः मनुष्यो यजमानः ते तुभ्यं ददाश हविर्दत्तवान् सः यजमानः त्वया सहायभूतेन विश्वं सर्वं धनं जयति ॥ अर्यमा । अर्यान्मिमीते इत्यर्यमा । ‘ श्वनुक्षन्० ) ( उ. सू. १. १५७) इत्यादिना कनिन्प्रत्ययान्तो निपातितः । इन्धते । ‘ ञिइन्धी दीप्तौ ’ । अस्मात् लटि झस्य अदादेशे श्नम् । ‘ श्नान्नलोपः ’ ( पा. सू. ६. ४. २३ )। श्नसोरल्लोपः’ इति अकारलोपः । ददाश । ‘ दाशृ दाने ’ । लिटि णलि लित्स्वरेण प्रत्ययात्पूर्वस्य आकारस्योदात्तत्वम् । यद्वृत्तयोगादनिघातः ॥

English translation:

“The deities Varuṇa, Mitra and Aryaman kindle you, (their) ancient messenger. The man who has offered you (oblations), obtains through you, Agni, universal wealth.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Aryan mimite: aryaman, he who measures or estimates properly the aryas

The gods Varuṇa, Mitra, and Aryaman kindle you, their primordial messenger.
With you, o Agni, that one wins every stake—the mortal who ritually serves you.

The Gods enkindle thee their ancient messenger,–Varuna, Mitra, Aryaman.
That mortal man, O Agni, gains through thee all wealth, who hath poured offerings unto thee.

The gods, Varuna, Mitra, Aryaman, kindle thee, the ancient messenger. The mortal, O Agni, who worships thee, gains through thee every prize.

Die Götter Varuna, Mitra, Aryaman zünden dich, den altgewohnten Boten an. Jeden Siegespreis gewinnt durch dich, Agni, der Sterbliche, der dir gespendet hat.

Als alten Boten zünden dich die Götter an, Varuna, Mitra, Arjaman; Durch dich gewinnet alles Gut der Sterbliche, der dir, o Agni, huldiget.

Боги: Варуна, Митра, Арьяман – тебя,
Древнего вестника, вместе зажигают.
О Агни, благодаря тебе любую добычу завоевывает
(Тот) смертный, кто тебя почитает.

• अग्निः
• कण्वो घौरः
• निचृत्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर वह दूत कैसा है, इस विषय का उपदेश अगले मंत्र में किया है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अग्ने) धर्म विद्या श्रेष्ठ गुणों से प्रकाशमान सभापते ! (यः) जो (ते) तेरा (दूतः) दूत (मर्त्त्यः) मनुष्य तेरे लिये (धनम्) विद्या राज्य सुवर्णादि श्री को (ददाश) देता है तथा जो (त्वया) तेरे साथ शत्रुओं को (जयति) जीतता है (मित्रः) सबका सुहृद् (वरुणः) सबसे उत्तम (अर्यमा) न्यायकारी (देवासः) ये सब सभ्य विद्वान् मनुष्य जिसको (समिन्धते) अच्छे प्रकार प्रशंसित जानकर स्वीकार के लिये शुभगुणों से प्रकाशित करें जो (त्वा) तुझ और सब प्रजा को प्रसन्न रक्खे (सः) वह दूत (प्रत्नम्) जोकि कारणरूप से अनादि है (विश्वम्) सब राज्य को सुरक्षित रखने को योग्य होता है ॥४॥

भावार्थभाषाः - कोई भी मनुष्य सब शास्त्रों में प्रवीण राजधर्म को ठीक-२ जानने, पर अपर इतिहासों के वेत्ता, धर्मात्मा, निर्भयता से सब विषयों के वक्ता, शूरवीर दूतों और उत्तम राजा सहित सभासदों के विना राज्य को पाने, पालने, बढ़ाने और परोपकार में लगाने को समर्थ नहीं हो सकते इससे पूर्वोक्त प्रकार ही से राज्य की प्राप्ति आदि का विधान सब लोग सदा किया करें ॥४॥

अन्वय: पुनः स दूतः कीदृश इत्युपदिश्यते।

(देवासः) सभ्या विद्वांसः (त्वा) त्वाम् (वरुणः) उत्कृष्टः (मित्रः) मित्रवत्प्राणप्रदः (अर्य्यमा) न्यायकारी (सम्) सम्यगर्थे (दूतम्) यो दुनोति सामादिभिः शत्रूँस्तम्। दुतनिभ्यां दीर्घश्च। उ० ३।८८#। (प्रत्नम्) कारणरूपेणानादिम्। नश्च पुराणे प्राद्वक्तव्याः*। अ० ५।४।३०। इति पुराणार्थे प्रशब्दात्त्नप् प्रत्ययः। (इन्धते) शुभगुणैः प्रकाशन्ते (विश्वम्) सर्वम् (सः) (अग्ने) धर्मविद्या श्रेष्ठगुणैः प्रकाशमानसभापते (जयति) उत्कर्षति (त्वया) (धनम्) विद्यासुवर्णादिकम् (यः) (ते) तव (ददाश) दाशति। अत्र लङर्थे लिट्। (मर्त्त्यः) मनुष्यः ॥४॥#[उ० ३।९०।] *[नैत्यदृशं कञ्चित् सूत्रं वार्त्तिकं वा० विद्यते। अतः ‘प्रगस्य छन्दसि गलोपश्च’ अ० ४।३।२३ अनेन वार्त्तिकेन ‘प्रत्न’ शब्द सिद्धय्ति। सं०]

पदार्थान्वयभाषाः - हे अग्ने सभेश यस्ते दूतो मर्त्त्यो धनं ददाश यस्त्वया सह शत्रूञ्जयति मित्रो वरुणोर्यमा देवासो यं दूतं समिन्धते यस्त्वा त्वां प्रजाञ्च प्रीणाति स प्रत्नं विश्वं राज्यं रक्षितुमर्हति ॥४॥

भावार्थभाषाः - नहि केचिदपि सर्वशास्त्रविशारदै राजधर्मवित्तमैः परावरज्ञैर्धार्मिकैः प्रगल्भैः शूरैर्दूतैः सराजभिः सभासद्भिश्च विना राज्यं लब्धुं रक्षितुमुन्नेतुमुपकर्त्तुं शक्नुवंति तस्मादेवमेव सर्वैः सदा विधेयमिति ॥४॥

भावार्थभाषाः - कोणतीही माणसे सर्व शास्त्रात प्रवीण, राजधर्माला योग्यरीत्या जाणणारी, पर-अपर इतिहासाचे वेत्ते, धर्मात्मे, निर्भयतायुक्त सर्व विषयांचे वक्ते, शूरवीर दूत व उत्तम राजासहित सभासदाविना राज्य प्राप्त करणे, पालन करणे, वाढविणे व परोपकार करणे इत्यादींमध्ये समर्थ बनू शकत नाहीत. त्यामुळे पूर्वोक्त प्रकारानेच राज्याची प्राप्ती इत्यादीचे विधान सर्व लोकांनी करावे. ॥ ४ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - कण्वो घौरः
• छन्दः - बृहती

मन्द्रो᳓ हो᳓ता गृह᳓पतिर्
अ᳓ग्ने दूतो᳓ विशा᳓म् असि
तुवे᳓ वि᳓श्वा सं᳓गतानि व्रता᳓ ध्रुवा᳓
या᳓नि देवा᳓ अ᳓कृण्वत

Strata
Archaic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
gr̥hápatiḥ ← gr̥hápati- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

hótā ← hótar- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mandráḥ ← mandrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ágne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

asi ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

dūtáḥ ← dūtá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

viśā́m ← víś- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

dhruvā́ ← dhruvá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

sáṁgatāni ← √gam- (root)
{case:NOM, gender:N, number:PL, non-finite:PPP}

tvé ← tvám (pronoun)
{case:LOC, number:SG}

víśvā ← víśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

vratā́ ← vratá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

ákr̥ṇvata ← √kr̥- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:MED}

devā́ḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

yā́ni ← yá- (pronoun)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

म॒न्द्रः । होता॑ । गृ॒हऽप॑तिः । अग्ने॑ । दू॒तः । वि॒शाम् । अ॒सि॒ ।
त्वे इति॑ । विश्वा॑ । सम्ऽग॑तानि । व्र॒ता । ध्रु॒वा । यानि॑ । दे॒वाः । अकृ॑ण्वत ॥

• mandro ← mandraḥ ← mandra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “pleasant; eloquent; dulcet.”

• hotā ← hotṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Hotṛ.”

• gṛhapatir ← gṛha
• [noun], neuter
• “house; palace; temple; home; place; family; family; stable.”

• gṛhapatir ← patiḥ ← pati
• [noun], nominative, singular, masculine
• “husband; overlord; king; deity; īśvara; ruler; pati [word]; commanding officer; leader; owner; mayor; lord.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• dūto ← dūtaḥ ← dūta
• [noun], nominative, singular, masculine
• “messenger; emissary; dūta [word].”

• viśām ← viś
• [noun], genitive, plural, feminine
• “people; tribe; Vaisya; national; viś; real property; Vaisya.”

• asi ← as
• [verb], singular, Present indikative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• tve ← tvad
• [noun], locative, singular
• “you.”

• viśvā ← viśva
• [noun], nominative, plural, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• saṃgatāni ← saṃgam ← √gam
• [verb noun], nominative, plural
• “meet; unite; love; connect; exist; land; justify.”

• vratā ← vrata
• [noun], nominative, plural, neuter
• “vrata (vote); commandment; law; oath; command; rule; custom; vrata [word]; rule; behavior.”

• dhruvā ← dhruva
• [noun], nominative, plural, neuter
• “certain; fixed; permanent; changeless; firm; safe; resident; immovable; fixed; fixed; vital; faithful.”

• yāni ← yad
• [noun], accusative, plural, neuter
• “who; which; yat [pronoun].”

• devā ← devāḥ ← deva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• akṛṇvata ← kṛ
• [verb], plural, Imperfect
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

हे अग्ने त्वं मन्द्रः हर्षहेतुः होता देवानामाह्वाता विशां यजमानरूपाणां प्रजानां गृहपतिः गृहस्य पालकः दूतः देवदूतः असि । त्वे त्वयि विश्वा व्रता सर्वाणि कर्माणि संगतानि । ‘ व्रतं कर्वरम् ’ ( नि. २. १. ७) इति कर्मनामसु व्रतशब्दः पठितः । पृथिव्यादयः देवाः ध्रुवा स्थिराणि यानि कर्माणि अकृण्वत कृतवन्तः । पृथिवी धारयति पर्जन्यो वर्षति सूर्यः प्रकाशयति तान्येतानि त्वयि संगतानीति पूर्वत्रान्वयः ॥ गृहपतिः । ‘पत्यावैश्वर्ये’ इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । ‘ सुपां सुलुक् ’ इति सप्तम्येकवचनस्य शेआदेशः । त्वमावेकवचने’ इति मपर्यन्तस्य त्वादेशः । ‘ शेषे लोपः’ इति टिलोपपक्षे उदात्तनिवृत्तिस्वरेण विभक्तेरुदात्तत्वम्; अन्त्यलोपपक्षे तु एकादेशस्वरेण । संगतानि । गमेः कर्मणि निष्ठायाम् ’ एकाचः° ’ (पा. सू. ७. २. १०) इति इट्प्रतिषेधः । ‘ अनुदात्तोपदेश’ इत्यादिना अनुनासिकलोपः। ‘गतिरनन्तरः’ इति गतेः प्रकृतिस्वरत्वम् । व्रता ध्रुवा इत्युभयत्र शेर्लोपः । अकृण्वत । ‘ कृवि हिंसाकरणयोश्च । व्यत्ययेनात्मनेपदम् । इदित्त्वात् नुम् । ‘ धिन्विकृण्व्योर च’ इति उप्रत्ययः ॥ ॥ ८ ॥

English translation:

“You, Agni, are the giver of delight, the invoker and messenger of the gods, the domestic guardian of mankind; the good and durable actions which the gods perform are all aggregated in you.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Dūto viśām asi: devadūta; viśām is connected with gṛhapati, lord of the dwelling

You are the delighting Hotar, the lord of the household, and the messenger of the clans.
In you are gathered together all the enduring commandments that the gods made.

Thou, Agni, art a cheering Priest, Lord of the House, men’s messenger:
All constant high decrees established by the Gods, gathered together, meet in thee.

Thou art the cheerful Hotri and householder, O Agni, the messenger of the clans. In thee all the firm laws are comprised which the gods have made 1.

Der wohlredende Hotri und Hausherr und Bote der Clangenossen bist du Agni. In dir laufen all die feststehenden Satzungen zusammen, die die Götter geschaffen haben.

Der Menschen Bote, Hauses Herr, ein Priester hold bist Agni du; In dir vereinen alle festen Bräuche sich, die von den Göttern eingesetzt.

Ты – радостный хотар, хозяин дома,
О Агни, вестник племен.
В тебе сошлись все верные обеты,
Которые создали боги.

• अग्निः
• कण्वो घौरः
• निचृद्बृहती
• मध्यमः

फिर वह कैसा है, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अग्ने) शरीर और आत्मा के बल से सुशोभित जिससे आप (मन्द्रः) पदार्थों की प्राप्ति करने से सुख का हेतु (होता) सुखों के देने (गृहपतिः) गृहकार्यों का पालन (दूतः) दुष्ट शत्रुओं को तप्त और छेदन करनेवाले (विशाम्) प्रजाओं के (पतिः) रक्षक (असि) हैं इससे सब प्रजा (यानि) जिन (विश्वा) सब (ध्रुवा) निश्चल (संगतानि) सम्यक् युक्त समयानुकूल प्राप्त हुए (व्रता) धर्मयुक्त कर्मों को (देवाः) धार्मिक विद्वान् लोग (अकृण्वत) करते हैं उनका सेवन (त्वे) आपके रक्षक होने से सदा कर सकती हैं ॥५॥

भावार्थभाषाः - जो प्रशस्त राजा, दूत और सभासद् होते हैं वे ही राज्य को पालन कर सकते हैं इनसे विपरीत मनुष्य नहीं कर सकते ॥५॥

अन्वय: पुनः स कीदृश इत्युपदिश्यते।

(मन्द्रः) पदार्थप्रापकत्वेन हर्षहेतुः (होता) सुखानां दाता (गृहपतिः) गृहकार्याणां पालयिता (अग्ने) शरीरबलेन देदीप्यमान (दूतः) यो दुनोत्यपतप्य भिनत्ति दुष्टान् शत्रन् सः (विशाम्) प्रजानाम् (असि) (त्वे) त्वयि राज्यपालके सति (विश्वा) विश्वानि सर्वाणि (संगतानि) धर्म्यव्यवहारसंयुक्तानि (व्रता) व्रतानि सत्याचरणानि कर्माणि। व्रतमितिकर्मनामसु पठितम्। निघं० २।१। (ध्रुवा) निश्चलानि। अत्र त्रिषु शेश्छन्दसि बहुलम्# इतिशेर्लोपः। (यानि) (देवाः) विद्वांसः (अकृण्वत) कृण्वन्ति कुर्वन्ति। अत्र लडर्थे लङ् व्यत्ययेनात्मनेपदञ्च ॥५॥ #[अ० ३।१।७०।]

पदार्थान्वयभाषाः - हे अग्ने यतस्त्वं मन्द्रो होता गृहपतिर्दूतो विशांपतिरसि तस्मात्सर्वा प्रजा यानि विश्वा ध्रुवा संगतानि व्रता धर्म्याणि कर्माणि देवा अकृण्वत तानि त्वे सततं सेवन्ते ॥५॥

भावार्थभाषाः - सुराजदूतसभासद एव राज्यं रक्षितुमर्हन्ति न विपरीताः॥५॥ इत्यष्टमो वर्गः ॥८॥

भावार्थभाषाः - जे सर्वोत्तम राजा, दूत व सभासद असतात तेच राज्याचे पालन करू शकतात. त्यांच्या विपरीत असलेली माणसे करू शकत नाहीत. ॥ ५ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - कण्वो घौरः
• छन्दः - सतो बृहती

तुवे᳓ इ᳓द् अग्ने सुभ᳓गे यविष्ठिय
वि᳓श्वम् आ᳓ हूयते हविः᳓
स᳓ त्वं᳓ नो अद्य᳓ सुम᳓ना उता᳓परं᳓
य᳓क्षि देवा᳓न् सुवी᳓रिया

Strata
Archaic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ít ← ít (invariable)

subháge ← subhága- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

tvé ← tvám (pronoun)
{case:LOC, number:SG}

yaviṣṭhya ← yáviṣṭhya- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

havíḥ ← havís- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

hūyate ← √hu- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:PASS}

víśvam ← víśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

adyá ← adyá (invariable)

aparám ← aparám (invariable)
{gender:N, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sumánāḥ ← sumánas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

utá ← utá (invariable)

devā́n ← devá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

suvī́ryā ← suvī́rya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

yákṣi ← √yaj- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, voice:ACT}

त्वे इति॑ । इत् । अ॒ग्ने॒ । सु॒भगे॑ । य॒वि॒ष्ठ्य॒ । विश्व॑म् । आ । हू॒य॒ते॒ । ह॒विः ।
सः । त्वम् । नः॒ । अ॒द्य । सु॒ऽमनाः॑ । उ॒त । अ॒प॒रम् । यक्षि॑ । दे॒वान् । सु॒ऽवीर्या॑ ॥

• tve ← tvad
• [noun], locative, singular
• “you.”

• id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• subhage ← subhaga
• [noun], locative, singular, masculine
• “beautiful; auspicious; beloved; fine-looking; fortunate; subhaga [word]; charming; pleasing; lucky.”

• yaviṣṭhya
• [noun], vocative, singular, masculine
• “youngest.”

• viśvam ← viśva
• [noun], nominative, singular, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• hūyate ← hu
• [verb], singular, Indikativ Pr￤s. Passiv
• “sacrifice; offer; pour; worship.”

• haviḥ ← havis
• [noun], nominative, singular, neuter
• “Havya; offering; ghee; havis [word].”

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• tvaṃ ← tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• adya
• [adverb]
• “now; today; then; nowadays; adya [word].”

• sumanā ← sumanāḥ ← sumanas
• [noun], nominative, singular, masculine
• “benevolent; cheerful; happy; satisfied.”

• utāparaṃ ← uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• utāparaṃ ← aparam ← apara
• [noun], accusative, singular, neuter
• “other; another(a); following; western; future; apara [word]; elder; remaining; some(a); later(a); back(a).”

• yakṣi ← yaj
• [verb], singular, Present indikative
• “sacrifice; worship; worship.”

• devān ← deva
• [noun], accusative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• suvīryā ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• suvīryā ← vīryā ← vīrya
• [noun], accusative, plural, neuter
• “potency; vīrya; heroism; potency; strength; semen; power; deed; active agent; efficacy; vīryapāramitā; gold; vigor; vīrya [word]; virility; manfulness; jewel; force.”

हे यविष्ठ्य युवतम अग्ने सुभगे सौभाग्ययुक्ते त्वे इत् त्वय्येव विश्वं सर्वं हविः आ हूयते सर्वतः प्रक्षिप्यते । स त्वं नः अस्मान्प्रति सुमनाः शोभनमनस्को भूत्वा अद्य अस्मिन् दिने उत अपि च अपरं श्वः परश्व इत्यादिकमुत्तरं कालं सर्वस्मिन्नपि काले नैरन्तर्येण सुवीर्या शोभनवीर्योपेतान् देवान् यक्षि यज ॥ सुभगे । शोभनो भगो यस्येति बहुव्रीहौ आद्युदात्तत्वम् । ‘ द्व्यच्छन्दसि’ इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम् । यविष्य्ी । युवशब्दात् इष्ठन् । स्थूलदूर ’ इत्यादिना यणादेः परस्य लोपः पूर्वस्य च गुणः । छान्दसो यकारोपजनः । यक्षि। ‘ बहुलं छन्दसि’ इति शपो लुक् । सुवीर्या । शोभनं वीर्यं येषाम् । वीरवीर्यौ च ’ इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम् । ‘सुपां सुलुक्’ इति विभक्तेः आकारः ॥

English translation:

“Youthful and auspicious Agni, whatever oblation may be presented to you, do you, well disposed towards us; either now or at any other time, convey it to the powerful gods.”

Just in you who bring good fortune is every oblation poured, o
youngest Agni.
Benevolent toward us today and in the future, sacrifice to the gods for masses of good heroes.

In thee, the auspicious One, O Agni, youthfullest, each sacred gift is offered up:
This day, and after, gracious, worship thou our Gods, that we may have heroic sons.

In thee, the blessed one, O Agni, youngest god, all sacrificial food is offered. Sacrifice then thou who art gracious to us to-day and afterwards 1 to the gods that we may be rich in valiant men.

Nur in dir, dem Glückbringer, o jüngster Agni, wird jegliche Spende geopfert. Sei du uns heute und künftig wohlgesinnt. Bitte die Götter um Meisterschaft für uns!

In dich, o Agni, giesst man jeden Opfertrank, in dich, den reichen, jüngster du! So sei uns heute wohlgesinnt und künftighin; die Götter ehr’, die Heldenschar.

Только в тебя, о Агни благодатный, о самый юный,
Изливается любая жертва.
(Будь) ты благосклонен к нам ныне и присно!
Приноси жертвы богам ради обилия героев (у нас)!

• अग्निः
• कण्वो घौरः
• भुरिग्बृहती
• मध्यमः

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - कण्वो घौरः
• छन्दः - बृहती

तं᳓ घेम् इत्था᳓ नमस्वि᳓न
उ᳓प स्वरा᳓जम् आसते
हो᳓त्राभिर् अग्नि᳓म् म᳓नुषः स᳓म् इन्धते
तितिर्वां᳓सो अ᳓ति स्रि᳓धः

Strata
Archaic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
gha ← gha (invariable)

īm ← īm (invariable)

itthā́ ← itthā́ (invariable)

namasvínaḥ ← namasvín- (nominal stem)
{case:NOM, number:PL}

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

āsate ← √ās- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

svarā́jam ← svarā́j- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

úpa ← úpa (invariable)

agním ← agní- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

hótrābhiḥ ← hótrā- 1 (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

indhate ← √idh- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

mánuṣaḥ ← mánus- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

sám ← sám (invariable)

áti ← áti (invariable)

srídhaḥ ← srídh- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

titirvā́ṁsaḥ ← √tr̥̄- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRF, voice:ACT}

तम् । घ॒ । ई॒म् । इ॒त्था । न॒म॒स्विनः॑ । उप॑ । स्व॒ऽराज॑म् । आ॒स॒ते॒ ।
होत्रा॑भिः । अ॒ग्निम् । मनु॑षः । सम् । इ॒न्ध॒ते॒ । ति॒ति॒र्वांसः॑ । अति॑ । स्रिधः॑ ॥

• taṃ ← tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• ghem ← gha
• [adverb]

• ghem ← īm ← īṃ
• [adverb]

• itthā
• [adverb]
• “thus; here.”

• namasvina ← namasvinaḥ ← namasvin
• [noun], nominative, plural, masculine
• “worshiping; reverent.”

• upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• svarājam ← svarāj
• [noun], accusative, singular, masculine
• “svarāj; Vishnu.”

• āsate ← ās
• [verb], plural, Present indikative
• “sit; stay; sit down; dwell; lie; lie; exist.”

• hotrābhir ← hotrābhiḥ ← hotrā
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “hotrā [word]; Hautra.”

• agnim ← agni
• [noun], accusative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• manuṣaḥ ← manus
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Manu; man.”

• sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• indhate ← indh
• [verb], plural, Present indikative
• “kindle; ignite; set ablaze.”

• titirvāṃso ← titirvāṃsaḥ ← tṛ
• [verb noun], nominative, plural
• “traverse; overcome; float; rescue; reach; satisfy.”

• ati
• [adverb]
• “very; excessively; beyond; excessively.”

• sridhaḥ ← sridh
• [noun], accusative, plural, feminine
• “failure; damage.”

हे अग्ने नमस्विनः अन्नयुक्ता नमस्कारयुक्ता वा । नमः आयुः सूनृता ‘( नि. २. ७. २२ ) इति अन्ननामसु पाठात् नमःशब्दस्यान्नवाचित्वम् । तादृशा यजमानाः स्वराजं स्वतो दीप्यमानं तं घें तमेव पूर्वोक्तसर्वगुणविशिष्टं त्वाम् इत्था अनेन प्रकारेण हविष्प्रदानादिरूपेण उप आसते । मनुषः मनुष्या यजमानाः होत्राभिः सप्तभिर्वषट्कर्तृभिः । ‘सप्त होत्राः प्राचीर्वषट्कुर्वन्ति’ (तै.ब्रा.२.३.६.४) इति श्रुत्यन्तरात् । अग्निं त्वां समिन्धते सम्यग्दीपयन्ति । कीदृशा मनुष्याः । स्रिधः शत्रून् अति तितिर्वांसः अतिशयेन तरन्तः ॥ नमस्विनः । अस्मायामेधा ’ इति मत्वर्थीयो विनिः । स्वराजम् । स्वभासा राजते इति स्वराट् ।’ सत्सूद्विष° ’ इति क्विप् । कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् । आसते । आस उपवेशने’ । अदादित्वात् शपो लुकु । तितिर्वांसः । ‘तॄ प्लवनतरणयोः । । । छन्दसि लिट् ’ इति वर्तमाने लिट् । तस्य • क्वसुश्च ’ इति क्वसुः । वस्वेकाजाद्धसाम्’ इति नियमात् इडभावः । ‘ ऋत इद्धातोः’ इति इत्वम् । ‘ ऋच्छत्यॄताम् ’ ( पा. सू. ७. ४. ११ ) इति गुणः ’ हलि च ’ ( पा.. ८. २. ७७ ) इति दीर्घत्वं च न भवति, ’ संज्ञापूर्वको विधिरनित्यः’ इति तयोरनित्यत्वात् । यद्वा । तिरतिः प्रकृत्यन्तरं द्रष्टव्यम् । स्रिधः । ‘ स्रिधु शोषणे’। ‘क्विप् च ’ इति क्विप् ॥

English translation:

“In this manner the devout adore you, who are such (as described), bright with your own radiance. Men, with (seven) ministrant priests, kindle Agni (with oblations), victorious over their enemies.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Sapta hotrāḥ prācir vaśaṭ-kurvnti, seven principal priests or assistants at the Soma Yāgas are: 1. the instrumental tutor, yajamāna; 2. hotā, who repeats the hymns of the Ṛk; 3. udgatā, who chants the Soma; 4. potā, who prepares the materials for the oblation; neśtā, who pours it on the fire; 6. brahmā, who supervises the whole process; and 7. rākṣasa, who guards the door. Adhvaryu, who recites the formulae of the yajus. may replace the yajamāna

Bringing homage, they reverently approach him, their sovereign king, just so.
With their oblations the sons of Manu kindle Agni, after they have
crossed beyond failures.

To him in his own splendour bright draw near in worship the devout.
Men kindle Agni with their sacrificial gifts, victorious o’er the enemies.

Him, the king, verily the adorers approach reverentially. With oblations men kindle Agni, having overcome all failures.

Gar ehrfürchtig warten sie dem Selbstherrscher auf. Mit Opfergaben entflammen die Menschen den Agni, nachdem sie den Fehlschlägen entgangen sind.

Den Selbstbeherrscher ehrend sitzt um ihn mit Ernst der Beter Schar; Die Menschen flammen Agni an durch Opferguss, wenn ihre Feinde sie besiegt.

Ведь это ему, самодержцу,
Служат истинно поклоняющиеся.
Люди зажигают Агни с помощью возлияний,
Преодолев неудачи.

• अग्निः
• कण्वो घौरः
• बृहती
• मध्यमः

फिर उसी अर्थ का उपदेश अगले मंत्र में किया है।

पदार्थान्वयभाषाः - जो (नमस्विनः) उत्तम सत्कार करनेवाले (मनुषः) मनुष्य (होत्राभिः) हवनयुक्त सत्य क्रियाओं से (स्वराजम्) अपने राजा (अग्निम्) ज्ञानवान् सभाध्यक्ष को (घ) ही (उपासते) उपासना और (तम्) उसीका (समिन्धते) प्रकाश करते हैं वे मनुष्य (स्रिधः) हिंसा नाश करनेवाले शत्रुओं को (अति तितिर्वांसः) अच्छे प्रकार जीतकर पार हो सकते हैं ॥७॥

भावार्थभाषाः - कोई भी मनुष्य सभाध्यक्ष की उपासना करनेवाले भृत्य और सभासदों के विना अपने राज्य की सिद्धि को प्राप्त होकर शत्रुओं से विजय को प्राप्त नहीं हो सकता ॥७॥

अन्वय: पुनः स एवार्थ उपदिश्यते।

(तम्) प्रधानं सभाध्यक्षं राजानम् (घ) एव (ईम्) प्रदातारम्। ईमिति पदनामसु पठितम्। निघं० ४।२। अनेन प्राप्त्यर्थो गृह्यते (इत्था) अनेन प्रकारेण (नमस्विनः) नमः प्रशस्तो वज्रः शस्त्रसमूहो विद्यते येषां ते। अत्र प्रशंसार्थे विनिः। (उप) सामीप्ये (स्वराजम्) स्वेषां राजा स्वराजस्तम् (आसते) उपविशन्ति (होत्राभिः) हवनसत्यक्रियाभिः (अग्निम्) ज्ञानस्वरूपम् (मनुषः) मनुष्याः। अत्र मनधातोर्बाहुलकादौणादिक उसिः प्रत्ययः। (सम्) सम्यगर्थे (इन्धते) प्रकाशयन्ते (तितिर्वांसः) सम्यक् तरन्तः। अत्र तॄधातोर्लिटः* स्थाने वर्त्तमाने क्वसुः। (अति) अतिशयार्थे (स्रिधः) हिंसकान क्षयकर्त्तृञ्च्छत्रून् ॥७॥*[लोटः। सं०]

पदार्थान्वयभाषाः - ये नमस्विनो मनुषो होत्राभिस्तं स्वराजमग्निं सभाध्यक्षं घोपासते समिन्धते च तेऽतिस्रिधस्तितिर्वांसो भवेयुः ॥७॥

भावार्थभाषाः - न खलु सभाध्यक्षोपासकैः सभासद्भिर्भृत्यैर्विना कश्चिदपि स्वराजसिद्धिं प्राप्य शत्रून् विजेतुं शक्नोति ॥७॥

भावार्थभाषाः - कोणतीही माणसे सभाध्यक्षाची भक्ती करणारी, सेवक व सभासद यांच्याशिवाय आपले राज्य प्राप्त करून शत्रूंवर विजय मिळवू शकत नाहीत. ॥ ७ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - कण्वो घौरः
• छन्दः - सतो बृहती

घ्न᳓न्तो वृत्र᳓म् अतरन् रो᳓दसी अप᳓
उरु᳓ क्ष᳓याय चक्रिरे
भु᳓वत् क᳓ण्वे वृ᳓षा दियुम्नी᳓ आ᳓हुतः
क्र᳓न्दद् अ᳓श्वो ग᳓विष्टिषु

Strata
Archaic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
apáḥ ← áp- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

ataran ← √tr̥̄- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

ghnántaḥ ← √han- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

ródasī ← ródasī- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

vr̥trám ← vr̥trá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

cakrire ← √kr̥- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

kṣáyāya ← kṣáya- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

urú ← urú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

ā́hutaḥ ← √hu- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

bhúvat ← √bhū- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

dyumnī́ ← dyumnín- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

káṇve ← káṇva- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

vŕ̥ṣā ← vŕ̥ṣan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

áśvaḥ ← áśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

gáviṣṭiṣu ← gáviṣṭi- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

krándat ← √krand- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:ACT}

घ्नन्तः॑ । वृ॒त्रम् । अ॒त॒र॒न् । रोद॑सी॒ इति॑ । अ॒पः । उ॒रु । क्षया॑य । च॒क्रि॒रे॒ ।
भुव॑त् । कण्वे॑ । वृषा॑ । द्यु॒म्नी । आऽहु॑तः । क्रन्द॑त् । अश्वः॑ । गोऽइ॑ष्टिषु ॥

• ghnanto ← ghnantaḥ ← han
• [verb noun], nominative, plural
• “kill; cure; māray; remove; destroy; hit; injure; damage; destroy; paralyze; hurt; forge; beat; cut off; stop; overwhelm; kick; hunt; affect; strike; hammer; love; obstruct; shoot.”

• vṛtram ← vṛtra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Vṛtra; vṛtra [word].”

• ataran ← tṛ
• [verb], plural, Imperfect
• “traverse; overcome; float; rescue; reach; satisfy.”

• rodasī ← rodas
• [noun], accusative, dual, neuter
• “heaven and earth; Earth.”

• apa ← apaḥ ← ap
• [noun], accusative, plural, feminine
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

• uru
• [noun], accusative, singular, neuter

• kṣayāya ← kṣaya
• [noun], dative, singular, masculine
• “dwelling; house; kṣaya [word]; home; family.”

• cakrire ← kṛ
• [verb], plural, Perfect indicative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• bhuvat ← bhū
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• kaṇve ← kaṇva
• [noun], locative, singular, masculine
• “Kaṇva; Kaṇva; kaṇva [word].”

• vṛṣā ← vṛṣan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “bull; Indra; stallion; Vṛṣan; man.”

• dyumny ← dyumnī ← dyumnin
• [noun], nominative, singular, masculine
• “powerful; imperial.”

• āhutaḥ ← āhu ← √hu
• [verb noun], nominative, singular
• “sacrifice; sprinkle.”

• krandad ← krandat ← krand
• [verb], singular, Present injunctive
• “roar; neigh; cry; howl; shout.”

• aśvo ← aśvaḥ ← aśva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “horse; aśva [word]; Aśva; stallion.”

• gaviṣṭiṣu ← gaviṣṭi
• [noun], locative, plural, feminine
• “foray.”

हे अग्ने घ्न्तः त्वत्सहायेनेतरे देवाः प्रहरन्तः वृत्रम् अतरन् तीर्णवन्तः । तदनन्तरं रोदसी द्यावापृथिव्यौ अपः अन्तरिक्षं च क्षयाय प्राणिनां निवासार्थम् उरु विस्तारो यथा भवति तथा चक्रिरे । अप्शब्दोऽन्तरिक्षवाची । आपः पृथिवी ’ ( नि. १. ३.८) इति तन्नामसु पठितत्वात् । भवांस्तु कण्वे कण्वनामके महर्षौ वृषा कामानां वर्षिता द्युम्नी धनवान् आहुतः सर्वतो होमयुक्तश्च भुवत् भवतु । तत्र दृष्टान्तः। गविष्टिषु गोविपयेच्छायुक्तेषु संग्रामेषु अश्वः क्रन्दत् शब्दं कुर्वन् यथाभीष्टप्रापकस्तथेति शेषः ॥ घ्नन्तः । हन्तेः शतरि ‘गमहन° ’ इत्यादिना उपधालोपः । ‘ हो हन्तेर्ञ्णिन्नेषु’ (पा. सू. ७. ३. ५४ ) इति ’ घत्वम् । अपः । ‘ ऊडिदम्’ इति शस उदात्तत्वम् । क्षयाय । ‘ क्षि निवासगत्योः ‘। क्षियन्ति निवसन्त्यस्मिन्निति क्षयो निवासस्थानम् । “ पुंसि संज्ञायां घः प्रायेण ’ इति घः । ‘ क्षयो निवासे’ ( पा. सू. ६. १. २०१ ) इत्याद्युदात्तत्वम् । भुवत् । भवतेर्लेटि अडागमः । ‘ इतश्च लोप:०’ इति इकारलोपः । ‘ बहुलं छन्दसि ’ इति शपो लुक् । ‘ भूसुवोस्तिङि’ ( पा. सू. ७. ३. ८८ ) इति गुणप्रतिषेधः । अडागमस्य अनुदात्तत्वे धातुस्वरः । आहुतः । आहूयते इति आहुतः । ‘ हु दानादनयोः’। कर्मणि क्तः। ‘ गतिरनन्तरः’ इति गतेः प्रकृतिस्वरत्वम् । क्रन्दत् । ‘ कदि क्रदि क्लदि आह्वाने । शतरि नुमभावश्छान्दसः । अदुपदेशात् लसार्वधातुकानुदात्तत्वे धातुस्वरः । गविष्टिषु । ‘ इषु इच्छायाम् । एषणम् इष्टिः । गवामिष्टिर्येषु संग्रामेषु । बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् ।

English translation:

“The destroying (deities along with you) have slain Vṛtra; they have made earth and heaven and the firmament the spacious dwelling-plural ce (of living creatures); may Agni, possessed of wealth, when invoked, be a benefactor to Kaṇva, like a horse that neighs in a conflict for cattle.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Goviṣayecchāyukteṣu, assumed: saṅgrāmeṣu, in battles to win cattle

Smashing their Vr̥tra [/obstacle], they crossed over the two world-halves and the waters and made for themselves a wide place for peaceful dwelling.
The bull [=Agni], brilliant when bepoured, came to be at Kaṇva’s side; the horse [=Agni] whinnied at the cattle-raids.

Vrtra they smote and slew, and made the earth and heaven and firmament a wide abode.
The glorious Bull, invoked, hath stood at Kanva’s side: loud neighed the Steed in frays for kine.

Destroying the foe 1, they (victoriously) got through Heaven and Earth and the waters; they have made wide room for their dwelling. May the manly (Agni) 2, after he has received the oblations, become brilliant at the side of Kanva; may he neigh as a horse in battles.

Sie erschlugen den Feind, den Vritra, und bemeisterten Himmel und Erde und die Gewässer; sie haben sich ein weites Land zum Wohnen bereitet. Bei Kanva ward der Bulle hellglänzend, wenn mit Schmalz begossen. Das Roß wieherte bei den Kriegszügen um Rinder.

Sie nahmen, Feinde schlagend, Himmel, Erde, Meer, und schafften Raum sich zum Besitz; Zum Kanva kam der helle, der getränkte Stier, im Kampfe wieherte das Ross.

Подавляя сопротивление, они пересекли два мира, воды.
Они создали широкое (пространство) для поселения.
Да возникнет у Канвы мужественный сверкающий бог, когда его полили (жертвенным маслом)!
Пусть ржет жеребец в набегах за коровами!

• अग्निः
• कण्वो घौरः
• स्वराड्बृहती
• मध्यमः

फिर भी पूर्वोक्त विषय का उपदेश अगले मंत्र में किया है।

पदार्थान्वयभाषाः - राजपुरुष जैसे बिजुली सूर्य्य और उसके किरण (वृत्रम्) मेघ का छेदन करते और वर्षावते हुए आकाश और पृथिवी को जल से पूर्ण तथा इन कर्मों को प्राणियों के संसार में अधिक निवास के लिये करते हैं वैसे ही शत्रुओं को (घ्नन्तः) मारते हुए (रोदसी) प्रकाश और अंधेरे में (अपः) कर्मको करें और सब जीवों को (अतरन्) दुःखों के पार करें तथा (गविष्टिषु) गाय आदि पशुओं के संघातों में (क्रन्दत्) शब्द करते हुए (अश्वः) घोड़े के समान (आहुतः) राज्याधिकार में नियत किया (वृषा) सुख की वृष्टि करनेवाला (उरुक्षयाय) बहुत निवास के लिये (कण्वे) बुद्धिमान् में (द्युम्नी) बहुत ऐश्वर्य को धरता हुआ सुखी (भुवत्) होवे ॥८॥

भावार्थभाषाः - जैसे बिजुली, भौतिक और सूर्य यही तीन प्रकार के अग्नि मेघ को छिन्न-भिन्न कर सब लोकों को जल से पूर्ण करते हैं उनका युद्ध कर्म सब प्राणियों के अधिक निवास के लिये होता है वैसे ही सभाध्यक्षादि राजपुरुषों को चाहिये कि कण्टकरूप शत्रुओं को मारके प्रजा को निरन्तर तृप्त करें ॥८॥

अन्वय: पुनः स एवार्थ उपदिश्यते।

(घ्नन्तः) शत्रुहननं कुर्वन्तो विद्युत्सूर्यकिरणा इव सेनापत्यादयः (वृत्रम्) मेघमिव शत्रुम् (अतरन्) प्लावयन्ति। अत्र लडर्थे लङ्। (रोदसी) द्यावापृथिव्यौ (अपः) कर्माणि। अप इति कर्मनामसु पठितम्। निघं० २।१। (उरु) बहु (क्षयाय) निवासाय (चक्रिरे) कुर्वन्ति। अत्र लडर्थे लिट्। (भुवत्) भवेत्लेट् प्रयोगो बहुलं छन्दसि इति शपो लुकि भूसुवोस्तिङि। अ० ७।३।८८। इति गुणप्रतिषेधः। (कण्वे) शिल्पविद्याविदि मेधाविनि विद्वज्जने (वृषा) सुखवृष्टिकर्त्ता (द्युम्नि) द्युम्नानि बहुविधानि धनानि भवन्ति यस्मिन्। अत्र भूम्न्यर्थ इनिः। (आहुतः) सभाध्यक्षत्वेन स्वीकृतः (क्रन्दत्) हेषणाख्यं शब्दं कुर्वन् (अश्वः) तुरङ्ग इव (गविष्टिषु) गवां पृथिव्यादीनामिष्टिप्राप्तीच्छा येषु संग्रामेषु तेषु ॥८॥

पदार्थान्वयभाषाः - राजपुरुषाविद्युत्सूर्यकिरणा वृत्रमिव शत्रुदलं घ्नन्तोरोदसी अतरन्नपः कुर्युः तथा गविष्टिषु क्रन्ददश्व इवाहुतो वृषासन्नुरुक्षयाय कण्वे द्युम्नी दधद्भवत् ॥८॥

भावार्थभाषाः - यथा विद्युद्भौतिकसूर्याग्नयो मेघं छित्त्वा वर्षयित्वा सर्वान् लोकान् जलेन पूरयन्ति तत् कर्म प्राणिनां चिरसुखाय भवत्येवं सभाध्यक्षादिभी राजपुरुषैः कण्टकरूपाञ्छत्रूञ् हत्वा प्रजाः सततं तर्पणीयाः ॥८॥

भावार्थभाषाः - जसे विद्युत, भौतिक अग्नी व सूर्य हे तीन प्रकारचे अग्नी मेघाला नष्ट करून सर्व लोकांना जलाने पूर्ण करतात, त्यांचे कर्म सर्व प्राण्यांच्या चिरकाल सुखासाठी असते. तसेच सभाध्यक्ष इत्यादी राजपुरुषांनी कंटकरूपी शत्रूंना मारून प्रजेला निरंतर तृप्त करावे. ॥ ८ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - कण्वो घौरः
• छन्दः - बृहती

सं᳓ सीदस्व महाँ᳓ असि
शो᳓चस्व देववी᳓तमः
वि᳓ धूम᳓म् अग्ने अरुष᳓म् मियेधिय
सृज᳓ प्रशस्त दर्शत᳓म्

Strata
Archaic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
asi ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

mahā́n ← mahā́nt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sám ← sám (invariable)

sīdasva ← √sad- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}

devavī́tamaḥ ← devavī́tama- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

śócasva ← √śuc- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

aruṣám ← aruṣá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

dhūmám ← dhūmá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

miyedhya ← miyedhya- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ví ← ví (invariable)

darśatám ← darśatá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

praśasta ← √śaṁs- (root)
{case:VOC, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

sr̥já ← √sr̥j- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

सम् । सी॒द॒स्व॒ । म॒हान् । अ॒सि॒ । शोच॑स्व । दे॒व॒ऽवीत॑मः ।
वि । धू॒मम् । अ॒ग्ने॒ । अ॒रु॒षम् । मि॒ये॒ध्य॒ । सृ॒ज । प्र॒ऽश॒स्त॒ । द॒र्श॒तम् ॥

• saṃ ← sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• sīdasva ← sad
• [verb], singular, Present imperative
• “sit down; break down; slow; sink; crumble; fracture; perish; ride; stop; besiege; tire.”

• mahāṃ ← mahat
• [noun], nominative, singular, masculine
• “large; eminent; great; loud; dangerous; strong; long; high; much(a); mahant [word]; ample; very; great; adult; important; dark; high; abundant; violent; remarkable; mighty; big; long.”

• asi ← as
• [verb], singular, Present indikative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• śocasva ← śuc
• [verb], singular, Present imperative
• “mourn; grieve; flame; glow; burn; repent.”

• devavītamaḥ ← deva
• [noun], masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• devavītamaḥ ← vītamaḥ ← vītama
• [noun], nominative, singular, masculine

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• dhūmam ← dhūma
• [noun], accusative, singular, masculine
• “smoke; dhūmavedha; carbon black; dhūmana; mist; vapor; vaporization; dhūma [word]; incense.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• aruṣam ← aruṣa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “red; red.”

• miyedhya
• [noun], vocative, singular, masculine

• sṛja ← sṛj
• [verb], singular, Present imperative
• “create; shoot; discharge; free; cause; throw; emit; send; produce; use; be born; make.”

• praśasta ← praśaṃs ← √śaṃs
• [verb noun], vocative, singular
• “recommend; approve; praise; laud; favor; proclaim.”

• darśatam ← darśata
• [noun], accusative, singular, masculine
• “beautiful; visible; beautiful.”

हे अग्ने सं सीदस्व बर्हिष्युपविश । महान् असि गुणाधिको भवसि । देववीतमः अतिशयेन देवान् कामयमानः शोचस्व दीप्यस्व । हे मियेध्य मेधार्ह प्रशस्त उत्कृष्ट अग्ने अरुषं गमनशीलं दर्शतं दर्शनीयं धूमं वि सृज विशेषेण संपादय ॥ सीदस्व । षद्लृ विशरणगत्यवसादनेषु’ । व्यत्ययेनात्मनेपदम् । प्रार्थनायां लोटि शपि पाघ्रा ’ इत्यादिना सीदादेशः । महान् । संहितायां नकाराकारयोः रुत्वानुनासिकौ उक्तौ । शोचस्व । ‘शुच दीप्तौ’ । अदुपदेशात् लसार्वधातुकानुदात्तत्वे धातुस्वरः । तिङः परत्वात् निघाताभावः। देववीतमः । वी गतिप्रजनकान्त्यशनखादनेषु’ । देवान् वेति गच्छतीति देववीः । क्विप् च ’ इति क्विप् । अतिशयेन देववीर्देववीतमः । तमपः पित्त्वादनुदात्तत्वे कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् । अरुषम् अरोषणम् । रिष रुष हिंसायाम्’। ‘घञर्थे कविधानम्’ इति भावे कप्रत्ययः । नास्ति रुषोऽस्येति बहुव्रीहौ ‘नञ्सुभ्याम्’ इत्युत्तरपदान्तोदात्तत्वम् । मियेध्य । छन्दसि च’ इति अर्हार्थे यप्रत्ययः । मकारात्परः इयागमश्छान्दसः । सृज । ‘ सृज विसर्गे’ । तुदादित्वात् शः । विकरणस्वरः । पादादित्वादनिघातः । दर्शतम् । भृमृदृशि° ’ इत्यादिना दृशेः कर्मणि अतच्प्रत्ययः ॥

English translation:

“Take your seat, Agni, on the sacred grass, for you are mighty; shine forth, for you are devoted to the gods; adorable and excellent Agni, emit the moving and graceful smoke.”

Sit together (with us): you are great. Blaze as the best at pursuing the gods. Let loose your beautiful red smoke in every direction, o lauded Agni, partaker of the ritual meal—

Seat thee, for thou art mighty; shine, best entertainer of the Gods.
Worthy of sacred food, praised Agni! loose the smoke, ruddy and beautiful to see.

Take thy seat; thou art great. Shine forth, thou who most excellently repairest to the gods. O Agni, holy god, emit thy red, beautiful smoke, O glorious one!

Setz dich mit uns nieder; du bist groß, flamme auf, als der beste Götterlader! Entsende, du festlicher, gepriesener Agni, deinen rötlichen Rauch, den gerngesehenen!

So setz dich nieder, gross bist du, erstrahle, Götternährendster, Den rothen Rauch, o Opfrer Agni, sende aus, den herrlichen, gepriesener!

Садись с (нами)! Ты велик.
Вспыхни, о лучший приглашатель богов!
О Агни, предназначенный для жертвенной пищи, красноватый дым (свой),
Приятный на вид, отбрось далеко, о прославленный!

• अग्निः
• कण्वो घौरः
• निचृदुपरिष्टाद् बृहती
• मध्यमः

अब अगले मंत्र में सभापति के गुणों का उपदेश किया है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (तेजस्विन्) विद्याविनययुक्त (मियेध्य) प्राज्ञ (अग्ने) विद्वन् सभापते ! जो आप (महान्) बड़े-२ गुणों से युक्त (असि) हैं सो (देववीतमः) विद्वानों को व्याप्त होने हारे आप न्याय धर्म में स्थित होकर (संसीदस्व) सब दोषों का नाश कीजिये और (शोचस्व) प्रकाशित हूजिये हे (प्रशस्त) प्रशंसा करने योग्य राजन् आप (विधूमम्) धूम सदृश मल से रहित (दर्शतम्) देखने योग्य (अरुषम्) रूपको (सृज) उत्पन्न कीजिये ॥९॥

भावार्थभाषाः - प्रशंसित बुद्धिमान् राज पुरुषों को चाहिये कि अग्नि समान तेजस्वि और बड़े-२ गुणों से युक्त हों और श्रेष्ठ गुणवाले पृथिवी आदि भूतों के तत्त्व को जानके प्रकाशमान होते हुए निर्मल देखने योग्य स्वरूपयुक्त पदार्थों को उत्पन्न करें ॥९॥

अन्वय: अथ सभापतेर्गुणा उपदिश्यन्ते।

(सम्) सम्यगर्थे (सीदस्व) दोषान् हिन्धि। व्यत्ययेनात्र त्मनेपदम् (महान्) महागुणविशिष्टः (असि) वर्त्तसे (देववीतमः) देवान् पृथिव्यादीन् वेत्ति व्याप्नोति (शोचस्व) प्रकाशस्व। शुचिदीप्तावित्यस्माल्लोट् (देववीतमः) यो देवान् विदुषो व्याप्नोति सोतिशयितः (वि) (धूमम्) धूमसदृशमलरहितम् (अग्ने) तेजस्विन् सभापते (अरुषम्) सुन्दररूपयुक्तम्। अरुषमिति रूपनामसु पठितम्। निघं० ३।७। (मियेध्य) मेधाई अयं प्रयोगः पृषोदरादिना अभीष्टः सिद्ध्यति। (सृज) (प्रशस्त) प्रशंसनीय (दर्शतम्) द्रष्टुमर्हम् ॥९॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे तेजस्विन् मियेध्याग्ने सभापते यस्त्वं महानसि स सभापते देववीतमः सन्न्याये संसीदस्व शोचस्व हे प्रशस्त राजँस्त्वमत्र विधूमं दर्शतमरुषं सृजोत्पादय ॥९॥

भावार्थभाषाः - मेधाविनो राजपुरुषा अग्निवत् तेजस्विनो महागुणाढ्या भूत्वा दिव्यगुणानां पृथिव्यादिभूतानां तत्त्वं विज्ञाय प्रकाशमानाः सन्तो निर्मलं दर्शनीयं रूपमुत्पादयेयुः ॥९॥

भावार्थभाषाः - प्रशंसित बुद्धिमान राजपुरुषांनी अग्नीप्रमाणे तेजस्वी व मोठमोठ्या गुणांनी युक्त व्हावे व श्रेष्ठ गुणयुक्त पृथ्वी इत्यादी भूताच्या तत्त्वाला जाणून प्रकाशमान होऊन शुद्ध पाहण्यायोग्य स्वरूपयुक्त पदार्थांना उत्पन्न करावे. ॥ ९ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - कण्वो घौरः
• छन्दः - सतो बृहती

यं᳓ त्वा देवा᳓सो म᳓नवे दधु᳓र् इह᳓
य᳓जिष्ठं हव्यवाहन
यं᳓ क᳓ण्वो मे᳓धियातिथिर् धनस्पृ᳓तं
यं᳓ वृ᳓षा य᳓म् उपस्तुतः᳓

Strata
Archaic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
dadhúḥ ← √dhā- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

devā́saḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ihá ← ihá (invariable)

mánave ← mánu- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

yám ← yá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

havyavāhana ← havyavā́hana- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

yájiṣṭham ← yájiṣṭha- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

dhanaspŕ̥tam ← dhanaspŕ̥t- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

káṇvaḥ ← káṇva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

médhyātithiḥ ← médhyātithi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yám ← yá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

upastutáḥ ← upastutá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vŕ̥ṣā ← vŕ̥ṣan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yám ← yá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

yám ← yá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

यम् । त्वा॒ । दे॒वासः॑ । मन॑वे । द॒धुः । इ॒ह । यजि॑ष्ठम् । ह॒व्य॒ऽवा॒ह॒न॒ ।
यम् । कण्वः॑ । मेध्य॑ऽअतिथिः । ध॒न॒ऽस्पृत॑म् । यम् । वृषा॑ । यम् । उ॒प॒ऽस्तु॒तः ॥

• yaṃ ← yam ← yad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• tvā ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• devāso ← devāsaḥ ← deva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• manave ← manu
• [noun], dative, singular, masculine
• “Manu; mantra; Manusmṛti; fourteen; man; manu [word]; Vaivasvata; incantation; sacred text.”

• dadhur ← dadhuḥ ← dhā
• [verb], plural, Perfect indicative
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• iha
• [adverb]
• “here; now; in this world; now; below; there; here; just.”

• yajiṣṭhaṃ ← yajiṣṭham ← yajiṣṭha
• [noun], accusative, singular, masculine

• havyavāhana
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Agni; fire.”

• yaṃ ← yam ← yad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• kaṇvo ← kaṇvaḥ ← kaṇva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Kaṇva; Kaṇva; kaṇva [word].”

• medhyātithir ← medhyātithiḥ ← medhyātithi
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Kaṇva.”

• dhanaspṛtaṃ ← dhana
• [noun], neuter
• “wealth; property; money; treasure; prize; dhana [word]; valuable; dhan; capital; fight.”

• dhanaspṛtaṃ ← spṛtam ← spṛt
• [noun], accusative, singular, masculine
• “victorious; protecting.”

• yaṃ ← yam ← yad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• vṛṣā ← vṛṣan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “bull; Indra; stallion; Vṛṣan; man.”

• yam ← yad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• upastutaḥ ← upastuta
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Upastuta.”

हे हव्यवाहन हविषो वाहकाग्ने मनवे मनोरनुग्रहाय देवासः सर्वे देवाः यजिष्ठम् अतिशयेन पूज्यं यष्टृतमं वा यं त्वाम् इह देवयजनदेशे दधुः धृतवन्तः । मेध्यातिथिः मेधार्हैरतिथिभिर्युक्तः कण्वः एतन्नामको महर्षिः यं त्वां धनस्पृतं धनेन प्रीणयितारं कृत्वा दधे इति शेषः। तथा वृषा इन्द्रः यं त्वां दधे । तथा उपस्तुतः अन्योऽपि स्तोता यजमानो यं त्वां दधे । स त्वं सं सीदस्वेति पूर्वत्रान्वयः ॥ दधुः । लिटि उसि कित्त्वे ’ आतो लोप इटि च ’ इति आकारलोपः । प्रत्ययस्वरः । यजिष्ठम् । यष्टृशब्दात् ‘तुश्छन्दसि ’ ( पा. सू. ५. ३. ५९ ) इति अगुणवचनादपि आतिशायनिक इष्ठन् । तुरिष्ठेमेयःसु ’ (पा. सू. ६. ४, १५४ ) इति तृलोपः । नित्त्वादाद्युदात्तत्वम् । हव्यवाहन । हव्यं वहतीति हव्यवाहनः । ‘ हव्येऽनन्तःपादम् ’ ( पा. सू. ३. २. ६६ ) इति वहतेर्ञ्युट् । मेध्यातिथिः । मेध्या अतिथयो यस्येति बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । धनस्पृतम् । धनैरस्मान् स्पृणोति प्रीणयतीति धनस्पृत् ।’ स्पृ प्रीतिबलयोः । ‘ क्विप् च ’ इति क्विप् । ततः तुक् । कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् । उपस्तुतः । ‘ क्तिच्क्तौ च संज्ञायाम्’ इति कर्तरि क्तः। थाथादिना उत्तरपदान्तोदात्तत्वम् ॥ ॥ ९ ॥

English translation:

“Bearer of oblations, (you are he) whom the gods detained for the sake of Manu; whom, giver of wealth, Kaṇva, the host of pious guests, has detained; whom Indra detained, and whom (now) some other worshipper has detained.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Medhyātithi, attended by venerable (medhya) guest (atithi) is an epithet of Kaṇva whose son is Medhātithi, the ṛṣi of the twelfth and followins sūktas

Whom the gods installed here for Manu as the best sacrificer, o conveyor of the oblation,
whom Kaṇva (and?) Medhyātithi (installed) as the winner of stakes, whom Vr̥ṣan [/the bull], whom Upastuta [/the praised] (installed).

Bearer of offerings, whom, best sacrificing Priest, the Gods for Manu’s sake ordained;
Whom Kanva, whom Medhyatithi made the source of wealth, and Vrsan and Upastuta.

Thou whom the gods have placed here for Manu as the best performer of the sacrifice, O carrier of oblations, whom Kanva and Medhyatithi, whom Vrishan and Upastuta 1 (have worshipped,) the winner of prizes.

Du, den die Götter für Manu hienieden bestellten als Bestopfernden, du Opferführer, den Kanva Medhyatithi, den Vrisan, den Upastuta entzündeten den Schätzegewinner.

O Opferfahrer, den als besten Opfrer dich den Menschen gab die Götterschar, und Kanva und Medhjatithi als Beuteherrn und Vrischan und Upastuta.

Тебя, кого боги поместили сюда для Ману,
Как лучшего жертвователя, о везущий возлияния,
Кого (поместил) Канва Медхьятитхи
Кого – Вришан, как добивающегося добычи, кого – Упастута…

• अग्निः
• कण्वो घौरः
• निचृद्विष्टारपङ्क्ति
• पञ्चमः

मनुष्य किस प्रकार के पुरुष को सभाध्यक्ष करें, इस विषय का उपदेश अगले मंत्र में किया है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (हव्यवाहन) ग्रहण करने योग्य वस्तुओं की प्राप्ति करानेवाले सभ्यजन ! (यम्) जिस विचारशील (यजिष्ठम्) अत्यन्त यज्ञ करनेवाले (त्वा) आप को (देवासः) विद्वान् लोग (मनवे) विचारने योग्य राज्य की शिक्षा के लिये (इह) इस पृथिवी में (दधुः) धारण करते (यम्) जिस शिक्षा पाये हुए (धनस्पृतम्) विद्या सुवर्ण आदि धन से युक्त आप को (मेध्यातिथिः) पवित्र अतिथियों से युक्त अध्यापक (कण्वः) विद्वान् पुरुष स्वीकार करता (यम्) जिस सुख की वृष्टि करनेवाले (त्वा) आप को (वृषा) सुखों का फैलानेवाला धारण करता और (यम्) जिस स्तुति के योग्य आप को (उपस्तुतः) समीपस्थ सज्जनों की स्तुति करनेवाला राजपुरुष धारण करता है उन आप को हम लोग सभापति के अधिकार में नियत करते हैं ॥१०॥

भावार्थभाषाः - इस सृष्टि में सब मनुष्यों को चाहिये कि विद्वान् और अन्य सबको चतुर पुरुष मिल के जिस विचारशील ग्रहण के योग्य वस्तुओं के प्राप्त करानेवाले शुभ गुणों से भूषित विद्या सुवर्णादिधनयुक्त सभा के योग्य पुरुष को राज्य शिक्षा के लिये नियुक्त करें उसी पिता के तुल्य पालन करनेवाला जन राजा होवे ॥१०॥

अन्वय: मनुष्याः कीदृशं सभेशं कुर्य्युरित्याह।

(यम्) मननशीलम् (त्वा) त्वाम् (देवासः) विद्वांसः (मनवे) मननयोग्याय राजशासनाय (दधुः) दध्यासुः। अत्र लिङर्थे लिट्। (इह) अस्मिन् संसारे (यजिष्ठम्) अतिशयेन यष्टारम् (हव्यवाहन) हव्यान्यादातु-मर्हाणि वसूनि वहति प्राप्नोति तत्संबुद्धौ सभ्यजन (यम्) शिक्षितम् (कण्वः) मेधावीजनः (मेध्यातिथिः) मेध्यैरतिथिभिर्युक्तोऽध्यापकः (धनस्पृतम्) धनैर्विद्यासुवर्णादिभिः स्पृतः प्रीतः सेवितस्तम् (यम्) सुखस्य वर्षकम् (वृषा) विद्यावर्षकः (यम्) स्तोतुमर्हम् (उपस्तुतः) उपगतः स्तौति स उपस्तुतो विद्वान्। अत्र स्तुधातोर्बाहुलकादौणादिकः क्तः प्रत्ययः ॥१०॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे हव्यवाहन यं यजिष्ठं त्वा त्यां देवासो मनव इह दधुर्दधति। यं धनस्पृतं त्वा त्वां मेध्यातिथिः कण्वो दधे। यं त्वा त्वां वृषादधे। यं त्वा त्वामुपस्तुतो दधे तं त्वां वयं सभापतित्वेनाङ्गी कुर्महे ॥१०॥

भावार्थभाषाः - अस्मिञ्जगति सर्वैर्मनुष्यैर्विद्वांसोऽन्ये च श्रेष्ठपुरुषा मिलित्वा यं विचारशीलमादेयवस्तुप्रापकं शुभगुणाढ्यं विद्यासुवर्णादिधनयुक्तं सभ्यजनं राज्यशासनाय नियुञ्ज्युस्स, एव पितृवत्पालको राजा भवेत् ॥१०॥

भावार्थभाषाः - या सृष्टीत सर्व माणसांनी विद्वान व इतर सर्व श्रेष्ठ चतुर पुरुषांनी मिळून ज्या विचारशील ग्रहण करण्यायोग्य वस्तूंना प्राप्त करविणाऱ्या शुभ गुणांनी भूषित विद्या सुवर्ण इत्यादी धनयुक्त सभेच्या योग्य पुरुषाला राज्य शिक्षणासाठी नियुक्त करावे तोच पित्याप्रमाणे पालन करणारा राजा असावा. ॥ १० ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - कण्वो घौरः
• छन्दः - बृहती

य᳓म् अग्नि᳓म् मे᳓धियातिथिः
क᳓ण्व ईध᳓ ऋता᳓द् अ᳓धि
त᳓स्य प्रे᳓षो दीदियुस् त᳓म् इमा᳓ ऋ᳓चस्
त᳓म् अग्निं᳓ वर्धयामसि

Strata
Archaic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
agním ← agní- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

médhyātithiḥ ← médhyātithi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yám ← yá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ádhi ← ádhi (invariable)

īdhé ← √idh- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

káṇvaḥ ← káṇva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

r̥tā́t ← r̥tá- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

dīdiyuḥ ← √dī- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

imā́ḥ ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

íṣaḥ ← íṣ- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

prá ← prá (invariable)

ŕ̥caḥ ← ŕ̥c- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tásya ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

agním ← agní- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vardhayāmasi ← √vr̥dh- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

यम् । अ॒ग्निम् । मेध्य॑ऽअतिथिः । कण्वः॑ । ई॒धे । ऋ॒तात् । अधि॑ ।
तस्य॑ । प्र । इषः॑ । दी॒दि॒युः॒ । तम् । इ॒माः । ऋचः॑ । तम् । अ॒ग्निम् । व॒र्ध॒या॒म॒सि॒ ॥

• yam ← yad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• agnim ← agni
• [noun], accusative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• medhyātithiḥ ← medhyātithi
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Kaṇva.”

• kaṇva ← kaṇvaḥ ← kaṇva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Kaṇva; Kaṇva; kaṇva [word].”

• īdha ← īdhe ← indh
• [verb], singular, Perfect indicative
• “kindle; ignite; set ablaze.”

• ṛtād ← ṛtāt ← ṛta
• [noun], ablative, singular, neuter
• “truth; order; fixed order; ṛta [word]; law; custom; custom.”

• adhi
• [adverb]
• “on; from; accordingly.”

• tasya ← tad
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• preṣo ← pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• preṣo ← iṣaḥ ← iṣ
• [noun], nominative, plural, feminine
• “refreshment; enjoyment; stores.”

• dīdiyus ← dīdiyuḥ ← dīdī
• [verb], plural, Perfect indicative
• “shine; glitter.”

• tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• imā ← imāḥ ← idam
• [noun], nominative, plural, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• ṛcas ← ṛcaḥ ← ṛc
• [noun], nominative, plural, feminine
• “Rig-Veda; Mantra; verse; ṛc [word]; ṛc.”

• tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• agniṃ ← agnim ← agni
• [noun], accusative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• vardhayāmasi ← vardhay ← √vṛdh
• [verb], plural, Present indikative
• “increase; strengthen; promote; rear; add; greet; laud.”

मेध्यातिथिः’ यागयोग्या अतिथय ऋत्विग्रूपा यस्य तादृशः कण्वः ऋषिः ऋतादधि आदित्यादध्याहृत्य यम् अग्निम् ईधे दीप्तवान् तस्य अग्नेः इषः गमनस्वभावा रश्मयः प्र दीदियुः प्रकर्षेण दीप्यन्ते । तथा तम् अग्निम् इमाः अस्माभिः प्रयुज्यमानाः ऋचः वर्धयन्तीति शेषः । वयमपि तमग्निं वर्धयामसि स्तोत्रैर्वर्धयामः ॥ ईधे । ञिइन्धी दीप्तौ । ‘ इन्धिभवतिभ्यां च ’ ( पा. सू. १. २. ६ ) इति लिटः कित्त्वात् “ अनिदिताम्’ इति नकारलोपः। द्विर्भावहलादिशेषयोः कृतयोः सवर्णदीर्घः । प्रत्ययस्वरः । यद्वृत्तयोगादनिघातः । इषः । इष गतौ ’ । इष्यन्ति गच्छन्तीति इषो रश्मयः । दीदियुः । दीदेतिछान्दसो धातुर्दीप्तिकर्मा । लिटि उसि इयङादेशः । ‘ एरनेकाचः’ इति यणादेशाभावश्छान्दसः । वर्धयामसि । ‘ इदन्तो मसि’ इति मस इकारागमः ॥ ।

English translation:

“The rays of that Agni, whom Kaṇva made more brilliant than the sun, pre-eminently shine; him do these our hymns, him do we, extol.”

Agni whom Medhyātithi (and?) Kaṇva kindled from truth,
his are the refreshments that shine forth; him do these verses (make strong) and him, Agni, do we make strong.

Him, Agni, whom Medhyatithi, whom Kanva kindled for his rite,
Him these our songs of praise, him, Agni, we extol: his powers shine out preeminent.

That Agni’s nourishment has shone brightly whom Medhyatithi and Kanva have kindled on behalf of Rita 1. Him do these hymns, him do we extol.

Agni, den Medhyatithi Kanva angezündet hat nach rechtem Brauche, von ihm sind Labsale ausgestrahlt, ihn stärken diese Lieder, diesen Agni stärken wir.

Ihn Agni, den Medhjatithi, den Kanva nach dem Brauch entflammt, Ihn stärken diese Lieder, Agni stärken wir, und seine Tränke leuchten hell.

Агни, кого Медхьятитхи
Канва зажег по закону, –
(Исходящие) от него услады ярко сияют – его (усиливают) эти гимны,
Этого Агни усиливаем мы.

• अग्निः
• कण्वो घौरः
• निचृत्पथ्याबृहती
• मध्यमः

फिर सभाध्यक्षादि लोग अग्नि आदि पदार्थों से कैसे उपकार लेवें, इस विषय का उपदेश अगले मंत्र में किया है।

पदार्थान्वयभाषाः - (मेध्यातिथिः) पवित्र सेवक शिष्यवर्गों से युक्त (कण्वः) विद्यासिद्ध कर्मकाण्ड में कुशल विद्वान् (ऋतादधि) मेघमण्डल के ऊपर से सामर्थ्य होने के लिये (यम्) जिस (अग्निम्) दाहयुक्त सब पदार्थों के काटनेवाले अग्नि को (ईधे) प्रदीप्त करता है (तस्य) उस अग्नि के (इषः) घृतादि पदार्थों को मेघमण्डल में प्राप्त करनेवाले किरण (प्र) अत्यन्त (दीदियुः) प्रज्वलित होते हैं और (इमाः) ये (ऋचः) वेद के मंत्र जिस अग्नि के गुणों का प्रकाश करते हैं (तम्) उसी (अग्निम्) अग्नि को सभाध्यक्षादि राजपुरुष हम लोग शिल्प क्रियासिद्धि के लिये (वर्धयामसि) बढ़ाते हैं ॥११॥

भावार्थभाषाः - सभाध्यक्षादि राजपुरुषों को चाहिये कि होता आदि विद्वान् लोग वायु वृष्टि के शोधक हवन के लिये जिस अग्नि को प्रकाशित करते हैं जिसके किरण ऊपर को प्रकाशित होते और जिसके गुणों को वेदमंत्र कहते हैं उसी अग्नि को राज्य साधक क्रियासिद्धि के लिये बढ़ावें ॥११॥

अन्वय: पुनरेतैरग्न्यादिपदार्थाः कथमुपकर्त्तव्याः।

(यम्) (अग्निम्) दाहगुणविशिष्टं सर्वपदार्थछेदकं च (मेध्यातिथिः) पवित्रैः पूजकैः शिष्यवर्गैर्युक्तो विद्वान् (कण्वः) विद्याक्रियाकुशलः (ईधे) दीपयते। अत्र लङर्थे लिट्। इजादेश्चगुरुमतोनृच्छः। अ० ३।१।३६। इत्यमंत्र इतिप्रतिषेधा इदाम्# निषेधः। इन्धिभवतिभ्याञ्च। अ० १।२।६। इतिलिटः कित्त्वाद् अनिदिताम०* इति नलोपोगुणाऽभावश्च। (ऋतात्) मेघमण्डलादुपरिष्टादुदकात् (अधि) उपरिभावे (तस्य) अग्नेः (प्र) प्रकृष्टार्थे (इषः) प्रापिका दीप्तयो रश्मयः (दीदियुः) दीयन्ते दीदयतीति ज्वलतिकर्मसु पठितम्। निघं० १।१६। दीङ्क्षय इत्यस्माद्। व्यत्ययेन परस्मैपदमभ्यासस्य ह्रस्वत्वे वाच्छन्दसि सर्वेविधयो भवन्ती इत्यनभ्यासस्य ह्रस्वः। सायणाचार्येणेदं पदमन्यथा व्याख्यातम् (तम्) यज्ञस्य मुख्यं साधनम् (इमाः) प्रत्यक्षाः (ऋचः) वेदमंत्राः (तम्) विद्युदाख्यम् (अग्निम्) सर्वत्रव्यापकम् (वर्धयामसि) वर्धयामः ॥११॥ #[अमन्त्रे इति पूर्वसूत्रादनुवृत्तौ सत्यामाम् निषेधः, इत्यर्थः। सं०] *[अ० ६।४।२४]

पदार्थान्वयभाषाः - मेध्यातिथिः कण्व ऋतादधि यमग्निमीधे तस्येषो प्रदीदियुरिमा ऋचस्तं वर्णयन्ति तमेवाग्निं राजपुरुषा वयं शिल्पक्रियासिद्धये वर्धयामसि ॥११॥

भावार्थभाषाः - सभाध्यक्षादिराजपुरुषैर्होत्रादयो विद्वांसो वायुवृष्टिशुद्ध्यर्थहवनाय यमग्निं दीपयन्ति यस्य रश्मय ऊर्ध्वं प्रकाशन्ते यस्य गुणान् वेदमन्त्रा वदन्ति स राजव्यवहारसाधकशिल्पक्रियासिद्धय एव वर्द्धनीयः ॥११॥

भावार्थभाषाः - सभाध्यक्ष इत्यादी राजपुरुष, होता इत्यादी विद्वान लोक वायू वृष्टीच्या शुद्धीसाठी हवन करून ज्या अग्नीला प्रकाशित करतात व ज्याचे किरण वर प्रकाशित होतात व ज्याच्या गुणांना वेदमंत्राद्वारे वर्णित केले जाते, त्या अग्नीला राज्यसाधक क्रियासिद्धीसाठी वृद्धिंगत करावे. ॥ ११ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - कण्वो घौरः
• छन्दः - सतो बृहती

राय᳓स् पूर्धि स्वधावो᳓ अ᳓स्ति हि᳓ ते᳓
अ᳓ग्ने देवे᳓षु आ᳓पियम्
तुवं᳓ वा᳓जस्य श्रु᳓तियस्य राजसि
स᳓ नो मॄळ+ महाँ᳓ असि

Strata
Archaic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ásti ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

hí ← hí (invariable)

pūrdhi ← √pr̥̄- 2 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

rāyáḥ ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

svadhāvaḥ ← svadhā́vant- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

ágne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ā́pyam ← ā́pya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

devéṣu ← devá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

rājasi ← √rāj- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

śrútyasya ← śrútya- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

vā́jasya ← vā́ja- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

asi ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

mahā́n ← mahā́nt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mr̥ḷa ← √mr̥ḍ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

रा॒यः । पू॒र्धि॒ । स्व॒धा॒ऽवः॒ । अस्ति॑ । हि । ते॒ । अ॒ग्ने॒ । दे॒वेषु॑ । आप्य॑म् ।
त्वम् । वाज॑स्य । श्रुत्य॑स्य । रा॒ज॒सि॒ । सः । नः॒ । मृ॒ळ॒ । म॒हान् । अ॒सि॒ ॥

• rāyas ← rāyaḥ ← rai
• [noun], genitive, singular, masculine
• “wealth; possession; rai [word]; gold.”

• pūrdhi ← pṛ
• [verb], singular, Aorist imperative
• “fill; elapse; pull back; fill; satisfy; bestow; meet; stuff; load; mix; complete.”

• svadhāvo ← svadhāvas ← svadhāvat
• [noun], vocative, singular, masculine
• “autonomous; independent.”

• ‘sti ← asti ← as
• [verb], singular, Present indikative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• ‘gne ← agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• deveṣv ← deveṣu ← deva
• [noun], locative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• āpyam ← āpya
• [noun], nominative, singular, neuter
• “friendship.”

• tvaṃ ← tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• vājasya ← vāja
• [noun], genitive, singular, masculine
• “prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

• śrutyasya ← śrutya
• [noun], genitive, singular, masculine
• “celebrated; glorious.”

• rājasi ← rāj
• [verb], singular, Present indikative
• “govern; shine; glitter; direct.”

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• mṛḍa ← mṛḍ
• [verb], singular, Present imperative
• “pardon.”

• mahāṃ ← mahat
• [noun], nominative, singular, masculine
• “large; eminent; great; loud; dangerous; strong; long; high; much(a); mahant [word]; ample; very; great; adult; important; dark; high; abundant; violent; remarkable; mighty; big; long.”

• asi ← as
• [verb], singular, Present indikative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

हे स्वधावः अन्नवन् अग्ने। ‘स्वधा अर्कः’ (नि. २. ७. १७) इति तन्नामसु पाठात् । अस्माकं रायः धनानि पूर्धि पूरय देहि वा । ‘ पूर्धि पूरय देहीति वा ’ ( निरु. ४, ३) इति यास्कः । हे अग्ने ते तव देवेष्वाप्यं प्रापणीयं सख्यम् अस्ति हि विद्यते खलु। त्वं श्रुत्यस्य श्रवणीयस्य वाजस्य अन्नस्य राजसि ईश्वरो भवसि । सः त्वं नः अस्मान् मृळ सुखय । महान् गुणैरधिक असि ॥ रायः । ‘ ऊडिदम्’ इति विभक्तेरुदात्तत्वम् । पूर्धि । पॄ पालनपूरणयोः । ‘ श्रुशृणुपॄकृवृभ्यश्छन्दसि’ इति हेर्धिरादेशः । ‘ बहुलं छन्दसि ’ इति शपो लुक् । हेरपित्त्वेन ङित्त्वाद्गुणाभावे ‘ उदोष्ठ्यपूर्वस्य’ (पा. सू.७. १. १०२) इति उत्वम् । हलि च ’ इति दीर्घः । स्वधावः । संबुद्धौ मतुवसोः° ’ इति रुत्वम् । आप्यम् । अदुपधत्वाभावेऽपि व्यत्ययेन ‘ पोरदुपधात् ’ ( पा. सू. ३. १. ९८ ) इति कर्मणि यत् । यतोऽनावः’ इत्याद्युदात्तत्वम् । यद्वा । ण्यति छान्दसमाद्युदात्तत्वम् । श्रुत्यस्य । श्रु श्रवणे’ । औणादिकः क्यप् । तुगागमः । यद्वा । श्रुतिशब्दात् ’ भवे छन्दसि ’ इति यत् । मृळ ।’ मृड सुखने ’ । शस्य ङित्त्वात् लघूपधगुणाभावः ॥

English translation:

“Agni, giver of food, complete our treasures, for the friendship of the gods is obtainable through you. You are lord over famous viands; make us hapy, for you are great.”

Give fullness of wealth, o autonomous one, for you have friendship among the gods, o Agni.
You rule over a prize worthy of fame. Have mercy on us: you are great.144 I.37

Make our wealth perfect thou, O Agni, Lord divine: for thou hast kinship with the Gods.
Thou rulest as a King o’er widely-famous strength: be good to us, for thou art great.

Fill (us with) wealth, thou self-dependent one, for thou, O Agni, hast companionship with the gods. Thou art lord over glorious booty. Have mercy upon us; thou art great.

Häufe die Schätze an, du Eigenartiger, denn du besitzest Freundschaft unter den Göttern, Agni. Du gebeust über namhafte Siegerbeute. Sei uns gnädig; du bist groß.

Selbstherrscher, füll uns Reichthum zu, denn Agni du bist mit den Göttern nah verwandt, Und du verfügest über weitberühmtes Gut; so sei uns hold, der gross du bist.

Наполни (нас) богатствами, о самовластный, – ведь у тебя есть,
Агни, дружба с богами.
Ты властвуешь над прославленной наградой.
Смилуйся над нами: ты велик!

• अग्निः
• कण्वो घौरः
• भुरिगनुष्टुप्
• गान्धारः

फिर भी अगले मंत्र में उन्हीं राजपुरुषों के गुणों का उपदेश किया है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (स्वधावः) भोगने योग्य अन्नादि पदार्थों से युक्त (अग्ने) अग्नि के समान तेजस्वी सभाध्यक्ष ! (हि) जिसकारण (ते) आपकी (देवेषु) विद्वानों के बीच में (आप्यम्) ग्रहण करने योग्य मित्रता (अस्ति) है इसलिये आप (रायः) विद्या, सुवर्ण और चक्रवर्त्ति राज्यादि धनों को (पूर्धि) पूर्ण कीजिये जो आप (महान्) बड़े-२ गुणों से युक्त (असि) हैं और (श्रुत्यस्य) सुनने के योग्य (वाजस्य) युद्ध के बीच में प्रकाशित होते हैं (सः) सो (त्वम्) पुत्र के तुल्य प्रजा की रक्षा करने हारे आप (नः) हम लोगों को (मृड) सुखयुक्त कीजिये ॥१२॥

भावार्थभाषाः - वेदों को जाननेवाले उत्तम विद्वानों में मित्रता रखते हुए सभाध्यक्षादि राजपुरुषों को उचित है कि अन्नधन आदि पदार्थों के कोशों की निरन्तर भर और प्रसिद्ध डाकुओं के साथ निरन्तर युद्ध करने को समर्थ होके प्रजा के लिये बड़े-२ सुख देनेवाले होवें ॥१२॥

अन्वय: पुनश्च तेषामेव राजपुरुषाणां गुणा उपदिश्यन्ते।

(रायः) विद्यासुवर्णचक्रवर्त्तिराज्यादिधनानि (पूर्धि) पिपूर्धि। अत्र #बहुलंछन्दसि इति शपोलुक्। *श्रुशृणुपृ० इति हेर्धिः। (स्वधावः) स्वधा भोक्तव्या अन्नादिपदार्थाःसन्ति यस्य तत्संबुद्धौ (अस्ति) (हि) यतः (ते) तव (अग्ने) अग्निवत्तेजस्विन् (देवेषु) विद्वत्सु (आप्यम्) आप्तुं प्राप्तुं योग्यं सखित्वम्। अत्र आप्लृव्याप्तावित्यस्मादौणादिको यत्। अत्र सायणाचार्य्येण प्रमादाददुपधत्वाभावेऽपि पोरदुपधात् इतिकर्मणि यत्। ¤यतो नाव इत्याद्यु दात्तत्वम् यच्चछान्दसमाद्यु दात्तत्वमित्यशुद्धमुक्तम्। औणादिकस्य यत्प्रस्ययस्य विद्यमानत्वात् (त्वम्) पुत्रवत्प्रजापालकः (वाजस्य) युद्धस्य (श्रुत्यस्य) श्रोतुं योग्यस्य। श्रुश्रवण इत्यस्मादौणादिकः कर्मणि क्यप् प्रत्ययः। (राजसि) प्रकाशितो भवसि (सः) (नः) अस्मान् (मृड) सुखय (महान्) बृहद्गुणाढ्यः (असि) वर्त्तसे ॥१२॥ #[अ० २।४।७३।] *[अ० ६।४।१०२।] ¤[अ० ६।१।२१०।]

पदार्थान्वयभाषाः - हे स्वधावोऽग्नेहि यतस्ते देवेष्वाप्यमस्ति रायस्पूर्धिं। यस्त्वं महानसि श्रुत्यस्य वाजस्य च मध्ये राजसि स त्वं नोऽस्मान् मृड सुखयुक्तान् कुरु ॥१२॥

भावार्थभाषाः - वेदवित्सु विद्यावृद्धिषु मैत्रीं भावयद्भिः सभाध्यक्षादिराजपुरुषैरन्नधनादि पदार्थागारान् सततं प्रपूर्य प्रसिद्धैर्दस्युभिस्सह युद्धाय समर्था भूत्वा प्रजायै महान्ति सुखानि दातव्यानि ॥१२॥

भावार्थभाषाः - वेद जाणणाऱ्या उत्तम विद्वानांबरोबर मैत्री ठेवणाऱ्या सभाध्यक्ष इत्यादी राजपुरुषांनी अन्नधान्य इत्यादी पदार्थांचे कोश सदैव भरलेले ठेवावे व बलवान दस्यूबरोबर निरंतर युद्ध करण्यास समर्थ व्हावे व प्रजेला अत्यंत सुख द्यावे. ॥ १२ ॥

• देवता - अग्निः यूपो वा
• ऋषिः - कण्वो घौरः
• छन्दः - बृहती

ऊर्ध्व᳓ ऊ षु᳓ ण ऊत᳓ये
ति᳓ष्ठा देवो᳓ न᳓ सविता᳓
ऊर्ध्वो᳓ वा᳓जस्य स᳓निता य᳓द् अञ्जि᳓भिर्
वाघ᳓द्भिर् विह्व᳓यामहे

Strata
Archaic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

sú ← sú (invariable)

u ← u (invariable)

ūrdhváḥ ← ūrdhvá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ūtáye ← ūtí- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

deváḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)

savitā́ ← savitár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tíṣṭha ← √sthā- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

añjíbhiḥ ← añjí- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

sánitā ← sánitar- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ūrdhváḥ ← ūrdhvá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vā́jasya ← vā́ja- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vāghádbhiḥ ← vāghát- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

vihváyāmahe ← √hvā- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

ऊ॒र्ध्वः । ऊं॒ इति॑ । सु । नः॒ । ऊ॒तये॑ । तिष्ठ॑ । दे॒वः । न । स॒वि॒ता ।
ऊ॒र्ध्वः । वाज॑स्य । सनि॑ता । यत् । अ॒ञ्जिऽभिः॑ । वा॒घत्ऽभिः॑ । वि॒ऽह्वया॑महे ॥

• ūrdhva ← ūrdhvaḥ ← ūrdhva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “upper; up(a); upper; upward; erect; more(a); raised; ūrdhva [word]; acclivitous; overturned; loud; eminent; high.”

• ū ← u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• ṣu ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• ṇa ← ṇaḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• ūtaye ← ūti
• [noun], dative, singular, feminine
• “aid; favor; ūti [word].”

• tiṣṭhā ← tiṣṭha ← sthā
• [verb], singular, Present imperative
• “stay; stand; situate; exist; [in]; resist; endure; put; soak; be; stop; adhere; get stale; concentrate; grow; trust; wake; consociate; last; dwell; lie; stand; stop.”

• devo ← devaḥ ← deva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• savitā ← savitṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Savitar; sun; Surya; Savitṛ.”

• ūrdhvo ← ūrdhvaḥ ← ūrdhva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “upper; up(a); upper; upward; erect; more(a); raised; ūrdhva [word]; acclivitous; overturned; loud; eminent; high.”

• vājasya ← vāja
• [noun], genitive, singular, masculine
• “prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

• sanitā ← sanitṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “bestowing; victorious.”

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• añjibhir ← añjibhiḥ ← añji
• [noun], instrumental, plural, masculine

• vāghadbhir ← vāghadbhiḥ ← vāghant
• [noun], instrumental, plural, masculine

• vihvayāmahe ← vihvā ← √hvā
• [verb], plural, Present indikative
• “raise; compete.”

हे यूप यद्वा यूपात्मकदारुनिष्ठाग्ने नः अस्माकम् ऊतये रक्षणाय ऊर्ध्वः उन्नतः तिष्ठ । तत्र दृष्टान्तः । सविता देवो न । यथा सूर्यो देव उन्नतस्तिष्ठति तद्वत् । ऊर्ध्वः उन्नतः सन् वाजस्य अन्नस्य सनिता दाता भविष्यसि । यत् यस्मात् कारणात् अञ्जिभिः आज्येन यूपम् अञ्जद्भिः वाघद्भिः यज्ञं वहद्भिर्ऋत्विग्भिः सह विह्वयामहे अन्नदानाय त्वां विशेषेणाह्वयामः । तस्मादन्नस्य दाता भवेति पूर्वत्रान्वयः ॥ ऊ षु णः । ‘ इकः सुञि’ (पा. सू. ६. ३. १३४) इति संहितायां दीर्घः । ‘ सुञः ’ ( पा. सू. ८. ३. १०७ ) इति षत्वम् । ‘ नश्च धातुस्थोरुषुभ्यः’ ( पा. सू. ८.४, २७ ) इति णत्वम् । ऊतये । अवतेः क्तिनि “ ज्वरत्वर’ इत्यादिना ऊठ्। ‘ ऊतियूति’ इत्यादिना क्तिन् उदात्तत्वम् । तिष्ठ । शपि ‘पाघ्रा ’ इत्यादिना तिष्ठादेशः । द्व्यचोऽतस्तिङः’ इति संहितायां दीर्घः। वाजस्य । ‘ क्रियाग्रहणं कर्तव्यम्’ (पा. म. १. ४. ३२ ) इति कर्मणः संप्रदानत्वाच्चतुर्थ्यर्थे षष्ठी । सनिता । ’ षणु दाने ’ । लुटि तासिः । वलादिलक्षण इट् ( पा. सू. ७. २. ३५ )। तिपो डादेशः ( पा. सू. २. ४. ८५ )। टिलोपः । उदात्तनिवृत्तिस्वरेण तिबादेशस्य उदात्तत्वे प्राप्ते ’ तास्य नुदात्तेत्” ’ इति तस्यानुदात्तत्वम् । धातुस्वरः । ‘न लुट्’ (पा. सू. ८. १. २९ ) इति निघातप्रतिषेधः । अञ्जिभिः। अञ्जू व्यक्तिम्रक्षणगतिषु’। ‘खनिकष्यञ्जि°’ (उ. सू. ४. ५७९) इत्यादिना इप्रत्ययः । विह्वयामहे । ‘निसमुपविभ्यो ह्वः’ (पा. सू. १. ३. ३०) इति अकर्त्रभिप्रायेऽप्यात्मनेपदम् । अदुपदेशात् लसार्वधातुकानुदात्तत्वे धातुस्वरः । ‘ तिङि चोदात्तवति’ इति गतेरनुदात्तत्वम् यद्वृत्तयोगादनिघातः ॥

English translation:

“Stand up erect for our protection, like the divine Savitā; erect, you are the giver of food, for which we invoke you with unguents, and priests (offering oblations).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Erect Agni is the yūpa or post

Stand upright to help us, like god Savitar,
upright as the winner of the prize when we vie with (other) cantors with their ornaments in invoking (you).

añjíbhiḥ would have been better rendered as ‘ornaments’ than ‘unguents’, and as Elizabeth Tucker suggests, these ornaments could be vocal.

Stand up erect to lend us aid, stand up like Savitar the God:
Erect as strength-bestower we call aloud, with unguents and with priests, on thee.

Stand up straight for blessing us, like the god Savitri, straight a winner of booty, when we with our worshippers and with ointments 1 call thee 2 in emulation (with other people).

Aufrecht steh fein wie Gott Savitri uns zum Beistand, aufrecht als Gewinner des Siegerpreises, wenn wir mit anderen salbungsvollen Priestern uns darum streiten.

Steh aufrecht nun zu unserm Schutz, erhaben wie Gott Savitar, Erhaben als der Beute Spender, wenn wir dich mit Opfer rufen und Gebet.

Стой же прямо, как бог Савитар,
Чтобы помочь нам,
Прямо, как захватчик добычи, когда мы призываем, (соревнуясь)
С (другими) жрецами-украшателями (гимнов)!

• अग्निः
• कण्वो घौरः
• उपरिष्टाद् बृहती
• मध्यमः

फिर वह सभाध्यक्ष कैसा होता है, इस विषय का उपदेश अगले मंत्र में किया है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे सभापते ! आप (देवः) सबको प्रकाशित करने हारे (सविता) सूर्य लोक के (न) समान (नः) हम लोगों की रक्षा आदि के लिये (ऊर्ध्वः) ऊंचे आसन पर (सुतिष्ठ) सुशोभित हूजिये (उ) और (ऊर्ध्वः) उन्नति को प्राप्त हुए (वाजस्य) युद्ध के (सविता) सेवनेवाले हूजिये इस लिये हम लोग (अञ्जिभिः) यज्ञ के साधनों को प्रसिद्ध करने तथा (वाद्यद्भिः) सब ऋतुओं में यज्ञ करनेवाले विद्वानों के साथ (विह्वयामहे) विविधप्रकार के शब्दों से आपकी स्तुति करते हैं ॥१३॥

भावार्थभाषाः - सूर्य्य के समान अतितेजस्वी सभापति को चाहिये कि संग्राम सेवन से दुष्ट शत्रुओं को हटा के सब प्राणियों की रक्षा के लिये प्रसिद्ध विद्वानों के साथ सभा के बीच में ऊंचे आसन पर बैठे ॥१३॥

अन्वय: पुनः स कथंभूत इत्युपदिश्यते।

(ऊर्ध्वः) उच्चासने (ऊँ) च (सु) शोभने। अत्र सोरुपसर्गस्य ग्रहणं न किंतु सुञो निपातस्य तेन इकः सुञि। अ० ६।३।१३४। इतिसंहितायामुकारस्यदीर्घः। सुञः। ८।३।१०७। इतिमूर्द्धन्यादेशश्च। (नः) अस्माकम्। नश्चधातुस्थोरुषुभ्यः अ० ८।४।२६। इति णत्वम्। (ऊतये) रक्षणाद्याय (तिष्ठ) अत्र द्वचोतस्तिङ इतिदीर्घश्च। (देवः) द्योतकः (न) इव (सविता) सूर्यलोकः (ऊर्ध्वः) उन्नतस्सन् (वाजस्य) संग्रामस्य (सनिता) संभक्ता सेवकः (यत्) यस्मात् (अंजिभिः) अञ्जसाधनानिप्रकटयद्भिः। सर्वधातुभ्य इन्। उ० ४।१२३। इति कर्त्तरीन् प्रत्ययः। (वाद्यद्भिः) विद्वद्भिर्मेधाविभिः वाद्यत इति मेधाविनामसु पठितम्। निघं० ३।१५। (विह्वयामहे) विविधैः शब्दैः स्तुमः ॥१३॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे सभापते त्वं सविता देवो नेव नोऽस्माकमूतय ऊर्ध्वः सुतिष्ठ। उ चोर्ध्वः सन् वाजस्य सनिता भवातो वयमंजिभिर्वाद्यद्भिस्सह त्वां विह्वयामहे ॥१३॥

भावार्थभाषाः - सूर्य्यवदुत्कृष्टतेजसा सभापतिना संग्रामसेवने न दुष्टशत्रून्निवार्य्य सर्वेषां प्राणिनामूतये यज्ञसाधकैर्विद्वद्भिः सहात्युच्चासने स्थातव्यम् ॥१३॥

भावार्थभाषाः - सूर्याप्रमाणे अति तेजस्वी सभापतीने युद्ध करून दुष्ट शत्रूंना हरवून सर्व प्राण्यांचे रक्षण करण्यासाठी प्रसिद्ध विद्वानांबरोबर सभेत उच्च आसनावर बसावे. ॥ १३ ॥

• देवता - अग्निः यूपो वा
• ऋषिः - कण्वो घौरः
• छन्दः - सतो बृहती

ऊर्ध्वो᳓ नः पाहि अं᳓हसो नि᳓ केतु᳓ना
वि᳓श्वं स᳓म् अत्रि᳓णं दह
कृधी᳓ न ऊर्ध्वा᳓ञ् चर᳓थाय जीव᳓से
विदा᳓ देवे᳓षु नो दु᳓वः

Strata
Archaic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
áṁhasaḥ ← áṁhas- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

ketúnā ← ketú- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

ní ← ní (invariable)

pāhi ← √pā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

ūrdhváḥ ← ūrdhvá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

atríṇam ← atrín- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

daha ← √dah- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

sám ← sám (invariable)

víśvam ← víśva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

caráthāya ← carátha- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

jīváse ← √jīv- (root)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

kr̥dhí ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

ūrdhvā́n ← ūrdhvá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

devéṣu ← devá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

dúvaḥ ← dúvas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

vidā́ḥ ← √vid- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

ऊ॒र्ध्वः । नः॒ । पा॒हि॒ । अंह॑सः । नि । के॒तुना॑ । विश्व॑म् । सम् । अ॒त्रिण॑म् । द॒ह॒ ।
कृ॒धि । नः॒ । ऊ॒र्ध्वान् । च॒रथा॑य । जी॒वसे॑ । वि॒दाः । दे॒वेषु॑ । नः॒ । दुवः॑ ॥

• ūrdhvo ← ūrdhvaḥ ← ūrdhva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “upper; up(a); upper; upward; erect; more(a); raised; ūrdhva [word]; acclivitous; overturned; loud; eminent; high.”

• naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• pāhy ← pāhi ← pā
• [verb], singular, Present imperative
• “protect; govern.”

• aṃhaso ← aṃhasaḥ ← aṃhas
• [noun], ablative, singular, neuter
• “trouble; sin.”

• ni
• [adverb]
• “back; down.”

• ketunā ← ketu
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “banner; ketu; sunbeam; enemy; sign; Premna spinosa Roxb.; comet; signal; signal; luminosity.”

• viśvaṃ ← viśvam ← viśva
• [noun], accusative, singular, masculine
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• atriṇaṃ ← atriṇam ← atrin
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Atrin; eater.”

• daha ← dah
• [verb], singular, Present imperative
• “burn; cauterize; heat; burn; burn; burn; roast; blaze; burn; distress; destroy.”

• kṛdhī ← kṛdhi ← kṛ
• [verb], singular, Aorist imperative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• na ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• ūrdhvāñcarathāya ← ūrdhvān ← ūrdhva
• [noun], accusative, plural, masculine
• “upper; up(a); upper; upward; erect; more(a); raised; ūrdhva [word]; acclivitous; overturned; loud; eminent; high.”

• ūrdhvāñcarathāya ← carathāya ← caratha
• [noun], dative, singular, masculine

• jīvase ← jīv
• [verb noun]
• “survive; be; exist; live on; dwell.”

• vidā ← vidāḥ ← vid
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “find; detect; marry; get; think.”

• deveṣu ← deva
• [noun], locative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• duvaḥ ← duvas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “worship.”

हे यूप यद्वा तन्निष्ठाग्ने ऊर्ध्वः उन्नतः सन् नः अस्मान् केतुना ज्ञानेन अंहसः पापात् नि पाहि नितरां पालय । विश्वम् अत्रिणम् सर्वमत्तारं भक्षकं राक्षसं सं दह सम्यग्भस्मीकुरु । नः अस्मान् ऊर्ध्वान् उन्नतान् कृधि कुरु । किमर्थम् । चरथाय लोके चरणाय जीवसे जीवनाय च नः अस्माकं दुवः धनं हविःस्वरूपं देवेषु विदाः लम्भय ॥ अत्रिणम् । अद भक्षणे ‘। अदेस्त्रिनि च’ (उ. सू. ४. ५०८ ) इति औणादिकः त्रिनिप्रत्ययः । यद्वा । अदतस्त्रायन्ते इति अत्राः । ‘ आतोऽनुपसर्गे कः’ इति कः । अतो मत्वर्थीय इनिः । कृधि। ‘श्रुशृणुपॄकृवृभ्यश्छन्दसि’ इति हेर्धिरादेशः । ‘बहुलं छन्दसि’ इति विकरणस्य लुक् । ‘अन्येषामपि दृश्यते’ इति संहितायां दीर्घः । ऊर्ध्वान्। ‘उभयथर्क्षु’ (पा. सू.८.३.८) इति विकल्पविधानात् ‘नश्छव्यप्रशान्’ (पा. सू. ८. ३. ७) इति नकारस्य रुत्वाभावः । चरथाय । चरेः औणादिको भावे अथप्रत्ययः । जीवसे । ‘जीव प्राणधारणे’। तुमर्थे सेसेन्’ इति असेप्रत्ययः । विदाः । ‘विद्लृ लाभे’। अस्मादन्तर्भावितण्यर्थात् लेटि सिपि ‘लेटोऽडाटौ ’ इति आडागमः । तुदादित्वात् शः। ‘शे मुचादीनाम्’ इति नुम् न भवति, अनित्यमागमशासनम्’ इति वचनेन तस्यानित्यत्वात् । ‘इतश्च लोपः’ इति इकारलोपः आगमानुदात्तत्वे विकरणस्वरः ॥

English translation:

“Erect, preserve us by knowledge from sin; consume every malignant spirit; raise us aloft, that we may pass (through the world); and that we may live, convey our sealth (of oblations) to the gods.”

Upright, protect us from narrow straits with your beacon. Burn up every devourer.
Make us upright to move and to live. Find favor for us among the gods.

On vidā́versus vidā́ḥ, see comm. ad IX.19.6. Since the verb is parallel to three impvs. (pāhi a, daha b, kṛdhī́c), an imperatival interpr. works better than a subjunctive.

In keeping with I.37.14, it might be best to change ‘favor’ to ‘friendship’ for dúvaḥ in d.

Erect, preserve us from sore trouble; with thy flame burn thou each ravening demon dead.
Raise thou us up that we may walk and live: so thou shalt find our worship mid the Gods.

Standing straight, protect us by thy splendour from evil; burn down every ghoul 1. Let us stand straight that we may walk and live. Find out our worship 2 among the gods.

Aufrecht schütze uns vor Not mit deinem Banner, verbrenne jeden Atrin. Richte uns auf zum Wandel, zum Leben! Finde Vorliebe für uns unter den Göttern!

Und aufrecht schütz uns vor Gefahr durch dein Panier, verbrenne jeden bösen Feind; Lass aufrecht uns zum Wandern und zum Leben stehn, den Göttern spende, was wir weih’n.

(Стоя) прямо, защити нас от узости (своим) знаменем
Спали всех атринов!
Поставь же нас прямо – для странствий (и) для жизни!
Найди нам милость среди богов!

• अग्निः
• कण्वो घौरः
• निचृद्विष्टारपङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर वह सभापति कैसा होवे, यह अगले मंत्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे सभापते ! आप (केतुना) बुद्धि के दान से (नः) हम लोगों को (अंहसः) दूसरे का पदार्थ हरण रूप पाप से (निपाहि) निरन्तर रक्षा कीजिये (विश्वम्) सब (अत्रिणम्) अन्याय से दूसरे के पदार्थों को खानेवाले शत्रुमात्र को (संदह) अच्छे प्रकार जलाइये और (ऊर्ध्वः) सबसे उत्कृष्ट आप (चरथाय) ज्ञान और सुख की प्राप्ति के लिये (नः) हम लोगों को (ऊर्ध्वान्) बड़े-२ गुण कर्म और स्वभाववाले (कृधि) कीजिये तथा (नः) हमको (देवेषु) धार्मिक विद्वानों में (जीवसे) संपूर्ण अवस्था होने के लिये (दुवः) सेवा को (विदाः) प्राप्त कीजिये ॥१४॥

भावार्थभाषाः - अच्छे गुण कर्म और स्वभाववाले सभाध्यक्ष राजा को चाहिये कि राज्य की रक्षा नीति और दण्ड के भय से सब मनुष्यों कोपाप से हटा सब शत्रुओं को मार और विद्वानों की सब प्रकार सेवा करके प्रजा में ज्ञान सुख और अवस्था बढ़ाने के लिये सब प्राणियों को शुभगुणयुक्त सदा किया करे ॥१४॥

अन्वय: पुनः स कीदृश इत्याह।

(ऊर्ध्वः) सर्वोत्कृष्टः (नः) अस्मान् (पाहि) रक्ष (अंहसः) परपदार्थहरणरूपपापात्। अनेर्हुक् च। उ० ४।२२०#। इत्यसुन् प्रत्ययो हुगागमश्च। (नि) नितराम् (केतुना) प्रकृष्टज्ञानदानेन। केतुरिति प्रज्ञानामसु पठितम्। निघं० ३।९। (विश्वम्) सर्वम् (सम्) सम्यगर्थे (अत्रिणम्) अत्ति भक्षयत्यन्यायेन परपदार्थान् यः स शत्रुस्तम् (दह) भस्मी (कृधि) कुरु। अत्रान्येषामपीति संहितायां दीर्घः। (नः) अस्मान् (ऊर्ध्वान्) उत्कृष्टगुणसुखसहितान् (चरथाय) चरणाय (जीवसे) जीवितुम्। जीव धातो स्तुमर्थेऽसे प्रत्ययः (विदाः) लम्भाय*। अत्र लोडर्थे लेट्। (देवेषु) विद्वत्स्वृतुषु वा। ऋतवो वै देवाः। श०। (नः) अस्माकमस्मभ्यं वा (दुवः) परिचर्याम् ॥१४॥ #[उ० ४।२१३। इति वै० यं० मुद्रितद्वितीयावृत्तौ।] *[लम्भय। सं०]

पदार्थान्वयभाषाः - हे सभापते त्वं केतुना प्रज्ञादानेन नोंहसो निपाहि विश्वमत्रिणं शत्रुं संदह ऊर्ध्वस्त्वं चरथाय न ऊर्ध्वान् कृधि देवेषु जीवसे नो दुवो विदाः ॥१४॥

भावार्थभाषाः - उत्कृष्टगुणस्वभावेन सभाध्यक्षेण राज्ञा राज्यनियमदण्डभयेन सर्वमनुष्यान् पापात् पृथक्कृत्थ सर्वान् शत्रून् दग्ध्वा विदुषः परिषेव्य ज्ञानसुखजीवनवर्द्धनाय सर्वे प्राणिन उत्कृष्टगुणाः सदा संपादनीयाः ॥१४॥

भावार्थभाषाः - उत्कृष्ट गुण कर्म स्वभावाच्या सभाध्यक्ष राजाने राज्याच्या रक्षण नीतीनुसार व दंडाच्या भयाने सर्व माणसांना पापापासून दूर करून सर्व शत्रूंना नष्ट करावे. विद्वानांची सर्व प्रकारे सेवा करून प्रजेमध्ये ज्ञान व सुख वाढविण्यासाठी सर्व प्राण्यांना सदैव शुभगुणयुक्त करावे. ॥ १४ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - कण्वो घौरः
• छन्दः - बृहती

पाहि᳓ नो अग्ने रक्ष᳓सः
पाहि᳓ धूर्ते᳓र् अ᳓रावणः
पाहि᳓ री᳓षत उत᳓ वा जि᳓घांसतो
बृ᳓हद्भानो य᳓विष्ठिय

Strata
Archaic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

pāhí ← √pā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

rakṣásaḥ ← rakṣás- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

árāvṇaḥ ← árāvan- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

dhūrtéḥ ← dhūrtí- (nominal stem)
{case:ABL, gender:F, number:SG}

pāhí ← √pā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

jíghāṁsataḥ ← √han- (root)
{case:ABL, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT, mood:DES}

pāhí ← √pā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

rī́ṣataḥ ← √riṣ- (root)
{case:ABL, gender:M, number:SG, tense:AOR, voice:ACT}

utá ← utá (invariable)

vā ← vā (invariable)

bŕ̥hadbhāno ← br̥hádbhānu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

yáviṣṭhya ← yáviṣṭhya- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

पा॒हि । नः॒ । अ॒ग्ने॒ । र॒क्षसः॑ । पा॒हि । धू॒र्तेः । अरा॑व्णः ।
पा॒हि । रिष॑तः । उ॒त । वा॒ । जिघां॑सतः । बृह॑द्भानो॒ इति॒ बृह॑त्ऽभानो । यवि॑ष्ठ्य ॥

• pāhi ← pā
• [verb], singular, Present imperative
• “protect; govern.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• rakṣasaḥ ← rakṣas
• [noun], ablative, singular, neuter
• “Rākṣasa; Rakṣas; rakṣas [word].”

• pāhi ← pā
• [verb], singular, Present imperative
• “protect; govern.”

• dhūrter ← dhūrteḥ ← dhūrti
• [noun], ablative, singular, feminine
• “fraud; damage.”

• arāvṇaḥ ← arāvan
• [noun], genitive, singular, masculine
• “begrudging; hostile; stingy.”

• pāhi ← pā
• [verb], singular, Present imperative
• “protect; govern.”

• rīṣata ← rīṣataḥ ← riṣ
• [verb noun], ablative, singular
• “suffer; harm.”

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• vā
• [adverb]
• “or; optionally; either.”

• jighāṃsato ← jighāṃsataḥ ← jighāṃs ← √han
• [verb noun], ablative, singular
• “kill.”

• bṛhadbhāno ← bṛhadbhānu
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Agni; Bṛhadbhānu; Vishnu.”

• yaviṣṭhya
• [noun], vocative, singular, masculine
• “youngest.”

हे अग्ने हे बृहद्भानो बृहन्तो भानवो यस्य तादृश हे यविष्ठ्य युवतम हे अग्ने नः अस्मान् रक्षसः बाधकाद्राक्षसादेः पाहि पालय। तथा अराव्णः धनादीनामदातृरूपात् धूर्तेः हिंसकात् पाहि। तथा रिषतः हिंसकाद्व्याघ्रादेः सकाशात् पाहि। उत वा अथवा जिघांसतः हन्तुमिच्छतः शत्रोः सकाशात् पाहि ॥ धूर्तेः । धुर्वी हिंसार्थः । ‘ क्तिच्क्तौ च संज्ञायाम्’ इति कर्तरि क्तिच् । ‘ तितुत्र° ’ इत्यादिना इट्प्रतिषेधः । ‘ राल्लोपः’ (पा. सू. ६. ४. २१ ) इति वकारलोपः । हलि च ’ इति दीर्घत्वम् । अराव्णः। ‘रा दाने’। आतो मनिन् ’ इत्यादिना वनिप् । नञ्समासे अव्ययपूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । पञ्चम्येकवचने “ अल्लोपोऽनः ’ इति अनः अकारस्य लोपः। रिषतः । ‘रिष हिंसायाम् ’ । लटः शतृ । ‘ बहुलं छन्दसि’ इति शपो लुक् । प्रत्ययस्वरे प्राप्ते व्यत्ययेनाद्युदात्तत्वम् । जिघांसतः। हन्तेरिच्छार्थे सनि ‘अज्झनगमां सनि’ ( पा. सू. ६. ४. १६ ) इति उपधादीर्घत्वम् । ‘अभ्यासाच्च’ (पा. सू. ७. ३. ५५) इति अभ्यासादुत्तरस्य हकारस्य घत्वम् ।’ सन्यतः’ इति इत्वम् । अदुपदेशात् लसार्वधातुकानुदात्तत्वे सनो नित्त्वात् नित्स्वरेण पदस्याद्युदात्तत्वम् । बृहद्भानो । आमन्त्रितस्य च ’ इति षाष्ठिकमाद्युदात्तत्वम् । पादादित्वात् आष्टमिकनिघाताभावः। यविष्ठ्य। स्थूलदूर ’ इत्यादिना यणादिपरस्य लोपः, पूर्वस्य च गुणः । यकारोपजनश्छान्दसः ॥ ॥ १० ॥

English translation:

“Youthful and most resplendent Agni, protect us against evil spirits, and from the malevolent (man), who gives no gifts; protect us from noxious (animals), and from those who seek to kill us.”

Protect us from the demon, o Agni. Protect us from the malice of the enemy.
Protect from the man who does harm or who seeks to smash us, o
youngest one with lofty beams.

Preserve us, Agni, from the fiend, preserve us from malicious wrong.
Save us from him who fain would injure us or slay, Most Youthful, thou with lofty light.

Save us, O Agni, from the sorcerer, save us from mischief, from the niggard. Save us from him who does us harm or tries to kill us, O youngest god with bright splendour!

Schütze uns, Agni, vor dem Unhold, schütz uns vor der Falschheit des Geizigen! Schütz uns vor dem Schädiger oder vor dem Mordgierigen, du Hellglänzender, Jüngster!

Schütz, Agni, uns vor dem Gespenst; und vor des Feindes arger List, Vor dem Verfolger, der uns nach dem Leben steht, o jüngster, herrlich glänzender!

Защити нас, о Агни, от ракшаса!
Защити от обмана безбожника!
Защити от вредящего или от желающего убить,
О ты с высоким лучом, о самый юный!

• अग्निः
• कण्वो घौरः
• विराट्पथ्याबृहती
• मध्यमः

फिर उस सभाध्यक्ष राजा से प्रजा और सेना के जन क्या-२ प्रार्थना करें, इस विषय का उपदेश अगले मंत्र में किया है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (बृहद्भानो) बड़े-२ विद्यादि ऐश्वर्य्य के तेजवाले (यविष्ठ्य) अत्यन्त तरुणावस्थायुक्त (अग्ने) सब से मुख्य सबकी रक्षा करनेवाले मुख्य सभाध्यक्ष महाराज ! आप (धूर्तेः) कपटी अधर्मी (अराव्णः) दान धर्म रहित कृपण (रक्षसः) महाहिंसक दुष्ट मनुष्य से (नः) हमको (पाहि) बचाइये (रिषतः) सबको दुःख देनेवाले सिंह आदि दुष्ट जीव दुष्टाचारी मनुष्य से हमको पृथक् रखिये (उत) और (वा) भी (जिघांसतः) मारने की इच्छा करते हुए शत्रु से हमारी रक्षा कीजिये ॥१५॥

भावार्थभाषाः - सब मनुष्यों को चाहिये कि सब प्रकार रक्षा के लिये सर्वरक्षक धर्मोन्नति की इच्छा करनेवाले सभाध्यक्ष की सर्वदा प्रार्थना करें और अपने आप भी दुष्ट स्वभाववाले मनुष्य आदि प्राणियों और सब पापों से मन वाणी और शरीर से दूर रहें क्योंकि इस प्रकार रहने के विना कोई मनुष्य सर्वदा सुखी नहीं रह सकता ॥१५॥

अन्वय: पुनः तं प्रति प्रजासेनाजनाः किङ्किम्प्रार्थयेयुरित्युपदिश्यते।

(पाहि) रक्ष (नः) अस्मान् (अग्ने) सर्वाग्रणीः सर्वाभिरक्षक (रक्षसः) महादुष्टान्मनुष्यात् (पाहि) (धूर्त्तेः) विश्वासघातिनः। अत्र धुर्वी धातोर्बाहुलकादौणादिकस्तिः प्रत्ययः। (अराव्णः) राति ददाति स रावा न अरावा रावा तस्मात्कृपणाददानशीलात् (पाहि) रक्ष (रिषतः) हिंसकाद्व्याघ्रादेः प्राणिनः। अत्रान्येषामपि दृश्यत इतिदीर्घः। (उत) अपि (वा) पक्षान्तरे (जिघांसतः) हन्तुमिच्छतः शत्रोः (बृहद्भानो) बृहन्ति भानवो विद्याद्यैश्वर्य्यतेजांसि यस्य तत्संबुद्धौ (यविष्ठ्य) अतितरुणावस्थायुक्त ॥१५॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे बृहद्भानो यविष्ठ्याग्ने सभाध्यक्ष महाराज त्वं धूर्तेरराव्णो रक्षसो नः पाहि। रिषतः पापाचाराज्जनात् पाहि। उत वा जिघांसतः पाहि ॥१५॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यैः सर्वतोभिरक्षणाय सर्वाभिरक्षको धर्म्मोन्नतिं चिकीर्षुर्दयालुः सभाध्यक्षः सदा प्रार्थनीयः स्वैरपि दुष्टस्वभावेभ्यो मनुष्यादिप्राणिभ्यः सर्वपापेभ्यश्च शरीरवचोमनोभिर्दूरे स्थातव्यं नैवं विना कश्चित्सदा सुखी भवितुमर्हति ॥१५॥

भावार्थभाषाः - सर्व माणसांनी सर्व प्रकारच्या रक्षणासाठी सर्वरक्षक, धर्माच्या उन्नतीसाठी इच्छा बाळगणाऱ्या सभाध्यक्षाची सदैव प्रार्थना करावी व स्वतः सर्व पापांपासून मन, वाणी, शरीराने दूर राहून दुष्ट स्वभावाच्या मनुष्यप्राण्यांपासूनही दूर राहावे. कारण या प्रकारे वागल्याशिवाय माणूस नेहमी सुखी राहू शकत नाही. ॥ १५ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - कण्वो घौरः
• छन्दः - सतो बृहती

घने᳓व वि᳓ष्वग् वि᳓ जहि अ᳓रावणस्
त᳓पुर्जम्भ यो᳓ अस्मध्रु᳓क्
यो᳓ म᳓र्तियः शि᳓शीते अ᳓ति अक्तु᳓भिर्
मा᳓ नः स᳓ रिपु᳓र् ईशत

Strata
Archaic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
árāvṇaḥ ← árāvan- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

ghanā́ ← ghaná- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

iva ← iva (invariable)

jahi ← √han- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

ví ← ví (invariable)

víṣvak ← víṣvañc- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

asmadhrúk ← asmadrúh- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tápurjambha ← tápurjambha- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

aktúbhiḥ ← aktú- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

áti ← áti (invariable)

mártyaḥ ← mártya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

śíśīte ← √śā- ~ śī- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

īśata ← √īś- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:MED}

mā́ ← mā́ (invariable)

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

ripúḥ ← ripú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

घ॒नाऽइ॑व । विष्व॑क् । वि । ज॒हि॒ । अरा॑व्णः । तपुः॑ऽजम्भ । यः । अ॒स्म॒ऽध्रुक् ।
यः । मर्त्यः॑ । शिशी॑ते । अति॑ । अ॒क्तुऽभिः॑ । मा । नः॒ । सः । रि॒पुः । ई॒श॒त॒ ॥

• ghaneva ← ghanā ← ghana
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “abhra; cloud; hammer; ghana; hammer; rainy season; tin; iron; ghana [word]; ghana; nutgrass; ball; phlegm.”

• ghaneva ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• viṣvag ← viṣvak ← viṣvañc
• [noun], accusative, singular, neuter
• “dispersed; viṣvañc [word].”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• jahy ← jahi ← han
• [verb], singular, Present imperative
• “kill; cure; māray; remove; destroy; hit; injure; damage; destroy; paralyze; hurt; forge; beat; cut off; stop; overwhelm; kick; hunt; affect; strike; hammer; love; obstruct; shoot.”

• arāvṇas ← arāvṇaḥ ← arāvan
• [noun], accusative, plural, masculine
• “begrudging; hostile; stingy.”

• tapurjambha ← tapuḥ ← tapus
• [noun], neuter
• “heat.”

• tapurjambha ← jambha
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Jambha; citron; jaw; tooth; molar; back tooth.”

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• asmadhruk ← asmadruh
• [noun], nominative, singular, masculine

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• martyaḥ ← martya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “man; people; martya [word]; Earth.”

• śiśīte ← śā
• [verb], singular, Present indikative
• “sharpen; whet; strengthen.”

• aty ← ati
• [adverb]
• “very; excessively; beyond; excessively.”

• aktubhir ← aktubhiḥ ← aktu
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “night; dark; beam.”

• mā
• [adverb]
• “not.”

• naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• ripur ← ripuḥ ← ripu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “enemy; arivarga; Ripu; foe.”

• īśata ← īś
• [verb], singular, Present injunctive
• “govern; command; master; dominate; can; reign; control; own.”

हे तपुर्जम्भ तप्यमानरश्मियुक्ताग्ने अराव्णः अस्मभ्यं देयस्य धनस्य अदातॄन् वैरिणः विष्वक् सर्वतः वि जहि विशेषेण मारयः । तत्र दृष्टान्तः । घनेव । यथा कठिनेन दण्डपाषाणादिना भाण्डादिभङ्गं करोति तद्वत् । यः अन्योऽपि रिपुः अस्मध्रुक् अस्मद्विषयद्रोहकारी भर्त्सनादिना बाधते। यः च अन्यः मर्त्यः मनुष्यः शत्रुः अक्तुभिः आयुधैः अति शिशीते तनूकरोति अस्मान् प्रहरतीत्यर्थः। स रिपुः भर्त्सनप्रहारकारी द्विविधोऽपि शत्रुः नः अस्मान् प्रति मा ईशत ईश्वरः शक्तो मा भूत् ॥ घनाइव । ‘सुपां सुलुक् ’ इति तृतीयाया डादेशः । जहि । हन्तेर्लोटि हौ ‘हन्तेर्जः ’ ( पा. सू. ६. ४. ३६ ) इति जादेशः । तस्य असिद्धत्वात् हेर्लुगभावः । तपुर्जम्भ ।’ तप संतापे ’ । औणादिकः करणे उसिन्प्रत्ययान्तः तपुस्शब्दो नित्त्वादाद्युदात्तः । ‘ जभि नाशने ‘। जभ्यन्ते शत्रव एभिरिति जम्भान्यायुधानि । करणे घञ्। तपूंष्येव जम्भानि यस्यासौ तपुर्जम्भः । आमन्त्रिताद्युदात्तत्वम् । अस्मध्रुक् ।’ दुह जिघांसायाम् । ‘सत्सूद्विष’ इत्यादिना क्विप् । ’ वा द्रुहमुहष्णुहष्णिहाम्’ (पा.सू . ८. २. ३३ ) इति हकारस्य घत्वम् । भष्भावः । शिशीते ।’ शो तनूकरणे’ । व्यत्ययेनात्मनेपदम् । ‘ बहुलं छन्दसि ’ इति विकरणस्य श्लुः ।’ आदेचः’ इति आत्वम् । ततो द्विर्वचने ’ बहुलं छन्दसि ’ ( पा. सु. ७. ४. ७८ ) इति अभ्यासस्य इत्वम् । ‘ई हल्यघोः ’ इति ईत्वम् । व्यत्ययेनाद्युदात्तत्वम् । यद्वृत्तयोगादनिघातः । ईशत । लङि ‘ बहुलं छन्दसि ’ इति शपो लुगभावः । ‘न माङ्योगे ’ इति अडागमाभावः ॥

English translation:

“Agni, with the burning rays, destroy entirely our foes, who make no gifts, as (potter’s ware) with a club; let not one who is inimical to us, nor the man who attacks us with sharp weapons, prevail against us.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Ghana = club;

Assumed: bhāṇḍādi

As if with a deadly weapon, smash asunder our enemies and whoever deceives us, o you of scorching fangs.
The mortal who sharpens himself throughout the nights, let that cheat not be master of us.

On īśata see comm. ad I.23.9.

On ghanéva see comm. ad I.63.5.

Smite down as with a club, thou who hast fire for teeth, smite thou the wicked, right and left.
Let not the man who plots against us in the night, nor any foe prevail o’er us.

As with a club 1 smite the niggards in all directions, and him who deceives us, O god with fiery jaws. The mortal who makes (his weapons) very sharp by night, may that impostor not rule over us.

Wie mit dem Schlägel schlag die Geizigen auseinander, du Glutzahn, jeden der falsch gegen uns ist! Der Sterbliche, der sich bei Nacht allzu scharf macht, der Schelm soll keine Macht über uns haben.

Glutzahniger, zerschlage mit der Keule rings die Schlechten, jeden der uns hasst, Der böse Mensch, der wüthend auf uns stürzt bei Nacht mög’ nimmer uns bewältigen.

Словно дубиной, бей безбожников со всех сторон,
(Каждого,) кто подстерегает нас, (ты,) пламенный клык!
(Тот) смертный, что слишком прыток по ночам, –
Да не овладеет нами этот враг!

• अग्निः
• कण्वो घौरः
• बृहती
• मध्यमः

फिर भी अगले मंत्र में उसी सभाध्यक्ष का उपदेश किया है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (तपुर्ज्जम्भ) शत्रुओं को सताने और नाश करने के शस्त्र बांधनेवाले सेनापते ! (विष्वक्) सर्वथा सेनादिबलों से युक्त होके आप (अराव्णः) सुखदानरहित शत्रुओं को (घनेव) घन के समान (विजहि) विशेष करके जीत और (यः) जो (मर्त्यः) मनुष्य (अक्तुभिः) रात्रियों से (अस्मद्ध्रुक्) हमारा द्रोही (अतिशिशीते) अति हिंसा करता हो (सः) सो (रिपुः) वैरी (नः) हम लोगों को पीड़ा देने में (मा) मत (ईशत) समर्थ होवें ॥१६॥

भावार्थभाषाः - इस मंत्र में उपमा अलंकार है। सेनाध्यक्षादि लोग जैसे लोहा के घन से लोहे और पाषाणादिकों को तोड़ते हैं वैसे ही अधर्म्मी दुष्टशत्रुओं के अङ्गों को छिन्न-भिन्न कर दिन रात धर्म्मात्मा प्रजाजनों के पालन में तत्पर हों जिससे शत्रुजन इन प्रजाओं को दुःख देने को समर्थ न हो सकें ॥१६॥

अन्वय: पुनस्तदेवाह।

(घनेव) घनाभिर्यष्टिभिर्यथा घटं भिनत्ति तथा (विष्वक्) सर्वतः (वि) विगतार्थे (जहि) नाशय (अराव्णः) उक्तशत्रून् (तपुर्जम्भ) तप संताप इत्यस्मादौणादिक उसिन् प्रत्ययः सन्ताप्यन्ते शत्रवो यैस्तानि तपूंषि। जभि नाशन इत्यस्मात् करणे घञ् जभ्यन्त एभिरिति जम्भान्यायुधानि तपूंष्येव जम्भानि यस्य भवतस्तत्संबुद्धौ (यः) मनुष्यः (अस्मद्ध्रुक्) अस्मान् द्रुह्यति यः सः (यः) (मर्त्त्यः) मनुष्यः (शिशीते) कृशं करोति। शो तनूकरण इत्यस्माल्लटि विकरणव्यत्ययेन श्यनः स्थाने श्लुरात्मनेपदं बहुलं छन्दसि इत्यभ्यासस्येत्वम्। ईहल्यधोः अ० ६।४।११३। इत्यनभ्यासस्येकारादेशश्च। (अति) अतिशये (अक्तुभिः) अञ्जंति मृत्युं नयन्ति यैस्तैः शस्त्रैः। अंजू धातोर्बाहुलकादौणादिकस्तुः प्रत्ययः (मा) निषेधार्थे (नः) अस्मान् (सः) (रिपुः) शत्रुः (ईशत) ईष्टां समर्थो भवतु। अत्र लोडर्थे लङ्, बहुलं छन्दसि इति शपो लुक् ॥१६॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे तपुर्ज्जम्भ सेनापते विष्वक् त्वमराव्णोरीन् घनेन विजहि यो मर्त्त्योक्तुभिरस्मद्ध्रुगति शिशीते स रिपुर्नोस्मान् मेशत ॥१६॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। सेनापत्यादयो यथा घनेनायः पाषाणादीस्त्रोटयन्ति तथैव शत्रूणामङ्गानि त्रोटयित्वाऽहर्निशं धार्मिकप्रजापालनतत्पराः स्युर्यतोऽरय एते दुःखयितुन्नो शक्नुयुरिति ॥१६॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. सेनापती इत्यादी लोक लोखंडाचे घण घालून जसे लोखंड व पाषाणांना तोडतात तसे अधर्मी दुष्ट शत्रूंना नष्टभ्रष्ट करून रात्रंदिवस धर्मात्मा प्रजेचे पालन करण्यास तत्पर असावे. ज्यामुळे शत्रू प्रजेला दुःख देण्यास समर्थ होऊ शकणार नाही. ॥ १६ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - कण्वो घौरः
• छन्दः - बृहती

अग्नि᳓र् वव्ने सुवी᳓रियम्
अग्निः᳓ क᳓ण्वाय सउ᳓भगम्
अग्निः᳓ प्रा᳓वन् मित्रो᳓त᳓ मे᳓धियातिथिम्
अग्निः᳓ साता᳓ उपस्तुत᳓म्

Strata
Archaic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

suvī́ryam ← suvī́rya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vavne ← √vanⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

káṇvāya ← káṇva- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

saúbhagam ← saúbhaga- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

āvat ← √avⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

médhyātithim ← médhyātithi- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

mitrā́ ← mitrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

prá ← prá (invariable)

utá ← utá (invariable)

agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sātaú ← sātí- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

upastutám ← upastutá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

अ॒ग्निः । व॒व्ने॒ । सु॒ऽवीर्य॑म् । अ॒ग्निः । कण्वा॑य । सौभ॑गम् ।
अ॒ग्निः । प्र । आ॒व॒त् । मि॒त्रा । उ॒त । मेध्य॑ऽअतिथिम् । अ॒ग्निः । सा॒तौ । उ॒प॒ऽस्तु॒तम् ॥

• agnir ← agniḥ ← agni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• vavne ← van
• [verb], singular, Perfect indicative
• “obtain; gain; desire; get; like; love; overcome.”

• suvīryam ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• suvīryam ← vīryam ← vīrya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “potency; vīrya; heroism; potency; strength; semen; power; deed; active agent; efficacy; vīryapāramitā; gold; vigor; vīrya [word]; virility; manfulness; jewel; force.”

• agniḥ ← agni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• kaṇvāya ← kaṇva
• [noun], dative, singular, masculine
• “Kaṇva; Kaṇva; kaṇva [word].”

• saubhagam ← saubhaga
• [noun], accusative, singular, neuter
• “well-being.”

• agniḥ ← agni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• prāvan ← prāvat ← prāv ← √av
• [verb], singular, Imperfect
• “help; promote.”

• mitrota ← mitrā ← mitra
• [noun], nominative, dual, masculine
• “friend; Mitra; mitra [word]; sun; ally.”

• mitrota ← uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• medhyātithim ← medhyātithi
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Kaṇva.”

• agniḥ ← agni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• sātā ← sātau ← sāti
• [noun], locative, singular, feminine
• “victory; acquisition; contest.”

• upastutam ← upastuta
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Upastuta.”

अग्निः देवः सुवीर्यं शोभनवीर्योपेतं धनमुद्दिश्य वव्ने याचितः । सः अग्निः कण्वाय महर्षये सौभगं शोभनधनादिरूपं भाग्यं प्रायच्छदिति शेषः । तथा अग्निः मित्रा अस्मन्मित्राणि प्रावत् प्रकर्षेण रक्षितवान् । उत अपि च मेध्यातिथिं मेधयोग्यैरतिथिभिरुपेतमृर्षि प्रावत् । तथा उपस्तुतम् अन्यमपि स्तोतारं यजमानं सातौ धनादिदाननिमित्तं प्रावदिति शेषः ॥ वव्ने । वनु याचने’ । कर्मणि लिट् । न शसददवादिगुणानाम् ’ (पा. सू. ६.४.१२६) इति एत्वाभ्यासलोपयोः प्रतिषेधः । उपधालोपश्छन्दसः । सौभगम् । ‘ सुभगान्मन्त्रे ’ इति उद्गात्रादिषु पाठात् तस्य भावः इत्येतस्मिन्नर्थे अञ् ( पा. सू. ५. १. १३९ ) । ञित्त्वादाद्युदात्तत्वम् । मित्रा । ‘ शेश्छन्दसि बहुलम्’ इति शेर्लोपः । उपस्तुतम् ।’ क्तिच्क्तौ च संज्ञायाम् ’ इति स्तौतेः कर्तरि कः। थाथादिना उत्तरपदान्तोदात्तत्वम् ॥

English translation:

“Agni is solicited for power-conferring (affluence); he has granted prosperity to Kaṇva, he has protected our friends, as well as the (sage who was) the host of the holy and (every other) worshipper (who has had recourse to him) for riches.”

Agni gained good heroes en masse, and Agni good fortune for Kaṇva. Agni helped Medhyātithi—as did Mitra (and Varuṇa) [/the two allies]— and Agni (helped) Upastuta in winning.

Agni hath given heroic might to Kanva, and felicity:
Agni hath helped our friends, hath helped Medhyatithi, hath helped Upastuta to win.

Agni has won abundance in heroes, Agni prosperity (for Kanva). Agni and the two Mitras (i.e. Mitra and Vanma) have blessed Medhyatithi, Agni (has blessed) Upastuta in the acquirement (of wealth) 1.

Agni gewann die Meisterschaft, Agni dem Kanva Glück. Agni stand den beiden Verbündeten und dem Medhyatithi, Agni dem Upastuta im Gewinnen bei.

Agni gewährte Heldenkraft, dem Kanva Agni hohes Glück, Agni und Mitra halfen dem Medhjatithi, beim Spenden dem Upastuta.

Агни добыл обилие героев,
Агни для Канвы (добыл) удачу,
Агни, а также Митра и (Варуна) помогли Медхьятитхи,
Агни (помог) Упастуте в победе.

• अग्निः
• कण्वो घौरः
• विराडुपरिष्टाद् बृहती
• मध्यमः

फिर भी इन सभाध्यक्षादि राजपुरुषों के गुण अग्नि के दृष्टान्त से अगले मंत्र में कहे हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - जो विद्वान् (अग्निः) भौतिक अग्नि के समान (सातौ) युद्ध में (उपस्तुतम्) उपगत स्तुति के योग्य (सुवीर्य्यम्) अच्छे प्रकार शरीर और आत्मा के बल पराक्रम (अग्निः) विद्युत् के सदृश (कण्वाय) उसी बुद्धिमान् के लिये (सौभगम्) अच्छे ऐश्वर्य्य को (वव्ने) किसी ने याचित किया हुआ देता है (अग्निः) पावक के तुल्य (मित्रा) मित्रों को (आवत्) पालन करता (उत) और (अग्निः) जाठराग्निवत् (उपस्तुतम्) शुभ गुणों से स्तुति करने योग्य (मेध्यातिथिम्) कारीगर विद्वान् को सेवे वही पुरुष राजा होने को योग्य होता है ॥१७॥

भावार्थभाषाः - इस मंत्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे यह भौतिक अग्नि विद्वानों का ग्रहण किया हुआ उनके लिये बल पराक्रम और सौभाग्य को देकर शिल्पविद्या में प्रवीण और उसके मित्रों की सदा रक्षा करता है वैसे ही प्रजा और सेना के भद्रपुरुषों से प्रार्थना किया हुआ यह सभाध्यक्ष राजा उनके लिये बल पराक्रम उत्साह और ऐश्वर्य्य का सामर्थ्य देकर युद्ध विद्या में प्रवीण और उनके मित्रों को सब प्रकार पाले ॥१७॥

अन्वय: पुनस्तेषां गुणा अग्नि दृष्टान्तेनोपदिश्यंते।

(अग्निः) विद्युदिव सभाध्यक्षो राजा (वव्ने) याचते। वनु याचन इत्यस्माल्लडर्थे लिट् वन सम्भक्तावित्यस्माद्वा छन्दसो वर्णलोपो वा इत्यनेनोपधालोपः। (सुवीर्यम्) शोभनं शरीरात्मपराक्रमलक्षणं बलम् (अग्निः) उत्तमैश्वर्यप्रदः (कण्वाय) धर्मात्मने मेधाविने शिल्पिने (सौभगम्) शोभना भगा ऐश्वर्य योगा यस्य तस्य भावस्तम् (अग्निः) सर्वमित्रः (प्र) प्रकृष्टार्थे (आवत्) रक्षति प्रीणाति (मित्रा) मित्राणि। अत्र शेर्लोपः। (उत) अपि (मेध्यातिथिम्) मेध्याः संगमनीयाः पवित्रा अतिथयो यस्य तम् (अग्निः) सर्वाभिरक्षकः (सातौ) संभजन्ते धनानि यस्मिन्नयुद्धे शिल्पकर्मणि वा तस्मिन् (उपस्तुतम्) य उपगतैर्गुणैः स्तूयते तम् ॥१७॥

पदार्थान्वयभाषाः - यो विद्वान् राजाग्निरिव सातौ संग्रामे उपस्तुतं सुवीर्यमग्निरिव कण्वाय सौभगं वव्नेग्निरिव मित्राः सुहृदः प्रावदग्निरिवोताग्निरिव मेध्यातिथिं च सेवेत स एव राजा भवितुमर्हेत् ॥१७॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथायं भौतिकोग्निर्विद्वद्भिः सुसेवितः सन् तेभ्यो बलपराक्रमान् सौभाग्यं च प्रदाय शिल्पविद्याप्रवीणं तन्मित्राणि च सर्वदा रक्षति। तथैव प्रजा सेनास्थैर्भद्रपुरुषैर्याचितोयं सभाध्यक्षो राजा तेभ्यो बलपराक्रमोत्साहानैश्वर्य्यशक्तिं च दत्वा युद्धं विद्याप्रवीणान् तन्मित्राणि च सर्वथा पालयेत् ॥१७॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जसा हा भौतिक अग्नी विद्वानांनी ग्रहण केलेला असतो व त्यांच्यासाठी बल, पराक्रम व सौभाग्य देणारा असतो व शिल्पविद्येत प्रवीण असलेल्या त्याच्या मित्रांचे सदैव रक्षण करतो, तसेच प्रजा व सेनेच्या सज्जन माणसांनी प्रार्थित केलेल्या या सभाध्यक्ष राजाने त्यांच्यासाठी बल, पराक्रम, उत्साह व ऐश्वर्याचे सामर्थ्य द्यावे आणि युद्धविद्येत प्रवीण होऊन त्यांच्या मित्रांचे सर्व प्रकारे पालन करावे. ॥ १७ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - कण्वो घौरः
• छन्दः - सतो बृहती

अग्नि᳓ना तुर्व᳓शं य᳓दुम् पराव᳓त
उग्रा᳓देवं हवामहे
अग्नि᳓र् नयन् न᳓ववास्त्वम् बृह᳓द्रथं
तुर्वी᳓तिं द᳓स्यवे स᳓हः

Strata
Archaic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
agnínā ← agní- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

parāvátaḥ ← parāvát- (nominal stem)
{case:ABL, gender:F, number:SG}

turváśam ← turváśa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

yádum ← yádu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

havāmahe ← √hū- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

ugrā́devam ← ugrā́deva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

br̥hádratham ← br̥hádratha- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

návavāstvam ← návavāstva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

nayat ← √nī- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:ACT}

dásyave ← dásyu- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

sáhaḥ ← sáhas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

turvī́tim ← turvī́ti- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

अ॒ग्निना॑ । तु॒र्वश॑म् । यदु॑म् । प॒रा॒ऽवतः॑ । उ॒ग्रऽदे॑वम् । ह॒वा॒म॒हे॒ ।
अ॒ग्निः । न॒य॒त् । नव॑ऽवास्त्वम् । बृ॒हत्ऽर॑थम् । तु॒र्वीति॑म् । दस्य॑वे । सहः॑ ॥

• agninā ← agni
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• turvaśaṃ ← turvaśam ← turvaśa
• [noun], accusative, singular, masculine

• yadum ← yadu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Yadu; Yadu.”

• parāvata ← parāvataḥ ← parāvat
• [noun], ablative, singular, feminine
• “distance; distance; distance.”

• ugrādevaṃ ← ugrādevam ← ugrādeva
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Ugrādeva.”

• havāmahe ← hvā
• [verb], plural, Present indikative
• “raise; call on; call; summon.”

• agnir ← agniḥ ← agni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• nayan ← nayat ← nī
• [verb], singular, Present injunctive
• “bring; lead; spend; decant; enter (a state); remove; take out; take away; enforce; marry; carry; fill into; bring; learn; go out; add.”

• navavāstvam ← navavāstva
• [noun], accusative, singular, masculine

• bṛhadrathaṃ ← bṛhat
• [noun]
• “large; great; loud; high; much(a); exalted; abundant; intensive; strong; huge.”

• bṛhadrathaṃ ← ratham ← ratha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• turvītiṃ ← turvītim ← turvīti
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Turvīti.”

• dasyave ← dasyu
• [noun], dative, singular, masculine
• “savage; outcast; mugger.”

• sahaḥ ← sahas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “force; strength; might; sahas [word]; conquest.”

अग्निना सहावस्थितान् तुर्वशनामकं यदुनामकम् उग्रदेवनामकं च राजर्षीन् परावतः दूरदेशात् हवामहे आह्वयामः । स च अग्निः नववास्तुनामकं बृहद्रथनामकं तुर्वीतिनामकं च राजर्षीन् नयत् इहानयतु । कीदृशोऽग्निः । दस्यवे सहः अस्मदुपद्रवहेतोश्चोरस्याभिभविता ॥ नयत् । ‘णीञ् प्रापणे’। लेटि अडागमः । इतश्च लोपः’ इति इकारलोपः । नववास्त्वम् । नवं वास्तु यस्यासौ नववास्तुः । ‘ वा छन्दसि’ इत्यनुवृत्तेः अमि पूर्वत्वाभावे यणादेशः । बृहद्रथम् । बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् ॥

English translation:

“We invoke from afar, along with Agni, Turvaśa, Yadu and Ugradeva; let Agni, the arrester of the robber, bring hither Navavāstu, Bṛhadratha and Turvīti.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

All were rājarṣis, royal sages; Turvasu and Yadu were sons of Yayāti of the lunar race

With Agni we call Turvaśa and Yadu from afar, also Ugrādeva.
Agni, our force against the Dasyu, led Navavāstva of the lofty chariots and Turvīti.

Geldner (/Witzel Gotō) takes dásyave sáhaḥ as a phrasal personal name “Dasyave Sahas,” a personal name that would have to be neuter. Better to follow Oldenberg (SBE) by taking it as a qualifier of Agni. Renou also rejects the personal name interpr., but considers it a pāda-final truncation of the instr. sáhasā. (Because sáhaḥ can be construed without problem as the nom./acc. neut. it appears to be, there is no reason to resort either to Renou’s truncation or to an archaic instr. sg. zero-grade ending *-h1 in the mode of Hale [Fs. Melchert].) Oldenberg’s interpretation finds support in 19, where the second pāda contains an entirely parallel phrase qualifying Agni, with neut. noun construed with benefactive dative: jyótir jánāya “a light for the people.”

We call on Ugradeva, Yadu, Turvasa, by means of Agni, from afar;
Agni, bring Navavastva and Brhadratha, Turviti, to subdue the foe.

Through Agni we call hither from afar Turvasa, Yadu, and Ugradeva. May Agni, our strength against the Dasyu, conduct Navavâstva, Brihadratha, and Turvîti 1.

Durch Agni rufen wir aus der Ferne den Turvasa und Yadu, den Ugradeva. Agni geleitet den Navavasta, den Brihadratha, den Turviti, den Dasyave Sahas.

Wir riefen Ugradeva, Turvaça, Jadu durch Agni aus der Ferne her; Auf hohem Wagen komme Navavāstva und Turvīti her zur Feindesschlacht.

Вместе с Агни мы зовем издалека
Турвашу, Яду, Уградеву.
Пусть Агни приведет Нававаству, Брихадратху,
Турвити – силу против врага!

• अग्निः
• कण्वो घौरः
• विष्टारपङ्क्तिः
• पञ्चमः

सब मनुष्य सभाध्यक्ष से मिलके दुष्टों को कैसे मारें, इस विषय का उपदेश अगले मंत्र में किया है।

पदार्थान्वयभाषाः - हम लोग जिस (अग्निना) अग्नि के समान तेजस्वी सभाध्यक्ष राजा के साथ मिलके (उग्रादेवम्) तेज स्वभाव वालों को जीतने की इच्छा करने तथा (तुर्वशम्) शीघ्र ही दूसरे के पदार्थों को ग्रहण करनेवाले (यदुम्) दूसरे का धन मारने के लिये यत्न करते हुए डांकू पुरुष को (परावतः) दूसरे देश से (हवामहे) युद्ध के लिये बुलावें वह (दस्यवे) अपने विशेष बल से दूसरे का पदार्थ हरनेवाले डांकू का (सहः) तिरस्कार करने योग्य बल को (अग्निः) सब मुख्य राजा (नववास्त्वम्) एकान्त में नवीन घर बनाने (बृहद्रथम्) बड़े-२ रमण के साधन रथोंवाले (तुर्वीतिम्) हिंसक दुष्टपुरुषों को यहां (नयत्) कैद में रक्खें ॥१८॥

भावार्थभाषाः - सब धार्मिक पुरुषों को चाहिये की तेजस्वी सभाध्यक्ष राजा के साथ मिल के वेग से अन्य के पदार्थों को हरने खोटे स्वभावयुक्त और अपने विजय की इच्छा करनेवाले डाकुओं को बुला उनके पर्वतादि एकान्त स्थानों में बने हुए घरों को खसाकर और बांध के उनको कैद में रक्खें ॥१८॥ सायणाचार्य ने यह मन्त्र नवीन पुराण मिथ्या ग्रन्थों की रीति के अवलंब से भ्रम के साथ कुछ का कुछ विरुद्ध वर्णन किया है ॥

अन्वय: सर्वेमनुष्याः सभाध्यक्षेण सह दुष्टान् कथं हन्युरित्युपदिश्यते।

(अग्निना) अग्निवत्तेजस्विना सभाध्यक्षेण (तुर्वशम्) तुरा शीघ्रतया परपदार्थान् वष्ठि काङ्क्षूति सः। तुर्वशा इतिमनुष्यनामसु पठितम्। निघं० २।३। (यदुम्) इतरधनाय यततेऽसौ यदुर्मनुष्यस्तम्। अत्र यतीप्रयत्न इत्यस्माद्बाहुलकादौणादिक उः प्रत्ययस्तकारस्य दकारः (परावतः) दूरदेशात् (उग्रादेवम्) उग्रान् तीव्र स्वभावान् विजिगीषुम्। अत्रान्येषामपि दृश्यत इति पूर्वपदस्य दीर्घः (हवामहे) योद्धमाह्वयेम (अग्निः) अग्रणीस्सभाध्यक्षः (नयत्) नयतु बन्धनागारे प्रापयतु। अयं लेट्प्रयोगः। (नववास्त्वम्) नवानि नवीनान्यरण्ये निर्मितानि वस्तूनि गृहाणि येन तम् अमिपूर्व “इत्यत्र” वाच्छन्दसि इत्यनुवर्त्तनात् पूर्व# वर्णाभावे यणादेशः (बृहद्रथम्) बृहन्तो रथारमणसाधका यस्य तम् (तुर्वीतिम्) तुर्वतिहिनस्ति यस्तम्। अत्र हिंसार्थात्तुर्वीधातोर्बाहुलकादौणादिकः कर्त्तृकारक ईतिः प्रत्ययः (दस्यवे) स्वबलोत्कर्षेण परपदार्थहर्त्तर्दस्योः। अत्र षष्ठ्यर्थे चतुर्थी (सहः) पराभावुकः ॥१८॥ #[पूर्वसवर्णाभावे।सं०]

पदार्थान्वयभाषाः - वयं येनाग्निना संग्राह्योग्रादेवं तुर्वशं यदुं परावतो हवामहे। स च दस्यवे सहोऽग्निर्नववास्त्वं बृहद्रथं तुर्वीतिमिहानयत् बन्धागारे प्रापयतु ॥१८॥

भावार्थभाषाः - सर्वैर्धार्मिकपुरुषैस्तेजस्विना सभाध्यक्षेण राज्ञा सह समागम्य वेगेन परपदार्थहर्त्तॄन् कुटिलस्वभावान् स्वविजयमिच्छन् दस्यूनाहूय पर्वतारण्यदिषु निर्मितानि तद्गृहाणि निपात्य तान् बध्वा कारागृहे नियोक्तव्याः सायणाचार्य्येणायं मन्त्रोऽर्वाचीन पुराणाख्यमिथ्याग्रन्थरीतिमाश्रित्य भ्रान्त्यानर्थो व्याख्यातः ॥१८॥

भावार्थभाषाः - सर्व धार्मिक पुरुषांनी व तेजस्वी सभाध्यक्ष राजा यांनी मिळून लोकांचे पदार्थ लुटणाऱ्या दुष्ट स्वभावाच्या व आपल्या विजयाची इच्छा बाळगणाऱ्या डाकूंना पर्वत इत्यादी एकान्तस्थानी बनविलेल्या घरात कैद करून ठेवावे. ॥ १८ ॥

टिप्पणी: सायणाचार्यांनी हा मंत्र नवीन पुराण मिथ्या ग्रंथाच्या रीतीचा अवलंब करून भ्रमाने विरुद्ध वर्णन केलेले आहे.

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - कण्वो घौरः
• छन्दः - बृहती

नि᳓ त्वा᳓म् अग्ने म᳓नुर् दधे
ज्यो᳓तिर् ज᳓नाय श᳓श्वते
दीदे᳓थ क᳓ण्व ऋत᳓जात उक्षितो᳓
यं᳓ नमस्य᳓न्ति कृष्ट᳓यः

Strata
Archaic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

dadhe ← √dhā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

mánuḥ ← mánu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ní ← ní (invariable)

tvā́m ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

jánāya ← jána- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

jyótiḥ ← jyótis- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

śáśvate ← śáśvant- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

dīdétha ← √dī- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

káṇve ← káṇva- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

r̥tájātaḥ ← r̥tájāta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ukṣitáḥ ← √vakṣ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

kr̥ṣṭáyaḥ ← kr̥ṣṭí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

namasyánti ← √namasy- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

yám ← yá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

नि । त्वाम् । अ॒ग्ने॒ । मनुः॑ । द॒धे॒ । ज्योतिः॑ । जना॑य । शश्व॑ते ।
दी॒देथ॑ । कण्वे॑ । ऋ॒तऽजा॑तः । उ॒क्षि॒तः । यम् । न॒म॒स्यन्ति॑ । कृ॒ष्टयः॑ ॥

• ni
• [adverb]
• “back; down.”

• tvām ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• manur ← manuḥ ← manu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Manu; mantra; Manusmṛti; fourteen; man; manu [word]; Vaivasvata; incantation; sacred text.”

• dadhe ← dhā
• [verb], singular, Perfect indicative
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• jyotir ← jyotiḥ ← jyotis
• [noun], accusative, singular, neuter
• “light; star; luminosity; fire; jyotis [word]; digestion; planet; light; sunlight.”

• janāya ← jana
• [noun], dative, singular, masculine
• “people; national; man; relative; jan; Janaloka; person; jana [word]; man; attendant; Jana; foreigner; inhabitant; group.”

• śaśvate ← śaśvat
• [noun], dative, singular, masculine
• “all(a); each(a).”

• dīdetha ← dīdī
• [verb], singular, Perfect indicative
• “shine; glitter.”

• kaṇva ← kaṇve ← kaṇva
• [noun], locative, singular, masculine
• “Kaṇva; Kaṇva; kaṇva [word].”

• ṛtajāta ← ṛta
• [noun], neuter
• “truth; order; fixed order; ṛta [word]; law; custom; custom.”

• ṛtajāta ← jātaḥ ← jan
• [verb noun], nominative, singular
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• ukṣito ← ukṣitaḥ ← ukṣ
• [verb noun], nominative, singular
• “sprinkle; wet.”

• yaṃ ← yam ← yad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• namasyanti ← namasy
• [verb], plural, Present indikative
• “worship; respect.”

• kṛṣṭayaḥ ← kṛṣṭi
• [noun], nominative, plural, feminine
• “people; citizenry.”

हे अग्ने ज्योतिः प्रकाशरूपं त्वां शश्वते बहुविधाय जनाय मनुः प्रजापतिः नि दधे देवयजनदेशे स्थापितवान् । हे अग्ने त्वम् ऋतजातः ऋतेन यज्ञेन निमित्तभूतेनोत्पन्नः उक्षितः हविर्भिस्तर्पितः सन् कण्वे एतन्नामके महर्षौ दीदेथ दीप्तवानसि। यम् अग्निं कृष्टयः मनुष्याः। ‘कृष्टयः चर्षणयः ’ ( नि. २. ३.७ ) इति मनुष्यनामसु पठितत्वात् । नमस्यन्ति नमस्कुर्वन्ति । स त्वमिति पूर्वत्रान्वयः ॥ दीदेथ । दीदेतिश्छान्दसो दीप्तिकर्मा । थलि ‘ द्विर्वचनप्रकरणे छन्दसि वेति वक्तव्यम् । (का. ६. १.८.१ ) इति द्विर्वचनाभावः । ‘अनित्यमागमशासनम्’ इति वचनात् इडभावः । लित्स्वरेण प्रत्ययात्पूर्वस्योदात्तत्वम् । ऋतजातः । ऋते जन्यते इति ऋतजातः । ‘ श्वीदितो निष्ठायाम् ’ इति इट्प्रतिषेधः । ‘जनसन’ इत्यादिना आत्वम् । तृतीयापूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । नमस्यन्ति। ‘नमोवरिवः । ( पा. सू. ३. १. १९) इति पूजार्थे क्यच् । अदुपदेशात् लसार्वधातुकानुदात्तत्वे क्यजन्तधातुस्वरः । कृष्टयः । ‘कृष विलेखने ‘। ‘क्तिच्क्तौ च संज्ञायाम्’ इति क्तिच् ॥

English translation:

“Manu detained you, Agni, (to give) light to the various races of mankind. Born for the sake of sacrifice, and satiated with oblations, you, whom men reverence, have blazed for Kaṇva.”

Manu installed you, Agni, to be a light for the people, each and every one.
Born of truth, you shine when grown strong [/sprinkled] in the company of Kaṇva—(you) to whom the communities bring reverence.

ukṣitá- is ppl. to both √vakṣ/ukṣ ‘grow’ and √ukṣ ‘sprinkle’; both meanings are apt for Agni.

Manu hath stablished thee a light, Agni, for all the race of men:
Sprung from the Law, oil-fed, for Kanva hast thou blazed, thou whom the people reverence.

Manu has established thee, O Agni, as a light for all people. Thou hast shone forth with Kanva, born from Rita, grown strong, thou whom the human races worship.

Dich Agni, hat Manu eingesetzt als Licht für alles Volk. Du hast bei Kanva geleuchtet, zur rechten Zeit geboren, großgeworden du, vor dem sich die Lande beugen.

Dich, Agni, setzte Manus ein, als Licht dem ganzen Menschenstamm, Durch Recht erzeugt erstrahlest hoch bei Kanva du, du den die Völkerschar verehrt.

Тебя, о Агни, установил Ману
Как свет для нескончаемого рода (человеческого).
Ты сверкал у Канвы, рожденный законом, окропленный (маслом),
(Тот), кому поклоняются народы.

• अग्निः
• कण्वो घौरः
• पथ्यावृहती
• मध्यमः

फिर उन राजपुरुषों के सहायक जगदीश्वर कैसा है, इस विषय का उपदेश अगले मंत्र में किया है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अग्ने) परमात्मन् ! (यम्) जिस परमात्मा (त्वाम्) आपको (शश्वते) अनादि स्वरूप (जनाय) जीवों की रक्षा के लिये (कृष्टयः) सब विद्वान् मनुष्य (नमस्यन्ति) पूजा और हे विद्वान् लोगो ! जिसको आप (दीदेथ) प्रकाशित करते हैं उस (ज्योतिः) ज्ञान के प्रकाश करनेवाले परब्रह्म को (ऋतजातः) सत्याचरण से प्रसिद्ध (उक्षितः) आनन्दित (मनुः) विज्ञानयुक्त मैं (कण्वे) बुद्धिमान मनुष्य में (निदथे) स्थापित करता हूँ उसकी सब मनुष्य लोग उपासना करें ॥१९॥

भावार्थभाषाः - सबके पूजने योग्य परमात्मा के कृपाकटाक्ष से प्रजा की रक्षा के लिये राज्य के अधिकारी सब मनुष्यों को योग्य है कि सत्यव्यवहार की प्रसिद्धि से धर्मात्माओं को आनन्द और दुष्टों को ताड़ना देवें ॥१९॥

अन्वय: पुनरेषां सहायकारी जगदीश्वरः कीदृश इत्युपदिश्यते।

(नि) नितराम् (त्वाम्) सर्वसुखप्रदम्। अत्र स्वरव्यत्ययादुदात्तत्वम् सायणाचार्येणेदं भ्रमान्न बुद्धम् (अग्ने) तेजस्विन् (मनुः) विज्ञानन्यायेन सर्वस्याः प्रजायाः पालकः (दधे) स्वात्मनि धरे (ज्योतिः) स्वयं प्रकाशकत्वेन ज्ञानप्रकाशकम् (जनाय) जीवस्य रक्षणाय (शश्वते) स्वरूपेणानादिने (दीदेथ) प्रकाशयेथ शबभावः। (कण्वे) मेधाविनि जने (ऋतजातः) ऋतेन सत्याचरणेन जातः प्रसिद्धः (उक्षितः) आनन्दैः सिक्तः (यम्) परमात्मानम् (नमस्यन्ति) पूजयन्ति। नमसः पूजायाम्#। अ० ३।१।१९। (कृष्टयः) मनुष्याः। कृष्टय इतिमनुष्यनामसु पठितम्। निघं० २।३। ॥१९॥ #[नमोवरिवश्चित्रङः क्यच्। अ० ३।१।१९ इत्ययेन सूत्रेण नमसः पूजायामिति नियमात्पूजार्थे क्यच् प्रत्ययः। सं०]

पदार्थान्वयभाषाः - हे अग्ने जगदीश्वर यं परमात्मानं त्वां शश्वते जनाय कृष्टयो नमस्यन्ति हे विद्वांसो यूयं दीदेथ तज्ज्योतिस्स्वरूपं ब्रह्म ऋतजात उक्षितो मनुरहं कण्वे निदधे तमेव सर्वे मनुष्या उपासीरन् ॥१९॥

भावार्थभाषाः - पूज्यस्य परमात्मनः कृपया प्रजारक्षणाय राज्याधिकारे नियोजितैः मनुष्यैः सर्वैः सत्यव्यवहारप्रसिद्ध्या धार्मिका आनन्दितव्या दुष्टाश्च ताड्या बुद्धिमत्सु मनुष्येषु विद्यानिधातव्याः ॥१९॥

भावार्थभाषाः - सर्वांनी पूजा करण्यायोग्य परमेश्वराच्या कृपाकटाक्षाने प्रजेच्या रक्षणासाठी राज्याचे अधिकारी असलेल्या सर्व माणसांनी सत्य व्यवहार करून धर्मात्म्यांना आनंद देऊन दुष्टांचे निर्दालन करावे. ॥ १९ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - कण्वो घौरः
• छन्दः - सतो बृहती

त्वेषा᳓सो अग्ने᳓र् अ᳓मवन्तो अर्च᳓यो
भीमा᳓सो न᳓ प्र᳓तीतये
रक्षस्वि᳓नः स᳓दम् इ᳓द् यातुमा᳓वतो
वि᳓श्वं स᳓म् अत्रि᳓णं दह

Strata
Archaic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M;; repeated line

Morph
agnéḥ ← agní- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ámavantaḥ ← ámavant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

arcáyaḥ ← arcí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

tveṣā́saḥ ← tveṣá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

bhīmā́saḥ ← bhīmá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ná ← ná (invariable)

prátītaye ← prátīti- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

ít ← ít (invariable)

rakṣasvínaḥ ← rakṣasvín- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

sádam ← sádam (invariable)

yātumā́vataḥ ← yātumā́vant- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

atríṇam ← atrín- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

daha ← √dah- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

sám ← sám (invariable)

víśvam ← víśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

त्वे॒षासः॑ । अ॒ग्नेः । अम॑ऽवन्तः । अ॒र्चयः॑ । भी॒मासः॑ । न । प्रति॑ऽइतये ।
र॒क्ष॒स्विनः॑ । सद॑म् । इत् । या॒तु॒ऽमाव॑तः । विश्व॑म् । सम् । अ॒त्रिण॑म् । द॒ह॒ ॥

• tveṣāso ← tveṣāsaḥ ← tveṣa
• [noun], nominative, plural, masculine
• “awful; brilliant; aglitter(p); bright.”

• agner ← agneḥ ← agni
• [noun], genitive, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• amavanto ← amavantaḥ ← amavat
• [noun], nominative, plural, masculine
• “impressive; strong.”

• arcayo ← arcayaḥ ← arci
• [noun], nominative, plural, masculine
• “flare.”

• bhīmāso ← bhīmāsaḥ ← bhīma
• [noun], nominative, plural, masculine
• “awful; amazing; terrific; enormous; bhīma [word]; fearful.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• pratītaye ← pratīti
• [noun], dative, singular, feminine
• “perception; sexual pleasure; belief; approach.”

• rakṣasvinaḥ ← rakṣasvin
• [noun], accusative, plural, masculine
• “malevolent; demoniac; obsessed.”

• sadam
• [adverb]
• “always.”

• id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• yātumāvato ← yātumāvataḥ ← yātumāvat
• [noun], accusative, plural, masculine

• viśvaṃ ← viśvam ← viśva
• [noun], accusative, singular, masculine
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• atriṇaṃ ← atriṇam ← atrin
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Atrin; eater.”

• daha ← dah
• [verb], singular, Present imperative
• “burn; cauterize; heat; burn; burn; burn; roast; blaze; burn; distress; destroy.”

अग्नेः अर्चयः ज्वालाः त्वेषासः दीप्ताः अमवन्तः बलवन्तः भीमासः भयंकराः । अतः प्रतीतये अस्माभिः प्रत्येतुं न शक्या इति शेषः । हे अग्ने रक्षस्विनः बलवतः यातुमावतः यातुधानानसुरान् सदमित् सर्वदैव सं दह सम्यग्भस्मीकुरु । तथा विश्वं सर्वं अत्रिणं भक्षकं अस्मद्बाधकं शत्रुं सं दह ॥ त्वेषासः । ‘ त्विष दीप्तौ । पचाद्यच् । चितः । इत्यन्तोदात्तत्वम् । अमवन्तः । ‘ अम रोगे’ । अमति शत्रून् रुजतीति अमो बलम् । पचाद्यच् । वृषादित्वादाद्युदात्तत्वम् । तदेषामस्तीत्यमवन्तः । प्रतीतये । ‘ तादौ च निति° ’ इति गतेः प्रकृतिस्वरत्वम् । रक्षस्विनः । रक्षन्त्यनेनेति रक्षो बलम् । करणेऽसुन् । ‘ अस्मायामेधा ’ इति मत्वर्थीयो विनिः । यातुमावतः । यातवो यातनाः । तान् मिमते निर्मिमते इति राक्षसव्यापारा यातुमाः । आतोऽनुपसर्गे कः’ इति कः । तदेषामस्तीति मतुप् । ‘मतौ बह्वचोऽनजिरादीनाम् ’ (पा. सु. ६. ३. ११९ ) इति दीर्घत्वम् ।’ संज्ञायाम् ’ ( पा. सू. ८. २. ११) इति वत्वम् । मतुपः पित्त्वादनुदात्तत्वे कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् । अत्रिणम् । अदेस्त्रिनि च ’ इति कर्तरि त्रिनिप्रत्ययः ॥ ॥ ११ ॥

English translation:

“The flames of Agni are luminous, powerful, fearful, and not to be trusted. Ever assuredly and entirely consume the mighty spirits of evil and all our other adversarieṣ”

The dazzling, hard-charging flames of Agni, terrifying like (wild beasts), are not to be confronted.
(Burn) the demonic forces, the sorcerers forever—burn up every
devourer.

I read ná twice in b, both as the neg. with the dat. infinitive prátītaye and as a simile marker, evoking the common phrase mṛgó ná bhīmáḥ (I.154.2, etc.) and its variants.

The flames of Agni full of splendour and of might are fearful, not to be approached.
Consume for ever all demons and sorcerers, consume thou each devouring fiend.

Agni’s flames are impetuous and violent; they are terrible and not to be withstood. Always burn down the sorcerers, and the allies of the Yatus, every ghoul 1.

Zornfunkelnd, überwältigend sind die Flammen des Agni, furchtbar; nicht ist dagegen anzukommen. Verbrenn jederzeit die Unholde, die zauberischen, jeden Atrin!

Des Agni lichte ungestüme Flammenschar, ist furchtbar und unnahbar stets, Die bösen Geister und die Zaubrer allesammt, verbrenn’ und jeden Dämon du.

Искрометные, яростные языки пламени Агни,
Страшные – не подступиться!
Сжигай всегда ракшасоподобных,
Колдовских, любого атрина!

• अग्निः
• कण्वो घौरः
• सतःपङ्क्ति
• पञ्चमः

अब उस सभापति के प्रति क्या-२ उपदेश करे, इस विषय का उपदेश अगले मंत्र में किया है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे तेजस्वी सभास्वामिन् ! आप (अग्नेः) सूर्य विद्युत और प्रसिद्ध रूप अग्नि की (त्वेषासः) प्रकाशस्वरूप (भीमासः) भयकारक (अर्चयः) ज्वाला। के (न) समान जो (अमवन्तः) निन्दित रोग करनेवाले (रक्षस्विनः) राक्षस अर्थात् निंदित पुरुष हैं उन और (अत्रिणम्) बल से दूसरे के पदार्थों को हरनेवाले शत्रु को (इत्) ही (संदह) अच्छे प्रकार भस्म कीजिये और (प्रतीतये) विज्ञान वा उत्तम सुख की प्रतीति होने के लिये (विश्वम्) सब (सदम्) संसार तथा (यातुमावतः) मेरे समान होने वालों की रक्षा कीजिये ॥२०॥

भावार्थभाषाः - इस मंत्र में सायणाचार्य ने यातु पूर्वपद और भावान् उत्तर पद नहीं जान (यातुमा) इस पूर्वपद से मतुप् प्रत्यय माना है सो पद पाठ से विरुद्ध होने के कारण अशुद्ध है। सभाध्यक्ष आदि राजपुरुषों और प्रजा के मनुष्यों को चाहिये कि जिस प्रकार अग्नि आदि पदार्थ वन आदि को भस्म कर देते हैं वैसे दुःख देनेवाले शत्रु जनों के विनाश के लिये इस प्रकार प्रयत्न करें ॥२०॥ इस सूक्त में सबकी रक्षा करनेवाले परमेश्वर तथा दूत के दृष्टान्त से भौतिक अग्नि के गुणों का वर्णन दूत के गुणों का उपदेश अग्नि के दृष्टान्त से राजपुरुषों के गुणों का वर्णन सभापति का कृत्य सभापति होने के अधिकारी का कथन अग्नि आदि पदार्थों से उपयोग लेने की रीति मनुष्यों को सभापति से प्रार्थना सब मनुष्यों को सभाध्यक्ष के साथ मिलके दुष्टों का मारना और राजपुरुषों के सहायक जगदीश्वर के उपदेश से इस सूक्त के अर्थ की पूर्वसूक्त के अर्थ के साथ संगति जाननी चाहिये। यह छत्तीसवां सूक्त और ग्यारहवां वर्ग समाप्त हुआ ॥३६॥

अन्वय: अथ तं सभेशं प्रति किंकिमुपदिशेदित्याह।

(त्वेषासः) त्विषन्ति दीप्यन्ते यास्ताः (अग्नेः) सूर्यविद्युत्प्रसिद्धरूपस्य (अमवन्तः) निन्दितरोगकारकाः (अर्चयः) दीप्तयः। अर्चिरिति ज्वलतो नामधेयेषु पठितम्। निघं० १।१७। (भीमासः) विभ्यति याभ्यस्ता भयङ्कराः (न) इव (प्रतीयते) सुखप्राप्तये ज्ञानाय वा (रक्षस्विनः) रक्षांसि निन्दिताः पुरुषाः सन्ति येषु व्यवहारेषु ते। अत्र निन्दितार्थे विनिः। (सदम्) सीदंत्यवतिष्ठन्ति यस्मिँस्तत् (इत्) एव (यातुमावतः) यान्ति प्राप्नुवन्ति ये यातवः मत्सदृशा इति मावन्तः। यातवश्च ते मावन्तश्च तान्। अत्र सायणाचार्येण यातुरिति पूर्वपदं मावानित्युत्तरपदं चाविदित्वा यातु# मावत्पदान्मतुप्कृतस्तदिदं पदपाठाद्विरुद्धत्वादशुद्धम् (विश्वम्) सर्वं जगत् (सम्) सम्यगर्थे (अत्रिणम्) परपदार्थापहर्त्तारं शत्रुम् (दह) भस्मी कुरु ॥२०॥ #[‘यन्तुमा’ पदात्। सं०]

पदार्थान्वयभाषाः - हे तेजस्विन् सभापते त्वमग्नेस्त्वेषासो भीमासोऽर्चयोर्नं येऽमवन्तो रक्षस्विनः सन्ति तानत्रिणं चेदेवं संदह प्रतीतये विश्वंसदं यातुमावतश्चसंरक्ष ॥२०॥

भावार्थभाषाः - सभाध्यक्षादिभी राजपुरुषैः प्रजाजनैश्च यथाऽग्न्यादयः वनादीनि दहन्ति दुष्टाचाराः प्रणिनो विनाशनीयाः एवं प्रयतमानैः सततं प्रजारक्षणं कार्यामति ॥२०॥ अत्र सर्वाभिरक्षकेश्वरस्य दूतदृष्टान्तेन भौतिकाग्नेश्च गुणवर्णनं दूतगुणोपदेशोऽग्निदृष्टान्तेन राजपुरुषगुणवर्णनं सभापतिकृत्यं सभापतित्वाधिकारिप्रकारोऽग्न्यादिपदार्थोपयोगकरणं मनुष्याणां सभेशस्य प्रार्थना सर्वमनुष्याणां सभाध्यक्षेण सह दुष्टहननं राजपुरुषसहायकेश्वरवर्णनं चोक्तमत एतत्सूक्तोक्तार्थस्य पूर्वसूक्तोक्तार्थेन सहसंगतिरस्तीति वेदितव्यम्। षट्त्रिंशं सूक्तमेकादशो वर्गश्च समाप्तः ॥३६॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात सायणाचार्य यातु पूर्वपद व मावान् उत्तरपद न जाणून (यातुमा) या पूर्वपदाने मतुप प्रत्यय मानलेला आहे. त्यासाठी पदपाठ विरुद्ध असल्यामुळे अशुद्ध आहे.

टिप्पणी: सभाध्यक्ष इत्यादी राजपुरुष व प्रजेने हे जाणले पाहिजे की, ज्या प्रकारे अग्नी इत्यादी पदार्थ वनाला भस्म करतात त्या प्रकारे दुःख देणाऱ्या शत्रूंच्या विनाशासाठी प्रयत्न करावेत. ॥ २० ॥