०३४

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - हिरण्यस्तूप आङ्गिरसः
• छन्दः - जगती

त्रि᳓श् चिन् नो अद्या᳓ भवतं नवेदसा
विभु᳓र् वां या᳓म उत᳓ राति᳓र् अश्विना
युवो᳓र् हि᳓ यन्त्रं᳓ हिमिये᳓व वा᳓ससो
अभ्यायंसे᳓न्या भवतम् मनीषि᳓भिः

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
adyá ← adyá (invariable)

bhavatam ← √bhū- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

cit ← cit (invariable)

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

navedasā ← návedas- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

trís ← trís (invariable)

aśvinā ← aśvín- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

rātíḥ ← rātí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

utá ← utá (invariable)

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

vibhúḥ ← vibhú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yā́maḥ ← yā́ma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

hí ← hí (invariable)

himyā́ ← himyā́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

iva ← iva (invariable)

vā́sasaḥ ← vā́sas- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

yantrám ← yantrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yuvóḥ ← tvám (pronoun)
{case:GEN, number:DU}

abhyāyaṁsényā ← abhyāyaṁsénya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

bhavatam ← √bhū- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

manīṣíbhiḥ ← manīṣín- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

त्रिः । चि॒त् । नः॒ । अ॒द्य । भ॒व॒त॒म् । न॒वे॒द॒सा॒ । वि॒ऽभुः । वा॒म् । यामः॑ । उ॒त । रा॒तिः । अ॒श्वि॒ना॒ ।
यु॒वोः । हि । य॒न्त्रम् । हि॒म्याऽइ॑व । वास॑सः । अ॒भि॒ऽआ॒यं॒सेन्या॑ । भ॒व॒त॒म् । म॒नी॒षिऽभिः॑ ॥

• triś ← tris
• [adverb]
• “thrice; tris [word].”

• cin ← cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• adyā ← adya
• [adverb]
• “now; today; then; nowadays; adya [word].”

• bhavataṃ ← bhavatam ← bhū
• [verb], dual, Present imperative
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• navedasā ← navedas
• [noun], nominative, dual, masculine
• “cognizant; navedas [word].”

• vibhur ← vibhuḥ ← vibhu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “mighty; abundant; big.”

• vāṃ ← vām ← tvad
• [noun], genitive, dual
• “you.”

• yāma ← yāmaḥ ← yāma
• [noun], nominative, singular, masculine
• “prahara; watch; travel; path.”

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• rātir ← rātiḥ ← rāti
• [noun], nominative, singular, feminine
• “gift; bounty; favor.”

• aśvinā ← aśvin
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Asvins; two.”

• yuvor ← yuvoḥ ← tvad
• [noun], genitive, dual
• “you.”

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• yantraṃ ← yantram ← yantra
• [noun], nominative, singular, neuter
• “alchemical apparatus; surgical instrument; machine; implement; instrument; tool; tie; mechanism.”

• himyeva ← himyā
• [noun], instrumental, singular, feminine

• himyeva ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• vāsaso ← vāsasaḥ ← vāsas
• [noun], genitive, singular, neuter
• “clothing; fabric; garment; feather; dress; envelope.”

• ‘bhyāyaṃsenyā ← abhyāyaṃsenyā ← abhyāyam ← √yam
• [verb noun], nominative, dual

• bhavatam ← bhū
• [verb], dual, Present imperative
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• manīṣibhiḥ ← manīṣin
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “sage; expert; devout.”

हे नवेदसा अश्विना मेधाविनौ अश्विदेवौ । नवेदा इति मेधाविनाम, ‘नवेदाः कविः मनीषी’ (नि. ३. १५. ९) इति तन्नामसु पठितत्वात् । तादृशौ युवां त्रिश्चित् त्रिवारमपि अद्य अस्मिन् कर्मणि नः अस्मदर्थं भवतम् आगतौ भवतम् । अत्र त्रिः इति वचनं सवनत्रयापेक्षम् आदरातिशयद्योतनार्थं वा। ’ त्रिषत्या हि देवाः’ (तै. ब्रा. ३. २. ३. ८) इति श्रुत्यन्तरात् । वां युवयोः यामः गमनसाधनभूतो रथः विभुः व्याप्तः । उत अपि च रातिः दानं विभुरिति शेषः । युवोः युवयोरुभयोः यन्त्रं हि परस्परनियमरूपः संबन्धविशेषोऽस्ति खलु । तत्र दृष्टान्तः । वाससः सूर्यरश्म्याच्छादनयुक्तस्य वासरस्य हिम्येव हिमयुक्तया रात्र्येव । यथा रात्र्या सह दिवसस्य संबन्धः कदाचिदपि नापैति तद्वत् । युवामुभौ मनीषिभिः मेधाविभिर्ऋत्विग्भिः । मनीषीति मेधाविनाम, मनीषी मन्धाता’ (नि. ३. १५, ११) इति तन्नामसु पठितत्वात् । अभ्यायंसेन्या अभितो नियन्तव्यौ अनुग्रहवशात् तदधीनौ भवतम् ॥ अद्य । ‘निपातस्य च ’ इति संहितायां दीर्घः । नवेदसा। विपरीतं न वित्तः इति नवेदसौ । ‘विद ज्ञाने’ इत्यस्मात् औणादिकोऽसुन् । नञ्समासे ‘नभ्राण्नपात्’ इत्यादिना नकारस्य प्रकृतिभावः । ‘सुपां सुलुक्’ इति आकारः। आमन्त्रितनिघातः । यामः । यायते गम्यतेऽनेनेति यामो रथः । ‘अर्तिस्तुसु ’ इत्यादिना मन् । नित्त्वादाद्युदात्तत्वम् । यद्वा । ‘यम उपरमे’ इत्यस्मात् कर्मणि घञ्। वृषादिषु पाठादाद्युदात्तत्वम् । रातिः । ‘रा दाने’ इत्यस्मात् भावे क्तिन् । ‘मन्त्रे वृष°’ इत्यादिना तस्योदात्तत्वम् । युवोः । ‘सुपां सुपो भवन्ति’ इति षष्ठीद्विवचनस्य षष्ठीद्विवचनादेशः । अत आदेशविषयत्वात् ‘योऽचि’ (पा. सू. ७. २. ८९ ) इति यत्वं न भवति । ‘शेषे लोपः’ इति टिलोपे उदात्तनिवृत्तिस्वरेण विभक्तेरुदात्तत्वम् । अन्त्यलोपपक्षे तु एकादेशस्वरेण । हिम्या इव । हिमेति रात्रिनाम, ‘ऊधः पयः हिमा’ ( नि. १. ७. २२ ) इति तन्नामसु पठितत्वात् । हनेर्हि च’ ( उ. सू. १. १४४) इति मक् । हन्ति पद्मानीति हिमम् । अर्शआद्यच् । हिमा रात्रिः । तत उत्तरस्य तृतीयैकवचनस्य ‘सुपां सुलुक् ’ इति ङ्यादेशः । ततः टिलोपे उदात्तनिवृत्तिस्वरेण तस्योदात्तत्वम् । वाससः । ‘वस आच्छादने’। वासयति प्रकाशेनाच्छादयति इति अहर्वासः । अभ्यायंसेन्या । अभ्याङ् इत्युपसर्गद्वयोवसृष्टात् ‘यम उपरमे’ इत्यस्मात् औणादिकः सेन्यप्रत्ययः । ‘सुपां सुलुक्’ इति आकारः॥

English translation:

“Wise Aśvins, be present with us thrice today; vast is your vehicle, as well as your munificence; your union is like that of the shining (day) and dewy (night); (suffer yourselves) to be detained by the learned (priests).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Allusion to three diurnal sacrifices, at dawn, mid-day and sunset; all divinities are tripthagāḥ, with the faculty to go through the heavens, the firmament and the earth

Three times today take cognizance of us. Extensive is your journey and your giving, o Aśvins.
Because clasping you is like clasping on a garment in winter, become ones who can be clasped by men of inspired thought.

“Three times a day” (tríḥ … adyá) opens the hymn, announcing the hymn’s “three” theme and also linking it to the three pressings of (some Ṛgvedic versions of) the Soma Sacrifice.

Predicative voc. navedasā here rendered as part of a phrasal verb, with impv.

bhavatam.

The second hemistich is built on an etymological relationship between the instrument noun yantrá- (c) and the gerundive abhyāyaṃsénya- (d), both built to the root √yam ‘hold’ (the second form presumably to the s-aor. of that root; so AiG II.2.503, though the reason for using this base isn’t clear). This word play is lost in Geldner’s (/Witzel Gotō’s) tr., but I have aimed to keep it, unfortunately producing some awkwardness in the English.

Ye who observe this day be with us even thrice: far-stretching is you bounty, Asvins and your course.
To you, as to a cloak in winter, we cleave close: you are to be drawn nigh unto us by the wise.

Dreimal sei heute unser Eingedenk! Ausgedehnt sei eure Fahrt und Gabe, Ihr Asvin! Denn euch hält man fest wie das Kleid zur Winterszeit. Nach euch sollen die Andächtigen verlangen.

Seid dreimal heute unsre Zeugen; sehr herrlich ist eure Fahrt und eure Gabe, o Açvinen; ihr zieht fest die Zügel an, wie man in der Kälte eine Decke an sich zieht (?); lasst euch durch die weisen Sänger herbeilenken.

Трижды сегодня вы двое обратите взор на нас!
(Пусть будет) исключительным ваш путь и дар, о Ашвины!
У вас ведь привязь, как у одежды в холод – завязка.
Пусть управляют вами мудрые.

• अश्विनौ
• हिरण्यस्तूप आङ्गिरसः
• विराड्जगती
• निषादः

अब चौतीसवें सूक्त का आरंभ है। उसके पहिले मन्त्र में अश्वि के दृष्टान्त से कारीगरों के गुणों का उपदेश किया है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे परस्पर उपकारक और मित्र (अभ्यायंसेन्या) साक्षात् कार्य्यसिद्धि के लिये मिले हुए (नवेदसा) सब विद्याओं के जाननेवाले (अश्विना) अपने प्रकाश से व्याप्त सूर्य्य चन्द्रमा के समान सब विद्याओं में व्यापी कारीगर लोगो ! आप (मनीषिभिः) सब विद्वानों के साथ दिनों के साथ (हिम्याइव) शीतकाल की रात्रियों के समान (नः) हम लोगों के (अद्य) इस वर्त्तमान दिवस में शिल्पकार्य्य के साधक (भवतम्) हूजिये (हि) जिस कारण (युवोः) आपके सकाश से (यंत्रम्) कलायंत्र को सिद्ध कर यानसमूह को चलाया करें जिससे (नः) हम लोगों को (वाससः) रात्रि, दिन, के बीच (रातिः) वेगादि गुणों से दूर देश को प्राप्त होवे (उत) और (वाम्) आपके सकाश से (विभुः) सब मार्ग में चलनेवाला (यामः) रथ प्राप्त हुआ हम लोगों को देशान्तर को सुख से (त्रिः) तीन बार पहुंचावे इसलिये आपका सङ्ग हम लोग करते हैं ॥१॥ यह अर्थ संस्कृत पदार्थ में नहीं है। सं०

भावार्थभाषाः - इस मंत्र में उपमालङ्कार है। मनुष्यों को चाहिये जैसे रात्रि वा दिन को क्रम से संगति होती है वैसे संगति करें जैसे विद्वान् लोग पृथिवी विकारों के यान कला कील और यन्त्रादिकों को रचकर उनके घुमाने और उसमें अग्न्यादि के संयोग से भूमि समुद्र वा आकाश में जाने आने के लिये यानों को सिद्ध करते हैं। वैसे ही मुझको भी विमानादि यान सिद्ध करने चाहिये। क्योंकि इस विद्या के विना किसी के दारिद्र्य का नाश वा लक्ष्मी की वृद्धि कभी नहीं हो सकती इससे विद्या में सब मनुष्यों को अत्यन्त प्रयत्न करना चाहिये जैसे मनुष्य लोग हेमन्त ऋतु में वस्त्रों को अच्छे प्रकार धारण करते हैं वैसे ही सब प्रकार कील कला यंत्रादिकों से यानों को संयुक्त रखना चाहिये ॥१॥

अन्वय: तत्रादिमेन मंत्रेणाश्विदृष्टान्तेन शिल्पिगुणा उपदिश्यतन्ते।

(त्रिः) त्रिवारम् (चित्) एव (नः) अस्माकम् (अद्य) अस्मिन्नहनि। निपातस्य च इति दीर्घः। (भवतम्) (नवेदसा) न विद्यते वेदितव्यं ज्ञातव्यमवशिष्टं ययोस्तौ विद्वांसौ। नवेदा इति मेधाविनामसु पठितम्। निघं० ३।१५। (विभुः) सर्वमार्गव्यापनशीलः (वाम्) युवयोः (यामः) याति गच्छति येन स यामो रथः (उत) अप्यर्थे (रातिः) वेगादीनां दानम् (अश्विना) स्वप्रकाशेन व्यापिनौ सूर्य्याचन्द्रमसाविव सर्वविद्याव्यापिनौ (युवोः) युवयोः। अत्र वा छन्दसि सर्वे विधयो भवन्ति इति ओसिच# इत्येकारादेशो न भवति (हि) यतः (यन्त्रम्) यंत्र्यते यंत्रयंति संकोचयंति विलिखन्ति चालयंति वा येन तत् (हिम्याइव) हेमंतर्तौ भवा महाशीतयुक्ता रात्रय इव। भवेश्छन्दसि*। इति यत्। हिम्येति रात्रिनामसु पठितम्। निघं० १।७। हन्तेर्हि च। उ० ३।११६। इति हन् धातोर्मक् ह्यादेशश्च (वाससः) वसन्ति यस्मिन् तद्वासो दिनं तस्य मध्ये। दिवस उपलक्षणेन रात्रिरपि ग्राह्या (अभ्यायंसेन्या) आभिमुख्यतया समंतात् यम्येते गृह्येते यौ तौ। अत्र सुपां सुलुग् इत्याकारादेशः। अभ्याङ्पूर्वाद्यमधातोर्बाहुलकादौणादिकः सेन्यः प्रत्ययः। (भवतम्) (मनीषिभिः) मेधाविभिर्विद्वद्भिः शिल्पिभिः। मनीषीति मेधाविनामसु पठितम्। निघं० ३।१५। ॥१॥ # [अ० ७।३।१०४।] *[अ० ४।४।११०।],

पदार्थान्वयभाषाः - हे परस्परमुपकारिणावभ्यायंसेन्या नवेदसावश्विनौ युवां मनीषिभिः सह दिनैः सह सखायौ शिल्पिना हिभ्या इव नोऽस्माकमद्यास्मिन्वर्त्तमानेऽह्वि शिल्पकार्यसाधकौ भवतं हि यतो वयं युवोः सकाशाद् यन्त्रं संसाध्य यानसमूहं चालयेम येन नोऽस्माकं वाससो रातिः प्राप्येत उतापि वां युवयोः सकाशाद्विभुर्यामो रथश्च प्राप्तः सन्नस्मान्देशान्तरं सुखेन त्रिस्त्रिवारं गमयेदतो युष्मत्संगं कुर्याम ॥१॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। मनुष्यैर्यथा रात्रिदिवसयोः क्रमेण संगतिर्वर्त्तते तथैव यंत्रकलानां क्रमेण संगतिः कार्या यथा विद्वांसः पृथिवीविकाराणां यानकलाकीलयंत्रादिकं रचयित्वा तेषां भ्रामणेन तत्र जलाग्न्यादिसंप्रयोगेण भूसमुद्राकाशगमनार्थानि यानानि साध्नुवन्ति तथैव मयापि साधनीयानि नैवैतद्विद्यया विना दारिद्र्यक्षयः श्रीवृद्धिश्च कस्यापि संभवति तस्मादेतद्विद्यायां सर्वैर्मनुष्यैरत्यन्तः प्रयत्नः कर्तव्यः यथा मनुष्या हेमन्तर्तौ शरीरे वस्त्राणि संबध्नन्ति तथैव सर्वतः कीलयन्त्रकलादिभिः यानानि संबंधनीयानीति ॥१॥

पूर्वसूक्ताद्वारे ही विद्या सिद्ध करणाऱ्या इन्द्र शब्दाच्या अर्थाचे प्रतिपादन केलेले आहे व या सूक्तात या विद्येचे साधक अश्वि अर्थात द्यावा पृथ्वी इत्यादी अर्थ प्रतिपादित केलेले आहेत. यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची पूर्व सूक्ताच्या अर्थाबरोबर संगती जाणली पाहिजे.

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जशी रात्र व दिवस यांची क्रमाने संगती असते, तशी माणसांनी संगती करावी. जसे विद्वान लोक पृथ्वीवर पदार्थ, यंत्र इत्यादी तयार करून त्यांना जल, अग्नी इत्यादींच्या संयोगाने भूमी, समुद्र, आकाशात जाण्या-येण्यासाठी यान सिद्ध करतात तसेच मलाही विमान इत्यादी यान सिद्ध केले पाहिजे. कारण या विद्येशिवाय कुणाच्याही दारिद्र्याचा नाश व लक्ष्मीची वृद्धी होऊ शकत नाही. त्यासाठी या सर्व विद्या माणसांनी प्रयत्नपूर्वक प्राप्त केल्या पाहिजेत. जशी माणसे हेमन्त ऋतूत वस्त्रे चांगल्या प्रकारे धारण करतात, तसेच सर्व प्रकारच्या उपकरणांनी यानांना संयुक्त केले पाहिजे. ॥ १ ॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - हिरण्यस्तूप आङ्गिरसः
• छन्दः - जगती

त्र᳓यः पव᳓यो मधुवा᳓हने र᳓थे
सो᳓मस्य वेना᳓म् अ᳓नु वि᳓श्व इ᳓द् विदुः
त्र᳓य स्कम्भा᳓स स्कभिता᳓स आर᳓भे
त्रि᳓र् न᳓क्तं याथ᳓स् त्रि᳓र् उ अश्विना दि᳓वा

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
madhuvā́hane ← madhuvā́hana- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

paváyaḥ ← paví- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ráthe ← rátha- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

tráyaḥ ← trí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ánu ← ánu (invariable)

ít ← ít (invariable)

sómasya ← sóma- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

venā́m ← venā́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

viduḥ ← √vid- 2 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

víśve ← víśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ārábhe ← √rabh- (root)
{case:DAT, number:SG}

skabhitā́saḥ ← √skambhⁱ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, non-finite:PPP}

skambhā́saḥ ← skambhá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

tráyaḥ ← trí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

aśvinā ← aśvín- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

dívā ← dívā (invariable)

náktam ← nákt- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

trís ← trís (invariable)

trís ← trís (invariable)

u ← u (invariable)

yātháḥ ← √yā- 1 (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

त्रयः॑ । प॒वयः॑ । मधु॒ऽवाह॑ने । रथे॑ । सोम॑स्य । वे॒नाम् । अनु॑ । विश्वे॑ । इत् । वि॒दुः॒ ।
त्रयः॑ । स्क॒म्भासः॑ । स्क॒मि॒तासः॑ । आ॒ऽरभे॑ । त्रिः । नक्त॑म् । या॒थः । त्रिः । ऊं॒ इति॑ । अ॒श्वि॒ना॒ । दिवा॑ ॥

• trayaḥ ← tri
• [noun], nominative, plural, masculine
• “three; tri/tisṛ [word].”

• pavayo ← pavayaḥ ← pavi
• [noun], nominative, plural, masculine
• “vajra; tire; rim.”

• madhuvāhane ← madhu
• [noun], neuter
• “honey; alcohol; sweet; nectar; madhu [word].”

• madhuvāhane ← vāhane ← vāhana
• [noun], locative, singular, masculine
• “bringing; carrying.”

• rathe ← ratha
• [noun], locative, singular, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• somasya ← soma
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• venām ← venā
• [noun], accusative, singular, feminine
• “spoor.”

• anu
• [adverb]
• “subsequently; behind; along; towards; because.”

• viśva ← viśve ← viśva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• viduḥ ← vid
• [verb], plural, Perfect indicative
• “know; diagnose; perceive; know; accord; notice; deem; mind; learn; specify; watch; recognize; detect; call.”

• traya ← tri
• [noun], nominative, plural, masculine
• “three; tri/tisṛ [word].”

• skambhāsa ← skambha
• [noun], nominative, plural, masculine
• “prop.”

• skabhitāsa ← skabhitāsaḥ ← skambh
• [verb noun], nominative, plural
• “fixate; establish.”

• ārabhe ← ārabh ← √rabh
• [verb noun]
• “begin; begin; undertake; do; take.”

• trir ← tris
• [adverb]
• “thrice; tris [word].”

• naktaṃ ← naktam ← nakta
• [noun], accusative, singular, neuter
• “night; night.”

• yāthas ← yāthaḥ ← yā
• [verb], dual, Present indikative
• “go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

• trir ← tris
• [adverb]
• “thrice; tris [word].”

• v ← u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• aśvinā ← aśvin
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Asvins; two.”

• divā ← div
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

मधुवाहने मधुरद्रव्याणां नानाविधखाद्यादीनां वहनेन युक्तेऽश्विनोः संबन्धिनि रथे पवयः वज्रसमाना दृढाश्चक्रविशेषाः त्रयः त्रिसंख्याकाः सन्ति । इत् इत्थं चक्रत्रयसद्भावप्रकारं विश्वे सर्वे देवाः सोमस्य चन्द्रस्य वेनां कमनीयां भार्यामभिलक्ष्य यात्रायां विदुः जानन्ति । यदा सोमस्य वेनया सह विवाहस्तदानीं नानाविधखाद्ययुक्तं चक्रत्रयोपेतं प्रौढं रथमारुह्य अश्विनौ गच्छत इति सर्वे देवा जानन्तीत्यर्थः। तस्य रथस्योपरि स्कम्भासः स्तम्भविशेषाः त्रयः त्रिसंख्याकाः स्कभितासः स्थापिताः। किमर्थम् । आरभे आरब्धुम् अवलम्बितुम् । यदा रथस्त्वरया याति तदानीं पतनभीतिनिवृत्त्यर्थं हस्तालम्बनभूताः स्तम्भा इत्यर्थः । हे अश्विना युवां तादृशेन रथेन नक्तं रात्रौ त्रिः याथः त्रिवारं गच्छथः। तथा दिवा दिवसेऽपि त्रिः याथः । रात्रावहनि च रथमारुह्य पुनःपुनः क्रीडथ इत्यर्थः ॥ मधुवाहने। मधु वाह्यतेऽनेनेति मधुवाहनः। करणे ल्युट्। विदुः । वेत्तेर्लटि ‘विदो लटो वा’ इति झेः उसादेशः। स्कम्भासः। ‘ष्टभि स्कभि गतिप्रतिबन्धे’। स्कम्भन्ते प्रतिबद्धा भवन्तीति स्कम्भाः । पचाद्यच् । स्कभितासः। स्कम्भुः सौत्रो धातुः । अस्मात् निष्ठायां यस्य विभाषा’ इति इट्प्रतिषेधे प्राप्ते ’ ग्रसितस्कभित° ’ इत्यादिना इडागमो निपातितः । आरभे । ‘रभ राभस्वे’। अस्मात् आङ्पूर्वात् संपदादिलक्षणो भावे क्विप् । कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् ॥

English translation:

“Three are the solid (wheels) of your abundance-bearing chariot, as all (the gods) have known (it to be), when attendant on Vena, the beloved of Soma; three are the columns plural ced (above it) for support, and in it thrice do you journey by night, and thrice by day.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Aśvins went to the marriage of Vena with Soma and loaded their ratha (chariot) with goodies; skambhasaḥ skabhitāsa ārabhe = posts standing up from the body of the car, which the riders held, to avoid being thrown off by the rapid or uneven motion of the car

Three wheel-rims are on your honey-bringing chariot; all know the spoor of the soma through and through.
Three props have been propped up to take hold of; three times by night you drive, Aśvins, and three times by day.

Three are the fellies in your honey-bearing car, that travels after Soma’s loved one, as all know.
Three are the pillars set upon it for support: thrice journey ye by night, O Asvins, thrice by day.

Drei Radreifen sind an eurem Süßigkeit führenden Wagen. Alle kennen eure Sehnsucht nach Soma. Drei Stützen sind befestigt um sich daran zu halten. Dreimal des Nachts und dreimal am Tage fahrt ihr Asvin aus.

Drei Felgen sind an eurem honigfahrenden Wagen; es kennen alle ja des Soma’s Lieblichkeit, zum Festhalten sind drei Stützen befestigt; dreimal fahrt ihr, o Açvinen, des Tags, dreimal des Nachts.

Три обода у колесницы (вашей), везущей мед.
Все ведь знают о (вашей) страсти к соме,
Три опоры укреплены, чтобы (все) удерживать.
Трижды ночью вы выезжаете, о Ашвины, и трижды днем.

• अश्विनौ
• हिरण्यस्तूप आङ्गिरसः
• निचृज्जगती
• निषादः

फिर उनसे क्या-२ सिद्ध करना चाहिये, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे अश्वि अर्थात् वायु और बिजुली के समान संपूर्ण शिल्प विद्याओं को यथावत् जाननेवाले विद्वान् लोगो ! आप जिस (मधुवाहने) मधुर गुणयुक्त द्रव्यों की प्राप्ति होने के हेतु (रथे) विमान में (त्रयः) तीन (पवयः) वज्र के समान कला घूमने के चक्र और (त्रयः) तीन (स्कम्भासः) बन्धन के लिये खंभ (स्कभितासः) स्थापित और धारण किये जाते हैं, उसमें स्थित और अग्नि और जल के समान कार्य्यसिद्धि करके (त्रिः) तीन बार (नक्तम्) रात्रि और (त्रिः) तीन बार (दिवा) दिन में इच्छा किये हुए स्थान को (उपयाथः) पहुंचो वहां भी आपके विना कार्य्य सिद्धि कदापि नहीं होती मनुष्य लोग जिसमें बैठके (सोमस्य) ऐश्वर्य की (वेनां) प्राप्ति को करती हुई कामना वा चन्द्रलोक कीइकान्ति को प्राप्त होते और जिसके (आरभे) आरम्भ करने योग्य गमनागमन व्यवहार में (विश्वे) सब विद्वान् (इत्) ही (विदुः) जानते हैं उस (उ) अद्भुत रथ को ठीक-२ सिद्ध कर अभीष्ठस्थानों में शीघ्र जाया आया करो ॥२॥

भावार्थभाषाः - भूमि समुद्र और अन्तरिक्ष में जाने की इच्छा करनेवाले मनुष्यों को योग्य है कि तीन-२ चक्र युक्त अग्नि के घर और स्तंभयुक्त यान को रचकर उसमें बैठ कर एक दिन-रात में भूगोल समुद्र अन्तरिक्ष मार्ग से तीन-२ बार जानेको समर्थ हो सकें उस यान में इस प्रकार के खंभ रचने चाहिये कि जिसमें कलावयव अर्थात् काष्ठ लोष्ठ आदि खंभों के अवयव स्थित हो फिर वहां अग्नि जल का संप्रयोग कर चलावें। क्योंकि इनके विना कोई मनुष्य शीघ्र भूमि समुद्र अन्तरिक्ष में जाने आने को समर्थ नहीं हो सकता इससे इनकी सिद्धि के लिये सब मनुष्यों को बड़े-२ यत्न अवश्य करने चाहियें ॥२॥

अन्वय: पुनस्ताभ्यां तत्र किं किं साधनीयमित्युपदिश्यते।

(त्रयः) त्रित्वसंख्याविशिष्टाः (पवयः) वज्रतुल्यानि चालनार्थानि कलाचक्राणि। पविरिति वज्रनामसु पठितम्। निघं० २।२०। (मधुवाहने) मधुरगुणयुक्तानां द्रव्याणां वेगानां वा वाहनं प्रापणं यस्मात्तस्मिन् (रथे) रमंते येन यानेन तस्मिन् (सोमस्य) ऐश्वर्यस्य चन्द्रलोकस्य वा। अत्र षुप्रसवैश्वर्ययोरित्यस्य प्रयोगः। (वेनाम्) #कामिना यात्रां धापॄवस्यज्यतिभ्यो नः। उ० ३।६। इत्यजधातोर्नः प्रत्ययः* (अनु) आनुकूल्ये (विश्वे) सर्वे (इत्) एव (विदुः) जानन्ति (त्रयः) त्रित्वसंख्याकाः (स्कम्मासः) धारणार्थाः स्तंभविशेषाः (स्कभितासः) स्थापिता धारिताः। अत्रोभयत्र ¤आजसेरसुग् इत्यसुगागमः। (आरभे) आरब्धव्ये गमनागमने (त्रिः) त्रिवारम् (नक्तम्) रात्रौ। नक्तमिति रात्रिनामसु पठितम्। निघं० १।७। (याथः) प्राप्नुतम् (त्रिः) त्रिवारम् (ऊँ) वितक्रे (अश्विना) अश्विनाविव सकलशिल्पविद्याव्यापिनौ। अत्र सुपां सुलुग् इत्याकारादेशः। (दिवा) दिवसे ॥२॥ #[कमनीयाम्। सं०] *[अजेर्व्यघञपोः अ० २।४।५६। इत्यनेन चाज्धातोः स्थाने व्यादेशः सं०] ¤[अ० ७।१।५०।]

पदार्थान्वयभाषाः - हे अश्विना विवसमग्रशिल्पविद्याव्यापिनौ पुरुषौ युवां यस्मिन् मधुवाहने रथ त्रयः पवस्त्रयः स्कंभासः स्कभितासो भवन्ति तस्मिन् स्थित्वा त्रिर्नक्तं रात्रौ त्रिर्दिवा दिवसे चाभीष्टं स्थानं याथो गच्छथस्तत्रापि युवाभ्यां विना कार्य्यसिद्धिर्न जायते। मनुष्या यस्य मध्ये स्थित्वा सोमस्य चंद्रस्य वा वेनां कमनीयां कान्तिं सद्यः प्राप्नुवन्ति। यं चारभे विश्वेदेवा इदेव विदुर्जानन्ति तमु रथं संसाध्य यथावदभीष्टं क्षिप्रं प्राप्नुतम् ॥२॥

भावार्थभाषाः - भूमिसमुद्रान्तरिक्षगमनं चिकीर्षुभिर्मनुष्यैस्त्रिचक्राग्न्यागारस्तम्भयुक्तानि विमानादीनि यानानि रचयित्वा तत्र स्थित्वैकस्मिन् दिन एकस्यां रात्रौ भूगोलसमुद्रान्तरिक्षमार्गेण त्रिवारं गंतुं शक्येरन्। तत्रेदृशास्त्रयस्स्कंभा रचनीया यत्र सर्वे कलावयवाः काष्ठलोष्ठादिस्तम्भावयवा वा स्थितिं प्राप्नुयुः। तत्राग्निजले संप्रयोज्य चालनीयानि। नैतैर्विना कश्चित्सद्यो भूमौ समुद्रेऽन्तरिक्षे वा गंतुमागंतुं च शक्नोति तस्मादेतेषां सिद्धये विशिष्टाः प्रयत्नाः कार्या इति ॥२॥

भावार्थभाषाः - भूमी, समुद्र व अंतरिक्षात जाण्याची इच्छा करणाऱ्या माणसांनी तीन तीन चक्र असलेल्या अग्नीचे गृह व स्तम्भयुक्त यान निर्माण करून त्यातून एका दिवस रात्रीत भूगोल, समुद्र अंतरिक्ष मार्गाने तीन तीन वेळा जाण्यास समर्थ व्हावे. त्या यानात या प्रकारचे स्तंभ तयार केले पाहिजेत की ज्यात कलावयव अर्थात काष्ठ लोष्ठ इत्यादी खांबांचे अवयव सिद्ध व्हावेत. पुन्हा तेथे अग्नी जलाचा संप्रयोग करून ते चालवावे. कारण त्याशिवाय कोणताही माणूस तात्काळ भूमी, समुद्र, अंतरिक्षात जाण्या-येण्यास समर्थ होऊ शकत नाही. त्यामळे त्यांच्या सिद्धीसाठी सर्व माणसांनी खूप प्रयत्न अवश्य केले पाहिजेत. ॥ २ ॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - हिरण्यस्तूप आङ्गिरसः
• छन्दः - जगती

समाने᳓ अ᳓हन् त्रि᳓र् अवद्यगोहना
त्रि᳓र् अद्य᳓ यज्ञ᳓म् म᳓धुना मिमिक्षतम्
त्रि᳓र् वा᳓जवतीर् इ᳓षो अश्विना युवं᳓
दोषा᳓ अस्म᳓भ्यम् उष᳓सश् च पिन्वतम्

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
áhan ← áhar ~ áhan- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

avadyagohanā ← avadyagohana- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

samāné ← samāná- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

trís ← trís (invariable)

adyá ← adyá (invariable)

mádhunā ← mádhu- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

mimikṣatam ← √myakṣ- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

trís ← trís (invariable)

yajñám ← yajñá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

aśvinā ← aśvín- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

íṣaḥ ← íṣ- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

trís ← trís (invariable)

vā́javatīḥ ← vā́javant- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

yuvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:DU}

asmábhyam ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:PL}

ca ← ca (invariable)

doṣā́ḥ ← doṣā́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

pinvatam ← √pinv- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

uṣásaḥ ← uṣás- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

स॒मा॒ने । अह॑न् । त्रिः । अ॒व॒द्य॒ऽगो॒ह॒ना॒ । त्रिः । अ॒द्य । य॒ज्ञम् । मधु॑ना । मि॒मि॒क्ष॒त॒म् ।
त्रिः । वाज॑ऽवतीः । इषः॑ । अ॒श्वि॒ना॒ । यु॒वम् । दो॒षा । अ॒स्मभ्य॑म् । उ॒षसः॑ । च॒ । पि॒न्व॒त॒म् ॥

• samāne ← samāna
• [noun], locative, singular, neuter
• “like; identical; common; like; alike(p); same; samāna [word]; akin(p); comparable; identical; mutual; equal.”

• ahan ← ahar
• [noun], locative, singular, neuter
• “day; day; ahar [word]; day; day.”

• trir ← tris
• [adverb]
• “thrice; tris [word].”

• avadyagohanā ← avadya
• [noun]
• “blameworthy; avadya [word].”

• avadyagohanā ← gohanā ← gohana
• [noun], vocative, dual, masculine
• “concealing.”

• trir ← tris
• [adverb]
• “thrice; tris [word].”

• adya
• [adverb]
• “now; today; then; nowadays; adya [word].”

• yajñam ← yajña
• [noun], accusative, singular, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• madhunā ← madhu
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “honey; alcohol; sweet; nectar; madhu [word].”

• mimikṣatam ← mikṣ
• [verb], dual, Perfect imperative
• “season.”

• trir ← tris
• [adverb]
• “thrice; tris [word].”

• vājavatīr ← vājavatīḥ ← vājavat
• [noun], accusative, plural, feminine

• iṣo ← iṣaḥ ← iṣ
• [noun], accusative, plural, feminine
• “refreshment; enjoyment; stores.”

• aśvinā ← aśvin
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Asvins; two.”

• yuvaṃ ← yuvam ← tvad
• [noun], nominative, dual
• “you.”

• doṣā
• [adverb]
• “in the evening.”

• asmabhyam ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• uṣasaś ← uṣasaḥ ← uṣas
• [noun], genitive, singular, feminine
• “Ushas; dawn; uṣas [word]; morning.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• pinvatam ← pinv
• [verb], dual, Present imperative
• “swell; swell; overflow; abound.”

हे अश्विना अश्विनौ देवौ युवं युवामुभौ समाने अहन् एकस्मिन्ननुष्ठानदिने त्रिरवद्यगोहना त्रिवारमनुष्ठानगतानां दोषाणां संवरणकारिणौ भवतम् । अद्य अस्मिन् दिने यज्ञं यज्ञगतं हविः मधुना मधुररसेन त्रिः मिमिक्षतं त्रिवारं सिञ्चतम् । किं च दोषाः उषसश्च रात्रीदिवसांश्च रात्रिषु दिवसेषु च नैरन्तर्येण वाजवतीः बलकारिणीः इषः अन्नानि अस्मभ्यं पिन्वतं सिञ्चतं प्रयच्छतमित्यर्थः॥ अहन् । ‘सुपां सुलुक्’ इति सप्तम्या लुक् । अवद्यगोहना । ’ गुहू संवरणे’। अवद्यस्य गूहयितारौ । नन्द्यादित्वात् ल्युः । ‘ऊदुपधाया गोहः’ (पा. सू. ६. ४. ८९ ) इति प्राप्तस्य ऊत्वस्य अभावश्छान्दसः । मिमिक्षतम् । मिह सेचने ’ । सनि ‘एकाच उपदेशेऽनुदात्तात्’ इति इट्प्रतिषेधः।

English translation:

“Thrice in one entire day do you repair the faults (of your worshippers); thrice today sprinkle the oblation with sweetness; and thrice, evening and morning, Aśvins, grant us strength-bestowing food.”

Three times on the same day, you concealers of fault, three times today equip the sacrifice with honey.
Three times, Aśvins, make prize-giving refreshments swell for us, through the evenings and the dawns.

Thrice in the self-same day, ye Gods who banish want, sprinkle ye thrice to-day our sacrifice with meath;
And thrice vouchsafe us store of food with plenteous strength, at evening, O ye Asvins, and at break of day.

Dreimal am gleichen Tag, ihr Fehlerverdeckende, dreimal würzet heute das Opfer mit Süßigkeit! Dreimal, ihr Asvin, schwellet alle Nächte und Morgen für uns die belohnenden Labungen an!

An einem Tage dreimal helft dem Mangel ab, besprengt dreimal heute das Opfer mit Süssigkeit, lasst uns dreimal labungsreiche Tränke schwellen im Abenddunkel, o Açvinen, und im Morgenlicht.

В один и тот же день трижды, о покрывающие (наши) ошибки,
Трижды сегодня жертву медом окропите!
Трижды, о Ашвины, сделайте вы набухшими для нас
Подкрепления, несущие награду, вечером и на заре!

• अश्विनौ
• हिरण्यस्तूप आङ्गिरसः
• जगती
• निषादः

फिर उनसे सिद्ध किये हुए यानों से क्या-२ सिद्ध करना चाहिये, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अश्विना) अग्नि जल के समान यानों को सिद्ध करके प्रेरणा करने और चलाने तथा (अवद्यगोहना) निंदित दुष्ट कर्मों को दूर करनेवाले विद्वान् मनुष्यो ! (युवम्) तुम दोनों (समाने) एक (अहन्) दिन में (मधुना) जल से (यज्ञम्) ग्रहण करने योग्य शिल्पादि विद्या सिद्धि करनेवाले यज्ञ को (त्रिः) तीन बार (मिमिक्षितम्) सींचने की इच्छा करो और (अद्य) आज (अस्मभ्यम्) शिल्पक्रियाओं को सिद्ध करने करानेवाले हम लोगों के लिये (दोषाः) रात्रियों और (उषसः) प्रकाश को प्राप्त हुए दिनों में (त्रिः) तीन बार यानों का (पिन्वतम्) सेवन करो और (वाजवतीः) उत्तम-२ सुखदायक (इषः) इच्छा सिद्धि करनेवाले नौकादि यानों को (त्रिः) तीन बार (पिन्वतम्) प्रीति से सेवन करो ॥३॥

भावार्थभाषाः - शिल्पविद्या को जानने और कलायंत्रों से यान को चलानेवाले प्रति दिन शिल्पविद्या से यानों को सिद्ध कर तीन प्रकार अर्थात् शारीरिक आत्मिक और मानसिक सुख के लिये धन आदि अनेक उत्तम-२ पदार्थों को इकट्ठा कर सब प्राणियों को सुखयुक्त करें जिससे दिन-रात में सब लोग अपने पुरुषार्थ से इस विद्या की उन्नति कर और आलस्य को छोड़के उत्साह से उसकी रक्षा में निरन्तर प्रयत्न करें ॥३॥

अन्वय: पुनस्ताभ्यां कृतैर्यानैः किं किं साधनीयमित्युपदिश्यते।

(समाने) एकस्मिन् (अहन्) अहनि दिने (त्रिः) (त्रिवारम्) (अवद्यगोहना) अवद्यानि गर्ह्याणि निंदितानि दुःखानि गूहत आच्छादयतो दूरीकुरुतस्तौ। अवद्यपण्य० ३।१।१०१। इत्ययं निंदार्थे निपातः। ण्यन्ताद्गुहूसंवरण इत्यस्माद्धातोः। ण्यासश्रन्थो युच् अ० ३।३।१०७। इति युच्। ऊदुपधाया गोहः। अ० ६।४।८९। इत्यूदादेशे प्राप्ते। वा च्छन्दसि सर्वे विधयो भवन्ती इत्यस्य निषेधः। सुपां सुलुग् इत्याकारदेशश्च। (त्रिः) त्रिवारम् (अद्य) अस्मिन्नहनि (यज्ञम्) ग्राह्यशिल्पादिसिद्धिकरम् (मधुना) जलेन। मध्वित्युदकनामसु पठितम्। निघं० १।१२। (मिमिक्षतम्) मेदुमिच्छतम् (त्रिः) त्रिवारम् वाजवतीः प्रशस्ता वाजा वेगादयो गुणा विद्यन्ते यासु नौकादिषु ताः। अत्र प्रशंसार्थे मतुप्। (इषः) या इष्यन्ते ता इष्टसुखसाधिकाः (अश्विना) वन्हिजलवद्यानसिद्धिं संपाद्य प्रेरकचालकावध्वर्यू। अश्विनावध्वर्यू। श० १।१।२।१७। (युवम्) युवाम्। प्रथमायाश्च द्विवचने भाषायाम्। अ० ७।२।८८। इत्याकारादेशनिषेधः। (दोषाः) रात्रिषु। अत्र सुपां सुलुग् इति सुब्व्यत्ययः। दोषेति रात्रिनामसु पठितम्। निघं० १।७। अस्मभ्यम् शिल्पक्रियाकारिभ्यः (उषसः) प्रापितप्रकाशेषु दिवसेषु। अत्रापि सुब्व्यत्ययः। उष इति पदनामसु पठितम्। निघं० ५।५। (च) समुच्चये (पिन्वतम्) प्रीत्या सेवेथाम् ॥३॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे अश्विनावद्यगोहनाध्वर्यू युवं युवां समानेऽहनि मधुना यज्ञं त्रिर्मिमिक्षतमद्यास्मभ्यं दोषा उषसः त्रिर्यानानि पिन्वतं वाजवतीरिषश्च त्रिः पिन्वतम् ॥३॥

भावार्थभाषाः - शिल्पविद्याविद्विद्वांसो यंत्रैर्यानं चालयिंताश्च प्रतिदिनं शिल्पविद्यया यानानि निष्पाद्य त्रिधा शरीरात्ममनः सुखाय धनाद्यनेकोत्तमान् पदार्थानर्जयित्वा सर्वान् प्राणिनः सुखयन्तु। येनाहोरात्रे सर्वे पुरुषार्थेनेमां विद्यामुन्नीयालस्यं त्यक्तोत्साहेन तद्रक्षणे नित्यं प्रयतेरन्निति ॥३॥

भावार्थभाषाः - शिल्पविद्या जाणणारा व कलायंत्राने यान चालविणारा या दोघांनी प्रत्येक दिवशी शिल्पविद्येने यानांना सिद्ध करून तीन प्रकारे शारीरिक, आत्मिक व मानसिक सुखासाठी धन इत्यादी अनेक उत्तम पदार्थांना एकत्र करावे व सर्व प्राण्यांना सुखयुक्त करावे, ज्यामुळे दिवसा व रात्री सर्व लोकांनी आळस सोडून आपल्या पुरुषार्थाने या विद्येची वाढ करून उत्साहाने तिच्या रक्षणासाठी सतत प्रयत्न करावा. ॥ ३ ॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - हिरण्यस्तूप आङ्गिरसः
• छन्दः - जगती

त्रि᳓र् वर्ति᳓र् यातं त्रि᳓र् अ᳓नुव्रते जने᳓
त्रिः᳓ सुप्रावि᳓ये त्रे᳐धे᳓व शिक्षतम्
त्रि᳓र् नान्दि᳓यं वहतम् अश्विना युवं᳓
त्रिः᳓ पृ᳓क्षो अस्मे᳓ अक्ष᳓रेव पिन्वतम्

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ánuvrate ← ánuvrata- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

jáne ← jána- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

trís ← trís (invariable)

trís ← trís (invariable)

vartíḥ ← vartís- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yātam ← √yā- 1 (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

iva ← iva (invariable)

śikṣatam ← √śak- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT, mood:DES}

suprāvyè ← suprāvyà- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

tredhā́ ← tredhā́ (invariable)

trís ← trís (invariable)

aśvinā ← aśvín- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

nāndyàm ← nāndī́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

trís ← trís (invariable)

vahatam ← √vah- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

yuvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:DU}

akṣárā ← akṣára- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

asmé ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:PL}

iva ← iva (invariable)

pinvatam ← √pinv- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

pŕ̥kṣaḥ ← pŕ̥kṣ- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

trís ← trís (invariable)

त्रिः । व॒र्तिः । या॒त॒म् । त्रिः । अनु॑ऽव्रते । जने॑ । त्रिः । सु॒प्र॒ऽअ॒व्ये॑ । त्रे॒धाऽइ॑व । शि॒क्ष॒त॒म् ।
त्रिः । ना॒न्द्य॑म् । व॒ह॒त॒म् । अ॒श्वि॒ना॒ । यु॒वम् । त्रिः । पृक्षः॑ । अ॒स्मे इति॑ । अ॒क्षरा॑ऽइव । पि॒न्व॒त॒म् ॥

• trir ← tris
• [adverb]
• “thrice; tris [word].”

• vartir ← vartiḥ ← vartis
• [noun], accusative, singular, neuter
• “tour.”

• yātaṃ ← yātam ← yā
• [verb], dual, Present imperative
• “go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

• trir ← tris
• [adverb]
• “thrice; tris [word].”

• anuvrate ← anuvrata
• [noun], locative, singular, masculine
• “attached; devoted(p); faithful.”

• jane ← jana
• [noun], locative, singular, masculine
• “people; national; man; relative; jan; Janaloka; person; jana [word]; man; attendant; Jana; foreigner; inhabitant; group.”

• triḥ ← tris
• [adverb]
• “thrice; tris [word].”

• suprāvye ← suprāvya
• [noun], locative, singular, masculine

• tredheva ← tredhā
• [adverb]
• “threefold.”

• tredheva ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• śikṣatam ← śikṣ
• [verb], dual, Present imperative
• “help; give.”

• trir ← tris
• [adverb]
• “thrice; tris [word].”

• nāndyaṃ ← nāndyam ← nāndī
• [noun], accusative, singular, feminine
• “nāndī [word]; nāndī; joy; pleasure; praise.”

• vahatam ← vah
• [verb], dual, Present imperative
• “transport; bring; marry; run; drive; vāhay; drive; run; pull; nirvāpay; blow; transport; discharge; assume; remove.”

• aśvinā ← aśvin
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Asvins; two.”

• yuvaṃ ← yuvam ← tvad
• [noun], nominative, dual
• “you.”

• triḥ ← tris
• [adverb]
• “thrice; tris [word].”

• pṛkṣo ← pṛkṣaḥ ← pṛkṣ
• [noun], accusative, plural, feminine
• “food; refreshment; power.”

• asme ← mad
• [noun], locative, plural
• “I; mine.”

• akṣareva ← akṣarā ← akṣara
• [noun], nominative, singular, feminine
• “imperishable.”

• akṣareva ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• pinvatam ← pinv
• [verb], dual, Present imperative
• “swell; swell; overflow; abound.”

हे अश्विना युवं त्रिर्वर्तिर्यातम् अस्मदीयवर्तनसाधनं गृहं त्रिर्यातं त्रिवारं प्राप्नुतम् । तथा अनुव्रते अस्मद्नुकूलव्यापारयुक्ते जने त्रिः यातं त्रिवारं तदनुग्रहाय गच्छतम् । त्रिः सुप्राव्ये त्रिवारं सुष्ठु प्रकर्षेण भवद्भ्यां रक्षणीये प्रवर्तमानानस्मान् त्रेधेव त्रिभिरेव प्रकारैः शिक्षतम् । पुनःपुनरनुष्ठानमुपदेष्टव्यमित्यर्थः । तथा नान्द्यं नन्दनीयं संतोषकरं फलं त्रिः वहतं प्रापयतम् । अस्मे अस्मासु पृक्षः अन्नं त्रिः पिन्वतं त्रिवारं प्रयच्छतम् । तत्र दृष्टान्तः । अक्षरेव । अक्षराण्युदकानि । ‘अक्षरा स्रोतः तृप्तिः ’ (नि. १.२.३२) इति तन्नामसु पाठात् । तानि पर्जन्यः यथा प्रयच्छति तद्वत् ॥ वर्तिः । वर्ततेऽत्रेति वर्तिर्गृहम् । ‘हृपिषिरुहिवृति०’ ( उ. सू. ४. ५५८ ) इत्यादिना इप्रत्ययः । ‘सुपां सुलुक्’ ’ इति द्वितीयैकवचनस्य सुआदेशः । सुप्राव्ये । उपसर्गद्वयोपसृष्टात् अवतेः कर्मणि ण्यत् । ‘संज्ञापूर्वको विधिरनित्यः’ इति वृद्ध्यभावः। ‘तित्स्वरितम्’ इति स्वरितत्वम् । शिक्षतम् ।’ शिक्ष विद्योपादाने’। नान्द्यम्। ण्यदन्तः । पृक्षः। ‘पृची संपर्के’। असुनि सुडागमः। अस्मे । ‘सुपां सुलुक्’ इति शेआदेशः । अक्षरा इव। अश्नुवते व्याप्नुवन्तीति अक्षराण्युदकानि । औणादिकः क्सरप्रत्ययः । शेर्लोपः ॥

English translation:

“Thrice, Aśvins, visit our dwelling, and the man who is well-disposed towards us; thrice repair to him who deserves your protection, and instrumental uct us in three-fold knowledge; thrice grant us gratifying (rewards); thrice shower upon us food, as (Indra pours down) rain.”

Three times drive your circuit, three times to the folk who follow your commandment; three times do your best as if threefold for the one
who pursues (his ritual duties) well.
Three times bring delight, Aśvins; three times make nourishment swell for us, like (a cow) that never runs dry.

suprāvyè: prāvī́- and related forms I take, following Oldenberg (Noten ad II.13.9; also Scarlatta. 501) to √vī ‘pursue’, rather than to √av ‘help’ (e.g., Grassmann). The forms are specialized for the pursuit of ritual activities.

tredhéva “as if threefold” presumably refers to the Aśvins, who, though only being a pair, are as effective as if they were three.

With Geldner (/Witzel Gotō) I take akṣárā (in akṣáreva) as nom. sg. fem., corresponding to the Aśvins, who are subject to pinvatam. See Oldenberg’s somewhat inconclusive disc.

(ZDMG 63 [=KlSch p. 310]) of the various options. Rivelex (I.16-17) takes it as a neut. nom. pl. collective; Grassmann also as a neut. pl., though without specifying case.

Thrice come ye to our home, thrice to the righteous folk, thrice triply aid the man who well deserves your help.
Thrice, O ye Asvins, bring us what shall make us glad; thrice send us store of food as nevermore to fail.

Dreimal macht eure Umfahrt, dreimal zu dem gehorsamen Manne, dreimal bemüht euch gleichsam dreifach für den, der gut zuredet! Dreimal bringet, ihr Asvin, Freude mit, dreimal schwellet unsere Lebenskräfte an wie die unversiegliche Kuh!

Kommt dreimal ins Haus, dreimal zu dem ergebenen Manne, dreimal beschenkt dreifach den eifrigen, dreimal fahrt uns, o Açvinen, Freude her; lasst dreimal Nahrung uns schwellen wie nie versiegende Quellen.

Трижды совершайте объезд, трижды – к человеку, верному обету,
Трижды, а также трояко будьте милостивы к усердному (в жертвоприношении),
Трижды, о Ашвины, привезите вы радость!
Трижды сделайте кушанья набухшими для нас, как неисчерпаемая (дойная корова)!

• अश्विनौ
• हिरण्यस्तूप आङ्गिरसः
• भुरिक्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उनसे क्या कार्य करना चाहिये, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अश्विना) विद्या देने वा ग्रहण करनेवाले विद्वान् मनुष्यो ! (युवम्) तुम दोनों (अस्मे) हम लोगों के (वर्त्तिः) मार्ग को (त्रिः) तीन बार (यातम्) प्राप्त हुआ करो। तथा (सुप्राव्ये) अच्छे प्रकार प्रवेश करने योग्य (अनुव्रते) जिसके अनुकूल सत्याचरण व्रत है उस (जने) बुद्धि के उत्पादन करनेवाले मनुष्य के निमित्त (त्रिः) तीन बार (यातम्) प्राप्त हूजिये और शिष्य के लिये (त्रेधेव) तीन प्रकार अर्थात् हस्तक्रिया रक्षा और यान चालन के ज्ञान को शिक्षा करते हुए अध्यापक के समान (अस्मे) हम लोगों को (त्रिः) तीन बार (शिक्षतम्) शिक्षा और (नाद्यम्) समृद्धि होने योग्य शिल्प ज्ञान को (त्रिः) तीन बार (वहतम्) प्राप्त करो और (अक्षरेव) जैसे नदी तलाब और समुद्र आदि जलाशय मेघ के सकाश से जल को प्राप्त होते हैं वैसे हम लोगों को (पृक्षः) विद्यासंपर्क को (त्रिः) तीन बार (पिन्वतम्) प्राप्त करो ॥४॥

भावार्थभाषाः - इस मंत्र में दो उपमालङ्कार हैं। शिल्प विद्या के जाननेवाले मनुष्यों को योग्य है कि विद्या की इच्छा करनेवाले अनुकूल बुद्धिमान मनुष्यों को पदार्थ विद्या पढ़ा और उत्तम-२ शिक्षा बार-२ देकर कार्यों को सिद्ध करने में समर्थ करें और उनको भी चाहिये कि इस विद्या को संपादन करके यथावत् चतुराई और पुरुषार्थ से सुखों के उपकारों को ग्रहण करें ॥४॥

अन्वय: पुनस्ताभ्यां किं कार्यं कर्त्तव्यमित्युपदिश्यते।

(त्रिः) त्रिवारम् (वर्त्तिः) वर्त्तन्ते व्यवहरन्ति यस्मिन्मार्गे हृपिषिरुहिवृति। उ० ४।१२४#। इत्यधिकरण इप्रत्ययः। अत्र सुपां सुलुग् इति द्वितीयैकवचनस्य स्थाने सोरादेशः। (यातम्) प्रापयतम् (त्रिः) त्रिवारम् (अनुव्रते) अनुकूलं सत्याचरणं व्रतं यस्य तस्मिन् (जने) यो जनयति बुद्धिं तस्मिन्। अत्र पचाद्यच्। (त्रिः) त्रिवारम् (सुप्राव्ये) सुष्ठु प्रकृष्टमवितुं प्रवेशितुं योग्यस्तस्मिन् अत्र वाच्छन्दसि सर्वे० इति वृद्धिनिरोधः। (त्रेधेव) यथा त्रिभिः पाठनज्ञापनहस्तक्रियादिभिः प्रकारैस्तथा। इवेन सह नित्यसमासो विभक्त्यलोपः पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वं च*। अ० २।१।४। अत्र सायणाचार्य्येण त्रेधैव त्रिभिरेवप्रकारैरित्येवशब्दोऽशुद्धो व्याख्यातः पदपाठ इव शब्दस्य प्रत्यक्षत्वात्। (शिक्षतम्) सुशिक्षया विद्यां ग्राहयतम् (त्रिः) त्रिवारम् (नान्द्यम्) नंदयितुं समर्धयितुं योग्यं शिल्पज्ञानम् (वहतम्) प्रापयतम् (अश्विना) विद्यादाताग्रहीतारावध्वर्यू (युवम्) युवाम् (त्रिः) त्रिवारम् (पृक्षः) पृंक्ते येन तत्। अत्र पृचीधातोः सर्वधातुभ्योऽसुन्। बाहुलकात्सुडागमश्च। (अस्मे) अस्मान् (अक्षरेव) यथाऽक्षराणि जलानि तथा। अत्र शेश्छन्दसि इति शेर्लोपः। अक्षरमित्युदकनामसु पठितम्। निघं० १।१२। (पिन्वतम्) प्रापयतम् ॥४॥ #[उ० ४।११९।] *[वार्तिकमिदम्। सं०]

पदार्थान्वयभाषाः - हे अश्विना युवं युवामस्मे अस्माकं वर्त्तिर्मार्गं त्रिर्यातम् तथा सुप्राव्येऽनुव्रते जने त्रिर्यातं त्रिवारं प्रापयतम् शिष्याय त्रेधा हस्तक्रियारक्षणचालनज्ञानाढ्यां शिक्षन्नध्यापक इवास्मान् त्रिः शिक्षतमस्मान्नांद्यं त्रिर्वहतं त्रिवारं प्रापयतम् यथा नदीतड़ागसमुद्रादयो जलाशया मेघस्य सकाशादक्षराणि जलानि व्याप्नुवन्ति तथाऽस्मान् पृक्षो विद्यासंपर्क त्रिः पिन्वतम् ॥४॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालंकारौ। शिल्पविद्याविदां योग्यतास्ति विद्यां चिकीर्षूननुकूलान् बुद्धिमतो जनान् हस्तक्रियाविद्यां पाठयित्वा पुनः पुनः सुशिक्ष्य कार्यसाधनसमर्थान् संपादयेयुः। ते चैतां संपाद्य यथावच्चातुर्यपुरुषार्थाभ्यां बहून् सुखोपकारान् गृह्णीयुः ॥४॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात दोन उपमालंकार आहेत. शिल्पविद्या जाणणाऱ्या माणसांनी जिज्ञासू बुद्धिमान माणसांना पदार्थविज्ञान शिकवून वारंवार उत्तम शिक्षण द्यावे व कार्य करण्यास समर्थ करावे व त्यांनीही या विद्येचे संपादन करून यथायोग्य, चतुराईने व पुरुषार्थाने सुखाचे उपकार स्वीकारावेत. ॥ ४ ॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - हिरण्यस्तूप आङ्गिरसः
• छन्दः - जगती

त्रि᳓र् नो रयिं᳓ वहतम् अश्विना युवं᳓
त्रि᳓र् देव᳓ताता त्रि᳓र् उता᳓वतं धि᳓यः
त्रिः᳓ सौभगत्वं᳓ त्रि᳓र् उत᳓ श्र᳓वांसि नस्
त्रिष्ठं᳓ वां सू᳓रे दुहिता᳓ रुहद् र᳓थम्

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
aśvinā ← aśvín- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

rayím ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

trís ← trís (invariable)

vahatam ← √vah- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

yuvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:DU}

avatam ← √avⁱ- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

devátātā ← devátāti- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

dhíyaḥ ← dhī́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

trís ← trís (invariable)

trís ← trís (invariable)

utá ← utá (invariable)

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

saubhagatvám ← saubhagatvá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

śrávāṁsi ← śrávas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

trís ← trís (invariable)

trís ← trís (invariable)

utá ← utá (invariable)

duhitā́ ← duhitár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

rátham ← rátha- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ruhat ← √ruh- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

sū́re ← svàr- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

triṣṭhám ← triṣṭhá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

त्रिः । नः॒ । र॒यिम् । व॒ह॒त॒म् । अ॒श्वि॒ना॒ । यु॒वम् । त्रिः । दे॒वऽता॑ता । त्रिः । उ॒त । अ॒व॒त॒म् । धियः॑ ।
त्रिः । सौ॒भ॒ग॒ऽत्वम् । त्रिः । उ॒त । श्रवां॑सि । नः॒ । त्रि॒ऽस्थम् । वा॒म् । सूरे॑ । दु॒हि॒ता । रु॒ह॒त् । रथ॑म् ॥

• trir ← tris
• [adverb]
• “thrice; tris [word].”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• rayiṃ ← rayim ← rayi
• [noun], accusative, singular, masculine
• “wealth; property.”

• vahatam ← vah
• [verb], dual, Present imperative
• “transport; bring; marry; run; drive; vāhay; drive; run; pull; nirvāpay; blow; transport; discharge; assume; remove.”

• aśvinā ← aśvin
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Asvins; two.”

• yuvaṃ ← yuvam ← tvad
• [noun], nominative, dual
• “you.”

• trir ← tris
• [adverb]
• “thrice; tris [word].”

• devatātā ← devatāti
• [noun], locative, singular, feminine
• “deity; Deva.”

• trir ← tris
• [adverb]
• “thrice; tris [word].”

• utāvataṃ ← uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• utāvataṃ ← avatam ← av
• [verb], dual, Present imperative
• “support; help; prefer; prefer; like.”

• dhiyaḥ ← dhī
• [noun], accusative, plural, feminine
• “intelligence; prayer; mind; insight; idea; hymn; purpose; art; knowledge.”

• triḥ ← tris
• [adverb]
• “thrice; tris [word].”

• saubhagatvaṃ ← saubhaga
• [noun], neuter
• “well-being.”

• saubhagatvaṃ ← tvam ← tva
• [noun], accusative, singular, neuter
• “state; quality; cause; reason.”

• trir ← tris
• [adverb]
• “thrice; tris [word].”

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• śravāṃsi ← śravas
• [noun], accusative, plural, neuter
• “fame; glory; ear.”

• nas ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• triṣṭhaṃ ← triṣṭham ← triṣṭha
• [noun], accusative, singular, masculine

• vāṃ ← vām ← tvad
• [noun], genitive, dual
• “you.”

• sūre ← sūraḥ ← svar
• [adverb]
• “sun; sky; sunlight.”

• duhitā ← duhitṛ
• [noun], nominative, singular, feminine
• “daughter; duhitṛ [word].”

• ruhad ← ruhat ← ruh
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “heal; grow; cicatrize; climb; board; ascend; grow.”

• ratham ← ratha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

हे अश्विना युवं नः अस्मान् रयिं धनं त्रिः वहतं त्रिवारं प्रापयतम् । देवताता देवतातौ देवैर्युक्ते कर्मणि त्रिः त्रिवारमागच्छतमिति शेषः । उत अपि च धियः अस्मद्बुद्धीः त्रिः त्रिवारं रक्षतम्। सौभगत्वं सौभाग्यं त्रिः वहतमिति शेषः। उत अपि च श्रवांसि अन्नानि नः अस्मभ्यं त्रिः वहतम् । वां युवयोः संबन्धिनं त्रिष्ठं चक्रत्रयेऽवस्थितं रथं सूरे सूर्यस्य दुहिता पुत्री । ‘दुहिता दुर्हिता दूरे हिता’ ( निरु. ३. ४ ) इति यास्कः । सा आरूढवती ॥ देवताता । ‘सर्वदेवात्तातिल् ’ (पा. सू. ४. ४. १४२) इति स्वार्थिकः तातिल्प्रत्ययः । तेन देवतातिशब्देन देवसंबद्धो यज्ञो लक्ष्यते । ‘देवताता मखः ’ (नि.३. १७. १० ) इति तन्नामसु पठितत्वात् । ‘लिति’ इति प्रत्ययात्पूर्वस्योदात्तत्वम् । सुपां सुलुक्’ इति सप्तम्या डादेशः। त्रिष्ठम् । त्रिषु चक्रेषु तिष्ठतीति त्रिष्ठः । ‘सुपि स्थः ’ ( पा. सू. ३. २. ४ ) इति कः । ‘अम्बाम्ब° ‘(पा. सू. ८. ३. ९७ ) इत्यादिना सकारस्य षत्वम् । सूरे । ‘षू प्रेरणे’। “ सुसूधागृधिभ्यः क्रन्’ ( उ. सू. २. १८२ ) इति क्रन् । नित्त्वादाद्युदात्तः । विभक्तिव्यत्ययः । आ रुहत् ।’ कृमृदृरुहिभ्यश्छन्दसि’ (पा. सू. ३. १. ५९ ) इति च्लेः अङादेशः ॥

English translation:

“Aśvins, thrice bestow upon us riches; thrice approach the divine rite; thrice preserve our intellects; thrice grant us prosperity, thrice food. The daughter of the sun has ascended your three-wheeled car.”

Three times bring wealth to us, Aśvins, three times to the divine conclave; and three times aid our insights.
Three times (bring) good fortune and three times acclamations for
us. The daughter of the Sun mounted your chariot with its three
standing places.

sū́re duhitā́“daughter of the Sun” preserves, by most accounts, the archaic sandhi of final -as > -e before initial dental. For further disc., see Jamison 2010 (Fs. Melchert). The myth on which this pāda is based, Sūryā’s marriage, is not otherwise mentioned in this hymn. On the formulaic representation of the myth in the RV see Jamison 2001 (Fs. Parpola).

Thrice, O ye Asvins, bring to us abundant wealth: thrice in the Gods’ assembly, thrice assist our thoughts.
Thrice, grant ye us prosperity, thrice grant us fame; for the Sun’s daughter hath mounted your three-wheeled car.

Dreimal führet uns, ihr Asvin, Reichtum zu, dreimal bei versammelter Götterschar und dreimal begünstigt die Gebete! Dreimal bringet uns Glück und dreimal uns Ruhm! Euren dreiständigen Wagen besteigt die Tochter des Surya.

Dreimal, o Açvinen, fahrt uns Reichthum her, dreimal beim Gottesdienste, und dreimal seid den Gebeten hold; dreimal bringt uns Glück und rühmenswerthe Güter; euren dreisitzigen Wagen hat des Himmels Tochter bestiegen.

Трижды привезите вы нам богатство, о Ашвины,
Трижды (приезжайте) на службу богам и трижды поддержите, молитвы!
Трижды счастье и трижды славу нам (принесите)!
На трехместную вашу колесницу поднимается дочь Солнца.

• अश्विनौ
• हिरण्यस्तूप आङ्गिरसः
• जगती
• निषादः

फिर वे किस कार्य के साधक हैं, इस विषय का उपदेश अगले मंत्र में किया है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (देवताता) शिल्प क्रिया और यज्ञ संपत्ति के मुख्य कारण वा विद्वान् तथा शुभगुणों के बढ़ाने और (अश्विना) आकाश पृथिवी के तुल्य प्राणियों को सुख देनेवाले विद्वान् लोगो ! (युवम्) आप (नः) हम लोगों के लिये (रयिम्) उत्तम धन (त्रिः) तीन बार अर्थात् विद्या राज्य श्री की प्राप्ति और रक्षण क्रियारूप ऐश्वर्य्य को (वहतम्) प्राप्त करो (नः) हम लोगों की (धियः) बुद्धियों (उत) और बल को (त्रिः) तीन बार (अवतम्) प्रवेश कराइये (नः) हम लोगों के लिये (त्रिष्ठम्) तीन अर्थात् शरीर आत्मा और मन के सुख में रहने और (सौभगत्वम्) उत्तम ऐश्वर्य्य के उत्पन्न करनेवाले पुरुषार्थ को (त्रिः) तीन अर्थात् भृत्य, संतान और स्वात्म भार्यादि को प्राप्त कीजिये (उत) और (श्रवांसि) वेदादि शास्त्र वा धनों को (त्रिः) शरीर प्राण और मन की रक्षा सहित प्राप्त करते और (वाम्) जिन अश्वियों के सकाश से (सूरेः) सूर्य की (दुहिता) पुत्री के समान कान्ति (नः) हम लोगों के (रथम्) विमानादि यानसमूह को (त्रिः) तीन अर्थात् प्रेरक साधक और चाकन क्रिया से (आरुहत्) ले जाती है उन दोनों को हम लोग शिल्प कार्यों में अच्छे प्रकार युक्त करें ॥५॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यों को उचित है कि अग्नि भूमि के अवलंब से शिल्प कार्यों की सिद्ध और बुद्धि बढ़ाकर सौभाग्य और उत्तम अन्नादि पदार्थों को प्राप्त हो इस सब सामग्री से सिद्ध हुए यानों में बैठ के देश देशान्तरों को जा-आ और व्यवहार द्वारा धन को बढ़ाकर सब काल में आनन्द में रहें ॥५॥

अन्वय: पुनस्तौ किं साधकावित्युपदिश्यते।

(त्रिः) त्रिवारं विद्याराज्यश्रीप्राप्तिरक्षणक्रियामयम् (नः) अस्मान् (रयिम्) परमोत्तमं धनम् (वहतम्) प्रापयतम् (अश्विना) द्यावापृथिव्यादिसंज्ञकाविव। अत्र सुपां सुलुग् इत्याकारादेशः। (युवम्) युवाम् (त्रिः) त्रिवारं प्रेरकसाधक क्रियाजन्यम्। (देवताता) शिल्पक्रियायज्ञसंपत्तिहेतू यद्वा देवान् विदुषो दिव्यगुणान्वा तनुतस्तौ। अत्र दुतनिभ्यां दीर्घश्च। उ० ३।८८।# इति क्तः प्रत्ययः। देवतातेति यज्ञनामसु पठितम्। निघं० ३।१७। (त्रिः) त्रिवारं शरीरप्राणमनोभी रक्षणम् (उत) अपि (अवतम्) प्रविशतम् (धियः) धारणावतीर्बुद्धीः (त्रिः) त्रिवारं भृत्यसेनास्वात्मभार्यादिशिक्षाकरणम् (सौभगत्वम्) शोभना भगा ऐश्वर्याणि यस्मात् पुरुषार्थात्तस्येदं* सौभगं तस्य भावः¤ सौभगत्वम् (त्रिः) त्रिवारंश्रवणमनननिदिध्यासनकरणम् (उत) अपि (श्रवांसि) श्रूयन्ते यानि तानि वेदादिशास्त्रश्रवणानि धनानि वा। श्रव इति धननामसु पठितम्। निघं० २।१०। (नः) अस्माकम् (त्रिस्थम्) त्रिषु शरीरात्ममनस्सुखेषु तिष्ठतीति त्रिस्थम् (वाम्) तयोः (सूरे) सूर्यस्य। अत्र सुपां सुलुग् इति शे आदेशः। (दुहिता) कन्येव। दुहिता दुर्हिता दूरे हिता दोग्धेर्वा। निरु० ३।४। (आ) समंतात् (रुहत्) रोहेत्‡। अत्र◌कृमृहरुहिभ्यश्छन्दसि इति च्लेरङ्।¶ बहुलं छन्दस्य माङ्योगेपि इत्यडभावो लङर्थे लुङ्। च (रथम्) रमन्ते येन तं विमानादियानसमूहम् ॥५॥ #[उ० ३।९०।] *[तस्येदम्।अ० ४।३।१२०। इत्यण् प्र०।] ¤[तस्य भवस्त्वतलौ। अ० ५।५।११९। इति ‘त्व’ प्र०] ‡[रोहति,सं०।] ◌[अ० ३।१।५९।] ¶[अ० ६।४।७५।]

पदार्थान्वयभाषाः - हे देवतातावश्विनौ युवं युवां नोऽस्मभ्यं रयिं त्रिर्वहतं नोस्माकं धियो बुद्धीरुतापि बलं त्रिरवतं नोस्मभ्यं त्रिस्थं सौभगत्वं त्रिर्वहतं प्राप्नुतमुतापि श्रवांसि त्रिर्वहतं प्राप्नुतं वां ययोरश्विनोः सूरे दुहिता पुत्रो वसुविद्यया नोस्माकं रथं त्रिरारुहत् त्रिवारमारोहेत्‡ तौ वयं शिल्पकार्येषु संप्रयुज्महे ॥५॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यैरश्विनोः सकाशाच्छिल्पकार्याणि निर्वर्त्य बुद्धिं वर्धयित्वा सौभाग्यमुत्तमान्नादीनि च प्रापणीयानि तत्सिद्धयानेषु स्थित्वा देशदेशान्तरान् गत्वा व्यवहारेण धनं प्राप्य सदानंदयितव्यमिति ॥५॥

भावार्थभाषाः - माणसांनी अग्नी व भूमीचा अवलंब करून शिल्पकार्य सिद्ध करावे. बुद्धी वाढवून सौभाग्य व उत्तम अन्न इत्यादी पदार्थ प्राप्त करावेत व या सर्व वस्तूंनी सिद्ध झालेल्या यानात बसून देशदेशांतरी ये-जा करून व्यवहाराद्वारे धन वाढवून सर्वकाळी आनंदात राहावे. ॥ ५ ॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - हिरण्यस्तूप आङ्गिरसः
• छन्दः - जगती

त्रि᳓र् नो अश्विना दिविया᳓नि भेषजा᳓
त्रिः᳓ पा᳓र्थिवानि त्रि᳓र् उ दत्तम् अद्भियः᳓
ओमा᳓नं शंयो᳓र् म᳓मकाय सून᳓वे
त्रिधा᳓तु श᳓र्म वहतं शुभस् पती

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
aśvinā ← aśvín- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

bheṣajā́ ← bheṣajá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

divyā́ni ← divyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

trís ← trís (invariable)

adbhyáḥ ← áp- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:PL}

dattam ← √dā- 1 (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

pā́rthivāni ← pā́rthiva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

trís ← trís (invariable)

trís ← trís (invariable)

u ← u (invariable)

mámakāya ← mámaka- (pronoun)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

omā́nam ← omán- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

śaṁyós ← śaṁyós (invariable)
{gender:N}

sūnáve ← sūnú- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

patī ← páti- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

śárma ← śárman- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

śubhaḥ ← śúbh- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

tridhā́tu ← tridhā́tu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

vahatam ← √vah- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

त्रिः । नः॒ । अ॒श्वि॒ना॒ । दि॒व्यानि॑ । भे॒ष॒जा । त्रिः । पार्थि॑वानि । त्रिः । ऊं॒ इति॑ । द॒त्त॒म् । अ॒त्ऽभ्यः ।
ओ॒मान॑म् । श॒म्ऽयोः । मम॑काय । सू॒नवे॑ । त्रि॒ऽधातु॑ । शर्म॑ । व॒ह॒त॒म् । शु॒भः॒ । प॒ती॒ इति॑ ॥

• trir ← tris
• [adverb]
• “thrice; tris [word].”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• aśvinā ← aśvin
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Asvins; two.”

• divyāni ← divya
• [noun], accusative, plural, neuter
• “divine; celestial; divine; heavenly; divine; beautiful; rain; agreeable.”

• bheṣajā ← bheṣaja
• [noun], accusative, plural, neuter
• “drug; medicine; herb; bheṣaja [word]; remedy; reagent.”

• triḥ ← tris
• [adverb]
• “thrice; tris [word].”

• pārthivāni ← pārthiva
• [noun], accusative, plural, neuter
• “earthly; earthen; mundane; royal; tellurian; sublunar.”

• trir ← tris
• [adverb]
• “thrice; tris [word].”

• u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• dattam ← dā
• [verb], dual, Present imperative
• “give; add; perform; put; administer; fill into; give; ignite; put on; offer; use; fuel; pour; grant; feed; teach; construct; insert; drip; wrap; pay; hand over; lend; inflict; concentrate; sacrifice; splint; poultice; create.”

• adbhyaḥ ← ap
• [noun], ablative, plural, feminine
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

• omānaṃ ← omānam ← oman
• [noun], accusative, singular, masculine
• “relief; aid.”

• śaṃ ← śam
• [noun], accusative, singular, neuter
• “luck; well-being; fortune.”

• yor ← yos
• [noun], accusative, singular, neuter
• “fortune.”

• mamakāya ← mamaka
• [noun], dative, singular, masculine
• “mamaka [word].”

• sūnave ← sūnu
• [noun], dative, singular, masculine
• “son; offspring.”

• tridhātu ← tri
• [noun]
• “three; tri/tisṛ [word].”

• tridhātu ← dhātu
• [noun], accusative, plural, neuter
• “mineral; dhātu; saptadhātu; Sanskrit verbal root; etymon; aṣṭaloha; mahābhūta; gairika; component; navadhātu; svarṇamākṣika; doṣa; inorganic compound.”

• śarma ← śarman
• [noun], accusative, singular, neuter
• “protection; protective covering; refuge; joy.”

• vahataṃ ← vahatam ← vah
• [verb], dual, Present imperative
• “transport; bring; marry; run; drive; vāhay; drive; run; pull; nirvāpay; blow; transport; discharge; assume; remove.”

• śubhas ← śubh
• [noun], genitive, singular, feminine

• patī ← pati
• [noun], vocative, dual, masculine
• “husband; overlord; king; deity; īśvara; ruler; pati [word]; commanding officer; leader; owner; mayor; lord.”

हे अश्विना नः अस्मभ्यं दिव्यानि द्युलोकवर्तीनि भेषजा औषधानि त्रिः दत्तम् । तथा पार्थिवानि पृथिव्यामुत्पन्नान्यौषधानि त्रिः दत्तम् । अद्भ्यः उ अन्तरिक्षसकाशादप्यौषधानि त्रिः दत्तम् । आपः इत्यन्तरिक्षनाम, ‘आपः पृथिवी भूः ’ ( नि. १. ३. ८) इति तन्नामसु पाठात् । शंयोः एतन्नामकस्य बृहस्पतिपुत्रस्य । “ ते शंयुं बार्हस्पत्यमब्रुवन् ’ ( तै. सं. २. ६. १०. १) इति ब्राह्मणान्तरात् । तस्य संबन्धिनम् ओमानं सुखविशेषं ममकाय सूनवे मदीयाय पुत्राय दत्तम् । हे शुभस्पती शोभनस्यौषधजातस्य पालकौ युवां त्रिधातु वातपित्तश्लेष्मधातुत्रयशमनविषयं सुखं वहतं प्रापयतम् ॥ दिव्यानि । दण्डादित्वात् (पा. सू. ५. १. ६६ ) यप्रत्ययः । भेषजा । ‘भिषज् चिकित्सायाम् । पुंसि संज्ञायाम्’ इति घः । शंयोः । ‘शमु उपशमे ’ । क्विप् । शम् । ’ यु अमिश्रणे’। अस्मात् विच् । कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरः । त्रिधातु। ‘सितनिगमिमसिसच्यविधाञ्रु कशिभ्यस्तुन् ’ ( उ. सू. १. ६९)। अद्भ्यः। ‘ऊडिदम्’ इत्यादिना विभक्तेरुदात्तत्वम् । ओमानम् । अवतेः ‘अन्येभ्योऽपि दृश्यन्ते ’ इति मनिन् ।’ ज्वरत्वर ’ इत्यादिना अकारवकारयोः ऊठ् । सार्वधातुकार्धधातुकलक्षणो गुणः । यदि ’ ज्वरत्वर’ ’ इत्यत्र ‘अनुनासिके च ’ ( पा. सू. ६. ४. १९ ) इति नानुवर्तते तर्हि पूर्वेणैव सूत्रेण वकारस्य ऊडादेशो भविष्यति । शुभस्पती। ‘शुभ दीप्तौ ’ । संपदादिलक्षणः क्विप् । षष्ठ्याः पतिपुत्र’ इति संहितायां विसर्जनीयस्य सत्वम् ।’ सुबामन्त्रिते. ’ इति पराङ्गवद्भावात् षष्ठ्यामन्त्रितसमुदायस्य आष्टमिकं सर्वानुदात्तत्वम् ॥ ॥ ४ ॥

English translation:

“Thrice grant us, Aśvins, the medicaments of heaven, and those of earth, and those of the firmament; give to my son the prosperity of Śamyu; cherishers of wholesome (herbs), preserve the well-being of the three humours (of the body).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Śamyu is the son of Bṛhaspati and nourished by the Aśvins; the text has tṛ-dhātu, three elements, may also denote three humours: wind, bile and phlegm

Three times, Aśvins, give us heavenly remedies, three times earthly ones, and three times those from the waters.
Succor and luck and lifetime bring to my little son, and threefold
shelter, you lords of beauty.

Geldner (/Witzel Gotō) take mámakāya as referring to the poet himself (“… meiner Wenigkeit”), with sūnáve in apposition and identifying the poet as the Aśvins’ son (“als (eurem) Sohne”). This is certainly possible and in line with the self-deprecatory use of mámaka- in I.31.11 for the poet-sacrificer’s self-reference. It is by no means necessary, however, and it does introduce extra machinery.

Thrice, Asvins, grant to us the heavenly medicines, thrice those of earth and thrice those that the waters hold,
Favour and health and strength bestow upon my son; triple protection, Lords of Splendour, grant to him.

Dreimal gebt uns, ihr Asvin, himmlische Arzeneien, dreimal irdische und dreimal aus den Gewässern! Das Schutzmittel des Heilsamen bringet meiner Wenigkeit aus eurem Sohne mit, dreifachen Schirm, ihr Meister der Schönheit!

Gebt dreimal uns, o Açvinen, die Arzeneien des Himmels, dreimal die der Erde, und dreimal die aus den Wassern entsprungenen, Huld, Heil, Glück und dreifachen Schutz fahrt meinem Sohne zu, o Glanzes Herrn.

Трижды нам, Ашвины, небесные лекарства,
Трижды земные и трижды давайте из вод!
Благословение, счастье и благо моему сыну,
Тройную защиту привезите, о повелители красоты!

• अश्विनौ
• हिरण्यस्तूप आङ्गिरसः
• विराड्जगती
• निषादः

फिर उनसे क्या करना चाहिये, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (शुभस्पती) कल्याणकारक मनुष्यों के कर्मों की पालना करने और (अश्विना) विद्या की ज्योति को बढ़ानेवाले शिल्पि लोगो ! आप दोनों (नः) हम लोगों के लिये (अद्भ्यः) जलों से (दिव्यानि) विद्यादि उत्तम गुण प्रकाश करनेवाले (भेषजा) रसमय सोमादि ओषधियों को (त्रिः) तीनताप निवारणार्थ (दत्तम्) दीजिये (उ) और (पर्थिवानि) पृथिवी के विकार युक्त ओषधी (त्रिः) तीन प्रकार से दीजिये और (ममकाय) मेरे (सूनवे) औरस अथवा विद्यापुत्र के लिये (शंयोः) सुख तथा (ओमानम्) विद्या में प्रवेश और क्रिया के बोध करानेवाले रक्षणीय व्यवहार को (त्रिः) तीन बार कीजिये और (त्रिधातु) लोहा ताँबा पीतल इन तीन धातुओं के सहित भूजल और अन्तरिक्ष में जानेवाले (शर्म) गृहस्वरूप यान को मेरे पुत्र के लिये (त्रिः) तीन बार (वहतम्) पहुंचाइये ॥६॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यों को चाहिये कि जो जल और पृथिवी में उत्पन्न हुई रोग नष्ट करनेवाली औषधी हैं उनका एक दिन में तीन बार भोजन किया करें और अनेक धातुओं से युक्त काष्ठमय घर के समान यान को बना उसमें उत्तम-२ जव आदि औषधी स्थापन अग्नि के घर में अग्नि को काष्ठों से प्रज्वलित जल के घर में जलों को स्थापन भाफ के बल से यानों को चला व्यवहार के लिये देशदेशान्तरों को जा और वहां से आकर जल्दी अपने देश को प्राप्त हों इस प्रकार करने से बड़े-२ सुख प्राप्त होते हैं ॥६॥ यह चौथा वर्ग समाप्त हुआ ॥४॥

अन्वय: पुनस्ताभ्यां किं कार्यमित्युपदिश्यते।

(त्रिः) त्रिवारम् (नः) अस्मभ्यम् (अश्विना) अश्विनौ विद्याज्योतिर्विस्ता रमयौ (दिव्यानि) विद्यादि शुभगुणप्रकाशकानि (भेषजा) सोमादीन्यौषधानि रसमयानि (त्रिः) त्रिवारम् (पार्थिवानि) पृथिव्याविकारयुक्तानि (त्रिः) त्रिवारम् (ऊँ) वितर्के (दत्तम्) (अद्भ्यः) सातत्यगन्तृभ्यो वायुविद्युदादिभ्यः (ओमानम्) रक्षन्तम् विद्याप्रवेशकं क्रियागमकं व्यवहारम्। अत्रावधातोः। अन्येभ्योपि दृश्यन्त इति मनिन्। (शंयोः) शं सुखं कल्याणं विद्यते यस्मिँस्तस्य (ममकाय) ममायं ममकस्तस्मै। अत्र संज्ञापूर्वको विधिरनित्यः। अ० ६।४।१४६। इति‡ वृद्ध्यभावः (सूनवे) औरसाय विद्यापुत्राय वा (त्रिधातु) त्रयोऽयस्ताम्रपित्तलानि धातवे यस्मिन् भूसमुद्रान्तरिक्षगमनार्थे याने तत (शर्म) गृहस्वरूपं सुखकारकं वा। शर्मेति गृहनामसु पठितम्। निघं० ३।४। (वहतम्) प्रापयतम् (शुभः) यत् कल्याणकारकं मनुष्याणां कर्म तस्य। अत्र संपदादित्वात् क्विप्। (पती) पालयितारौ। पष्ठ्याःपतिपुत्र०। अ० ८।३।५३। इति संहितायां◌ विसर्जनीयस्य सकारादेशः ॥६॥ ‡[अनया परिभाषया। सं०] ◌[शुभ् शब्दस्य। सं०]

पदार्थान्वयभाषाः - हे शुभस्पती अश्विनौ युवां नोऽस्मभ्यमद्भ्यो दिव्यानि भेषजौषधानि त्रिर्दत्तं ऊँइति वितर्के पार्थिवानि भेषजौषधानि त्रिर्दत्तं ममकाय सूनवे शंयोः सुखस्यदानमोमानं च त्रिर्दत्तं त्रिधातु शर्म ममकाय सूनवे त्रिर्वहतं प्रापयतम् ॥६॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यैर्जलपृथिव्योर्मध्ये यानि रोगनाशकान्यौषधानि संति तानि त्रिविधतापनिवारणाय भोक्तव्यान्यनेक धातुकाष्ठमयं गृहाकारं यानं रचयित्वा तत्रोत्तमानि यवादीन्यौषधानि संस्थाप्याग्निगृहेग्नि पार्थिवैरिंधनैः प्रज्वाल्यापः स्थापयित्वा बाष्पबलेन यानानि चालयित्वा व्यवहारार्थं देशदेशान्तरं गत्वा तत आगत्य सद्यः स्वदेशः प्राप्तव्य एवं कृते महांति सुखानि प्राप्तानि भवन्तीति ॥६॥ इति चतुर्थो वर्गः ॥४॥

भावार्थभाषाः - माणसांनी जल व पृथ्वीवर उत्पन्न झालेला रोग नष्ट करणाऱ्या औषधींचे प्रत्येक दिवशी तीन वेळा सेवन करावे व अनेक धातूंनी युक्त काष्ठमय घराप्रमाणे यान तयार करून त्यात उत्तमोत्तम जव इत्यादी औषधी ठेवून द्यावी. अग्नीच्या घरात अग्नीला काष्ठांनी प्रज्वलित करावे. जलघरात जलाला स्थित करून वाफेच्या शक्तीने याने चालवावीत. व्यवहारासाठी देशदेशान्तरी जावे व तेथून लवकर आपल्या देशात यावे. याप्रकारे वागण्याने खूप सुख मिळते. ॥ ६ ॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - हिरण्यस्तूप आङ्गिरसः
• छन्दः - जगती

त्रि᳓र् नो अश्विना यजता᳓ दिवे᳓-दिवे
प᳓रि त्रिधा᳓तु पृथिवी᳓म् अशायतम्
तिस्रो᳓ नासत्या रथिया पराव᳓त
आत्मे᳓व वा᳓तः स्व᳓सराणि गछतम्

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
aśvinā ← aśvín- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

divé-dive ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

trís ← trís (invariable)

yajatā́ ← yajatá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

aśāyatam ← √aśāy- (root)
{number:DU, person:2, mood:INJ, tense:PRS, voice:ACT}

pári ← pári (invariable)

pr̥thivī́m ← pr̥thivī́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

tridhā́tu ← tridhā́tu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

nāsatyā ← nā́satya- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

parāvátaḥ ← parāvát- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

rathyā ← rathī́- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

tisráḥ ← trí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

ātmā́ ← ātmán- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

gachatam ← √gam- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

iva ← iva (invariable)

svásarāṇi ← svásara- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

vā́taḥ ← vā́ta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

त्रिः । नः॒ । अ॒श्वि॒ना॒ । य॒ज॒ता । दि॒वेऽदि॑वे । परि॑ । त्रि॒ऽधातु॑ । पृ॒थि॒वीम् । अ॒शा॒य॒त॒म् ।
ति॒स्रः । ना॒स॒त्या॒ । र॒थ्या॒ । प॒रा॒ऽवतः॑ । आ॒त्माऽइ॑व । वातः॑ । स्वस॑राणि । ग॒च्छ॒त॒म् ॥

• trir ← tris
• [adverb]
• “thrice; tris [word].”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• aśvinā ← aśvin
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Asvins; two.”

• yajatā ← yajata
• [noun], vocative, dual, masculine
• “holy; august; sacrificial.”

• dive ← diva
• [noun], locative, singular, neuter
• “day; sky; Svarga.”

• dive ← diva
• [noun], locative, singular, neuter
• “day; sky; Svarga.”

• pari
• [adverb]
• “from; about; around.”

• tridhātu ← tri
• [noun]
• “three; tri/tisṛ [word].”

• tridhātu ← dhātu
• [noun], accusative, singular, neuter
• “mineral; dhātu; saptadhātu; Sanskrit verbal root; etymon; aṣṭaloha; mahābhūta; gairika; component; navadhātu; svarṇamākṣika; doṣa; inorganic compound.”

• pṛthivīm ← pṛthivī
• [noun], accusative, singular, feminine
• “Earth; pṛthivī; floor; Earth; earth; pṛthivī [word]; land.”

• aśāyatam ← śī
• [verb], dual, Imperfect
• “lie; sleep.”

• tisro ← tisraḥ ← tri
• [noun], accusative, plural, feminine
• “three; tri/tisṛ [word].”

• nāsatyā ← nāsatya
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Asvins; nāsatya [word].”

• rathyā ← rathya
• [noun], nominative, dual, masculine

• parāvata ← parāvataḥ ← parāvat
• [noun], accusative, plural, feminine
• “distance; distance; distance.”

• ātmeva ← ātmā ← ātman
• [noun], nominative, singular, masculine
• “self; nature; Ātman; mind; soul; self; body; character; ātman [word]; person; life; peculiarity.”

• ātmeva ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• vātaḥ ← vāta
• [noun], nominative, singular, masculine
• “vāta; wind; fart; Vayu; air; draft; vāta [word]; Vāta; rheumatism; Marut.”

• svasarāṇi ← svasara
• [noun], accusative, plural, neuter
• “pasture; stall.”

• gacchatam ← gam
• [verb], dual, Present imperative
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

हे अश्विना दिवेदिवे प्रतिदिनम् । ‘दिवेदिवे द्यविद्यवि ’ (नि. १. ९. ११ ) इति अहर्नामसु पठितत्वात् । यजता यष्टव्यौ युवां नः अस्मदीयां पृथिवीं वेदिरूपां भूमिं परि सर्वतः प्राप्य त्रिधातु कक्ष्यात्रययुक्ते अस्तीर्णे बर्हिषि त्रिः त्रिवारम् अशायतं शयनं कुरुतम् । हे रथ्या रथ्यौ रथस्वामिनौ तिस्रः त्रिसंख्याकाः ऐष्टिकपाशुकसौमिकरूपा वेदीः गच्छतम् । तत्र दृष्टान्तः । स्वसराणि शरीराणि आत्मेव वातः। यथा प्राणिनामात्मभूतः प्राणवायुस्तदीयानि शरीराणि गच्छति तद्वत् ॥ यजता । यजतेः ‘ भृमृदृशि° ’ ( उ. सू. ३. ३९० ) इत्यादिना अतच् । चितः’ इत्यन्तोदात्तत्वम् । त्रिधातु । त्रेधा धीयते निधीयते इति त्रिधातु। ‘सितनिगमि’ (उ. सू. १. ६९ ) इत्यादिना धाञः तुन् । नित्त्वादाद्युदात्तत्वम् । समासे कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वेन तदेव शिष्यते । ‘सुपां सुलुक्° ’ इति सप्तम्या लुक् । अशायतम् । अदादित्वात् शपो लुक् । अशयातामित्यस्य ह्रस्वदीर्घयोर्व्यत्यासः । नासत्या । सत्सु साधू सत्यौ । न सत्यौ असत्यौ । न असत्यौ नासत्यौ ।’ सत्यावेव नासत्यावित्यौर्णवाभः ’ ( निरु. ६. १३ ) इति यास्कः। ‘नभ्राण्नपात्’ इत्यादिना नञः प्रकृतिभावः । रथ्या । रथार्हौ स्वामिनावित्यर्थः । ‘छन्दसि च’ ( पा. सू. ५. १. ६७ ) इति यप्रत्ययः । स्वसराणि । सरन्ति गच्छन्तीति सरा इन्द्रियाणि । स्वकीयाः सरा येषां शरीराणाम् । बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् ॥

English translation:

“Aśvins, who are to be thrice worshipped, day by day, repose on the triple (couch of) sacred grass upon the earth, (that form the altar); car-borne Nāsatyas, repair from afar to the threefold (plural ce of sacrifice), as the vital air to (living) bodies.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Nāsatya = na-asatya, they who have not untruth; the text has, ’to the three’, a reference to altars, severally appropriated to oblations of ghee, to animal sacrifices, and to libations of Soma: aiṣṭika pāśuka saumikarūpā vedīḥ

Three times, day after day, Aśvins, deserving the sacrifice, reach around the earth in its three parts.
You Nāsatyas as charioteers travel over the three distant realms, like breath blowing over the pastures.

On aśāyatam see VI.33.2.

ātméva vā́taḥ is an underlying grammatical pun. Though vā́ta- is of course an Indo-Iranian word for ‘wind’, historically it is actually a thematized present participle to the ‘blow’ root. Here I think it is an adjective ‘blowing’ qualifying ā̛tmā́, which is itself being compared to wind in this simile. ātmán- here shows its older ‘(life-)breath’ sense, not the ‘self, soul’ that already begins to take over in the RV.

Thrice are ye to be worshipped day by day by us: thrice, O ye Asvins, ye travel around the earth.
Car-borne from far away, O ye Nasatyas, come, like vital air to bodies, come ye to the three.

Dreimal Tag für Tag kommet ihr Asvin herum in der Dreiwelt, auf der Erde, für uns anbetungswürdig. Drei Entfernungen kommt ihr Wagenlenker Nasatya´s her zur Frühmesse wie der Windhauch zur Frühweide.

Dreimal, o Açvinen, seid ihr uns zu verehren an jedem Tag, dreifach umlagert ihr schützend die Erde; o wahrhafte, o Wagenlenker, durch drei Fernen fahret ihr hindurch wie Hauch und Wind zu den Stätten des Somatrankes.

Трижды, о Ашвины, достойные жертвы, день за днем
Добирайтесь до нас, (объезжая) вокруг трехчленного мира, (вокруг) земли.
По трем далям, о Насатьи-колесничие,
Приезжайте, как дыхание-ветер – на пастбища!

• अश्विनौ
• हिरण्यस्तूप आङ्गिरसः
• निचृज्जगती
• निषादः

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - हिरण्यस्तूप आङ्गिरसः
• छन्दः - जगती

त्रि᳓र् अश्विना सि᳓न्धुभिः सप्त᳓मातृभिस्
त्र᳓य आहावा᳓स् त्रे᳐धा᳓ हवि᳓ष् कृत᳓म्
तिस्रः᳓ पृथिवी᳓र् उप᳓रि प्रवा᳓ दिवो᳓
ना᳓कं रक्षेथे द्यु᳓भिर् अक्तु᳓भिर् हित᳓म्

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
aśvinā ← aśvín- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

saptámātr̥bhiḥ ← saptámātar- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

síndhubhiḥ ← síndhu- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

trís ← trís (invariable)

āhāvā́ḥ ← āhāvá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

havíḥ ← havís- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

kr̥tám ← √kr̥- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

tráyaḥ ← trí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

tredhā́ ← tredhā́ (invariable)

diváḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

pravā́ ← pravá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

pr̥thivī́ḥ ← pr̥thivī́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

tisráḥ ← trí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

upári ← upári (invariable)

aktúbhiḥ ← aktú- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

dyúbhiḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

hitám ← √dhā- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

nā́kam ← nā́ka- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

rakṣethe ← √rakṣⁱ- (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

त्रिः । अ॒श्वि॒ना॒ । सिन्धु॑ऽभिः । स॒प्तमा॑तृऽभिः । त्रयः॑ । आ॒ऽहा॒वाः । त्रे॒धा । ह॒विः । कृ॒तम् ।
ति॒स्रः । पृ॒थि॒वीः । उ॒परि॑ । प्र॒वा । दि॒वः । नाक॑म् । र॒क्षे॒थे॒ इति॑ । द्युऽभिः॑ । अ॒क्तुऽभिः॑ । हि॒तम् ॥

• trir ← tris
• [adverb]
• “thrice; tris [word].”

• aśvinā ← aśvin
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Asvins; two.”

• sindhubhiḥ ← sindhu
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “river; Indus; sindhu [word].”

• saptamātṛbhis ← sapta ← saptan
• [noun]
• “seven; seventh.”

• saptamātṛbhis ← mātṛbhiḥ ← mātṛ
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “mother; mātṛkā; mātṛ [word]; parent; Salvinia cucullata Roxb.; Citrullus colocynthis Schrad.; cow.”

• traya ← trayaḥ ← tri
• [noun], nominative, plural, masculine
• “three; tri/tisṛ [word].”

• āhāvās ← āhāvāḥ ← āhāva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “bucket; āhāva [word]; manger.”

• tredhā
• [adverb]
• “threefold.”

• haviṣ ← havis
• [noun], nominative, singular, neuter
• “Havya; offering; ghee; havis [word].”

• kṛtam ← kṛ
• [verb noun], nominative, singular
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• tisraḥ ← tri
• [noun], accusative, plural, feminine
• “three; tri/tisṛ [word].”

• pṛthivīr ← pṛthivīḥ ← pṛthivī
• [noun], accusative, plural, feminine
• “Earth; pṛthivī; floor; Earth; earth; pṛthivī [word]; land.”

• upari
• [adverb]
• “above; up; additionally; upari [word]; subsequently.”

• pravā ← prava
• [noun], nominative, dual, masculine
• “floating.”

• divo ← divaḥ ← div
• [noun], genitive, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• nākaṃ ← nākam ← nāka
• [noun], accusative, singular, masculine
• “sky; celestial sphere; Svarga; nāka [word].”

• rakṣethe ← rakṣ
• [verb], dual, Present indikative
• “protect; guard; keep; stow; govern; guard; spare; accumulate.”

• dyubhir ← dyubhiḥ ← div
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• aktubhir ← aktubhiḥ ← aktu
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “night; dark; beam.”

• hitam ← dhā
• [verb noun], accusative, singular
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

हे अश्विना सप्तमातृभिः । ‘इमं मे गङ्गे’ (ऋ. सं. १०. ७५, ५) इत्यादिमन्त्रोक्ताः सप्तसंख्याका गङ्गाद्या नद्यो मातर उत्पादिका येषां जलविशेषाणां ते सप्तमातरः । तैः सिन्धुभिः स्यन्दनस्वभावैर्जलैर्वसतीवरीनामभिः त्रिः सोमाभिषवः कृत इति शेषः । तथा चान्यत्र ब्राह्मणे समाम्नातम्-’ अष्टौ कृत्वोऽभिषुणोति एकादश कृत्वो द्वितीयं द्वादश कृत्वस्तृतीयम्’ (तै. सं. ६. ४. ५. १-२ ) इति । आहा वाः यथोक्तजलयुक्तस्य सोमस्याधारभूताः कूपसदृशाः त्रयः त्रिसंख्याका द्रोणकलशाधवनीयपूतभृदाख्या निष्पन्ना इति शेषः । तेषु त्रिषु पात्रविशेषेषु त्रेधा त्रिभिः प्रकारैः सवनत्रयगतैः हविष्कृतं सोमाख्यं हविः संपादितं द्रव्यं वर्तते इति शेषः। तिस्रः पृथिवीरुपरि त्रिभ्यः पृथिव्यादिलोकेभ्य ऊर्ध्वं प्रवा प्रवन्तौ गच्छन्तौ युवां दिवो नाकं द्युलोकसंबन्धिनमादित्यं रक्षेथे । कीदृशं नाकम् । द्युभिः अहोभिः अक्तुभिः रात्रिभिश्च हितं स्थापितम् । अहनि सूर्य उदेति रात्रावस्तं गच्छतीत्येवमहोरात्राभ्यां सूर्यो व्यवस्थाप्यते इत्यर्थः ॥ सप्तमातृभिः। बहुव्रीहिस्वरः । आहावाः । निपानमाहावः’ (पा. सू. ३. ३. ७४ ) इति आङ्पूर्वात् ह्वयतेः अप्प्रत्ययः संप्रसारणं वृद्धिश्च निपातनात् । थाथादिना उत्तरपदान्तोदात्तत्वम् । प्रवा । ’ च्युङ् प्रुङ् गतौ ‘। प्रवेते गच्छतः इति प्रवौ । पचाद्यच् । ‘सुपां सुलुक्’ इति आकारः । नाकम् । न अस्मिन् अकम् अस्तीति नाकः । ‘नभ्राण्नपात्’ इत्यादिना नञः प्रकृतिभावः । द्युभिः । ऊडिदम्’ इत्यादिना प्राप्तस्य विभक्त्युदात्तस्य ’ दिवो झल् ’ ( पा. सू. ६. १. १८३ ) इति प्रतिषेधः ॥

English translation:

“Come, Aśvins, thrice with the seven mother-sttreams; the three rivers are ready; the triple oblation is prepared; rising above the three worlds, you defend the sun in the sky, who is established for both night and day.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Three rivers: three sorts of jars or pitchers used to contain and pour out Soma

Three times, Aśvins, along with the rivers with their seven mothers the three (soma) troughs are prepared and the oblation is made
threefold.
Floating above the three earths, you guard the fixed vault of heaven, through the days, through the nights.

I take the kṛtám in b as predicated of both āhāvā́ḥ and havíḥ, with number agreement with the nearer noun and slightly different senses (at least in English).

Thrice, O ye Asvins, with the Seven Mother Streams; three are the jars, the triple offering is prepared.
Three are the worlds, and moving on above the sky ye guard the firm-set vault of heaven through days and nights.

Dreimal, ihr Asvin, mit den Strömen, den Siebenmüttern kommet; drei Tröge voll Soma, dreifach ist die Opfergabe bereitet. Über den drei Erden schwebend bewachet ihr Tag und Nacht das errichtete Firmament des Himmels.

Dreimal sind, o Açvinen, durch die Somaströme, welche sieben Mütter haben [aus sieben = vielen, Bestandtheilen gemischt sind], drei Eimer gefüllt, dreifach ist der Opfertrank bereitet; über drei Erden schwebt ihr hinweg, beschützt des Himmels Gipfel, der die Tage und Nächte hindurch aufgerichtet steht.

Трижды, о Ашвины, с реками – семью матерями (приезжайте)!
Три чана (с сомой). Трояко готовится жертвенное возлияние.
Над тремя землями паря,
Дни и ночи охраняете вы установленный свод неба.

• अश्विनौ
• हिरण्यस्तूप आङ्गिरसः
• निचृज्जगती
• निषादः

फिर वे कैसे हैं, और उनसे क्या-२ सिद्ध करना चाहिये, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (प्रवा) गमन करानेवाले (अश्विना) सूर्य और वायु के समान कारीगर लोगो ! आप (सप्तमातृभिः) जिनकी सप्त अर्थात् पृथिवी अग्नि सूर्य वायु बिजुली जल और आकाश सात माता के तुल्य उत्पन्न करनेवाले हैं (उन) (सिन्धुभिः) नदियों और (द्युभिः) दिन (अक्तुभिः) रात्रि के साथ जिसके (त्रयः) ऊपर नीचे और मध्य में चलनेवाले (आहावाः) जलाधार मार्ग हैं उस (त्रेधा) तीन प्रकार से (हविष्कृतम्) ग्रहण करने योग्य शोधे हुए (नाकम्) सब दुःखों से रहित (हितम्) स्थित द्रव्य को (उपरि) ऊपर चढ़ा के (तिस्रः) स्थूल त्रसरेणु और परमाणु नामवाली तीन प्रकार की (पृथिवीः) विस्तार युक्त पृथिवी और (दिवः) प्रकाशस्वरूप किरणों को प्राप्त कराके उसको इधर-उधर चला और नीचे वर्षा के इससे सब जगत् की (त्रिः) तीन बार (रक्षेथे) रक्षा कीजिये ॥८॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यों को योग्य है कि जो सूर्य वायु के छेदन आकर्षण और वृष्टि करानेवाले गुणों से नदियाँ चलती तथा हवन किया हुआ द्रव्य दुर्गन्धादि दोषों को निवारण कर सब दुःखों से रहित सुखों को सिद्ध करता है जिससे दिन रात सुख बढ़ता है इसके विना कोई प्राणी जीवने को समर्थ नहीं हो सकता इससे इसकी शुद्धि के लिये यज्ञरूप कर्म नित्य करें ॥८॥

अन्वय: पुनस्तौ कीदृशौ ताभ्यां किं किं साध्यमित्युपदिश्यते।

(त्रिः) त्रिवारम् (अश्विना) अश्विनौ सूर्य्याचन्द्रमसाविवि। अत्र सर्वत्र सुपां सुलुग् इत्याकारादेशः। (सिन्धुभिः) नदीभिः (सप्तमातृभिः) सप्तार्थात् पृथिव्यग्निसूर्यवायुविद्युदुदकावकाशा मातरो जनका यासां ताभिः (त्रयः) उपर्यधोमध्याख्याः (आहावाः) निपानसदृशा मार्गा जलाधरा वा। निपानमाहावः। अ० ३।३।७४। इति निपातनम्। (त्रेधा) त्रिभिः प्रकारैः (हविः) होतुमर्हं द्रव्यम् (कृतम्) शोधितम् (तिस्रः) स्थूलत्रसरेणुपरमाण्वाख्याः (पृथिवीः) विस्तृताः (उपरि) ऊर्ध्वार्थे (प्रवा) गमयितारौ (दिवः) प्रकाशयुक्तान् किरणान् (नाकम्) अविद्यमानदुःखम् (रक्षेथे) रक्षतम्। अत्र लोडर्थे लङ् व्यत्ययेनात्मनेपदं च (द्युभिः) दिनैः (अक्तुभिः) रात्रिभिः द्युरित्यहर्नामसु पठितम्। निघं० १।७। (हितम्) धृतम् ॥८॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे प्रवौ गमयितारावश्विनौ वायुसूर्य्याविव शिल्पिनौ युवां सप्तमातृभिः सिंधुभिर्द्युभिरक्तुभिश्च यस्य त्रय आहावाः सन्ति तत् त्रेधा हविष्कृतं शोधितं नाकं हितं द्रव्यमुपरि प्रक्षिप्य तत् तिस्रः पृथिवीर्दिवः प्रकाशयुक्तान् किरणान् प्रापप्य तदितस्ततश्चालयित्वाऽधो वर्षयित्वैतेन सर्वं जगत्त्री रक्षेथे त्रिवारं रक्षतम् ॥८॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यैर्वायुसूर्य्ययोश्छेदनाकर्षणवृष्ट्युद्भावकैर्गुणैर्नद्यश्चलंति हुतं द्रव्यं दुर्गन्धादिदोषान्निवार्य हितं सर्वदुःखरहितं सुखं साधयति यतोऽहर्निशं सुखं वर्द्धते येन विना कश्चित्प्राणी जीवितुं न शक्नोति तस्मादेतच्छोधनार्थं यज्ञाख्यं कर्म नित्यं कर्तव्यमिति ॥८॥

भावार्थभाषाः - सूर्य वायूच्या छेदन, आकर्षण व वृष्टी करविणाऱ्या गुणांनी नद्या वाहतात. हवन केलेले द्रव्य दुर्गंध इत्यादी दोषांचे निवारण करून सर्व दुःखांनी रहित सुख सिद्ध करते. ज्यामुळे दिवसा व रात्री सतत सुख वाढते. त्याशिवाय कोणताही प्राणी जिवंत राहू शकत नाही. त्यामुळे या शुद्धीसाठी यज्ञरूप कर्म नित्य करावे. ॥ ८ ॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - हिरण्यस्तूप आङ्गिरसः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

कु᳓व त्री᳓ चक्रा᳓ त्रिवृ᳓तो र᳓थस्य
कु᳓व त्र᳓यो वन्धु᳓रो ये᳓ स᳓नीळाः
कदा᳓ यो᳓गो वाजि᳓नो रा᳓सभस्य
ये᳓न यज्ञं᳓ नासतियोपयाथः᳓

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
cakrā́ ← cakrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

kvà ← kvà (invariable)

ráthasya ← rátha- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

trī́ ← trí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

trivŕ̥taḥ ← trivŕ̥t- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

kvà ← kvà (invariable)

sánīḷāḥ ← sánīḷa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

tráyaḥ ← trí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

vandhúraḥ ← vandhúr- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

yé ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

kadā́ ← kadā́ (invariable)

rā́sabhasya ← rā́sabha- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

vājínaḥ ← vājín- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

yógaḥ ← yóga- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

nāsatyā ← nā́satya- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

upayātháḥ ← √yā- 1 (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

yajñám ← yajñá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

yéna ← yá- (pronoun)
{case:INS, gender:M, number:SG}

क्व॑ । त्री । च॒क्रा । त्रि॒ऽवृतः॑ । रथ॑स्य । क्व॑ । त्रयः॑ । व॒न्धुरः॑ । ये । सऽनी॑ळाः ।
क॒दा । योगः॑ । वा॒जिनः॑ । रास॑भस्य । येन॑ । य॒ज्ञम् । ना॒स॒त्या॒ । उ॒प॒ऽया॒थः ॥

• kva
• [adverb]
• “wherein; how; kva [word].”

• trī ← tri
• [noun], nominative, plural, neuter
• “three; tri/tisṛ [word].”

• cakrā ← cakra
• [noun], nominative, plural, neuter
• “wheel; Cakra; discus; army; cakra; oil mill; cakrikā; cakra; group.”

• trivṛto ← trivṛtaḥ ← trivṛt
• [noun], genitive, singular, masculine
• “treble.”

• rathasya ← ratha
• [noun], genitive, singular, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• kva
• [adverb]
• “wherein; how; kva [word].”

• trayo ← trayaḥ ← tri
• [noun], nominative, plural, masculine
• “three; tri/tisṛ [word].”

• vandhuro ← vandhuraḥ ← vandhur
• [noun], nominative, plural, masculine
• “seat; seat.”

• ye ← yad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• sanīḍāḥ ← sanīḍa
• [noun], nominative, plural, masculine
• “kindred; equal; sanīḍa [word].”

• kadā
• [adverb]
• “when; kadā [word].”

• yogo ← yogaḥ ← yoga
• [noun], nominative, singular, masculine
• “method; application; yoga; remedy; mix; treatment; mixture; procedure; contact; use; yogin; connection; application; union; magic trick; formulation; fraud; relation; sense; connection; war; therapy; enterprise; addition; undertaking; performance; marriage; yoke; yoga [word]; art; combination; assortment; confluence; constellation; relationship; connection; agent; means.”

• vājino ← vājinaḥ ← vājin
• [noun], genitive, singular, masculine
• “victorious; triumphant; strong; gainful.”

• rāsabhasya ← rāsabha
• [noun], genitive, singular, masculine
• “ass; domestic ass.”

• yena ← yad
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• yajñaṃ ← yajñam ← yajña
• [noun], accusative, singular, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• nāsatyopayāthaḥ ← nāsatyā ← nāsatya
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Asvins; nāsatya [word].”

• nāsatyopayāthaḥ ← upayāthaḥ ← upayā ← √yā
• [verb], dual, Present indikative
• “enter (a state); arrive; come; go.”

हे नासत्यौ अश्विनौ त्रिवृत्रः त्रिसंख्याकैरश्रिभिरुपेतस्य भवदीयस्य रथस्य ईषाद्वयं पूर्वभागे संयुज्यते । सेयम् एका अश्रिः । पृष्ठभागे वियुज्यते। तत्र कोणद्वयं संपद्यते । ईदृशस्य रथस्य संबन्धीनि त्री चक्रा त्रीणि चक्राणि क्व । कुत्र स्थितानीत्यस्माभिर्न दृश्यते । ये काष्ठविशेषाः सनीळाः । नीळं गृहसदृशं रथस्योपरि उपवेशस्थानम् । तेन सह वर्तन्ते इति सनीळाः । ते काष्ठविशेषाः वन्धुरः नीडबन्धनाधारभूताः त्रयः अक्षेण सहिते द्वे ईषे इत्येवं त्रिसंख्याकाः क्व । कुत्र स्थिता इत्यस्माभिर्न ज्ञायते । वाजिनः बलवतः रासभस्य भवदीयाश्वस्थानीयस्य गर्दभस्य योगः रथे योजनं कदा । कस्मिन् काले निष्पन्नम् इत्यस्माभिर्न दृश्यते । येन चक्रत्रयनीडकाष्ठत्रयसभयोजनसहितेन रथेन यज्ञम् अस्मदीयं यागस्थानम् उपयाथः युवां प्राप्नुथः । तादृशस्य रथस्येति पूर्वत्रान्वयः ॥ त्री चक्रा । उभयत्रापि ‘शेश्छन्दसि बहुलम् ’ इति शेर्लोपः । वन्धुरः । बन्धेः औणादिकः उरप्रत्ययः । वत्वं छान्दसम् । सनीळाः। ‘वोपसर्जनस्य’ इति सभावः ॥

English translation:

“Where, Nāsatyas, ae the three wheels of your triangular car? where the three fastenings and props (of the awning?) When will be the harnessing of the powerful ass, that you may come to the sacrifice?”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Trivṛto rathasya = tribhiraśribhir-upetasya rathasya; the front of the car is the apex and the back of the car is the base forming three angles;

Rāsabha = gardabha, ass; rāsabhāvaśvinoḥ, two asses are the steeds of Aśvins

Where are the three wheels of your triply turning chariot, where the three seats which are in the same nest [=chariot box]?
When is the yoking of the prizewinning donkey, with which, Nāsatyas, you drive up to the sacrifice.

The “three wheels” (trī́cakrā́) here are surely imposed by the insistent “three” theme of this hymn. Vedic chariots ordinarily had two wheels (see Sparreboom, Ved.

Ch., 10-11), and how a third wheel would even be affixed isn’t clear to me.

Where are the three wheels of your triple chariot, where are the three seats thereto firmly fastened?
When will ye yoke the mighty ass that draws it, to bring you to our sacrifice. Nasatyas?

Wo sind die drei Räder eures dreiteiligen Wagens, wo die drei brüderlichen Sitze? Wann geschieht die Schirrung des siegreichen Esels, mit dem ihr Nasatyas zum Opfer fahret?

Wo sind die drei Räder des dreifach rollenden Wagens? wo die drei Wagensitze, die gleiche Stätte haben? Wann geschieht die Anschirrung des starken Eselhengstes, mit dem ihr, o Açvinen, zum Opfer fahrt?

Где три колеса трехчастной колесницы?
Где три сиденья, что сопряжены?
Когда (происходит) запрягание приносящего награды осла,
На котором вы, Насатьи, приезжаете на жертвоприношение?

• अश्विनौ
• हिरण्यस्तूप आङ्गिरसः
• स्वराट्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर उनसे क्या करना चाहिये, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (नासत्या) सत्य गुण और स्वभाववाले कारीगर लोगो ! तुम दोनों (यज्ञम्) दिव्य गुण युक्त विमान आदि यान से जाने-आने योग्य मार्ग को (कदा) कब (उपयाथः) शीघ्र जैसे निकट पहुंच जावें वैसे पहुंचते हो और (येन) जिससे पहुंचते हो उस (रासभस्य) शब्द करनेवाले (वाजिनः) प्रशंसनीय वेग से युक्त (त्रिवृतः) रचन चालन आदि सामग्री से पूर्ण (रथस्य) और भूमि जल अन्तरिक्ष मार्ग में रमण करानेवाले विमान में (क्व) कहाँ (त्री) तीन (चक्रा) चक्र रचने चाहिये और इस विमानादि यान में (ये) जो (सनीडाः) बराबर बन्धनों के स्थान वा अग्नि रहने का घर (बन्धुरः) नियमपूर्वक चलाने के हेतु कोष्ठ होते हैं उनका (योगः) योग (क्व) कहाँ करना चाहिये ये तीन प्रश्न हैं ॥९॥

भावार्थभाषाः - इस मंत्र में कहे हुए तीन प्रश्नों के ये उत्तर जानने चाहिये विभूति की इच्छा रखनेवाले पुरुषों को उचित है कि रथ के आदि, मध्य और अन्त में सब कलाओं के बन्धनों के आधार के लिये तीन बंधन विशेष संपादन करें तथा तीन कला घूमने-घुमाने के लिये संपादन करें एक मनुष्यों के बैठने दूसरी अग्नि को स्थिति और तीसरी जल की स्थिति के लिये करके जब-जब चलने की इच्छा हो तब-२ यथा योग्य जलकाष्ठों को स्थापन, अग्नि को युक्त और कला के वायु से प्रदीप्त करके बाफ के वेग से चलाये हुए यान से शीघ्र दूर स्थान को भी निकट के समान जाने को समर्थ होवें। क्योंकि इस प्रकार किये विना निर्विघ्नता से स्थानान्तर को कोई मनुष्य शीघ्र नहीं जा सकता ॥९॥

अन्वय: पुनस्ताभ्यां किं कर्त्तव्यमित्युपदिश्यते।

(क्व) कस्मिन् (त्री) त्रीणि (चक्रा) यानस्य शीघ्रं गमनाय निर्मितानि कलाचक्राणि। अत्रोभयत्र शेश्छंद०। इति शेर्लोपः। (त्रिवृतः) त्रिभी रचनचालनसामग्रीभिः पूर्णस्य (रथस्य) त्रिषु भूमिजलान्तरिक्षमार्गेषु रमन्ते येन तस्य (क्व) (त्रयः) जलाग्निमनुष्यपदार्थस्थित्यर्थावकाशाः (बन्धुरः) बन्धनविशेषाः। सुपांसुलुग् इति जसः स्थाने सुः। (ये) प्रत्यक्षाः (सनीडाः) समाना नीडा बन्धना धारा गृहविशेषा अग्न्यागारविशेषा वा येषु ते (कदा) कस्मिन् काले (योगः) युज्यते यस्मिन्सः (वाजिनः) प्रशस्तो वाजो वेगोऽस्यास्तीति तस्य। अत्र प्रशंसार्थ इतिः। (रासभस्य) रासयन्ति शब्दयन्ति येन वेगेन तस्य रासभावश्विनोरित्यादिष्टोपयोजननामसु पठितम्। निघं० १।१५। (येन) रथेन (यज्ञम्) गमनयोग्यं मार्गे (नासत्या) सत्यगुणस्वभावौ (उपयाथः) शीघ्रमभीष्टस्थाने सामीप्यं प्रापयथः ॥९॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे नासत्यावश्विनौ शिल्पिनौ युवां येन विमानादियानेन यज्ञं संगन्तव्यं मार्गं कदोपयाथो दूरदेशस्थं स्थानं सामीप्यवत्प्रापयथः तस्य च रासभस्य वाजिनस्त्रिवृतो रथस्य मध्ये क्व त्रीणि चक्राणि कर्त्तव्यानि क्व चास्मिन् विमानादियाने ये सनीडास्त्रयो बन्धुरास्तेषां योगः कर्त्तव्य इति त्रयः प्रश्नाः ॥९॥

भावार्थभाषाः - अत्रोक्तानां त्रयाणां प्रश्नानामेतान्युत्तराणि वेद्यानि विभूतिकामैर्नरैरथस्यादिमध्यान्तेषु सर्वकलाबन्धनाधाराय त्रयो बन्धनविशेषाः कर्त्तव्याः। एकं मनुष्याणां स्थित्यर्थं द्वितीयमग्निस्थित्यर्थं तृतीयं जलस्थित्यर्थं च कृत्वा यदा यदा गमनेच्छा भवेत्तदा तदा यथायोग्यं काष्ठानि संस्थाप्याग्निं योजयित्वा कलायंत्रोद्भावितेन वायुना संदीप्य बाष्पवेगेन चालितेन यानेन सद्यो दूरमपि स्थानं समीपवत्प्राप्तं शक्नुयुः नहीदृशेन यानेन विना कश्चिन्निर्विघ्नतया स्थानान्तरं सद्यो गंतुं शक्नोतीति ॥९॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात विचारलेल्या तीन प्रश्नांची ही उत्तरे जाणली पाहिजेत. शक्तीची (समृद्धीची) इच्छा बाळगणाऱ्या माणसांनी रथाच्या आरंभी, मध्ये व शेवटी सर्व कळांच्या बंधनांच्या आधारासाठी तीन बंधने विशेष तयार करावीत व तीन कळा फिरण्यासाठी व फिरविण्यासाठीही तयार कराव्यात. एक माणसाला बसण्यासाठी, दुसरी अग्नीची स्थिती व तिसरी जलाची स्थिती. याप्रमाणे जेव्हा जेव्हा जाण्याची इच्छा असेल तेव्हा तेव्हा यथायोग्य जलकाष्ठांना स्थापन करून अग्नीला युक्त करून यंत्राला वायूने प्रदीप्त करून वाफेवर चालविलेल्या (विमानाने) यानाने तत्काळ दूर स्थानीही निकट असल्याप्रमाणे पोहोचविण्यास समर्थ व्हावे. कारण या प्रकारे वागल्याशिवाय कोणताही मनुष्य निर्विघ्नपणे स्थानांतर करू शकत नाही. ॥ ९ ॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - हिरण्यस्तूप आङ्गिरसः
• छन्दः - जगती

आ᳓ नासत्या ग᳓छतं हूय᳓ते हवि᳓र्
म᳓ध्वः पिबतम् मधुपे᳓भिर् आस᳓भिः
युवो᳓र् हि᳓ पू᳓र्वं सवितो᳓ष᳓सो र᳓थम्
ऋता᳓य चित्रं᳓ घृत᳓वन्तम् इ᳓ष्यति

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

gáchatam ← √gam- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

havíḥ ← havís- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

hūyáte ← √hu- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:PASS}

nāsatyā ← nā́satya- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

āsábhiḥ ← āsán- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

madhupébhiḥ ← madhupá- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

mádhvaḥ ← mádhu- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

pibatam ← √pā- 2 (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

hí ← hí (invariable)

pū́rvam ← pū́rva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

rátham ← rátha- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

savitā́ ← savitár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

uṣásaḥ ← uṣás- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

yuvóḥ ← tvám (pronoun)
{case:GEN, number:DU}

citrám ← citrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ghr̥távantam ← ghr̥távant- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

íṣyati ← √iṣ- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

r̥tā́ya ← r̥tá- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

आ । ना॒स॒त्या॒ । गच्छ॑तम् । हू॒यते॑ । ह॒विः । मध्वः॑ । पि॒ब॒त॒म् । म॒धु॒ऽपेभिः॑ । आ॒सऽभिः॑ ।
यु॒वोः । हि । पूर्व॑म् । स॒वि॒ता । उ॒षसः॑ । रथ॑म् । ऋ॒ताय॑ । चि॒त्रम् । घृ॒तऽव॑न्तम् । इष्य॑ति ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• nāsatyā ← nāsatya
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Asvins; nāsatya [word].”

• gacchataṃ ← gacchatam ← gam
• [verb], dual, Present imperative
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

• hūyate ← hu
• [verb], singular, Indikativ Pr￤s. Passiv
• “sacrifice; offer; pour; worship.”

• havir ← haviḥ ← havis
• [noun], nominative, singular, neuter
• “Havya; offering; ghee; havis [word].”

• madhvaḥ ← madhu
• [noun], genitive, singular, neuter
• “honey; alcohol; sweet; nectar; madhu [word].”

• pibatam ← pā
• [verb], dual, Present imperative
• “drink; gulp; soak; drink; suck; inhale.”

• madhupebhir ← madhupebhiḥ ← madhupa
• [noun], instrumental, plural, neuter

• āsabhiḥ ← āsan
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “mouth.”

• yuvor ← yuvoḥ ← tvad
• [noun], genitive, dual
• “you.”

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• pūrvaṃ ← pūrvam
• [adverb]
• “earlier; first; once; previously; ahead.”

• savitoṣaso ← savitā ← savitṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Savitar; sun; Surya; Savitṛ.”

• savitoṣaso ← uṣasaḥ ← uṣas
• [noun], ablative, singular, feminine
• “Ushas; dawn; uṣas [word]; morning.”

• ratham ← ratha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• ṛtāya ← ṛta
• [noun], dative, singular, neuter
• “truth; order; fixed order; ṛta [word]; law; custom; custom.”

• citraṃ ← citram ← citra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “manifold; extraordinary; beautiful; divers(a); varicolored; bright; bright; bright; outstanding; agitated; aglitter(p); brilliant; painted; obvious; patched; bizarre.”

• ghṛtavantam ← ghṛtavat
• [noun], accusative, singular, masculine
• “buttery.”

• iṣyati ← iṣ
• [verb], singular, Present indikative
• “send.”

हे नासत्यौ अश्विनौ इह कर्मणि आ गच्छतम् । अत्रास्माभिः हविः हूयते । युवां च मधुपेभिः मधुरद्रव्यपानयुक्तैः आसभिः भवदीयैरास्यैः मध्वः मधुरद्रव्याणि हवींषि पिबतम् । सविता सूर्यः उषसः पूर्वम् उषःकालात्पुरा युवयोरश्विनोः संबन्धिनं रथम् ऋताय अस्मद्यज्ञार्थम् इष्यति हि प्रेरयति खलु । कीदृशम् । चित्रं पूर्वोक्तैश्चक्रत्रयादिभिः विचित्रं घृतवन्तम् अक्षाञ्जनसाधनेन घृतेनोपेतम् ॥ गच्छतम् । अदुपदेशात् लसार्वधातुकानुदात्तत्वे शपः पित्त्वादनुदात्तत्वम् । धातुस्वरः । अत्र गच्छतं पिबतं चेति चार्थप्रतीतेः ‘चादिलीपे विभाषा’ इति प्रथमायाः तिङविभक्तेः निघातप्रतिषेधः । हूयते । लसार्वधातुकानुदात्तत्वे यकः स्वरः । मध्वः । लिङ्गव्यत्ययः शसि यणादेशश्छान्दसः । मधुपेभिः । मधु पिबन्तीति मधुपानि। आतोऽनुपसर्गे कः’ इति कप्रत्ययः । आसभिः । ‘पद्दन्’ इत्यादिना आस्यशब्दस्य आसन्नादेशः । युवोः । युवोर्हि यन्त्रम्’ इत्यत्रोक्तम् । इष्यति । ‘इष गतौ ’ । श्यनो नित्त्वादाद्युदात्तत्वम् । ’ हि च ’ इति निघातप्रतिषेधः ॥

English translation:

“Come, Nāsatyas, to the sacrifice; the oblation is offered; drink the juice with mouths that relish the sweet savour. Before dawn, even, Savitā send (to bring you) to the rite, your wonderful car shining with clarified butter.”

Come here, Nāsatyas: the oblation is being poured. Drink of the honey with your honey-drinking mouths.
For Savitar impels your chariot, earlier than dawn, glittering, full of ghee, for truth.

It is a physical oddity that the two Aśvins are apparently credited with plural mouths. There are two possible solutions: 1) The plural expression has been adopted from elsewhere. There is one other occurrence of madhupébhir āsábhiḥ (IV.45.3), unfortunately also in an Aśvins hymn; however, other examples of āsábhiḥ occur in plural context. 2) The mouths don’t belong exclusively to the Aśvins, but to other soma-drinking gods. The 33 gods who accompany the Aśvins here for drinking in the next verse might support this possibility.

Nasatyas, come: the sacred gift is offered up; drink the sweet juice with lips that know the sweetness well.
Savitar sends, before the dawn of day, your car, fraught with oil, various-coloured, to our sacrifice.

Kommt her, Nasatyas, die Spende wird geopfert. Trinkt von dem Süßtrank mit dem süßtrinkenden Munde! Denn noch vor der Morgenröte sendet Savitri euren Wagen zu regelmäßiger Fahrt aus, den wunderbaren, schmalzreichen.

Kommt her, o wahrhafte, der Trank wird euch ergossen, trinkt von dem Honigtranke mit honigschlürfenden Lippen; denn euren hellen, butterbeladenen Wagen sendet Savitar vor des Morgens Anbruch zum Opferwerk.

Приезжайте, о Насатьи: возливается возлияние!
Пейте мед устами, пьющими мед!
Ведь еще до зари посылает Савитар на регулярное жертвоприношение
Вашу колесницу, яркую полную жира.

• अश्विनौ
• हिरण्यस्तूप आङ्गिरसः
• जगती
• निषादः

फिर उनसे क्या सिद्ध करना चाहिये, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे शिल्पिलोगो ! तुम दोनों (नासत्या) जल और अग्नि के सदृश जिस (हविः) सामग्री का (हूयते) हवन करते हो उस हवि से शुद्ध हुए (मध्वः) मीठे जल (मधुपेभिः) मीठे मीठे जल पीनेवाले (आसभिः) अपने मुखों से (पिबतम्) पियो और हम लोगों को आनन्द देने के लिये (घृतवन्तम्) बहुत जल की कलाओं से युक्त (चित्रम्) वेगादि आश्चर्य्य गुणसहित (रथम्) विमानादि यानों से देशान्तरों को (गच्छतम्) शीघ्र जाओं आओ (युवाः) तुम्हारा जो रथ (उषसः) प्रातःकाल से (पूर्वम्) पहिले (सविता) सूर्यलोक के समान प्रकाशमान (इष्यति) शीघ्र चलता है (हि) वही (ऋताय) सत्य सुख के लिये समर्थ होता है ॥१०॥

भावार्थभाषाः - जब यानों में जल और अग्नि को प्रदीप्त करके चलाते हैं तब ये यान और स्थानों को शीघ्र प्राप्त कराते हैं उनमें जल और बाफ के निकलने का एक ऐसा स्थान रच लेवें कि जिसमें होकर बाफ के निकलने से वेग की वृद्धि होवे। इस विद्या का जाननेवाला ही अच्छे प्रकार सुखों को प्राप्त होता है ॥१०॥

अन्वय: पुनस्ताभ्यां किं साधनीयमित्युपदिश्यते।

(आ) समन्तात् (नासत्या) अश्विनाविव। अत्र सुपां सुलुग् इत्याकारादेशः (गच्छतम्) (हूयते) क्षिप्यते दीप्यते (हविः) होतुं प्रक्षेप्तं दातुमर्हं काष्ठादिकमिन्धनम् (मध्वः) मधुरगुणयुक्तानि जलानि। मध्वित्युदकनामसु पठितम्। निघं० १।१२। अत्र लिंगव्यत्ययेन पुँस्त्वम्। वाच्छन्दसिसर्वे० इति पूर्वसवर्णप्रतिषेधा द्यणादेशः। (पिबतम्) (मधुपेभिः) मधूनि जलानि पिबन्ति यैस्तैः (आसभिः) स्वकीयैरास्यवच्छेदकगुणैः। अत्रास्यस्य स्थाने पदन्नोमासू०। अ० ६।१।६३। इत्यासन्नादेशः। (युवोः) युवयोः (हि) निश्चयार्थे (पूर्वम्) प्राक् (सविता) सूर्यलोकः (उषसः) सूर्योदयात्प्राक् वर्त्तमानकालवेलायाः (रथम्) रमणहेतुम् (ऋताय) सत्यगमनाय। ऋतमिति सत्यनामसु पठितम्। निघं० ३।१२। (चित्रम्) आश्चर्य्यवेगादियुक्तम् (घृतवन्तम्) घृतानि बहून्युदकानि विद्यन्ते यस्मिँस्तम्। घृतमित्युदकनामसु पठितम्। निघं० १।१२। (इष्यति) गच्छति ॥१०॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे अश्विनौ नासत्याभ्यामश्विभ्यामिव युवाभ्यां यद्धविर्हूयते तेन हविषा शेधितानि मध्वो मधूनि जलानि मधुपेभिरासभिः पिबतम्। अस्मदानन्दाय घृतवन्तं चित्रं रथमागच्छतं समन्ताच्छीघ्रं प्राप्नुतं युवोर्युवयो र्यो रथ उषसः पूर्वं सवितेव प्रकाशमान इष्यति स ह्यतायास्माभिर्गृहीतव्यो भवति ॥१०॥

भावार्थभाषाः - यदा यानेष्वग्निजले प्रदीप्य चालयन्ति तदेमानि यानानि स्थानान्तरं सद्यः प्राप्नुवन्ति। तत्र जलवाष्पनिस्सारणायैकमीदृशं स्थानं निर्मातव्यं यद्द्वारा बाष्पनिर्मोचनेन वेगो वर्द्धेत। एतद्विद्याऽभिज्ञ एव सम्यक् सुखं प्राप्नोति ॥१०॥

भावार्थभाषाः - जेव्हा यानात जल व अग्नी प्रदीप्त करून ती चालविली जातात तेव्हा ती याने दुसऱ्या स्थानी ताबडतोब जातात. त्यात जल व वाफेचे ठिकाण असे असावे की वाफ निघाल्यामुळे वेगाची वृद्धी व्हावी. ही विद्या जाणणाराच चांगल्याप्रकारे सुख प्राप्त करतो. ॥ १० ॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - हिरण्यस्तूप आङ्गिरसः
• छन्दः - जगती

आ᳓ नासत्या त्रिभि᳓र् एकादशइ᳓र् इह᳓
देवे᳓भिर् यातम् मधुपे᳓यम् अश्विना
प्रा᳓युस् ता᳓रिष्टं नी᳓ र᳓पांसि मृक्षतं
से᳓धतं द्वे᳓षो भ᳓वतं सचाभु᳓वा

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

ekādaśaíḥ ← ekādaśá- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

ihá ← ihá (invariable)

nāsatyā ← nā́satya- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

tribhíḥ ← trí- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

aśvinā ← aśvín- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

devébhiḥ ← devá- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

madhupéyam ← madhupéya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yātam ← √yā- 1 (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

ā́yuḥ ← ā́yus- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

mr̥kṣatam ← √mr̥j- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

nís ← nís (invariable)

prá ← prá (invariable)

rápāṁsi ← rápas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

tā́riṣṭam ← √tr̥̄- 1 (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

bhávatam ← √bhū- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

dvéṣaḥ ← dvéṣas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

sacābhúvā ← sacābhū́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

sédhatam ← √sidh- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

आ । ना॒स॒त्या॒ । त्रि॒ऽभिः । ए॒का॒द॒शैः । इ॒ह । दे॒वेभिः॑ । या॒त॒म् । म॒धु॒ऽपेय॑म् । अ॒श्वि॒ना॒ ।
प्र । आयुः॑ । तारि॑ष्टम् । निः । रपां॑सि । मृ॒क्ष॒त॒म् । सेध॑तम् । द्वेषः॑ । भव॑तम् । स॒चा॒ऽभुवा॑ ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• nāsatyā ← nāsatya
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Asvins; nāsatya [word].”

• tribhir ← tribhiḥ ← tri
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “three; tri/tisṛ [word].”

• ekādaśair ← ekādaśaiḥ ← ekādaśa
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “eleventh; elevenfold.”

• iha
• [adverb]
• “here; now; in this world; now; below; there; here; just.”

• devebhir ← devebhiḥ ← deva
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• yātam ← yā
• [verb], dual, Present imperative
• “go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

• madhupeyam ← madhu
• [noun], neuter
• “honey; alcohol; sweet; nectar; madhu [word].”

• madhupeyam ← peyam ← peya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “beverage.”

• aśvinā ← aśvin
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Asvins; two.”

• prāyus ← pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• prāyus ← āyuḥ ← āyus
• [noun], accusative, singular, neuter
• “life; longevity; āyus; life; āyus [word]; Āyus.”

• tāriṣṭaṃ ← tāriṣṭam ← tṛ
• [verb], dual, Aorist inj. (proh.)
• “traverse; overcome; float; rescue; reach; satisfy.”

• nī ← niḥ
• [adverb]
• “niḥ; away; out; without.”

• rapāṃsi ← rapas
• [noun], accusative, plural, neuter
• “injury; disease; infirmity; damage.”

• mṛkṣataṃ ← mṛkṣatam ← mṛś
• [verb], dual, Aorist inj. (proh.)
• “touch.”

• sedhataṃ ← sedhatam ← sidh
• [verb], dual, Present imperative
• “chase away; repel.”

• dveṣo ← dveṣaḥ ← dveṣas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “hostility; enemy.”

• bhavataṃ ← bhavatam ← bhū
• [verb], dual, Present imperative
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• sacābhuvā ← sacābhū
• [noun], nominative, dual, masculine
• “ally.”

हे नासत्या असत्येनानृतेन रहितौ अश्विना अश्विदेवौ युवां त्रिभिरेकादशैः ‘ ये देवासो दिव्येकादश स्थ’ (ऋ. सं. १. १३९. ११ ) इत्यादिमन्त्रप्रतिपादितैस्त्रिसंख्याकैः एकादशात्मकवर्गत्रयगतैर्देवैः सह मधुपेयं सोमात्मकं मधुरद्रव्यपानम् अभिलक्ष्य इह अस्मिन् देवयजनदेशे आ यातम् आगच्छतम्। आयुः अस्मदीयमायुष्यं प्र तारिष्टं प्रवर्धयतम्। रपांसि अस्मदीयानि पापानि निः मृक्षतं निःशेषेण शोधयतम् । द्वेषः द्वेषकर्तॄन् सेधतं प्रतिषेधतम् । सचाभुवा अस्माभिः सहावस्थितौ भवतम् ॥ त्रिभिः । षट्त्रिचतुर्भ्यः’ इति विभक्तेरुदात्तत्वम् । एकादशैः । एकादशानां पूरणैः । ‘तस्य पूरणे°’ (पा. सू. ५. २. ४८) इति डट् । मधुपेयम् । पा पाने ‘।’ अचो यत्’ इति कर्मणि यत् ।’ ईद्यति’ (पा. सू. ६. ४. ६५) इति आकारस्य ईकारादेशः । यतोऽनावः’ इत्याद्युदात्तत्वम् । मधु च तत्पेयमिति समासे कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् । तारिष्टम् । ‘तॄ प्लवनतरणयोः । छान्दसे प्रार्थनायां लुङि च्लेः सिच् । इडागमः । ‘वॄतो वा ’ ( पा. सू. ७. २. ३८ ) इति प्राप्तस्य इटो दीर्घस्य ‘सिचि च परस्मैपदेषु’ ( पा. सू. ७. २. ४० ) इति प्रतिषेधः । ‘बहुलं छन्दस्यमाङ्योगेऽपि ’ इति अडभावः । अत्र तारिष्टं मृक्षतं चेति चशब्दार्थप्रतीतेस्तस्य च अप्रयोगात् ‘चादिलोपे विभाषा ’ इति निघातप्रतिषेधः। ‘आदिः सिचोऽन्यतरस्याम् ’ (पा. सू. ६. १. १८७ ) इत्याद्युदात्तत्वम् । मृक्षतम् । मृश आमर्शने ‘। ‘छन्दसि लुङ्लङलिटः’ इति लोडर्थे लुङ्। ‘शल इगुपधादनिटः क्सः ’ ( पा. सू. ३. १. ४५) इति क्सादेशः ।’ एकाच उपदेशेऽनुदात्तात् ’ इति इट्प्रतिषेधः । षत्वकुत्वे। पूर्ववत् अडभावः । सेधतम् ।‘षिधु गत्याम् । अत्र केवलोऽपि षिधिः प्रतिपूर्वस्यार्थे वर्तते । प्रार्थनायां लोट् । शपः पित्त्वादनुदात्तत्वम् । तिङश्च लसार्वधातुकस्वरेण धातुस्वरः । पादादित्वात् तिङः परत्वात् वा निघाताभावः । द्वेषः । अन्येभ्योऽपि दृश्यन्ते’ इति कर्तरि विच् । भवतम् । द्वेष इत्यस्य वाक्यान्तरगतत्वात् तदपेक्षयास्य निघातो न भवति, समानवाक्ये च निघातयुष्मदस्मदादेशा वक्तव्याः ’ (पा. सू. ८. १. १८. ५) इति वचनात् । सचाभुवा । सचा इत्ययं निपातः सहशब्दसमानार्थः । तथा च यास्कः - ’सचा सहेत्यर्थः’ (निरु. ५. ५) इति । सचा भवतः इति सचाभुवौ । क्विप् ।’ ओः सुपि ’ (पा. सू. ६. ४. ८३ ) इति यणादेशस्य न भूसुधियोः । (पा. सू. ६. ४. ८५) इति प्रतिषेधः । ‘सुपां सुलुक्’ इति विभक्तेः आकारः ॥

English translation:

“Come, Nāsatyas, with the thrice eleven divinities; come, Aśvins, to drink the oblation prolong our lives, efface our faults, restrain our enemies, and be ever with us.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Three fold repetition of 11 divinities: ye devāso divy- ekādaśa stha, you eleven deities who are in heaven or 33 divnities: 8 vasus, 11 rudras, 12 ādityas, prajāpati and vaśaṭkāra

Drive hither, Nāsatyas, with the three times eleven gods, here to honey drinking, Aśvins.
Extend our lifetime; sweep away our maladies; repel hatred; come into partnership (with us).

Come, O Nasatyas, with the thrice-eleven Gods; come, O ye Asvins, to the drinking of the meath.
Make long our days of life, and wipe out all our sins: ward off our enemies; be with us evermore.

Kommt, Nasatyas, hierher mit den dreimal elf Göttern zum Süßtrank, o Asvin! Verlängert das Leben, streifet Schäden ab, wehret die Feindschaft ab, seid uns Beisteher!

Kommt hierher, o wahrhafte, mit den dreimal elf Göttern, zum Honigtranke, o Açvinen; verlängert unser Leben, wischt alle Flecken ab, wehrt Feinde ab, seid uns hülfreich.

Сюда, о Насатьи, с трижды одиннадцатью
Богами приезжайте на питье меда, о Ашвины!
Продлите срок жизни! Сотрите (телесные) повреждения!
Отвратите ненависть! Будьте спутниками!

• अश्विनौ
• हिरण्यस्तूप आङ्गिरसः
• जगती
• निषादः

फिर उनसे क्या-२ सिद्ध करना चाहिये, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे शिल्पिलोगो ! तुम दोनों (नासत्या) सत्यगुण स्वभाव युक्त (सचाभुवा) मेल करानेवाले जल और अग्नि के समान (देवेभिः) विद्वानों के साथ (इह) इन उत्तम यानों में बैठ के (त्रिभिः) तीन दिन और तीन रात्रियों में महासमुद्र के पार और (एकादशभिः) ग्यारह दिन और ग्यारह रात्रियों में भूगोल पृथिवी के अन्त को (यातम्) पहुंचो (द्वेषः) शत्रु और (रपांसि) पापों को (निर्मृक्षतम्) अच्छे प्रकार दूर करो (मधुपेयम्) मधुर गुण युक्त पीने योग्य द्रव्य और (आयुः) उमर को (प्रतारिष्टम्) प्रयत्न से बढ़ाओ उत्तम सुखों को (सेधतम्) सिद्ध करो और शत्रुओं को जीतनेवाले (भवतम्) होओ ॥११॥

भावार्थभाषाः - जब मनुष्य ऐसे यानों में बैठ और उनको चलाते हैं तब तीन दिन और तीन रात्रियों में सुख से समुद्र के पार तथा ग्यारह दिन और ग्यारह रात्रियों में ब्रह्माण्ड के चारों ओर जाने को समर्थ हो सकते हैं इसी प्रकार करते हुए विद्वान् लोग सुखयुक्त पूर्ण आयु को प्राप्त हो दुःखों को दूर और शत्रुओं को जीतकर चक्रवर्त्तिराज्य भोगनेवाले होते हैं ॥११॥

अन्वय: पुनस्ताभ्यां किं किं साधनीयमित्युपदिश्यते।

(आ) समन्तात् (नासत्या) सत्यगुणस्वभावौ। अत्र सर्वत्र सुपां सुलुग् इत्याकारादेशः। (त्रिभिः) एभिरहोरात्रैः समुद्रस्य पारम् (एकादशैः) एभिरहोरात्रैर्भूगोलान्तम् (इह) यानेषु संप्रयोजितौ (देवेभिः) विद्वद्भिः (यातम्) प्राप्नुतम् (मधुपेयम्) मधुभिर्गुणैर्युक्तं पेयं द्रव्यम् (अश्विना) द्यावापृथिव्यादिकौ द्वौ द्वौ (प्र) प्रकृष्टार्थे (आयुः) जीवनम् (तारिष्टम्) अन्तरिक्षं प्लावयतम् (निः) नितराम् (रपांसि) पापानि दुःखप्रदानि। रपोरप्रमिति पापनामनी भवतः। निरु० ४।२१। (मृक्षतम्) दूरीकुरुतम् (सेधतम्) मंगलं सुखं प्राप्नुतम् (द्वेषः) द्विषतः शत्रून्। अन्येभ्योऽपि दृश्यन्त इति कर्तरि विच्। (भवतम्) (सचाभुवा) यौ सचा समवायं भावयतस्तौ। अत्रान्तर्गतो ण्यर्थः ॥११॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे शिल्पिनौ युवां नासत्याश्विना सचाभुवाविव देवेभिर्विद्वद्भिस्सहेहोत्तसेषु यानेषु स्थित्वा त्रिभिरहोरात्रैर्महासमुद्रस्य पारमेकादशैरहोरात्रैर्भूगोलान्तं यातं द्वेषोरपांसि च निर्मृक्षतं मधुपेयमायुः प्रतारिष्टं सुसुखं सेधतं विजयिनौ भवतम् ॥११॥

भावार्थभाषाः - यदा मनुष्या ईदृशेषु स्थित्वा चालयन्ति तदा त्रिभिरहोरात्रैः सुखेन समुद्रपारमेकादशैरहोरात्रैर्भूगोलस्याभितो गन्तुं शक्नुवन्ति। एवं कुर्वन्तो विद्वांसः सुखयुक्तं पूर्णमायुः प्राप्य दुःखानि दूरीकृत्य शत्रून् विजित्य चक्रवर्त्तिराज्य भागिनो भवन्तीति ॥११॥ [यानेषु।सं०]

भावार्थभाषाः - जेव्हा माणसे अशा यानात बसून ते चालवितात तेव्हा तीन दिवस व तीन रात्रीत सुखाने समुद्राच्या पार जाऊ शकतात व अकरा दिवस अकरा रात्रीत ब्रह्मांडाच्या भोवती जाण्यास समर्थ बनू शकतात. याप्रकारे विद्वान लोक सुखाने पूर्ण आयुष्य भोगून, दुःख दूर करून, शत्रूंना जिंकून चक्रवर्ती राज्य भोगणारे असतात. ॥ ११ ॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - हिरण्यस्तूप आङ्गिरसः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

आ᳓ नो अश्विना त्रिवृ᳓ता र᳓थेन
अर्वा᳓ञ्चं रयिं᳓ वहतं सुवी᳓रम्
शृण्व᳓न्ता वाम् अ᳓वसे जोहवीमि
वृधे᳓ च नो भवतं वा᳓जसातौ

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

aśvinā ← aśvín- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

ráthena ← rátha- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

trivŕ̥tā ← trivŕ̥t- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

arvā́ñcam ← arvā́ñc- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

rayím ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

suvī́ram ← suvī́ra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vahatam ← √vah- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

ávase ← ávas- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

johavīmi ← √hū- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

śr̥ṇvántā ← √śru- (root)
{case:ACC, gender:M, number:DU, tense:PRS, voice:ACT}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

bhavatam ← √bhū- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

ca ← ca (invariable)

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

vā́jasātau ← vā́jasāti- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

vr̥dhé ← vŕ̥dh- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

आ । नः॒ । अ॒श्वि॒ना॒ । त्रि॒ऽवृता॑ । रथे॑न । अ॒र्वाञ्च॑म् । र॒यिम् । व॒ह॒त॒म् । सु॒ऽवीर॑म् ।
शृ॒ण्वन्ता॑ । वा॒म् । अव॑से । जो॒ह॒वी॒मि॒ । वृ॒धे । च॒ । नः॒ । भ॒व॒त॒म् । वाज॑ऽसातौ ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• aśvinā ← aśvin
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Asvins; two.”

• trivṛtā ← trivṛt
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “treble.”

• rathenārvāñcaṃ ← rathena ← ratha
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• rathenārvāñcaṃ ← arvāñcam ← arvāñc
• [noun], accusative, singular, masculine
• “approaching; facing; less.”

• rayiṃ ← rayim ← rayi
• [noun], accusative, singular, masculine
• “wealth; property.”

• vahataṃ ← vahatam ← vah
• [verb], dual, Present imperative
• “transport; bring; marry; run; drive; vāhay; drive; run; pull; nirvāpay; blow; transport; discharge; assume; remove.”

• suvīram ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• suvīram ← vīram ← vīra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “hero; man; Vīra; vīra; vīra [word]; Vīra.”

• śṛṇvantā ← śru
• [verb noun], accusative, dual
• “listen; come to know; hear; hear; listen; study; heed; learn.”

• vām ← tvad
• [noun], accusative, dual
• “you.”

• avase ← av
• [verb noun]
• “support; help; prefer; prefer; like.”

• johavīmi ← johav ← √hvā
• [verb], singular, Present indikative
• “appeal.”

• vṛdhe ← vṛdh
• [verb noun]
• “increase; grow; vṛdh; increase; succeed; strengthen; grow up; spread.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• bhavataṃ ← bhavatam ← bhū
• [verb], dual, Present imperative
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• vājasātau ← vājasāti
• [noun], locative, singular, feminine
• “victory; battle.”

हे अश्विना त्रिवृता रथेन अप्रतिहतगतित्वात् त्रिषु लोकेषु वर्तमानेन रथेन सह नः अस्माकम् अर्वाञ्चम् अभिमुखं सुवीरं शोभनैर्वीरैः पुत्रभृत्यादिभिरुपेतं रयिं धनम् आ वहतम् आनीय प्रापयतम् । शृण्वन्ता अस्मदीयस्तुतिं शृण्वन्तौ वां युवाम् अवसे अस्मद्रक्षणार्थं जोहवीमि आह्वयामि। नः अस्माकं वाजसातौ संग्रामे। ‘वाजसातौ महाधने’ (नि. २. १७. ३६) इति संग्रामनामसु पाठात् । वृधे वर्धनाय च भवतम् ॥ सुवीरम्। शोभना वीरा यस्येति बहुव्रीहौ ‘वीरवीर्यौ च’ इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम् । शृण्वन्ता । ‘श्रु श्रवणे’। शतरि • श्रुवः च’ (पा. सू. ३.१.७४) इति श्नुः शृभावश्च । हुश्नुवोः सार्वधातुके ’ इति यणादेशः । ‘सुपां सुलुक् ० ’ इति आकारः । जोहवीमि । ‘ह्वेञ् स्पर्धायां शब्दे च ’ । यङ्लुकि “ अभ्यस्तस्य च ’ (पा. सू. ६. १. ३३ ) इति कृतसंप्रसारणादस्मात् लडुत्तमैकवचने ‘यङो वा ’ ( पा. सू. ७. ३.९४ ) इति ईडागमः । वृधे । “ वृधु वृद्धौ ’ इत्यस्मात् संपदादिलक्षणो भावे क्विप् । वाजसातौ । ‘षणु दाने ‘। क्तिनि “ तितुत्र ’ इत्यादिना इट्प्रतिषेधः । ‘जनसन’ इत्यादिना आत्वम् । वाजानां सातिर्यस्मिन्निति पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् ॥ ॥ ५ ॥

English translation:

“Borne in your car that traverses the three worlds, bring to us Aśvins, present affluence, attended by (male) progeny; I call upon you both, listening to me, for protection; be to us for vigour in battle.”

Aśvins, with your triply turning chariot, bring wealth in good heroes our way.
You two who listen I keep calling to for help. Be there to strengthen us at the winning of prizes.

The ca of d has no obvious function; Klein (DGRV I.227-28) ascribes the construction to “looser nexus.”

Borne in your triple car, O Asvins, bring us present prosperity with noble offspring.
I cry to you who hear me for protection be ye our helpers where men win the booty.

Bringt uns, Asvin, auf dem dreiteiligen Wagen einen Schatz von tüchtigen Mannen heran! Euch Erhörende rufe ich zum Beistand, und seid uns bei dem Lohngewinne zur Förderung!

Fahrt uns, o Açvinen, auf eurem dreirädrigen Wagen heldenreiches Gut nahe herbei; euch, die ihr hört, rufe ich zu Hülfe; seid uns zum Heile bei der Erlangung der Güter.

На повернутой к нам трехчастной колеснице
Привезите богатство – здоровых героев!
Вас двоих, внемлющих, я зову на помощь,
И усильте нас при добывании наград!

• अश्विनौ
• हिरण्यस्तूप आङ्गिरसः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर इनसे क्या सिद्ध करना चाहिये, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे कारीगरी में चतुरजनो (शृण्वन्ता) श्रवण करानेवाले (अश्विना) दृढ विद्या बल युक्त ! आप दोनों जल और पवन के समान (त्रिवृता) तीन अर्थात् स्थल जल और अन्तरिक्ष में पूर्णगति से जानेके लिये वर्त्तमान (रथेन) विमान आदि यान से (नः) हम लोगों को (अर्वाञ्चम्) ऊपर से नीचे अभीष्ट स्थान को प्राप्त होनेवाले (सुवीरम्) उत्तम वीर युक्त (रयिम्) चक्रवर्त्ति राज्य से सिद्ध हुए धन को (आवहतम्) अच्छे प्रकार प्राप्त होके पहुंचाइये (च) और (नः) हम लोगों के (वाजसातौ) सङ्ग्राम में (वृधे) वृद्धि के अर्थ विजय को प्राप्त करानेवाले (भवतम्) हूजिये जैसे मैं (अवसे) रक्षादि के लिये तुम्हारा (जोहवीमि) वारंवार ग्रहण करता हूँ वैसे आप मुझको ग्रहण कीजिये ॥१२॥

भावार्थभाषाः - जल अग्नि से प्रयुक्त किये हुए रथ के विना कोई मनुष्य स्थल जल और अन्तरिक्षमार्गों में शीघ्र जानेको समर्थ नहीं हो सकता। इससे राज्यश्री, उत्तम सेना, और वीर पुरुषों को प्राप्त होके ऐसे विमानादि यानों से युद्ध में विजय को पा सकते हैं। इस कारण इस विद्या में मनुष्य सदा युक्त हों ॥१२॥ पूर्व सूक्त से इस विद्या के सिद्ध करनेवाले इन्द्र शब्द के अर्थ का प्रतिपादन किया तथा इस सूक्त से इस विद्या के साधक अश्वि अर्थात् द्यावा पृथिवी आदि अर्थ प्रतिपादन किये हैं इससे इस सूक्त के अर्थ की पूर्व सूक्त के अर्थ के साथ संगति जाननी चाहिये। यह पांचवां वर्ग और चौतीसवां सूक्त समाप्त हुआ ॥३४॥

अन्वय: पुनरेताभ्यां किं साधनीयमित्युपदिश्यते।

(आ) समन्तात् (नः) अस्माकम् (अश्विना) जलपवनौ। अत्र सर्वत्र सुपां सुलुग् इत्याकारादेशः। (त्रिवृता) यस्त्रिषु स्थलजलान्तरिक्षेषु पूर्णगत्या गमनाय वर्त्तते तेन (रथेन) विमानादियानस्वरूपेण रमणसाधनेन (अर्वांचम्) अर्वागुपरिष्टादधस्थं स्थानमभीष्टं वांऽचति येन तम् (रयिम्) चक्रवर्त्तिराज्यसिद्धं धनम् (वहतम्) प्राप्नुतः। अत्र लङर्थे लोट्। (सुवीरम्) शोभनां वीरा यस्य तम् (शृण्वन्ता) शृण्वन्तौ (वाम्) युवयोः (अवसे) रक्षणाय सुखावगमाय विद्यायां प्रवेशाय वा (जोहवीमि) पुनः पुनराददामि (वृधे) वर्द्धनाय। अत्र कृतो बहुलम् इति भावे क्विप्। (च) समुच्चये (नः) अस्मान् (भवतम्) भवतः। अत्र लडर्थे लोट्। (वाजसातौ) सङ्ग्रामे ॥१२॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे शिल्पविद्याविचक्षणौ शृण्वन्ता भावयितारावश्विनौ युवां द्यावापृथिव्यादिकौ द्वाविव त्रिवृता रथेननोस्मानर्वांचं सुवीरं रयिमावहतं प्राप्नुतम् नोऽस्माकं वाजसातौ वृधे वर्द्धनाय च विजयिनौ भवतं यथाहं वामवसे जोहवीमि पुनः पुनराददामि तथा मां गृह्णीतम् ॥१२॥

भावार्थभाषाः - नैतदश्विसंप्रयोजित रथेन विना कश्चित् स्थलजलान्त रिक्षमार्गान् सुखेन सद्यो गन्तुं शक्नोत्यतो राज्यश्रियमुत्तमां सेनां वीरपुरुषाँश्च संप्राप्येदृशेन यानेन युद्धे विजयं प्राप्तुं शक्नुवंति तस्मादेतस्मिन् मनुष्याः सदा युक्ता भवंत्विति ॥१२॥ पूर्वेण सूक्तेनैतद्विद्यासाधकेन्द्रोर्थः प्रतिपादितोऽनेन सूक्तेन ह्येतस्या विद्याया मुख्यौ साधकावश्विनौ द्यावापृथिव्यादिकौ च प्रतिपादितौ स्त इत्येतदर्थस्य पूर्वार्थेन सह सङ्गतिरस्तीति विज्ञेयम्। इति पञ्चमो वर्गश्चतुस्त्रिंशं सूक्तं च समाप्तम् ॥३४॥

भावार्थभाषाः - जल व अग्नी यांनी प्रयुक्त केलेल्या रथाशिवाय (वाहनाशिवाय) कोणताही माणूस स्थल, जल व अंतरिक्ष मार्गात शीघ्रतेने जाण्यास समर्थ होऊ शकत नाही. त्यामुळे राज्यश्री, उत्तम सेना व वीर पुरुष यांनी युक्त होऊन यानाद्वारे युद्धात विजय प्राप्त केला जाऊ शकतो. त्यासाठी या विद्येत माणसांनी सदैव युक्त असावे. ॥ १२ ॥