०३३

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - हिरण्यस्तूप आङ्गिरसः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

ए᳓ता᳓याम उ᳓प गव्य᳓न्त इ᳓न्द्रम्
अस्मा᳓कं सु᳓ प्र᳓मतिं वावृधाति
अनामृणः᳓ कुवि᳓द् आ᳓द् अस्य᳓ रायो᳓
ग᳓वां के᳓तम् प᳓रम् आव᳓र्जते नः

Strata
Normal on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

áyāma ← √i- 1 (root)
{number:PL, person:1, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

gavyántaḥ ← √gavy- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

índram ← índra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ita ← √i- 1 (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

úpa ← úpa (invariable)

asmā́kam ← ahám (pronoun)
{case:GEN, number:PL}

prámatim ← prámati- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

sú ← sú (invariable)

vāvr̥dhāti ← √vr̥dh- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRF, voice:ACT}

anāmr̥ṇáḥ ← anāmr̥ṇá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

asyá ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ā́t ← ā́t (invariable)

kuvít ← kuvít (invariable)

rāyáḥ ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{gender:M}

āvárjate ← √vr̥j- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:AOR, voice:MED}

gávām ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

kétam ← kéta- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

páram ← pára- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

आ । इ॒त॒ । अया॑म । उप॑ । ग॒व्यन्तः॑ । इन्द्र॑म् । अ॒स्माक॑म् । सु । प्रऽम॑तिम् । व॒वृ॒धा॒ति॒ ।
अ॒ना॒मृ॒णः । कु॒वित् । आत् । अ॒स्य । रा॒यः । गवा॑म् । केत॑म् । पर॑म् । आ॒ऽवर्ज॑ते । नः॒ ॥

• etāyāmopa ← eta ← e ← √i
• [verb], plural, Present imperative
• “come; travel.”

• etāyāmopa ← āyāma ← āyā ← √yā
• [verb], plural, Present imperative
• “enter (a state); come; transform; approach; arrive; reach; enter.”

• etāyāmopa ← upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• gavyanta ← gavyantaḥ ← gavyat
• [noun], nominative, plural, masculine

• indram ← indra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• asmākaṃ ← asmākam ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• pramatiṃ ← pramatim ← pramati
• [noun], accusative, singular, feminine
• “care; solicitude; caution; providence.”

• vāvṛdhāti ← vṛdh
• [verb], singular, Perfect conjunctive (subj.)
• “increase; grow; vṛdh; increase; succeed; strengthen; grow up; spread.”

• anāmṛṇaḥ ← anāmṛṇa
• [noun], nominative, singular, masculine

• kuvid
• [adverb]
• “surely; indeed.”

• ād ← āt
• [adverb]
• “then.”

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• rāyo ← rāyaḥ ← rai
• [noun], genitive, singular, masculine
• “wealth; possession; rai [word]; gold.”

• gavāṃ ← gavām ← go
• [noun], genitive, plural
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• ketam ← keta
• [noun], accusative, singular, masculine
• “wish; will; purpose; expectation; house.”

• param ← para
• [noun], accusative, singular, masculine
• “best; other; following; devoted(p); extreme; highest; otherwordly; better; hostile; maximal; distant; another(a); para [word]; upper; concluding; foreign; earlier; worse; longer; finest; excessive.”

• āvarjate ← āvṛj ← √vṛj
• [verb], singular, Aorist conj./subj.
• “appropriate; accord.”

• naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

देवाः परस्परमेवं कथयन्ति । हे देवाः गव्यन्तः पणिनामकेनासुरेणापहृता अस्मदीया गाः प्राप्तुमिच्छन्तो यूयं एत आगच्छत । युष्माभिः सहिता वयम् इन्द्रं गवानयनक्षमम् उप अयाम प्राप्तवाम । स चेन्द्रः अनामृणः हिंसकरहितः सन् अस्माकं देवानां प्रमतिं गोलाभेन हर्षयित्वा प्रकृष्टां बुद्धिं सु ववृधाति सुष्ठु वर्धयति । आत् अनन्तरं स इन्द्रः अस्य रायः धनस्य गवां गोरूपस्य संबन्धि परं केतं उत्कृष्टं ज्ञानं नः अस्माकं कुवित् आवर्जते अधिक प्रापयति ॥ इत । ‘ इण् गतौ ‘। अदादित्वात् शपो लुक् । अयाम । एतेर्लोडुत्तमबहुवचने ‘ आडुत्तमस्य पिच्च इति आडागमः । पिद्वद्भावात् सार्वधातुकलक्षणे गुणे अयादेशः । न च “ इणो यण् ’ (पा. सू. ६. ४. ८१) इति यणादेशः । ‘ मध्येऽपवादाः पूर्वान् विधीन् बाधन्ते’ (परिभा. ६०) इति वचनात् तस्य इयङादेशापवादत्वात् । अतः परत्वात् गुणेन यणादेशो बाध्यते । पिद्वद्भावात् प्रत्ययस्यानुदात्तत्वे धातुस्वरेणाद्युदात्तत्वम् । गव्यन्तः । गा आत्मनः इच्छन्तः । ‘ सुप आत्मनः क्यच् ’ इति गोशब्दात् कर्मणः क्यच् । वान्तो यि प्रत्यये ’ ( पा. सू. ६. १. ७९ ) इति अवादेशः । प्रत्ययान्तात् धातोर्लटः शतृ । तस्य अदुपदेशात् लसार्वधातुकानुदात्तत्वे धातुस्वरः । प्रमतिम् । मन्यतेः क्तिनि ‘अनुदात्तोपदेश’ इत्यादिना अनुनासिकलोपः । ‘ तादौ च° ’ ( पा. सू. ६. २. ५० ) इति गतेः प्रकृतिस्वरत्वम् । ववृधाति । वृधु वृद्धौ’। लेटि आडागमः। ‘ बहुलं छन्दसि ’ इति शपः श्लुः । संहितायामभ्यासस्य दीर्घश्छान्दसः । अनामृणः । ‘ मृण हिंसायाम् । मृणन्ति हिंसन्तीति मृणाः । इगुपधलक्षणः कः । न सन्ति अमृणाः अस्य इति बहुव्रीहौ ‘नञ्सुभ्याम्’ इत्युत्तरपदान्तोदात्तत्वम् । अस्य रायः । ‘ ऊडिदम्’ इत्युभयत्र विभक्तेरुदात्तत्वम् । गवाम् । ‘सावेकाचः’ इति प्राप्तस्य विभक्त्युदात्तस्य न गोश्वन्साववर्ण ’ इति प्रतिषेधः । केतम् । कित ज्ञाने’। घञन्त आद्युदात्तः । आवर्जते । ‘ वृजी वर्जने ‘। अदादित्वात् शपो लुकि प्राप्ते ’ बहुलं छन्दसि ’ इति तदभावः । शपः पित्त्वादनुदात्तत्वम् । तिङश्च लसार्वधातुकत्वेन धातुस्वरः । ‘ तिङि चोदात्तवति’ (पा. सू. ८. १. ७१ ) इति गतेरनुदात्तत्वम् । कुविद्योगात् ‘निपातैर्यद्यदिहन्त’ (पा. सू. ८. १. ३०) इत्यादिना निघातप्रतिषेधः ॥

English translation:

“Come, let us get to Indra, (to recover our stolen cattle), for he, devoid of malice, exhilarates our minds; thereupon he will bestow upon us perfect knowledge of this wealth, (which consists) of kine.”

Come on! Let us go up close to Indra, seeking cattle. Will he increase his solicitude for us?
With no one to hinder him, will he perhaps then turn his distant
intention toward us for this wealth, for cattle?

There is no overt interrogative marker in b, but the kuvíd of c may suggest a similar question in b.

The transitive thematic subjunctive vāvṛdhāti is assigned to the “Aorist des Caus.” by Grassmann, but the properly formed redupl. caus. aorist ávīvṛdha- occupies that slot. Other than our form, all forms belonging to the vāvṛdha- stem are medial, and it seems best to follow Kümmel (471) in seeing this thematic stem as built to the perfect in order to allow the root-final consonant to be maintained in forms like 2nd sg. impv.

vāvṛdhásva (since athem. *vāvṛtsvá could be taken to the root √vṛt ‘turn’); see now further my 2017 art. on perf. impv (García Ramón Fs.). These medial intrans./reflex.

forms in turn generated the oppositional trans. act. vāvṛdhāti.

I take kétam páram in d as referring to Indra’s “distant intention” (which we hope to move closer to us; see úpa in 1a, 2a), rather than our “highest wish,” as is standard. The middle voice of āvárjate may support this. However the other interpretation is certainly possible.

Come, fain for booty let us seek to Indra: yet more shall he increase his care that guides us.
Will not the Indestructible endow us with perfect knowledge of this wealth, of cattle?

Kommt, wir wollen Indra angehen, die wir auf die Kühe aus sind. Er möge fest seine Fürsorge für uns mehren. Vielleicht daß er, der kein Hindernis kennt, dann unserem höchsten Wunsch nach diesem Reichtum, nach Kühen geneigt sein wird.

Auf, lasst uns Indra Heerden heischend angehn, dass er für uns recht seine Sorge steigre; Wird dann der unbesiegte unsrer höchsten Begier nach Schatz und Rindern nicht sich fügen?

Придите! Мы пойдем к Индре, желая коров:
Да усилит он как следует заботу о нас!
Он, несокрушимый, уж не пренебрежет ли
Крайним стремлением нашим к этому богатству, к коровам?

• इन्द्र:
• हिरण्यस्तूप आङ्गिरसः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब तेतीसवें सूक्त का प्रारम्भ है। उसके पहिले मन्त्र में इन्द्र शब्द से ईश्वर और सभापति का प्रकाश किया है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! (गव्यन्तः) अपने आत्मा गौ आदि पशु और शुद्ध इन्द्रियों की इच्छा करनेवाले हम लोग जो (अस्माकम्) हम लोगों और (अस्य) इस जगंत् के (कुवित्) अनेक प्रकार के (रायः) उत्तम धनों को (वावृधाति) बढ़ाता और जो (आत्) इसके अनन्तर (नः) हम लोगों के लिये (अनामृणः) हिंसा वैर पक्षपात रहित होकर (गवाम) मन आदि इन्द्रिय पृथिवी आदि लोक तथा गौ आदि पशुओं के (परम) उत्तम (केतम्) ज्ञान को बढ़ाता और अज्ञान का (आवर्जते) नाश करता है उस (सुप्रमतिम्) उत्तम ज्ञान युक्त (इन्द्रम्) परमेश्वर और न्यायकर्ता को (उपायाम्) प्राप्त होते हैं वैसे तुम लोग भी (गत) प्राप्त होओ ॥१॥

भावार्थभाषाः - यहां श्लेषालंकार है। मनुष्यों को योग्य है कि जो पुरुष संसार में अविद्या का नाश तथा विद्या के दान से उत्तम-२ धनों को बढ़ाता है परमेश्वर की आज्ञा का पालन और उपासना करके उसीके शरीर तथा आत्मा का बल नित्य बढ़ावे और इसकी सहायता के विना कोई भी मनुष्य धर्म, अर्थ, काम, और मोक्ष रूपी फल प्राप्त होने को समर्थ नहीं हो सकता ॥१॥

अन्वय: तत्रादाविन्द्रशब्देनेश्वरसभापती उपदिश्यते।

(आ) समन्तात् (इत) प्राप्नुत (अयाम) प्राप्नुयाम। अयं लोडुत्तमबहुवचने प्रयोगः। (उप) सामीप्ये (गव्यन्तः) आत्मनो गा इन्द्रियाणीच्छन्तः। अत्र गोशब्दात् सुपआत्मनःक्यच्। अ० ३।१।८। इति क्यच्। गौरिति पदनामसु। पठितम्। निघं० ४।१। (इन्द्रम्) परमेश्वरम् (अस्माकम्) मनुष्यादीनाम् (सु) पूजायाम् (प्रमतिम्) प्रकृष्टा मतिर्विज्ञानं यस्य तम् (वावृधाति) वर्द्धयेत्। अत्र वृधुधातोर्लेट् बहुलं छन्दसि शपः श्लुः व्यत्ययेन परस्मैपदम् तुजादीनां दीर्घ इत्यभ्यासदीर्घत्वमन्तर्गतो ण्यर्थश्च। (अनामृणः) अविद्यमाना समंतान् भृणा हिंसका यस्य सः (कुवित्) बहुविधानि। कुविदिति बहुनामसु पठितम्। निघं० ३।१। (आत्) अनंतरार्थे (अस्य) जगतः (रायः) प्रशस्तानि। धनानि (गवाम्) मन आदीनामिन्द्रियाणां पृथिव्यादीनां पशूनां वा (केतम्) प्रज्ञानम् केत इति प्रज्ञानामसु पठितम्। निघं० ३।९। (परम्) प्रकृष्टम् (आवर्जते) समन्ताद्वर्जयति त्याजयति। अत्राङ्पूर्वाद्वृजीधातोर्लट् बहुलं छन्दसि इति शपो लुङ्न। अन्तर्गतो ण्यर्थश्च। (नः) अस्मभ्यम् ॥१॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्या यथा गव्यन्तो वयं योऽस्माकमस्य जगतश्च कुविद्रायो वावृधाति यश्च आदनन्तरं नोऽस्मभ्यमनामृणो गवां परं केतं वावृधात्यज्ञानं चावर्जते सुप्रमतिमिन्द्रं परेशं न्यायाधीशं वा शरणमुपायाम तथैव यूयमप्येत ॥१॥

भावार्थभाषाः - अत्र श्लेषालङ्कारः। मनुष्यैरविद्यानाशविद्यावृद्धिभ्यां यः परमं धनं वर्द्धयति तस्यैवेश्वरस्याज्ञापालनोपासनाभ्यां शरीरात्मबलं नित्यं वर्द्धनीयम्। नह्येतस्य सहायेन विना कश्चिद्धर्मार्थकाममोक्षाख्यं फलं प्राप्तुं शक्नोतीति ॥१॥

या सूक्तात सूर्य मेघाच्या युद्धार्थाचे वर्णन व उपमान, उपमेय अलंकार व माणसांना युद्धविद्येचा उपदेश केल्यामुळे मागच्या सूक्तार्थाबरोबर या सूक्तार्थाची संगती जाणली पाहिजे. ॥

भावार्थभाषाः - येथे श्लेषालंकार आहे. माणसांनी हे जाणावे, की जो पुरुष या जगात अविद्येचा नाश व विद्यादान करून उत्तम धन वाढवितो त्याने परमेश्वराची आज्ञा पाळून, उपासना करून शरीर व आत्म्याचे बळ वाढवावे. कारण परमेश्वराच्या साह्याखेरीज कोणीही माणूस धर्म, अर्थ, काम, मोक्षरूपी फळ प्राप्त करण्यास समर्थ होऊ शकत नाही. ॥ १ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - हिरण्यस्तूप आङ्गिरसः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

उ᳓पे᳓द् अहं᳓ धनदा᳓म् अ᳓प्रतीतं
जु᳓ष्टां न᳓ श्येनो᳓ वसति᳓म् पतामि
इ᳓न्द्रं नमस्य᳓न्न् उपमे᳓भिर् अर्कइ᳓र्
य᳓ स्तोतृ᳓भ्यो ह᳓वियो अ᳓स्ति या᳓मन्

Strata
Normal on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ahám ← ahám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

ápratītam ← ápratīta- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

dhanadā́m ← dhanadā́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ít ← ít (invariable)

úpa ← úpa (invariable)

júṣṭām ← júṣṭa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

ná ← ná (invariable)

patāmi ← √pat- 1 (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

śyenáḥ ← śyená- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vasatím ← vasatí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

arkaíḥ ← arká- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

índram ← índra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

namasyán ← √namasy- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

upamébhiḥ ← upamá- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

ásti ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

hávyaḥ ← hávya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

stotŕ̥bhyaḥ ← stotár- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:PL}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yā́man ← yā́man- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

उप॑ । इत् । अ॒हम् । ध॒न॒ऽदाम् । अप्र॑तिऽइतम् । जुष्टा॑म् । न । श्ये॒नः । व॒स॒तिम् । प॒ता॒मि॒ ।
इन्द्र॑म् । न॒म॒स्यन् । उ॒प॒ऽमेभिः॑ । अ॒र्कैः । यः । स्तो॒तृऽभ्यः॑ । हव्यः॑ । अस्ति॑ । याम॑न् ॥

• uped ← upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• uped ← id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• ahaṃ ← aham ← mad
• [noun], nominative, singular
• “I; mine.”

• dhanadām ← dhana
• [noun], neuter
• “wealth; property; money; treasure; prize; dhana [word]; valuable; dhan; capital; fight.”

• dhanadām ← dām ← dā
• [noun], accusative, singular, masculine
• “giving.”

• apratītaṃ ← apratītam ← apratīta
• [noun], accusative, singular, masculine
• “irresistible.”

• juṣṭāṃ ← juṣṭām ← juṣ
• [verb noun], accusative, singular
• “enjoy; endow; possess; frequent; accompany; induce; consume; approve; affect; attend; befit; blend; contract.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• śyeno ← śyenaḥ ← śyena
• [noun], nominative, singular, masculine
• “hawk; bird of prey; falcon; Śyena; eagle; śyena [word]; Śyena.”

• vasatim ← vasati
• [noun], accusative, singular, feminine
• “residency; dwelling; nest; stay; vasati [word]; vas; mansion; sojourn.”

• patāmi ← pat
• [verb], singular, Present indikative
• “fall down; drop; fly; issue; fall; fall; decay; hang down; banish; throw; lodge; disappear.”

• indraṃ ← indram ← indra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• namasyann ← namasyan ← namasy
• [verb noun], nominative, singular
• “worship; respect.”

• upamebhir ← upamebhiḥ ← upama
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “best; topmost.”

• arkair ← arkaiḥ ← arka
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “Calotropis gigantea Beng.; sun; copper; Surya; hymn; twelve; fire; beam.”

• ya ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• stotṛbhyo ← stotṛbhyaḥ ← stotṛ
• [noun], dative, plural, masculine
• “laudatory; worshiping.”

• havyo ← havyaḥ ← hvā
• [verb noun], nominative, singular
• “raise; call on; call; summon.”

• asti ← as
• [verb], singular, Present indikative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• yāman
• [noun], locative, singular, neuter
• “expedition; path; expedition; arrival.”

यः इन्द्रः स्तोतृभ्यः स्तोतॄणामनुष्ठातॄणामनुग्रहार्थं यामन् तदीयशत्रुभिः सह प्रवृत्ते युद्धे हव्यः अस्ति तैराह्वातव्यो भवति तम् इन्द्रम् अहम् अनुष्ठाता उपेत् पतामि उपाप्नोम्येव । किं कुर्वन् । उपमेभिः उपमानस्थानीयैरुत्तमैः अर्कैः स्तोत्रैः सह नमस्यन् पूजयन् । कीदृशमिन्द्रम् । धनदां धनप्रदम् अप्रतीतम् अप्रतिगतं बलिभिरतिरस्कृतमित्यर्थः । इन्द्रप्राप्तौ दृष्टान्तः । जुष्टां पूर्वैः सेवितां वसतिं स्वकीयनीडरूपां निवासभूमिं श्येनः न । यथा श्येननामको वेगवान् पक्षी स्वकीयस्थानं प्रति आदरेण धावति तद्वत् अहम् इन्द्रं त्वरया प्राप्नोमि ॥ धनदाम् । धनं ददातीति धनदाः । ‘ आतो मनिन् ‘इस्यादिना विच् । अप्रतीतम् शत्रुभिर्न प्रतिगतम् । अव्ययपूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । जुष्टाम् । जुषी प्रीतिसेवनयोः । श्वीदितो निष्ठायाम् ’ ( पा. सू. ७. २. १४) इति इट्प्रतिषेधः । ‘ नित्यं मन्त्रे’ (पा. सू. ६. १. २१० ) इत्याद्युदात्तत्वम् । पतामि । लेटि आडागमः । नमस्यन्। नमस्शब्दात् पूजार्थे ’ नमोवरिवः’ (पा. सू. ३. १. १९) इति क्यच् । प्रत्ययस्वरः । अदुपदेशात् लसार्वधातुकानुदात्तस्य एकादेशस्वरेणोदात्तत्वम् । उपमीयन्ते एभिरित्युपमाः । ‘माङ् माने । ‘ घञर्थे कविधानम्’ (पा. सू. ३. ३. ५८. ४ ) इति कः । ‘ बहुलं छन्दसि’ इति भिस ऐसादेशाभावः । कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् । हव्यः । ह्वेञो ‘बहुलं छन्दसि’ इति संप्रसारणम् । ‘ अचो यत् ’ इति यत् । गुणः ।’ धातोस्तन्निमित्तस्यैव ’ (पा. सू. १. १. ८०) इति अवादेशः । ‘ यतोऽनावः’ इत्याद्युदात्तत्वम् । यामन् । ’ या प्रापणे ’ । मनिनो नित्त्वादाद्युदात्तत्वम् । ‘सुपां सुलुक्’ इति सप्तम्या लुक् ॥

English translation:

“I fly, like a hawk to its cherished nest, to that Indra who is to be invoked by his worshipper in battle, glorifying with excellent hymns, him who is invincible and the giver of wealth.”

I fly close to the unopposable giver of wealth, like a falcon to its delightful dwelling,
doing homage to Indra with my best chants, the one who is to be
invoked by praisers on his journey.

Given the importance of the close/distant theme in these verses and the repeated úpa’s of 1a and 2a, upamébhiḥ in c should probably be rendered not only as “best” but also “nearest/most intimate.”

I fly to him invisible Wealth-giver as flies the falcon to his cherished eyrie,
With fairest hymns of praise adoring Indra, whom those who laud him must invoke in battle.

Ich fliege hin zu dem Schatzspender, dem unwiderstehlichen, wie ein Adler zum gewohnten Horst, dem Indra mit höchsten Preisliedern huldigend, der für die Sänger auf seiner Fahrt anzurufen ist.

Zum unbezwungnen Reichthumspender flieg’ ich, sowie der Adler zum willkommnen Neste, Verehrend Indra mit den höchsten Liedern, der von den Sängern anzuflehn beim Fest ist.

И вот я к этому дарителю богатств, неотразимому (богу),
Лечу, словно сокол – к излюбленному жилью,
Прославляя Индру самыми высокими песнями,
(Того,) кого должны призывать певцы, когда он в пути.

• इन्द्र:
• हिरण्यस्तूप आङ्गिरसः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर वह कैसा है, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है।

पदार्थान्वयभाषाः - (यः) जो (हव्यः) ग्रहण करने योग्य ईश्वर (स्तोतृभ्यः) अपनी स्तुति करनेवालों के लिये धन देनेवाला (अस्ति) है उस (अप्रतीतम्) चक्षु आदि इन्द्रियों से अगोचर (धनदाम्) धन देनेवाले (इन्द्रम्) परमेश्वर को (नमस्यन्) नमस्कार करता हुआ (अहम्) मैं (न) जैसे (जुष्टाम्) पूर्व काल में सेवन किये हुए (वसतिम्) *घुसला को (श्येनः) वाज पक्षी प्राप्त होता है वैसे (यामन्) गमनशील अर्थात् चलायमान इस संसार में (उपमेभिः) उपमा देने के योग्य (अर्कैः) अनेक सूर्यों से (इत्) ही (उपपतामि) प्राप्त होता हूँ ॥२॥ *घौंसले। सं०

भावार्थभाषाः - इस मंत्र में उपमालङ्कार है। जैसे श्येन अर्थात् वेगवान् पक्षी अपने पहिले सेवन किये हुए सुख देनेवाले स्थान को स्थानान्तर से चलकर प्राप्त होता है वैसे ही परमेश्वर को नमस्कार करते हुए मनुष्य उसीके बनाये इस संसार में सूर्य आदि लोकों के दृष्टान्तों से ईश्वर का निश्चय करके उसीकी प्राप्ति करें क्योंकि जितने इस संसार में रचे हुए पदार्थ हैं वे सब रचनेवाले का निश्चय कराते हैं और रचनेवाले के विना किसी जड़ पदार्थ की रचना कभी नहीं हो सकती जैसे इस व्यवहार में रचनेवाले के विना कुछ भी पदार्थ नहीं बन सकता वैसे ही ईश्वर की सृष्टि में भी जानना चाहिये, बड़ा आश्चर्य है कि ऐसे निश्चय हो जाने पर भी जो ईश्वर का अनादर करके नास्तिक हो जाते हैं उनको यह बड़ा अज्ञान क्योंकर प्राप्त होता है ॥२॥

अन्वय: पुनः स कीदृश इत्युपदिश्यते।

(उप) सामीप्ये (इत्) एव (अहम्) मनुष्यः (धनदाम्) यो धनं ददाति तम् (अप्रतीतम्) यश्चक्षुरादीन्द्रियैर्न प्रतीयते तमगोचरम्। (जुष्टाम्) पूर्वकालसेविताम् (न) इव (श्येनः) वेगवान् पक्षी (वसतिम्) निवासस्थानम् (पतामि) प्राप्नोमि (इन्द्रम्) अखंडैश्वर्यप्रदं जगदीश्वरम् (नमस्यन्) नमस्कुर्वन् अत्र नमोवरिवश्चित्रङः क्यच्। अ० ३।१।१९। इति क्यच्। (उपमेभिः) उपमीयन्ते यैस्तै। अत्र माङ् धातोः घञर्थे क विधानम्। इति वार्त्तिकेन करणे कः प्रत्ययः। बहुलं छन्दसि इति भिस ऐस् न। (अर्कैः) अनेकैः सूर्यलोकैः (यः) पूर्वोक्तः सूर्यलोकोत्पादकः (स्तोतृभ्यः) य ईश्वरं स्तुवन्ति तेभ्यः (हव्यः) होतुमादातुमर्हः (अस्ति) वर्त्तते (यामन्) याति गच्छति प्राप्नोति स यामा तस्मिन्नस्मिन् संसारे। अत्र सुपां सुलुग् इति विभक्तेर्लुक् ॥२॥

पदार्थान्वयभाषाः - यो हव्यः स्तोतृभ्यो धनप्रदोस्ति तमप्रतीतं धनदामिन्द्रं नमस्यन्नहं जुष्टां वसतिं श्येनो नेव यामन् गमनशीलेऽस्मिन् संसार उपमेभिरर्कैरिदेवोपपताम्यभ्युपगच्छामि ॥२॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। यथा श्येनाख्यः पक्षी प्रावसेवितं सुखप्रदं निवासस्थानं स्थानान्तराद्वेगेन गत्वा प्राप्नोति तथैव परमेश्वरं नमस्यन्तो मनुष्या अस्मिन् संसारे तद्रचितैः सूर्यादिलोकदृष्टान्तैरीश्वरं निश्चित्य तमेवोपासताम् यावन्तोऽस्मिञ् जगति रचिताः पदार्था वर्त्तेते तावंतः सर्वे निर्मातारमीश्वरं निश्चापयंति। नहि निर्मात्रा विना किंचिन्निर्मितं संभवति। तथाऽस्मिन् मनुष्यै रचनीये व्यवहारे रचकेन विना किंचिदपि स्वतो न जायते तथैवेश्वरसृष्टौ वेदितव्यम्। अहो एवं सति य ईश्वरमनाहत्य नास्तिका भवंति तेषामिदं महदज्ञानं कुतः सभागतमिति। अत्राध्यापकविलसनेन श्येनस्य प्रसिद्धस्य पक्षिणो नामा विदित्वा गोदृष्टान्तो गृहीतोऽस्य मंत्रस्यान्यथार्थो वर्णितस्तस्मादिदमस्य व्याख्यानमनादरणीयमस्तीति ॥२॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जसा श्येन पक्षी अर्थात वेगवान पक्षी एका स्थानाहून दुसऱ्या स्थानी जाऊन पूर्वी भोगलेले सुख प्राप्त करतो, तसेच परमेश्वराला नमस्कार करीत माणसाने त्यानेच निर्माण केलेल्या सूर्य इत्यादी दृष्टान्तांवरून ईश्वराचा निश्चय करून त्याचीच प्राप्ती करावी. कारण या जगात निर्माण झालेले पदार्थ निर्मात्याचा निश्चय करवितात. निर्मात्याशिवाय कोणत्याही जड पदार्थाची निर्मिती होऊ शकत नाही. जसा व्यवहारात निर्मात्याशिवाय कोणताही पदार्थ बनू शकत नाही तसेच ईश्वराच्या सृष्टीतही जाणून घ्यावे. अत्यंत आश्चर्याची गोष्ट ही आहे की, ईश्वराचा असा निश्चय झाल्यावरही जे ईश्वराचा अनादर करतात व नास्तिक होतात त्यांच्यात एवढे मोठे अज्ञान का उत्पन्न होते? ॥ २ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - हिरण्यस्तूप आङ्गिरसः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

नि᳓ स᳓र्वसेन इषुधीँ᳓र् असक्त
स᳓म् अर्यो᳓ गा᳓ अजति य᳓स्य व᳓ष्टि
चोष्कूय᳓माण इन्द्र भू᳓रि वाम᳓म्
मा᳓ पणि᳓र् भूर् अस्म᳓द् अ᳓धि प्रवृद्ध

Strata
Normal on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
asakta ← √sañj- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:MED}

iṣudhī́n ← iṣudhí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

ní ← ní (invariable)

sárvasenaḥ ← sárvasena- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ajati ← √aj- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

aryáḥ ← arí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

gā́ḥ ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

sám ← sám (invariable)

váṣṭi ← √vaś- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

yásya ← yá- (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

bhū́ri ← bhū́ri- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

coṣkūyámāṇaḥ ← √sku- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

vāmám ← vāmá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

ádhi ← ádhi (invariable)

asmát ← ahám (pronoun)
{case:ABL, number:PL}

bhūḥ ← √bhū- (root)
{number:SG, person:2, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

mā́ ← mā́ (invariable)

paṇíḥ ← paṇí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

pravr̥ddha ← √vr̥dh- (root)
{case:VOC, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

नि । सर्व॑ऽसेनः । इ॒षु॒ऽधीन् । अ॒स॒क्त॒ । सम् । अ॒र्यः । गाः । अ॒ज॒ति॒ । यस्य॑ । वष्टि॑ ।
चो॒ष्कू॒यमा॑णः । इ॒न्द्र॒ । भूरि॑ । वा॒मम् । मा । प॒णिः । भूः॒ । अ॒स्मत् । अधि॑ । प्र॒ऽवृ॒द्ध॒ ॥

• ni
• [adverb]
• “back; down.”

• sarvasena ← sarva
• [noun]
• “all(a); whole; complete; sarva [word]; every(a); each(a); all; entire; sāṃnipātika; manifold; complete; all the(a); different; overall.”

• sarvasena ← senaḥ ← senā
• [noun], nominative, singular, masculine
• “army; senā [word]; armament.”

• iṣudhīṃr ← iṣudhi
• [noun], accusative, plural, masculine
• “quiver.”

• asakta ← sañj
• [verb], singular, Athematic s aor. (Ind.)
• “adhere; cling; cling; break.”

• sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• aryo ← aryaḥ ← ari
• [noun], genitive, singular, masculine

• gā ← gāḥ ← go
• [noun], accusative, plural, feminine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• ajati ← aj
• [verb], singular, Present indikative
• “drive; expel.”

• yasya ← yad
• [noun], genitive, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• vaṣṭi ← vaś
• [verb], singular, Present indikative
• “desire; agree; call; care; like; love.”

• coṣkūyamāṇa ← coṣkūyamāṇaḥ ← coṣkūy ← √sku
• [verb noun], nominative, singular

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• bhūri
• [noun], accusative, singular, neuter
• “much; many; much(a); abundant; rich; mighty; distinguished.”

• vāmam ← vāma
• [noun], accusative, singular, neuter
• “agreeable; vāma [word]; beautiful.”

• mā
• [adverb]
• “not.”

• paṇir ← paṇiḥ ← paṇi
• [noun], nominative, singular, masculine
• “niggard; paṇ.”

• bhūr ← bhūḥ ← bhū
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• asmad ← asmat ← mad
• [noun], ablative, plural
• “I; mine.”

• adhi
• [adverb]
• “on; from; accordingly.”

• pravṛddha ← pravṛdh ← √vṛdh
• [verb noun], vocative, singular
• “increase; develop; advance.”

सर्वसेनः कृत्स्नसेनायुक्तः इषुधीन् बाणानामाधारभूतान् निषङ्गान् नि असक्त नितरां पृष्ठभागे संयोजितवान् । अर्यः स्वामिरूप इन्द्रः यस्य देवस्य वष्टि असुरेणापहृता गाः प्रदातुं कामयते तस्य देवस्य गृहे ताः गाः सम् अजति सम्यक् प्रापयति । हे प्रवृद्ध प्रकृष्टवृद्धियुक्त इन्द्र “भूरि वामं प्रभूतं गोरूपं धनं चोष्कूयमाणः अस्मभ्यं प्रयच्छन् अस्मदधि अस्मासु पणिः मा भूः व्यवहारी मा भूयाः । गवां मूल्यं मा याचस्वेत्यर्थः ॥ सर्वसेनः । इनेन सह वर्तते इति सेना । ‘वोपसर्जनस्य’ (पा. सू. ६. ३. ८२ ) इति संभावः । सर्वा सरणशीला सेना यस्येति बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् ।’ प्रत्ययलक्षणेनाप्ययं स्वर इष्यते’ ( का. ६. १. १९१ ) इति वचनात् प्रत्ययलक्षणेन ‘ सर्वस्य सुपि ’ ( पा. सू. ६. १. १९१ ) इति सर्वशब्द आद्युदात्तः । इषुधीन् । इषव एषु धीयन्ते इति इषुधयः । ‘ कर्मण्यधिकरणे च ’ (पा. सू. ३. ३. ९३) इति किप्रत्ययः । संहितायां दीर्घादटि’ इत्यादिना नकारस्य रुत्वम् । ’ अत्रानुनासिकः पूर्वंस्य तु वा ’ (पा. सू. ८. ३. २) इति पूर्वस्वरोऽनुनासिकः । असक्त। ‘ षच समवाये । बहुलं छन्दसि ’ इति शपो लुक् । अर्यः । ‘ अर्यः स्वामिवैश्ययोः (पा. सू. ३. १. १०३) इति यत्प्रत्ययान्तो निपातितः । ‘ अर्यस्य स्वाम्याख्या चेत् ’ (फि. सू. १७) इत्यन्तोदात्तत्वम् । अजति । ‘अज गतिक्षेपणयोः’ । वष्टि । ‘वश कान्तौ’ । अदादित्वात् शपो लुक् । व्रश्चादिषत्वे ष्टुत्वम् । चोष्कूयमाणः । ‘स्कुञ् आप्रवणे’। धातोरेकाचः’ इति यङ् । अकृत्सार्वधातुकयोर्दीर्घः। द्विर्वचने ‘शर्पूर्वाः खयः’ (पा. सू. ७. ४. ६१) इति ककारः शिष्यते सकारो लुप्यते । कुहोश्चुः ’ (पा. सू. ७. ४. ६२ ) इति चुत्वे ‘गुणो यङ्लुकोः’ (पा. सू. ७. ४.८२) इति गुणः । सुषामादित्वात् षत्वम् । यङन्तात् लटः शानच् । अदुपदेशात् लसार्वधातुकानुदात्तत्वे धातुस्वरः । भूः । ‘गातिस्था’ इति सिचो लुक् ॥

English translation:

“The commander fo the whole host has bound his quiver (on his back); the lord drives the cattle (to the dwelling) of whom he plural ases. Mighty Indra, bestowing upon us abundant wealth, take not advantage of us like a dealer.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Ārya = svāmin, master, owner, lord; hence, Indra; Like a dealer: lit. do not be to us a paṇi, a trafficker; Indra is asked not to make a hard bargain on price, not to demand too much from his worshippers

Fully armed, he has laden himself down with quivers; he herds together the cows of the stranger, of whomever he wishes to.
Keep poking out valuable things in abundance, Indra—don’t be a
niggard, (at a distance) from us, you strengthened one.

Although the gen. in the rel. cl. yásya váṣṭi appears to be parallel to aryáḥ, as I’ve tr. it, it may be better as a datival gen. “for whomever he wishes,” that is, Indra redistributes cows belonging to enemies to his friends.

I’ve tr. the part. coṣkūyámāṇaḥ as an impv. to avoid the awkwardness of “continuing to poke…” In my opinion asmád ádhi continues the “distance” theme, and is equivalent to the common āré asmát.

Mid all his host, he bindeth on the quiver: he driveth cattle from what foe he pleaseth:
Gathering up great store of riches, Indra. be thou no trafficker with us, most mighty.

In voller Wehr hat er die Köcher umgehängt. Die Rinder des Protzen treibt er zu, wem er will. Viel Gut aufstöbernd, sei kein Pani gegen uns, du starker Indra!

Den Köcher hing sich an der Herr der Scharen, treibt, wie er will, die Rinder fort des Feindes; Der viele Güter du bewahrst, o Indra, sei gegen uns nicht kärglich, o gewalt’ger.

При полном вооружении, он увешал себя колчанами.
Он угоняет коров чужого – у кого хочет.
Сгребая себе много добра, о Индра,
Не будь скупым к нам, о возросший!

• इन्द्र:
• हिरण्यस्तूप आङ्गिरसः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब अगले मन्त्र में इन्द्र शब्द से शूरवीर के गुण प्रकाशित किये हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अधिप्रवृद्ध) महोत्तमगुणयुक्त (इन्द्र) शत्रुओं को विदीर्ण करनेवाले ! (सर्वसेनः) जिसके सब सेना (पणिः) सत्य व्यवहारी (चोष्कूयमाणः) सब शत्रुओं को भगानेवाले आप (भूरि) बहुत (इषुधीन्) जिसमें बाण रक्खे जाते हैं उसको धर के जैसे (अर्य्यः) वैश्य (गाः) पशुओं को (समजति) चलाता और खवाता है वैसे (न्यसक्त) शत्रुओं को दृढ़बन्धनों से बांध और (अस्मत्) हमसे (वामम्) अरुचिकार कर्म के कर्त्ता (मा भूः) मत हो जिससे (यस्य) आपका प्रताप (वष्टि) प्रकाशित हो और आप विजयी हों ॥३॥

भावार्थभाषाः - इस मंत्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। राजा को चाहिये कि जैसे वैश्य गौओं का पालन तथा चराकर दुग्धादिकों से व्यवहार सिद्ध करता है और जैसे ईश्वर से उत्पन्न हुए सब लोकों में बड़े सूर्यलोक की किरणें बाण के समान छेदन करनेवाली सब पदार्थों को प्रवेश करके वायु से ऊपर नीचे चला कर रस सहित सब पदार्थों करके सब सुख सिद्ध करते हैं इसके समान प्रजा का पालन करे ॥३॥

अन्वय: अथेन्द्रशब्देन शूरवीरगुणा उपदिश्यते।

(नि) नितराम् (सर्वसेनः) सर्वाः सेना यस्य सः (इषुधीन्) इषवो वाणा धीयन्ते येषु तान् (असक्त) सज्ज। अत्र सज्जधातोः बहुलं छन्दसि इति शपो लुक्। लोडर्थे लङ् व्यत्ययेनात्मनेपदं च। (सम्) संयोगे (अर्यः) वणिग्जनः। अर्य्यः स्वामिवैश्ययोः। अ० ३।१।१०३। इत्ययं शब्दो निपातितः। (गाः) पशून् (अजति) प्राप्य रक्षति (यस्य) पुरुषस्य (वष्टि) प्रकाशते (चोष्कूयमाणः) सर्वानाप्रावयन्। स्कुञ् आप्रवण इत्यस्य यङन्तं रूपम् (इन्द्र) शत्रूणां दारयितः (भूरि) बहु। भूरीति बहुनामसु पठितम्। निघं० ३।१। (वामम्) वमत्युद्गिरति येन तम्। टुवमु उद्गिरणे ऽस्माद्धातोः हलश्च इति घञ्। उपधावृद्धिनिषेधे प्राप्ते*। अनाचमिकमिवमीनामिति वक्तव्यम्। अ० ७।३।३४। इति वार्त्तिकेन वृद्धिः सिद्धा। (मा) निषेधे (पणिः) सत्यव्यवहारः (भूः) भव। अत्र लोडर्थे लुङ् नमाङ्योग इत्यडभावः। (अस्मत्) स्पष्टार्थम् (अधि) उपरिभावे (प्रवृद्ध) महोत्तमगुणविशिष्ट ॥३॥ *[नोदात्तोपदेशस्य मान्तस्यानाचमेः इत्यनेन। सं०]

पदार्थान्वयभाषाः - हे अधिप्रवृद्धेन्द्र सर्वसेनः पणिश्चोष्कूयमाणस्त्वं भूरीषुधीन् धृत्वाऽर्योगाः भूरि समज्जतीव न्यसक्तसज्जास्मद्वामं मा भूर्यस्माद्यस्य भवतः प्रतापो वष्टि विजयी च भवेः ॥३॥

भावार्थभाषाः - अत्रवाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथा वणिग्जनेन गाः पालयित्वा चारयित्वा दुग्धादिना व्यवहारसिद्धिर्निष्पाद्यते यथेश्वरेणोत्पादितस्य महतः सूर्यलोकस्य किरणा वाणवच्छेदकत्वेन सर्वान् पदार्थान् प्रवेश्य वायुनोपर्यधो गमयित्वा सर्वान्सरसान् पदार्थान् कृत्वा सुखानि निष्पादयंति तथा राजा प्रजाः पालयेत् ॥३॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात लुप्तोपमालंकार आहे. जसे वैश्य गायीचे पालन करून त्यांना चारा घालून दूध इत्यादींनी आपले व्यवहार सिद्ध करतात व जसे ईश्वराने निर्माण केलेल्या सर्व गोलांमध्ये सूर्याची किरणे बाणासारखी सर्व पदार्थांत प्रवेश करून वायूद्वारे खाली-वर जाऊन सर्व पदार्थांना रसयुक्त करतात व सर्व सुख सिद्ध करतात. याप्रमाणे राजाने प्रजेचे पालन करावे. ॥ ३ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - हिरण्यस्तूप आङ्गिरसः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

व᳓धीर् हि᳓ द᳓स्युं धनि᳓नं घने᳓नँ
ए᳓कश् च᳓रन्न् उपशाके᳓भिर् इन्द्र
ध᳓नोर् अ᳓धि विषुण᳓क् ते᳓ वि᳓ आयन्न्
अ᳓यज्वानः सनकाः᳓ प्रे᳓तिम् ईयुः

Strata
Normal on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
dásyum ← dásyu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

dhanínam ← dhanín- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ghanéna ← ghaná- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

hí ← hí (invariable)

vádhīḥ ← √vadhⁱ- (root)
{number:SG, person:2, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

cáran ← √carⁱ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

ékaḥ ← éka- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

upaśākébhiḥ ← upaśāká- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

ádhi ← ádhi (invariable)

āyan ← √i- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

dhánoḥ ← dhánu- (nominal stem)
{case:ABL, gender:F, number:SG}

té ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ví ← ví (invariable)

viṣuṇák ← viṣuṇák (invariable)

áyajvānaḥ ← áyajvan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

īyuḥ ← √i- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

prétim ← préti- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

sanakā́ḥ ← sanaká- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

वधीः॑ । हि । दस्यु॑म् । ध॒निन॑म् । घ॒नेन॑ । एकः॑ । चर॑न् । उ॒प॒ऽशा॒केभिः॑ । इ॒न्द्र॒ ।
धनोः॑ । अधि॑ । वि॒षु॒णक् । ते । वि । आ॒य॒न् । अय॑ज्वानः । स॒न॒काः । प्रऽइ॑तिम् । ई॒युः॒ ॥

• vadhīr ← vadhīḥ ← vadh
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “kill; assail; kick; māray; destroy; beat.”

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• dasyuṃ ← dasyum ← dasyu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “savage; outcast; mugger.”

• dhaninaṃ ← dhaninam ← dhanin
• [noun], accusative, singular, masculine
• “rich.”

• ghanenaṃ ← _ ← √_
• [?]
• “_”

• ekaś ← ekaḥ ← eka
• [noun], nominative, singular, masculine
• “one; single(a); alone(p); some(a); single(a); eka [word]; alone(p); excellent; each(a); some(a); one; same; alone(p); some(a); consistent; any(a); undifferentiated; disjunct.”

• carann ← caran ← car
• [verb noun], nominative, singular
• “car; wander; perform; travel; bore; produce; make; dwell; dig; act; observe; enter (a state); observe; cause; crop; behave; practice; heed; process; administer.”

• upaśākebhir ← upaśākebhiḥ ← upaśāka
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “companion.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• dhanor ← dhanoḥ ← dhanu
• [noun], ablative, singular, masculine
• “bow; Semecarpus anacardium.”

• adhi
• [adverb]
• “on; from; accordingly.”

• viṣuṇak
• [adverb]

• te ← tad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• vy ← vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• āyann ← āyan ← i
• [verb], plural, Imperfect
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• ayajvānaḥ ← ayajvan
• [noun], nominative, plural, masculine

• sanakāḥ ← sanaka
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Sanaka.”

• pretim ← preti
• [noun], accusative, singular, feminine
• “death.”

• īyuḥ ← i
• [verb], plural, Perfect indicative
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

हे इन्द्र धनिनं बहुधनोपेतं दस्युं चोरं वृत्रं घनेन कठिनेन वज्रेण वधीर्हि त्वं हतवान् खलु। धनित्वं वाजसनेयिनोऽपि स्पष्टमामनन्ति- ‘ वृत्रस्यान्तः सर्वे देवाः सर्वाश्च विद्याः सर्वाणि हवींषि चासन् ’ इति । उपशाकेभिः समीपवर्तिभिः शक्तियुक्तैर्मरुद्भिः सहितो भूत्वा एकश्चरन् । प्रहर्तुं स्वयमेक एव गच्छन् । यद्यपि मरुतः समीपे वर्तन्ते तथापि ते प्रोत्साहयन्त्येव न तु वृत्रं प्रहरन्ति । प्रहर्ता तु स्वयमेक एव । तथा च ब्राह्मणे समाम्नातं – मरुतो हैनं नाजहुः प्रहर भगवो वीरयस्वेत्येवैनमेतां वाचं वदन्त उपातिष्ठन्त’ (ऐ. ब्रा. ३. २०) इति । धनोरधि इन्द्रसंबन्धिनो धनुष उपरि विषुणक् विविधं नाशमुद्दिश्य यद्वा विष्वक् सर्वतः ते वृत्रानुचराः व्यायन् विविधमागच्छन् । आगत्य च अयज्वानः यज्वविरोधिनः सन्तः सनकाः एतन्नामका वृत्रानुचराः प्रेतिमीयुः मरणं प्राप्ताः॥ वधीः । ‘हन हिंसागत्योः’। ’ लुङि च ’ ( पा. सू. २. ४. ४३ ) इति वधादेशः । स च अदन्तः । तस्य “ अतो लोपः० ’ इति लोपे सति स्थानिवद्भावात् ‘अतो हलादेः (पा. सू. ७. २. ७ ) इति वृद्ध्यभावः । ‘इट ईटि’ (पा. सू. ८. २. २८) इति सिचो लोपः । आगमानुदात्तत्वे धात्वकारस्योदात्तत्वम् । घनेनँ एकः । ‘ ईषा अक्षादिषु च्छन्दसि प्रकृतिभावमात्रं वक्तव्यम्’ (पा. सू. त्र. १. १२७, २) इति संहितायां प्रकृतिभावः । अनुनासिकश्छान्दसः । उपशाकेभिः। उपशक्तं कुर्वन्तीति उपशाकाः । ‘ शक्लृ शक्तौ’ । अस्मात् हेतुमण्ण्यन्तात् पचाद्यच् । थाथादिस्वरेणोत्तरपदान्तोदात्तत्वम् । विषुणक् । विषुपूर्वात् नशेः संपदादिलक्षणः क्विप् । ‘ नशेर्वा’ ( पा. सू. ८. २. ६३ ) इति कुत्वम् । यद्वा । विषुपूर्वस्य अञ्चतेर्नुडागमः । सनका इत्यसुराणां नाम । ’ षणु दाने’ । सन्वन्ति ददतीति सना दातारः । पचाद्यच् । सनान् कायन्ति शब्दयन्तीति सनकाः । ‘अतोऽनुपसर्गे कः ‘। ‘ आतो लोप इटि च ’ इति आकारलोपः । कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् । प्रेतिम् । ‘तादौ च निति ’ इति गतेः प्रकृतिस्वरत्वम् । ईयुः । एतेः उसिपरत्वात् “ इणो यण् ’ इति यणादेशे ‘ द्विर्वचनेऽचि’ इति स्थानिवद्भावात् इकारस्य द्विर्वचनम् । ‘ दीर्घ इणः किति (पा. सू. ७. ४. ६९ ) इत्यभ्यासस्य दीर्घत्वम् ॥

English translation:

“Verily, Indra, you have slain the wealthy barbarian with your bold; your, singly assailing (him), although with auxiliaries (the Maruts) at hand. Perceiving the impending manifold destructiveness of your bow, they, the Sanakas, the neglecters of sacrifice, perished.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Barbarian: Vṛtra, the Dasyu (lit. a robber), in contrast to Ārya; vṛtrasya antaḥ sarve devaḥ sarvaśca vidyaḥ sarvāṇi haviṃṣi cāsan: he comprehends within him all gods, all knowledge, all o9blations;

Sanakas: followers of Vṛtra who are ayajvānaḥ, non-sacrificers

For you smashed the wealthy Dasyu with your deadly weapon, going it alone, (though accompanied) by your assistants [=Maruts?], Indra.
From the high plain they went apart in opposite directions; the
non-sacrificing old codgers made their departure.

vádhīḥ … ghanéna, with verbal √vadh and nominal √han reverses the expected distribution found, e.g., in VII.104.16 … hantu mahatā́vadhéna (cf. also I.94.9), with verbal √han and nominal √vadh.

The phrase ékaś cáran is a first instantiation of the lexeme famous in much later times from the Rhinoceros(-horn) Sūtra. For the phrase in the dharma lit. and the association with the rhinoceros (not, in my opinion, its horn), see Jamison 1998.

upaśāká- is only here, but śāká- is several times used of the Maruts or Aṅgirases in their roles as helpers of Indra (IV.17.11, V.30.10). Therefore, though there is a disjunction between “going it alone” and being accompanied by a host of helpers, I take upaśākébhiḥ as personal here. The upa- may mark them as particularly subsidiary, or it may simply have been prefixed to the stem because it is a signature word in this part of the hymn.

Other tr. take sanaká- as the name of a group, but it seems a perfectly wellformed -ka-suffixed form of sána- ‘old’, with a pejorative diminutive sense appropriate to belittling one’s enemies. So Edgerton (1911 [k-suffixes]): 53): “the old rascals.” My “old codgers” is also an attempt to capture the slangy and deprecatory tone. On the demotic value of -ka- see Jamison 2009 (IIJ 52).

Geldner takes prétim īyuḥ as an idiom “gingen in den Tod,” but despite the later such usage of pra √i, this idiom does not appear in the RV. As indicated in the introduction, I take this as referring to the separation of sacrificers from non-sacrificers.

Thou slewest with thy bolt the wealthy Dasyu, alone, yet going with thy helpers, Indra!
Far from the floor of heaven in all directions, the ancient riteless ones fled to destruction.

Denn du erschlugst den reichen Dasyu mit dem Schlägel allein ausziehend mit deinen Gehilfen, Indra. Vor ihrem Versteck flohen die nach allen Seiten; die opferlosen Sanaka´s gingen in den Tod.

Du schlugst den reichen Dämon mit der Keule, allein hinwandernd, Indra, mit den Tapfern, Vom Wolkenberg herab zerstoben rings sie, in Eile flohn die alten Opferhasser.

Ведь ты убил дубиной богатого дасью,
Один, выступая с помощниками, о Индра.
С высокого берега разлетелись они у тебя во все стороны:
Не приносящие жертв санаки отправились в (последний) путь.

• इन्द्र:
• हिरण्यस्तूप आङ्गिरसः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अगले मन्त्र में इन्द्रशब्द से उसीके गुणों का उपदेश किया है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) ऐश्वर्ययुक्त शूरवीर ! एकाकी आप। जैसे ईश्वर वा सूर्य्यलोक (उपशाकेभिः) सामर्थ्यरूपी कर्मों से (एकः) एक ही (चरन्) जानता हुआ दुष्टों को मारता है वैसे (घनेन) वज्ररूपी शस्त्र से (दस्युम्) बल और अन्याय से दूसरे के धन को हरनेवाले दुष्ट को (वधीः) नाश कीजिये और (विषुणक्) अधर्म से धर्मात्माओं को दुःख देनेवालों के नाश करनेवाले आप (धनोः) धनुष् के (अधि) ऊपर बाणों को निकाल कर दुष्टों को निवारण करके (धनिनम्) धार्मिक धनाढ्य की वृद्धि कीजिये जैसे ईश्वर की निन्दा करनेवाले तथा सूर्यलोक के शत्रु मेघावयव (घनेन) सामर्थ्य वा किरण समूह से नाश को (व्यायन्) प्राप्त होते हैं वैसे (हि) निश्चय करके (ते) तुम्हारे (अयज्वानः) यज्ञ को न करने तथा (सनकाः) अधर्म से औरों के पदार्थों का सेवन करनेवाले मनुष्य (प्रेतिम्) मरण को (ईयुः) प्राप्त हों वैसा यत्न कीजिये ॥४॥

भावार्थभाषाः - इस मंत्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे ईश्वर शत्रुओं से रहित तथा सूर्यलोक भी मेघ से निवृत्त हो जाता है वैसे ही मनुष्यों को चोर, डाकू, वा शत्रुओं को मार और धनवाले धर्मात्माओं की रक्षा करके शत्रुओं से रहित होना अवश्य चाहिये ॥४॥

अन्वय: इन्द्रशब्देन पुनः स एवार्थ उपदिश्यते।

(बधीः) हिन्धि। अत्र लोडर्थे लुङडभावश्च। (हि) निश्चयार्थे (दस्युम्) बलान्यायाभ्यां परस्वापहर्त्तारम् (धनिनम्) धार्मिकं धनाढ्यम् (घनेन) वज्राख्येन शस्त्रेण मूर्तौ घनः। अ० ३।३।७७। इति घनशब्दोनिपातितस्तेन काठिन्यादिगुणयुक्तो हि शस्त्रविशेषो गृह्यते। अत्र। ईषाअक्षादिषु च छन्दसि प्रकृतिभावमात्रंद्रष्टव्यम्। अ० ६।१।१२७। इति वार्त्तिकेन प्रकृतिभावः। अत्र सायणाचार्य्येण द्रष्टव्यमिति भाष्यकारपाठमबुध्या वक्तव्यमित्यशुद्धः पाठो लिखितः। मूलवार्त्तिकस्यापि पाठो न बुद्धः। (एकः) यथैकोपि परमेश्वरः सूर्यलोको वा। (चरन्) जानन् प्राप्तः सन् (उपशाकेभिः) उपशक्यन्ते यैः कर्मभिस्तैः। बहुलं छन्दसि इति भिस ऐस् न। (इन्द्र) ऐश्वर्ययुक्त शूर वीर (धनोः) धनुषो ज्यायाः (अधि) उपरि भावे (विषुणक्) वेविषत्यधर्मेण ये ते विषवस्तान् नाशयति सः। अत्र अन्तर्गतो ण्यर्थः। (ते) तव (वि) विशेषार्थे (आयन्) यन्ति प्राप्नुवन्ति। अत्र लडर्थे लङ्। (अयज्वानः) अयाक्षुस्ते यज्वानो न यज्वानोऽयज्वानः। (सनकाः) सनन्ति सेवन्ते परपदार्थान् ये ते। अत्र क्कुन् शिल्पिसंज्ञयोरपूर्वस्यापि। उ० २।३२। (प्रेतिम्) प्रयन्ति भ्रियन्ते येन तं मृत्युम् (ईयुः) प्राप्नुयुः। अत्र लङर्थे लिट् ॥४॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे इन्द्र शूरवीर यथेश्वरः सूर्य्यलोकश्चोपशाकेभिरेकश्चरन् दुष्टान् हिनस्ति तथैकाकी त्वं घनेन दस्युं बधीर्हिन्धि विनाशय विषुणक् त्वं धनो रधिवाणान् सूत्वा दस्यून्निवार्य धनिनं वर्द्धय। यथेश्वरस्य निन्दकाः सूर्यलोकस्य शत्रवो घनेन सामर्थ्येन किरणसमूहेन वा नाशं व्यायन् वियंति तथा हिते तवायज्वानः सनकाः प्रेतिमीयुर्यथा प्राप्नुयुस्तथैव यतस्व ॥४॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथेश्वरो जातशत्रुः सूर्यलोकोऽपि निवृतवृत्रो भवति। तथैव मनुष्यैर्दस्यून् हत्वा धनिनो ह्यवित्वाऽजातशत्रुभिर्भवितव्यमिति ॥४॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जसा ईश्वर अजातशत्रू आहे व सूर्यलोकही मेघापासून दूर होतो तसेच माणसांनी चोर, डाकू, शत्रू यांचे हनन करून धनवान धर्मात्म्याचे रक्षण करून शत्रूरहित झाले पाहिजे. ॥ ४ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - हिरण्यस्तूप आङ्गिरसः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

प᳓रा चिच् छीर्षा᳓ ववृजुस् त᳓ इन्द्र
अ᳓यज्वानो य᳓ज्वभि स्प᳓र्धमानाः
प्र᳓ य᳓द् दिवो᳓ हरिव स्थातर् उग्र
नि᳓र् अव्रताँ᳓ अधमो रो᳓दसीयोः

Strata
Normal on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
cit ← cit (invariable)

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

párā ← párā (invariable)

śīrṣā́ ← śíras- ~ śīrṣán- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

té ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

vavr̥juḥ ← √vr̥j- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

áyajvānaḥ ← áyajvan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

spárdhamānāḥ ← √spr̥dh- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:MED}

yájvabhiḥ ← yájvan- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

diváḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

harivaḥ ← hárivant- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

prá ← prá (invariable)

sthātar ← sthā́tar- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ugra ← ugrá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

adhamaḥ ← √dhamⁱ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

avratā́n ← avratá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

nís ← nís (invariable)

ródasyoḥ ← ródasī- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:DU}

परा॑ । चि॒त् । शी॒र्षा । व॒वृ॒जुः॒ । ते । इ॒न्द्र॒ । अय॑ज्वानः । यज्व॑ऽभिः । स्पर्ध॑मानाः ।
प्र । यत् । दि॒वः । ह॒रि॒ऽवः॒ । स्था॒तः॒ । उ॒ग्र॒ । निः । अ॒व्र॒तान् । अ॒ध॒मः॒ । रोद॑स्योः ॥

• parā
• [adverb]
• “away.”

• cicchīrṣā ← cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• cicchīrṣā ← śīrṣā ← śīrṣa
• [noun], accusative, plural, neuter
• “head; battlefront; ear; front; śīrṣa [word]; tip; skull.”

• vavṛjus ← vavṛjuḥ ← vṛj
• [verb], plural, Perfect indicative

• ta ← te ← tad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• indrāyajvāno ← indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• indrāyajvāno ← ayajvānaḥ ← ayajvan
• [noun], nominative, plural, masculine

• yajvabhi ← yajvan
• [noun], instrumental, plural, masculine

• spardhamānāḥ ← spṛdh
• [verb noun], nominative, plural
• “rival.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• divo ← divaḥ ← div
• [noun], ablative, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• hariva ← harivat
• [noun], vocative, singular, masculine

• sthātar ← sthātṛ
• [noun], vocative, singular, masculine

• ugra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “powerful; awful; dangerous; intense; mighty; potent; colicky; atrocious.”

• nir ← niḥ
• [adverb]
• “niḥ; away; out; without.”

• avratāṃ ← avrata
• [noun], accusative, plural, masculine
• “disobedient; evil.”

• adhamo ← adhamaḥ ← dham
• [verb], singular, Imperfect
• “heat; blow; fan; blow; ignite; blow; inflate.”

• rodasyoḥ ← rodasī
• [noun], locative, dual, feminine
• “heaven and earth; Earth.”

हे इन्द्र ते वृत्रानुचराः शीर्षा स्वकीयानि शिरांसि परा चित् पराङ्मुखान्येव कृत्वा ववृजुः गतवन्तः । कीदृशास्ते । अयज्वानः स्वयं यागरहिताः प्रत्युत यज्वभिः यागानुष्ठातृभिः सह स्पर्धमानाः । हे हरिवः हरिनामकाश्वयुक्त स्थातः स्थितियुक्त युद्धे पलायनरहित उग्र शौर्ययुक्तेन्द्र यत् यदा दिवः अन्तरिक्षात् रोदस्योः द्यावापृथिव्योः सकाशाच्च अव्रतान् व्रतरहितान् वृत्रानुचरान् निः प्र अधमः निःशेषेण धमनं कृतवानसि तदानीं त्वदीयमुखवायुना नुन्नाः सन्तो ववृजुरिति पूर्वत्रान्वयः ॥ शीर्षा ।’ शेश्छन्दसि बहुलम् ’ ( पा. सू. ६. १. ७० ) इति शेर्लोपः । ववृजुः । ‘ वृजी वर्जने’। ’ असंयोगाल्लिट् कित्’ (पा. सू. १. २. ५) इति कित्त्वाद्गुणाभावः । अयज्वानः । यजतेः ‘सुयजोर्ङ्वनिप्’ (पा. सू. ३. २. १०३ ) इति भूते ङ्वनिष्प्रत्ययस्य पित्त्वादनुदात्तत्वे धातुस्वरेणाद्युदात्तत्वम् । नञ्समासे अव्ययपूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । दिवः । ऊडिदम्’ इति विभक्तेरुदात्तत्वम् । हरिवः । हरी अस्य स्त इति हरिवान्। ‘छन्दसीरः’ इति मतुपो वत्वम् । संबुद्धौ ‘ मतुवसोः’ इति रुत्वम् । अव्रतान्। बहुव्रीहौ ’ नञ्सुभ्याम्’ इत्युत्तरपदान्तोदात्तत्वम् । ‘ दीर्घादटि• ’ इति संहितायां नकारस्य रुत्वम् । आतोऽटि नित्यम्’ इति सानुनासिक आकारः । अधमः । ‘ ध्मा शब्दाग्निसंयोगयोः ‘। लङि सिपि शपि ‘ पाघ्रा ’ इत्यादिना धमादेशः ॥ ॥१॥

English translation:

“The neglecters of sacrifice, contending with the sacrificers, Indra, fled with averted faces. Indra, fierce, unyielding, lord of steeds, (they appeared) when you did blow the disregarders of religion from off the heaven, and earth and sky.”

They just twisted their heads off, Indra—the non-sacrificers contending with the sacrificers.
O strong horse-possessing (chariot-)mounter, when (you came) forth from heaven, you blasted those who follow no commandment in the two world-halves.

Because the verb in d, adhamaḥ, is unaccented, something must be supplied to complete the subordinate clause of c (prá yád …). It seems simplest to supply a form of the verb √i ‘go’, esp. as prá √i is found in 4d. Geldner’s solution, to supply the same verb as in d, is possible, but seems pleonastic+++(=redundant)+++.

Fighting with pious worshippers, the riteless turned and fled, Indra! with averted faces.
When thou, fierce Lord of the Bay Steeds, the Stayer, blewest from earth and heaven and sky the godless.

Sie verspielten ihre Köpfe, o Indra, die Opferlosen, die mit den Opfernden sich in Wettstreit einließen. Als du, gewaltiger Falbenherr und Rosselenker vom Himmel bliesest, da bliesest du die Unfrommen in beiden Welten fort.

Die Opferhasser mit den Frommen kämpfend, entflohn vor dir kopfüber alle, Indra, Als du gewalt’ger Lenker, Herr der Füchse, die Bösen weg von Erd’ und Himmel bliesest.

Ведь они у тебя обратились в бегство, о Индра,
Не приносящие жертв, соревнуясь с приносящими жертвы.
Когда ты (кинулся) с неба, о повелитель буланых коней, о возница, о грозный,
Ты из двух миров сдул (врагов,) лишенных обета.

• इन्द्र:
• हिरण्यस्तूप आङ्गिरसः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब अगले मन्त्र में इन्द्रशब्द से शूरवीर के काम का उपदेश किया है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (हरिवः) प्रशंसित सेना आदि के साधन घोड़े हाथियों से युक्त (प्रस्थातः) युद्ध में स्थित होने और (उग्र) दुष्टों के प्रति तीक्ष्णव्रत धारण करनेवाले (इन्द्र) सेनापति ! (चित्) जैसे हरण आकर्षण गुण युक्त किरणवान् युद्ध में स्थित होने और दुष्टों को अत्यन्त ताप देनेवाला सूर्यलोक (रोदस्योः) अन्तरिक्ष और पृथिवी का प्रकाश और आकर्षण करता हुआ मेघ के अवयवों को छिन्न-भिन्न कर उसका निवारण करता है वैसे आप (यत्) जो (अयज्वानः) यज्ञ के न करनेवाले (यज्वभिः) यज्ञ के करनेवालों से (स्पर्द्धमानाः) ईर्षा करते हैं वे जैसे (शीर्षाः) अपने शिरों को (ते) तुम्हारे सकाश से (ववृजुः) छोड़नेवाले हों वैसे उन (अव्रतान्) सत्याचरण आदि व्रतों से रहित मनुष्यों को (निरधमः) अच्छे प्रकार दण्ड देकर शिक्षा कीजिये ॥५॥

भावार्थभाषाः - इस मंत्र में उपमालङ्कार है। जैसे सूर्य दिन और पृथिवी और प्रकाश को धारण तथा मेघ रूप अन्धकार को निवारण करके वृष्टि द्वारा सब प्राणियों को सुख युक्त करता है वैसे ही मनुष्यों को उत्तम-२ गुणों का धारण खोटे गुणों को छोड़ धार्मिकों की रक्षा और अधर्मी दुष्ट मनुष्यों को दंड देकर विद्या उत्तम शिक्षा और धर्मोपदेश की वर्षा से सब प्राणियों को सुख देके सत्य के राज्य का प्रचार करना चाहिये ॥५॥

अन्वय: अथेन्द्रशब्देन शूरवीरकृत्यमुपदिश्यते।

(परा) दूरीकरणे (चित्) उपमायाम् (शीर्षा) शिरांसि। अत्र अचिशीर्षः। अ० ६।१।६२। इति शीर्षादेशः। शेश्छन्दसि व० इति शेर्लोपः। (ववृजुः) त्यक्तवन्तः। (ते) वक्ष्यमाणाः (इन्द्र) शत्रुविदारयितः शूरवीर (अयज्वानः) यज्ञानुष्ठानं त्यक्तवन्तः (यज्वभिः) कृतयज्ञानुष्ठानैः सह (स्पर्धमानाः) ईर्ष्यकाः (प्र) प्रकृष्टार्थे (यत्) यस्मात् (दिवः) प्रकाशस्य (हरिवः) हरयोऽश्वहस्त्यादयः प्रशस्ताः सेनासाधका विद्यन्ते यस्य स हरिवाँस्तत्संबुद्धौ (स्थातः) यो युद्धे तिष्ठतीति तत्संबुद्धौ (उग्र) दुष्टान् प्रति तीक्ष्णव्रत। (निः) नितराम् (अव्रतान्) व्रतेन सत्याचरणेन हीनान् मिथ्यावादिनो दुष्टान्। (अधमः) शब्दैः शिक्षय (रोदस्योः) द्यावापृथिव्योः। रोदस्ये रिति द्यावापृथिव्योर्नामसु पठितम्। निघं० ३।३०। ॥५॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे हरिवो युद्धं प्रति प्रस्थातरुग्रेन्द्र यथा प्रख्यातोग्रेन्द्रः सूर्यलोको रोदस्योः प्रकाशार्षणे कुर्वन् वृत्रावयवाँश्छित्वा पराधमति तथैव त्वं यद्येऽयज्वानो यज्वभिः स्पर्धमानाः सन्ति ते यथा शीर्षा शिरांसि ववृजुस्त्यक्तवन्तो भवेयुस्तानव्रताँस्त्वं निरधमो नितरां शिक्षय दण्डय ॥५॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। यथासूर्यो दिनं पृथिव्यादिकं प्रकाशं च धृत्वा वृत्रान्धकारं निवार्य वृष्ट्या सर्वान् प्राणिनः सुखयति तथैव मनुष्यैः सद्गुणान् धृत्वाऽसद्गुणाँस्त्यक्त्वाऽधार्मिकान् दण्डयित्वा विद्यासुशिक्षाधर्मोपदेशवर्षणेन सर्वान् प्राणिनः सुखयित्वा सत्यराज्यं प्रचारणीयमिति ॥५॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जसा सूर्य, दिवस, पृथ्वी, प्रकाश यांना धारण करून मेघरूपी अंधःकार नष्ट करतो व वृष्टीद्वारे सर्व प्राण्यांना सुखी करतो तसेच माणसांनी उत्तम गुणांना धारण करून खोट्या गुणांचा त्याग करावा. धार्मिकांचे रक्षण करावे व अधार्मिक दुष्ट माणसांना दंड द्यावा. विद्या व उत्तम शिक्षण आणि धर्मोपदेशाची वृष्टी करावी. सर्व प्राण्यांना सुख द्यावे व सत्य राज्याचा प्रचार करावा. ॥ ५ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - हिरण्यस्तूप आङ्गिरसः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अ᳓युयुत्सन्न् अनवद्य᳓स्य से᳓नाम्
अ᳓यातयन्त क्षित᳓यो न᳓वग्वाः
वृषायु᳓धो न᳓ व᳓ध्रयो नि᳓रष्टाः
प्रव᳓द्भिर् इ᳓न्द्राच् चित᳓यन्त आयन्

Strata
Normal on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
anavadyásya ← anavadyá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

áyuyutsan ← √yudh- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT, mood:DES}

sénām ← sénā- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

áyātayanta ← √yat- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:MED}

kṣitáyaḥ ← kṣití- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

návagvāḥ ← návagva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ná ← ná (invariable)

níraṣṭāḥ ← √akṣ- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, non-finite:PPP}

vádhrayaḥ ← vádhri- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

vr̥ṣāyúdhaḥ ← vr̥ṣāyúdh- (nominal stem)
{case:NOM, number:PL}

āyan ← √i- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

citáyantaḥ ← √cit- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

índrāt ← índra- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

pravádbhiḥ ← pravát- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

अयु॑युत्सन् । अ॒न॒व॒द्यस्य॑ । सेना॑म् । अया॑तयन्त । क्षि॒तयः॑ । नव॑ऽग्वाः ।
वृ॒ष॒ऽयुधः॑ । न । वध्र॑यः । निःऽअ॑ष्टाः । प्र॒वत्ऽभिः॑ । इन्द्रा॑त् । चि॒तय॑न्तः । आ॒य॒न् ॥

• ayuyutsann ← ayuyutsan ← yuyuts ← √yudh
• [verb], plural, Imperfect

• anavadyasya ← anavadya
• [noun], genitive, singular, masculine
• “blameless; faultless.”

• senām ← senā
• [noun], accusative, singular, feminine
• “army; senā [word]; armament.”

• ayātayanta ← yātay ← √yat
• [verb], plural, Imperfect
• “endeavor; settle.”

• kṣitayo ← kṣitayaḥ ← kṣiti
• [noun], nominative, plural, feminine
• “floor; Earth; earth; pṛthivī; people; dwelling; battlefield; Earth; estate; colony; house.”

• navagvāḥ ← navagva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Navagva.”

• vṛṣāyudho ← vṛṣāyudhaḥ ← vṛṣāyudh
• [noun], nominative, plural, masculine

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• vadhrayo ← vadhrayaḥ ← vadhri
• [noun], nominative, plural, masculine
• “castrated.”

• niraṣṭāḥ ← niraṣṭa
• [noun], nominative, plural, masculine

• pravadbhir ← pravadbhiḥ ← pravat
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “slope; river.”

• indrāc ← indrāt ← indra
• [noun], ablative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• citayanta ← citayantaḥ ← citay ← √cit
• [verb noun], nominative, plural

• āyan ← e ← √i
• [verb], plural, Imperfect
• “come; travel.”

अनवद्यस्य गर्हणीयदोषरहितस्येन्द्रस्य सेनां प्रति अयुयुत्सन् वृत्रस्यानुचरा योद्धुमैच्छन्। तदानीं नवग्वाः नवनीयगतयः स्तोतव्यचरित्राः । यद्वा । अङ्गिरसां सत्रमासीनानां मध्ये ये नवभिर्मासैरवाप्तफला उत्थितास्तेषां नवग्वा इति संज्ञा। ‘नवग्वासः सुतसोमास इन्द्रम् ’ (ऋ.सं. ५. २९. १२) इत्यादिषु तथाभिहितत्वात् । क्षितयः मनुष्या अङ्गिरःप्रभृतयः । ‘क्षितयः कृष्टयः’ (नि. २. ३. ६) इति तन्नामसु पाठात् । अयातयन्त । युद्धार्थमिन्द्रं नानाविधैर्मन्त्रैः प्रोत्साहितवन्तः । इन्द्रे योद्धुं गते सति निरष्टाः तेनेन्द्रेण निराकृता वृत्रानुचराः चितयन्तः स्वकीयामशक्तिं ज्ञापयन्तः इन्द्वात् इन्द्रस्य सकाशात् प्रवद्भिः प्रवणैः पलायितुं सुशकैर्मार्गैः आयन् दूरे गतवन्तः । तत्र दृष्टान्तः। वृषायुधः वृषेण सेचनसमर्थेन पुंस्त्वयुक्तेन शूरेण सह युद्धं कुर्वन्तः वध्रयः न नपुंसका इव । ‘ निसर्गपण्डो वध्रिश्च’ इत्यादिस्मृतिषु प्रयोगात् । ते यथा प्रबलेन दूरे निराकृता भवन्ति तद्वत् ॥ अयुयुत्सन् ।’ युध संप्रहारे ’ । सनि ‘ हलन्ताच्च’ ( पा. सू. १. २. १० ) इति सनः कित्त्वाद्गुणाभावः । ‘ एकाच उपदेशेऽनुदात्तात् ’ (पा. सू. ७. २. १०) इति इट्प्रतिषेधः । व्यत्ययेन परस्मैपदम् । सेनाम् । इनेन सह वर्तते इति सेना । ’ वोपसर्जनस्य ’ इति सहशब्दस्य सभावः । बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । अयातयन्त । ‘यती प्रयत्ने’ । “ हेतुमति च’ इति णिच् । क्षितयः । ‘ क्षि निवासगत्योः’ । क्षियन्ति गच्छन्तीति क्षितयो मनुष्याः । ‘क्तिच्क्तौ च संज्ञायाम् ’ इति क्तिच् । नवग्वाः । नवभिर्मासैर्गच्छन्तीति नवग्वाः । गमेः औणादिको ड्वप्रत्ययः । यद्वा । क्विपि ’ गमः क्वौ ’ (पा. सू. ६. ४. ४०) इत्यनुनासिकलोपे ’ ऊ च गमादीनामिति वक्तव्यम्’ (पा. सू. ६. ४. ४०.२) इति अकारस्य ऊकारः । जसि “ ओः सुपि’ (पा. सू. ६. ४.८३) इति यणादेशः । दीर्घश्छान्दसः । वृषायुधः। क्विप् च’ इति क्विप् । क्विप् च’ इत्यत्र ‘सोपपदेभ्यो निरुपपदेभ्यः’ (का. ३. २.७६ ) इत्युक्तत्वादत्र सोपपदेभ्यः क्विप् । अन्येषामपि दृश्यते’ इति पूर्वपदस्य संहितायां दीर्घः । निरष्टाः। ‘ अशू व्याप्तौ’। भावे निष्ठा ।’ यस्य विभाषा ’ (पा. सू. ७. २. १५) इति इट्प्रतिषेधः । व्रश्चादिना षत्वे ष्टुत्वम् । निसा च बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । यद्वा । निरस्ता इत्यत्र सकारस्य षत्वं छान्दसम् । तदानीम् अस्ता इत्येतत् कर्मणि निष्ठेति • गतिरनन्तरः’ इति गतेः प्रकृतिस्वरत्वम् । प्रवद्भिः । ‘वन षण संभक्तौ । अस्मात् प्रपूर्वात् क्विप् । ‘ गमादीनामिति वक्तव्यम् । (पा. सू. ६. ४.४०. १) इत्यनुनासिकलोपः । ततः तुक् । कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् । चितयन्तः । ‘ चिती संज्ञाने’ । अस्मात् ण्यन्तात् लटः शतृ । शप् । ‘ अनित्यमागमशासनम्’ इति वचनात् । लघूपधगुणाभावः ॥

English translation:

“(The adherants of Vṛtra) encountered the army of the irreproachable (Indra); men of holy lives encouraged him. Scattered before him, conscious (of their inferiority), like the emasculated contending with men, they fled by precipitous paths.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Kṣitayaḥ navagvāḥ = men whose practices were commendable; the men may be the aṅgirasas offering libations to Indra for nine months

They wished to battle the army of the faultless one; the Navagva peoples marshaled themselves.
Like castrated bullocks battling with a bull, they seemed to go away from Indra along slippery slopes.

The Navagvas are ordinarily adherents of Indra’s. In order to preserve this alliance, we must assume that the plural reference in pādas a-c alternates, with a and c referring to Indra’s enemies, and b to his friends.

vṛṣāyúdho ná vádhrayaḥ is the clearest echo in this hymn of the phraseology of the immediately preceding, very famous hymn depicting the Indra-Vṛtra battle: I.32.7c vṛ́ṣṇo vádhriḥ pratimā́nam búbhūṣan “a steer who tried to be the measure of a bull.” citáyantaḥ is unclear, as forms built to this stem often are, and the tr. differ appreciably: Geldner “zu Einsicht kommend,” Witzel Gotō “erkennend,” Renou “se rendant compte.” In my opinion, it is in its usual intrans. value “appearing” and adds a simile-like aspect to the main verb āyan, a sort of utprekṣā.

They met in fight the army of the blameless: then the Navagvas put forth all their power.
They, like emasculates with men contending, fled, conscious, by steep paths from Indra, scattered.

Sie wollen die Wehr des Untadeligen bekämpfen; die Navagvastämme übten Vergeltung. Wie verschnittene Stiere, die mit einem Bullen kämpfen, flohen sie gezeichnet in eiligem Laufe vor Indra, zur Einsicht kommend.

Sie griffen an des Tadellosen Heerschar, es einten sich die neun verbundnen Stämme; Gleichwie entmannte Schwächlinge vor Männern, flohn jählings sie vor Indra, ihn gewahrend.

Они хотели сражаться с войском безупречного.
Выстроились племена навагва.
Словно сражающиеся с быком волы, холощеные,
Бежали от Индры низинами, сознавая (свое поражение).

• इन्द्र:
• हिरण्यस्तूप आङ्गिरसः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसका क्या कार्य है, यह उपदेश अगले मन्त्र में किया है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (नवग्वाः) नवीन-२ शिक्षा वा विद्या के प्राप्त करने और कराने (वृषायुधः) अतिप्रबल शत्रुओं के साथ युद्ध करने (चितयन्तः) युद्धविद्या से युक्त (क्षितयः) मनुष्य लोगो आप (अनवद्यस्य) जिस उत्तम गुणों से प्रशंसनीय सेनाध्यक्ष की (सेनाम्) सेना को (अयातयन्त) उत्तम शिक्षा से यत्नवाली करके शत्रुओं के साथ (अयुयुत्सन्) युद्ध की इच्छा करो जिस (इन्द्रात्) शूरवीर सेनाध्यक्ष से (वध्रयः) निर्बल नपुसकों के (न) समान शत्रुलोग (निरष्टाः) दूर-२ भागते हुए (प्रवद्भिः) पलायन योग्य मार्गों से (आयन्) निकल जावें उस पुरुष को सेनापति कीजिये ॥६॥

भावार्थभाषाः - इस मंत्र में उपमालङ्कार है। जो मनुष्य शरीर और आत्मबलवाले शूरवीर धार्मिक मनुष्य को सेनाध्यक्ष और सर्वथा उत्तम सेना को संपादन करके जब दुष्टों के साथ युद्ध करते हैं तभी जैसे सिंह के समीप बकरी और मनुष्य के समीप से भीरु मनुष्य और सूर्य्य के ताप से मेघ के अवयव नष्ट होते हैं वैसे ही उक्त वीरों के समीप से शत्रु लोग सुख से रहित और पीठ दिखाकर इधर-उधर भाग जाते हैं इससे सब मनुष्यों को इस प्रकार का सामर्थ्य संपादन करके राज्य का भोग सदा करना चाहिये ॥६॥

अन्वय: पुनस्तस्य किं कृत्यमित्युपदिश्यते।

(अयुयुत्सन्) युद्धेच्छां कुर्य्युः। अत्र लिङर्थे लङ्। व्यत्ययेन परस्मैपदं च (अनवद्यस्य) सद्गुणैः प्रशंसनीयस्य सेनाध्यक्षस्य (सेनाम्) चतुरंगिणीं संपाद्य (अपातयन्त) सुशिक्षया प्रयत्नवतीं संस्कुर्वन्तु (क्षितयः) क्षियन्ति क्षयं प्राप्नुवन्ति निवसन्ति ये ते मनुष्याः। क्षितय इति मनुष्यनामसु पठितम्। निघं० २।३। क्षिनिवासगत्योरर्थयोर्वर्त्तमानाद् धातोः। क्तिच् क्तौ च संज्ञायाम्। अ० ३।३।१७४। अनेन क्तिच्। (नवग्वाः) नवीनशिक्षाविद्याप्राप्तः प्रापयितारश्च। नवगतयो नवनीतगतयो वा। निरु० ११।१९। (वृषायुधः) ये वृषेण वीर्यवता शूरवीरेण सह युध्यन्ते ते। वृषोपपदे क्विप् च इतिक्विप्। अन्येषामपि दृश्यते इति दीर्घः। (न) इव (वध्रयः) ये वध्यन्ते निर्वीर्या नपुंसका वीर्य्यहीनास्ते (निरष्टाः) ये नितरां अश्यन्ते व्याप्यन्ते शत्रुभिर्बलेन ते (प्रवद्भिः) ये नीचमार्गैः प्रवन्ते प्लवन्ते तैः (इन्द्रात्) शूरवीरात् (चितयन्तः) धनुर्विद्यया प्रहारादिकं संज्ञानन्तः (आयन्) ईयुः। अत्र लिङर्थे लङ् ॥६॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे नवग्वा वृषायुधश्चितयन्तः क्षितयो मानुषा भवन्तो यस्यानवद्यस्य सेनामयातयंत दुष्टैः शत्रुभिः सहायुयुत्सन् यस्मादिन्द्रात्सेनाध्यक्षात् वध्रयो नेव शत्रवश्चितयन्तो निरष्टाः सन्तः प्रवद्भिर्मार्गैरायन् पलायेरँस्तं सेनाध्यक्षं स्वीकुर्वन्तु ॥६॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। ये मानवाः शरीरात्मबलयुक्तं शूरवीरं धार्मिकं मनुष्यं सेनाध्यक्षं कृत्वा सर्वथोत्कृष्टां सेनां संपाद्य यदा दुष्टैः सह युद्धं कुर्वन्ति तदा यथा सिंहस्य समीपादजा वीरस्य समीपाद्भीरवः सूर्यस्य प्रतापाद् वृत्रावयवा नश्यन्ति तथा तेषां शत्रवो नष्टसुखादर्शितपृष्ठा इतस्ततः पलायन्ते। तस्मात्सर्वैर्मनुष्यैरीदृशं सामर्थ्यं संपाद्य राज्यं भोक्तव्यमिति ॥६॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जी माणसे शरीर व आत्मबलयुक्त शूरवीर धार्मिक माणसाला सेनाध्यक्ष करतात. संपूर्ण उत्तम सेना तयार करून दुष्टांबरोबर जेव्हा युद्ध करतात तेव्हा जसे सिंहासमोर बकरी, शूर माणसासमोर भित्रा माणूस व सूर्याच्या तापाने मेघाचे अवयव नष्ट होतात तसेच वरील वीराचे शत्रू भयभीत होऊन पलायन करतात. त्यासाठी सर्व माणसांनी या प्रकारे सामर्थ्य संपादन करून सदैव राज्याचा भोग घेतला पाहिजे. ॥ ६ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - हिरण्यस्तूप आङ्गिरसः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

तुव᳓म् एता᳓न् रुदतो᳓ ज᳓क्षतश् च
अ᳓योधयो र᳓जस इन्द्र पारे᳓
अ᳓वादहो दिव᳓ आ᳓ द᳓स्युम् उच्चा᳓
प्र᳓ सुन्वत᳓ स्तुवतः᳓ शं᳓सम् आवः

Strata
Normal on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ca ← ca (invariable)

etā́n ← eṣá (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

jákṣataḥ ← √has- (root)
{case:ACC, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

rudatáḥ ← √rud- (root)
{case:ACC, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

áyodhayaḥ ← √yudh- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

pāré ← pārá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

rájasaḥ ← rájas- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

adahaḥ ← √dah- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

áva ← áva (invariable)

dásyum ← dásyu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

diváḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

uccā́ ← uccā́ (invariable)

āvaḥ ← √avⁱ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

prá ← prá (invariable)

śáṁsam ← śáṁsa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

stuvatáḥ ← √stu- (root)
{case:GEN, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

sunvatáḥ ← √su- (root)
{case:GEN, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

त्वम् । ए॒तान् । रु॒द॒तः । जक्ष॑तः । च॒ । अयो॑धयः । रज॑सः । इ॒न्द्र॒ । पा॒रे ।
अव॑ । अ॒द॒हः॒ । दि॒वः । आ । दस्यु॑म् । उ॒च्चा । प्र । सु॒न्व॒तः । स्तु॒व॒तः । शंस॑म् । आ॒वः॒ ॥

• tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• etān ← etad
• [noun], accusative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); etad [word].”

• rudato ← rudataḥ ← rud
• [verb noun], accusative, plural
• “cry; howl; lament; howl.”

• jakṣataś ← jakṣataḥ ← jakṣ
• [verb noun], accusative, plural
• “eat; devour.”

• cāyodhayo ← ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• cāyodhayo ← ayodhayaḥ ← yodhay ← √yudh
• [verb], singular, Imperfect
• “fight; equal.”

• rajasa ← rajasaḥ ← rajas
• [noun], genitive, singular, neuter
• “powder; menorrhea; dust; Rajas; atmosphere; rajas; pollen; passion; rajas [word]; sindūra; rust; tin; impurity; dark; sky.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• pāre ← pāra
• [noun], locative, singular, masculine
• “shore; pāra [word]; end; excellence.”

• avādaho ← avādahaḥ ← avadah ← √dah
• [verb], singular, Imperfect
• “burn.”

• diva ← divaḥ ← div
• [noun], ablative, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• dasyum ← dasyu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “savage; outcast; mugger.”

• uccā
• [adverb]
• “above.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• sunvata ← su
• [verb noun], genitive, singular
• “press out; su.”

• stuvataḥ ← stu
• [verb noun], genitive, singular
• “laud; praise; declare; stu.”

• śaṃsam ← śaṃsa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “praise; śaṃs; recitation.”

• āvaḥ ← av
• [verb], singular, Imperfect
• “support; help; prefer; prefer; like.”

हे इन्द्र त्वं रुदतः रोदनं कुर्वतः जक्षतः भक्षणं हसनं वा कुर्वतः च एतान् द्विविधानपि वृत्रानुचरान् रजसः पारे अन्तरिक्षस्य परभागे। रजःशब्दोऽन्तरिक्षवाची, लोका रजांस्युच्यन्ते (निरु. ४. १९) इत्युक्तत्वात् । अयोधयः युद्धमकरोः युद्धेन मारितवानित्यर्थः। दस्युम् उपक्षयितारं वृत्रं दिवः आ द्युलोकादानीय उच्चा उत्कर्षेण अवादहः दग्धवानसि । वृत्रं सपरिवारं विनाश्य तत ऊर्ध्वं सुन्वतः सोमाभिषवं कुर्वतः स्तुवतः स्तोत्रं कुर्वतो यजमानस्य शंसं स्तुतिं प्र आवः प्रकर्षेण रक्षितवानसि ॥ रुदतः । ‘रुदिर् अश्रुविमोचने’। लटः शतृ । अदादित्वात् शपो लुक् । प्रत्ययस्वरेणान्तोदात्तत्वम् । ‘शतुरनुमः’ इति शस उदात्तत्वम् । जक्षतः । ‘ जक्ष भक्षहसनयोः । पूर्ववत् शपो लुक् ।’ जक्षित्यादयः षट् ’ (पा. सू. ६. १. ६) इति अभ्यस्तसंज्ञा । अतः ‘ अभ्यस्तानामादिः’ इत्याद्युदात्तत्वम् । सुन्वतः । सुनोतेः शतरि ‘स्वादिभ्यः श्नुः । हुश्नुवोः ’ इत्यादिना यणादेशः । ‘ शतुरनुमः’ इति विभक्तेरुदात्तत्वम् । स्तुवतः । ‘ ष्टुञ् स्तुतौ । अदादित्वात् शपो लुक् । उवङादेशः । पूर्ववत्स्वरः ॥

English translation:

“You have destroyed them, Indra, whether weeping or laughing, on the farthest verge of the sky; you have consumed the robber, (having dragged him) from heaven, and have received the praises of the worshipper, praising you and offering libations.”

You set them to fighting, those wailing and those laughing, on the far edge of the dusky realm, Indra.
From heaven on high you sent fire burning down on the Dasyu; you favored the recitation of the presser and the praiser.

Whether they weep or laugh, thou hast o’erthrown them, O Indra, on the sky’s extremest limit.
The Dasyu thou hast burned from heaven, and welcomed the prayer of him who pours the juice and lauds thee.

Du Indra stelltest jene Weinenden und Lachenden zum Kampfe am anderen Ende der Welt. Oben vom Himmel warfst du Feuer auf den Dasyu. Das Wort des Somapressenden und Preisenden hast du begünstigt.

Sie mochten weinen, mochten lachen, Indra, du hast bekämpft sie an des Luftraums Ende; Vom Himmel hast du weggebrannt den Dämon und hast erfüllt den Wunsch des frommen Sängers.

Ты этих рыдающих и хохочущих (врагов)
Поборол, о Индра, гоня их до края пространства.
Ты низверг огонь с неба на дасью – сверху.
Хвалу выжимающего сому, прославляющего ты принял милостиво.

• इन्द्र:
• हिरण्यस्तूप आङ्गिरसः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - हिरण्यस्तूप आङ्गिरसः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

चक्राणा᳓सः परीण᳓हम् पृथिव्या᳓
हि᳓रण्येन मणि᳓ना शु᳓म्भमानाः
न᳓ हिन्वाना᳓सस् तितिरुस् त᳓ इ᳓न्द्रम्
प᳓रि स्प᳓शो अदधात् सू᳓रियेण

Strata
Normal on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
cakrāṇā́saḥ ← √kr̥- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRF, voice:MED}

parīṇáham ← parīṇáh- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

pr̥thivyā́ḥ ← pr̥thivī́- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

híraṇyena ← híraṇya- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

maṇínā ← maṇí- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

śúmbhamānāḥ ← √śubh- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:MED}

hinvānā́saḥ ← √hi- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:MED}

índram ← índra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)

té ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

titiruḥ ← √tr̥̄- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

adadhāt ← √dhā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

pári ← pári (invariable)

spáśaḥ ← spáś- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

sū́ryeṇa ← sū́rya- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

च॒क्रा॒णासः॑ । प॒रि॒ऽनह॑म् । पृ॒थि॒व्याः । हिर॑ण्येन । म॒णिना॑ । शुम्भ॑मानाः ।
न । हि॒न्वा॒नासः॑ । ति॒ति॒रुः॒ । ते । इन्द्र॑म् । परि॑ । स्पशः॑ । अ॒द॒धा॒त् । सूर्ये॑ण ॥

• cakrāṇāsaḥ ← kṛ
• [verb noun], nominative, plural
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• parīṇaham ← parīṇah
• [noun], accusative, singular, feminine
• “enclosure.”

• pṛthivyā ← pṛthivyāḥ ← pṛthivī
• [noun], genitive, singular, feminine
• “Earth; pṛthivī; floor; Earth; earth; pṛthivī [word]; land.”

• hiraṇyena ← hiraṇya
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “gold; jewelry; hiraṇya [word]; gold.”

• maṇinā ← maṇi
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “jewel; amulet; glans penis; Maṇi; maṇi [word]; Maṇi.”

• śumbhamānāḥ ← śubh
• [verb noun], nominative, plural
• “look; shine; beautify.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• hinvānāsas ← hinvānāsaḥ ← hi
• [verb noun], nominative, plural
• “impel; send; spur; stimulate; urge.”

• titirus ← titiruḥ ← tṛ
• [verb], plural, Perfect indicative
• “traverse; overcome; float; rescue; reach; satisfy.”

• ta ← te ← tad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• indram ← indra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• pari
• [adverb]
• “from; about; around.”

• spaśo ← spaśaḥ ← spaś
• [noun], accusative, plural, masculine
• “lookout; spy; spaś.”

• adadhāt ← dhā
• [verb], singular, Imperfect
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• sūryeṇa ← sūrya
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “sun; Surya; sūrya [word]; right nostril; twelve; Calotropis gigantea Beng.; sūryakānta; sunlight; best.”

ये वृत्रानुचराः पृथिव्याः भूमेः परीणहम् आच्छादनं सर्वतो व्याप्तिं चक्राणासः कुर्वाणाः हिरण्येन हिरण्ययुक्तेन मणिना कण्ठबाह्वादिगतेन मण्याद्याभरणेन शुम्भमानाः शोभमानाः हिन्वानासः वर्धमानाः सन्तो वर्तन्ते ते तथाविधा वृत्रानुचराः इन्द्रं युद्धायोद्यन्तं न तितिरुः जेतुं न समर्था आसन्। तदानीं स इन्द्रः स्पशः बाधकान् वृत्रानुचरान् सूर्येण आदित्येन परि अदधात् परिहितान् व्यवहितानकरोत् । तथा च ब्राह्मणम् -’ आदित्यो ह्येवोद्यन् पुरस्ताद्रक्षांस्यपहन्ति’ (तै. सं. २. ६. ६. ३) इति ॥ चक्राणासः । करोतेः ‘ छन्दसि लिट्’ इति वर्तमाने लिटः कानच् । ततोऽसुक् । ‘ चितः’ इत्यन्तोदात्तत्वम् । परीणहम् । परिणहनं परीणत् । परिपूर्वात् नह्यतेर्भावे क्विपि ’ नहिवृति’ (पा. सू. ६. ३. ११६ ) इत्यादिना पूर्वपदस्य दीर्घः । पृथिव्याः । ‘ उदात्तयणः०’ इति विभक्तेरुदात्तत्वम् । हिन्वानासः । ‘ हि गतौ वृद्धौ च ’ । ताच्छीलिकः चानश् । तितिरुः । तिरतिर्गत्यर्थः ॥

English translation:

“Decorated with gold and jewels, they were spreading over the circuit of the earth; but mighty as they were, they triumphed not over Indra; he dispersed them with the (rising) sun.”

Having made for themselves a girdle from the earth, adorning themselves with a golden amulet,
(though) urging themselves on, they did not overtake Indra. He clothed his spies with the sun.

The verse is full of adornment/clothing terms; clear are śúmbhamāna- ‘adorning themselves’ in b and pari √dhā ‘clothe’ in c. In pāda a the middle participle cakrāṇā́saḥ has a clear parallel in the adornment phrase in VIII.14.5 cakrāṇá opaśáṃ diví “creating for himself a headdress in heaven.” As in the previous verses, there seem to be two contending sides, the enemies found in pādas abc and the friends in d. “Having made for themselves a girdle from the earth” in a is easily interpretable in this framework: the enemies have fallen and are perhaps dead, partially covered by earth. But “adorning themselves with a golden amulet” in b is more difficult, since a golden amulet sounds like a positive decorative item. However, Younger Avestan has a compound zarənu-maini (Yt. 14.33), apparently made of related verbal material, which is the epithet of a vulture, found in a passage in which the vulture espies bloody meat from far distances. If there is a connection between the two (see EWA s.v. maṇí), “to adorn oneself with a golden amulet” may mean figuratively “to become food for vultures.” In contrast to Indra’s doomed adversaries in ab, in d he clothes his “spies” with the sun; sunlight is often a symbol of untroubled life, as in the often repeated wish “to see the sun” (sū́ryaṃ dṛśé and related expressions).

For a detailed discussion of this vs., esp. pāda b and its Iranian correspondents, see my “A Golden Amulet in Vedic and Avestan” (Ged. H.-P. Schmidt). I would now emend the published translation of pāda a to “having made for themselves a coverlet from the earth.”

Adorned with their array of gold and jewels, they o’er the earth a covering veil extended.
Although they hastened, they o’ercame not Indra: their spies he compassed with the Sun of morning.

Sie hatten die Einhüllung der Erde bewirkt, sich mit goldenem Zaubergehenk schmückend. Obwohl sie sich sputeten, entgingen sie nicht dem Indra. Er umkleidete seine Späher mit Sonnenlicht.

Ringsum die Erde eine Schutzwehr machend, mit Gold sich schmückend und mit Edelsteinen, Entflohn sie nicht, ob eilend auch, dem Indra; denn um die Sonne standen seine Späher.

Сделав чехол для земли,
Украшаясь золотой драгоценностью,
Они, спешащие, (все же) не миновали Индры.
Своих соглядатаев он поместил вокруг солнца.

• इन्द्र:
• हिरण्यस्तूप आङ्गिरसः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर अगले मन्त्र में इन्द्र के कृत्य का उपदेश किया है।

पदार्थान्वयभाषाः - जैसे जिनको सूर्य्य (पर्य्यदधात्) सब ओर से धारण करता है (ते) वे मेघ के अवयव बादल सूर्य के प्रकाश को (स्पशः) बाधनेवाले (पृथिव्याः) पृथिवी को (परीणहम्) चौतर्फी घेरे हुए के समान (चक्राणासः) युद्ध करते हुए (हिरण्येन) प्रकाशरूप (मणिना) मणि से जैसे (सूर्य्येण) सूर्य्य के तेज से (शुम्भमानाः) शोभायमान (हिन्वानासः) सुखों को संपादन करते हुए (इन्द्रम्) सूर्यलोक को (न) नहीं (तितिरुः) उल्लंघन कर सकते हैं वैसे ही सेनाध्यक्ष अपने धार्मिक शूरवीर आदि को शत्रुजन जैसे जीतने को समर्थ न हों वैसा प्रयत्न सब लोग किया करें ॥८॥

भावार्थभाषाः - इस मंत्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे परमेश्वर ने सूर्य के साथ प्रकाश आकर्षणादि कर्मों का निबन्धन किया है वैसे ही विद्या धर्म न्याय शूरवीरों की सेनादि सामग्री को प्राप्त हुए पुरुष के साथ इस पृथिवी के राज्य को नियुक्त किया है ॥८॥

अन्वय: पुनरिन्द्रकृत्यमुपदिश्यते।

(चक्राणासः) भृशं युद्धं कुर्वाणाः (परीणहम्) परितस्सर्वतः प्रबन्धनं सुखाच्छादकत्वेन व्यापनं वा। णह बन्धन इत्यस्मात् क्विप् च इति क्विप् नहिवृति० #अनेनादेर्दीर्घः। (पृथिव्याः) भूमे राज्यस्य (हिरण्येन) न्यायप्रकाशेन सुवर्णादिधातुमयेन वा। (मणिना) आभूषणेन (शुम्भमानाः) शोभायुक्ताः (न) निषेधार्थे (हिन्वानासः) सुखं संपादयन्तः (तितिरुः) प्लवन्त उल्लंघयन्ति। अत्र लडर्थे लिट्। (ते) शत्रवो दुष्टा मनुष्याः (इन्द्रम्) सबलं सेनाध्यक्षम् (परि) सर्वतो भावे (स्पशः) ये स्पशन्ति ते। अत्र क्विप् प्र०। (अदधात्) दधाति। अत्र लडर्थे लङ्। (सूर्येण) सवितृमण्डलेनेव ॥८॥ #[अ० ६।३।११६।]

पदार्थान्वयभाषाः - यथा यान् सूर्य्यः पर्य्यदधात् परिदधाति ते वृत्रावयवा घनाः सूर्यस्य प्रकाशं स्पशो बाधमानाः पृथिव्याः परीणहं चक्राणासो हिरण्येन मणिनेव सूर्य्येण शुम्भमाना हिन्वानास इन्द्रं नतितिरुर्नप्लवन्ते नोल्लंघयंति तथा स्वसेनाध्यक्षादीञ् जनाँञ्छत्रवो बाधितुं समर्था यथा न स्युस्तथा सर्वैरनुष्ठेयम् ॥८॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथा परमात्मना सूर्येण सह प्रकाशाकर्षणादीनि कर्माणि निवद्धानि तथैव विद्याधर्मन्यायशूरवीरसेनादिसामग्रीप्राप्तेन पुरुषेण सह पृथिवीराज्यं नियोजितमिति ॥८॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जसे परमेश्वराने सूर्याद्वारे प्रकाश, आकर्षण इत्यादी कर्मांचे व्यवस्थापन केलेले आहे, तसेच विद्या, धर्म, न्याय, शूरवीरांची सेना इत्यादी साहित्य प्राप्त झालेल्या पुरुषाला पृथ्वीचे राज्य दिलेले आहे. ॥ ८ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - हिरण्यस्तूप आङ्गिरसः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

प᳓रि य᳓द् इन्दर+ रो᳓दसी उभे᳓
अ᳓बुभोजीर् महिना᳓ विश्व᳓तः सीम्
अ᳓मन्यमानाँ अभि᳓ म᳓न्यमानैर्
नि᳓र् ब्रह्म᳓भिर् अधमो द᳓स्युम् इन्द्र

Strata
Normal on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

pári ← pári (invariable)

ródasī ← ródasī- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

ubhé ← ubhá- (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ábubhojīḥ ← √bhuj- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PLUPRF, voice:ACT}

mahinā́ ← mahimán- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

sīm ← sīm (invariable)

viśvátas ← viśvátas (invariable)

abhí ← abhí (invariable)

ámanyamānān ← ámanyamāna- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

mányamānaiḥ ← √man- 1 (root)
{case:INS, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:MED}

adhamaḥ ← √dhamⁱ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

brahmábhiḥ ← brahmán- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

dásyum ← dásyu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

nís ← nís (invariable)

परि॑ । यत् । इ॒न्द्र॒ । रोद॑सी॒ इति॑ । उ॒भे इति॑ । अबु॑भोजीः । म॒हि॒ना । वि॒श्वतः॑ । सी॒म् ।
अम॑न्यमानान् । अ॒भि । मन्य॑मानैः । निः । ब्र॒ह्मऽभिः॑ । अ॒ध॒मः॒ । दस्यु॑म् । इ॒न्द्र॒ ॥

• pari
• [adverb]
• “from; about; around.”

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• rodasī ← rodas
• [noun], accusative, dual, neuter
• “heaven and earth; Earth.”

• ubhe ← ubh
• [noun], accusative, dual, neuter
• “both(a).”

• abubhojīr ← abubhojīḥ ← bhuj
• [verb], singular, Plusquamperfect

• mahinā ← mahina
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “greatness; enormousness.”

• viśvataḥ ← viśvatas
• [adverb]
• “everywhere; around; about.”

• sīm
• [adverb]

• amanyamānāṃ ← a
• [adverb]
• “not; akāra; a [taddhita]; a [word]; a; a.”

• amanyamānāṃ ← manyamānāṃ ← man
• [verb noun], accusative, plural
• “think of; name; believe; teach; honor; deem; recommend; approve; think; define; call; respect; believe; enumerate; understand; see; describe.”

• abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• manyamānair ← manyamānaiḥ ← man
• [verb noun], instrumental, plural
• “think of; name; believe; teach; honor; deem; recommend; approve; think; define; call; respect; believe; enumerate; understand; see; describe.”

• nir ← niḥ
• [adverb]
• “niḥ; away; out; without.”

• brahmabhir ← brahmabhiḥ ← brahman
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “brahman; mantra; prayer; spell; Veda; Brahmin; sacred text; final emancipation; hymn; brahman [word]; Brāhmaṇa; study.”

• adhamo ← adhamaḥ ← dham
• [verb], singular, Imperfect
• “heat; blow; fan; blow; ignite; blow; inflate.”

• dasyum ← dasyu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “savage; outcast; mugger.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

हे इन्द्र यत् यदा ‘रोदसी उभे द्युलोकभूलोकावुभौ महिना त्वदीयेन महिम्ना विश्वतः सीं सर्वतः परिगृह्य परि अबुभोजीः परितो भुक्तवानसि तदानीं त्वम् अमन्यमानान् मन्त्रार्थमनुध्यातुमशक्तानपि केवलपाठकान् यजमानान् अभि मन्यमानैः अस्मदीया एते यजमाना रक्षणीया इत्यभिमानं कुर्वद्भिः ब्रह्मभिः मन्त्रैः दस्युं चोरं वृत्रादिरूपमसुरं निः अधमः निःसारितवानसि। ‘ धमतिर्गतिकर्मा’ ( निरु. ६. २ ) इति यास्कः । अबुभोजीः । भुज पालनाभ्यवहारयोः’। लङि सिपि ‘ बहुलं छन्दसि ’ ( पा. सू. २. ४. ७६ ) इति विकरणस्य श्लुः । ‘ बहुलं छन्दसि ’ ( पा. सू. ७. ३. ९७ ) इति ईडागमः । अनुदात्तः । यद्वृत्तयोगादनिघातः । महिना महिम्ना । महच्छब्दात् पृथ्वादिलक्षणो भावे इमनिच् । ‘टेः’ इति टिलोपः । तृतीयैकवचने अल्लोपे सति उदात्तनिवृत्तिस्वरेणोदात्तत्वम् । मलोपश्छान्दसः । अमन्यमानान् । मन्यन्ते जानन्तीति मन्यमानाः । ‘मन ज्ञाने । ‘ दिवादिभ्यः श्यन्’ । श्यनो नित्त्वादाद्युदात्तत्वम् । समासे अव्ययपूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । संहितायां रुत्वानुनासिकावुक्तौ ॥

English translation:

“Indra, as you enjoy both heaven and earth, investing the universe with your magnitude, you have blown away the robber with the prayers which are repeated on behalf of those who do not comprehend them.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Amanyamānān abhi manyamānair brahmabhiḥ adhamaḥ = with prayers to be understood over those not understanding, i.e. those yajamānas who merely repeat the mantras without understanding their meaning, are nevertheless to be protected by, or are to reap the benefit of those mantras; and with mantras, Indra will be empowered to scatter the followers of Vṛtra, clouds and darkness. Śrīṅgiṇām śuṣṇam = lit. the first having horns, i.e. furnished with weapons like the horns of bulls and buffaloes;

Śuṣṇam = lit. drying up, i.e. when applied to Vṛtra or the cloud, as withholding moisture

When, Indra, you coiled around both worlds on all sides with your greatness,
(you blasted) at the heedless ones with (the aid of) those who pay heed; you blasted forth the Dasyu with (the aid of) those who create sacred formulations, o Indra—

Elizabeth Tucker points out that the verb of ab pári … ábubhojīḥ “you coiled around” might be more appropriate as a description of Vṛtra; it is almost as if Indra is appropriating the qualities of his opponents in addition to his own and thereby showing himself to be even more powerful. The form ábubhojīḥ itself is isolated, the only reduplicated form to the root √bhuj ‘bend’. Kümmel gives it a lemma in his monograph on the perfect (351-52) but does not commit himself further, beyond stating that the form is a 2nd sg.

preterite “in der statisch-attingenten Bedeutung” and suggesting that there might have originally been a stative perfect that is no longer alive in Vedic. This would allow a plausible analysis of our form as a pluperfect, with a renewed ending -īs, to avoid expected but non-transparent *abubhok. Jesse Lundquist points to the mirror-image phonetic echo ubhe ábubhojīr across the pāda boundary.

adhamaḥ in d needs to be read with both pādas, c and d.

As thou enjoyest heaven and earth, O Indra, on every side surrounded with thy greatness,
So thou with priests bast blown away the Dasyu, and those who worship not with those who worship.

Als du, Indra, beide Welten von allen Seiten mit deiner ganzen Größe umschlossen hattest, da bliesest du die Ahnungslosen durch die Ahnenden, den Dasyu mit den Segensprechern fort, o Indra.

Als, Indra, du den Himmel und die Erde mit deiner Grösse allerseits umspanntest, Da bliesest du Nichtbeter weg durch Beter, den Dämon, Indra, durch die Andachtreichen.

Когда ты, о Индра, оба мира
Охватил своим величием со всех сторон,
Ты о(держал верх) над неразумными с помощью разумных:
Заклинаниями ты сдул дасью, о Индра.

• इन्द्र:
• हिरण्यस्तूप आङ्गिरसः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर अगले मन्त्र में इन्द्र के कृत्य का उपदेश किया है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) ऐश्वर्य्य का योग करनेवाले राजन् ! आपको योग्य है कि जैसे सूर्य्यलोक (महिना) अपनी महिमा से (उभे) दोनों (रोदसी) प्रकाश और भूमि को (सीम्) जीवों के सुख की प्राप्ति के लिये (विश्वतः) सब प्रकार आकर्षण से पालन करता और (मन्यमानैः) ज्ञानसंपादक (ब्रह्मभिः) बड़े आकर्षणादि बलयुक्त किरणों से (दस्युम्) मेघ और (अमन्यमानान्) सूर्य्यप्रकाश के रोकनेवाले मेघ के अवयवों को (निरधमः) चारों ओर से अपने तापरूप अग्नि करके निवारण करता है वैसे सब प्रकार अपनी महिमा से प्राणियों के सुख के लिये (उभे) दोनों (रोदसी) प्रकाश और पृथिवी का (पर्य्यबुभोजीः) भोग कीजिये इसी प्रकार हे (इन्द्र) राज्य के ऐश्वर्य्य से युक्त सेनाध्यक्ष शूरवीर पुरुष आप (मन्यमानैः) विद्या की नम्रता से युक्त हठ दुराग्रह रहित (ब्रह्मभिः) वेद के जाननेवाले विद्वानों से (अमन्यमानान्) अज्ञानी दुराग्रही मनुष्यों को (अभिनिरधमः) साक्षात्कार शिक्षा कराया कीजिये ॥९॥

भावार्थभाषाः - इस मंत्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे सूर्य्यलोक सब पृथिव्यादि मूर्त्तिमान् लोकों का प्रकाश आकर्षण से धारण और पालन करनेवाला होकर मेघ और रात्रि के अन्धकार को निवारण करता है वैसे ही हे मनुष्यो आप लोग उत्तम शिक्षित विद्वानों से मूर्खों को मूढ़ेता छुड़ा और दुष्ट शत्रुओं को शिक्षा देकर बड़े राज्य के सुख का भोग नित्य कीजिये ॥९॥

अन्वय: पुनरिन्द्रस्य कृत्यमुपदिश्यते।

(परि) सर्वतो भावे (यत्) यस्मात् (इन्द्र) ऐश्वर्ययोजक राजन् (रोदसी) भूमिप्रकाशौ (उभे) द्वे (अबुभोजीः) आकर्षणेन न्यायेन वा पालयसि पालयति वा। अत्र भुजपालनाभ्यवहारयोर्लडर्थे लङि सिपि बहुलं छन्दसि इति शपः स्थान आदिष्टस्य श्नमः स्थाने श्लुः श्लौ इति द्वित्वम् बहुलं छन्दसि इति इडागमश्च। (महिना) महिम्ना। अत्र छान्दसो वर्णलोपो वा यथेष्कर्त्तारमध्वर इति मलोपः। (विश्वतः) सर्वतः (सीम्) सुखप्राप्तिः। सीमिति पदनामसु पठितम्। निघं० ४।२। अनेन प्राप्त्यर्थो गृह्यते। #सीमिति परिग्रहार्थीयः। निरु० १।७। (अमन्यमानान्) अज्ञानहठाग्रहयुक्तान् सूर्य्यप्रकाशनिरोधकान् मेघावयवान् वा (अभि) आभिमुख्ये (मन्यमानैः) विद्यार्जवयुक्तेर्दुराग्रहरहितैर्मनुष्यैर्ज्ञानसंपादकैः किरणैर्वा (निः) सातत्ये (ब्रह्मभिः) वेदैर्ब्रह्मविद्भिर्ब्राह्मणैर्वा। ब्रह्म हि ब्राह्मणः। शत० ५।१।१।११। (अधमः) शिक्षय अग्निना संयोजयति वा। लोडर्थे लडर्थे वा *लुट्। (दस्युम्) दुष्टकर्मणा सह वर्त्तमानं परद्रोहिणं परस्वहर्तारं चोरं शत्रुं वा (इन्द्र) राज्यैश्वर्ययुक्त सेनाध्यक्ष शूरवीर मनुष्य ॥९॥ #[‘त्व’ इति विनिग्रहार्थीयः’ इति वै० यं० मुद्रित निरुक्ते पाठः।सं०] *[लङ्। सं०]

पदार्थान्वयभाषाः - हे इन्द्र त्वं यथेन्द्रः सूर्यलोको महिना महिम्नोभे रोदसी सीं विश्वतः पर्यबुभोजीः। मन्यमानैर्ब्रह्मभिर्ब्रहत्तमैः किरणैर्दस्युं वृत्रं मेघममन्यमान्मेघावयवान् घनान् यद्यस्मादभिनिरधमः। अभितो नितरां स्वतापाग्नियुक्तान् कृत्वा निवारयति तथा विश्वतो महिम्नासीमुभे रोदसी पर्यबुभोजीः सर्वतो भुग्धि। एवं च हे इन्द्र मम्यमानैर्ब्रह्मभिरमन्यमानान्मनुष्यान् दस्युं दुष्टपुरुषं चाभिनिरधम आभिमुख्यतया शिक्षय ॥९॥

भावार्थभाषाः - अत्रवाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथा सूर्य्यलोकः सर्वान्पृथिव्यादिमूर्त्तिमतो लोकान्प्रकाश्याकर्षणेन धृत्वा पालको भूत्वा वृत्ररात्र्यंधकारान्निवारयति तथैव हे मनुष्या भवन्तः सुशिक्षितैर्विद्वद्भिर्मूर्खाणां मूढतां निवार्य दुष्टशत्रून् शिक्षित्वा महद्राज्यसुखं नित्यं भुंजीरन्निति ॥९॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जसा सूर्य सर्व पृथ्वी इत्यादी मूर्तिमान गोलांचे आकर्षण, प्रकाश व धारण करून, पालन करून मेघ व रात्र यांचे निवारण करतो. तसेच हे माणसांनो! तुम्ही उत्तम शिक्षित विद्वानांकडून मूर्खांचे मूढत्व नाहीसे करून दुष्ट शत्रूंना शिक्षण देऊन नित्य महान राज्याचे सुख भोगा. ॥ ९ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - हिरण्यस्तूप आङ्गिरसः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

न᳓ ये᳓ दिवः᳓ पृथिव्या᳓ अ᳓न्तम् आपु᳓र्
न᳓ माया᳓भिर् धनदा᳓म् पर्य᳓भूवन्
यु᳓जं व᳓ज्रं वृषभ᳓श् चक्र इ᳓न्द्रो
नि᳓र् ज्यो᳓तिषा त᳓मसो गा᳓ अदुक्षत्

Strata
Normal on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ántam ← ánta- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

āpúḥ ← √āp- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

diváḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)

pr̥thivyā́ḥ ← pr̥thivī́- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

yé ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

dhanadā́m ← dhanadā́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

māyā́bhiḥ ← māyā́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

ná ← ná (invariable)

paryábhūvan ← √bhū- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

cakre ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vájram ← vájra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vr̥ṣabháḥ ← vr̥ṣabhá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yújam ← yúj- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

adukṣat ← √duh- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

gā́ḥ ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

jyótiṣā ← jyótis- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

nís ← nís (invariable)

támasaḥ ← támas- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

न । ये । दि॒वः । पृ॒थि॒व्याः । अन्त॑म् । आ॒पुः । न । मा॒याभिः॑ । ध॒न॒ऽदाम् । प॒रि॒ऽअभू॑वन् ।
युज॑म् । वज्र॑म् । वृ॒ष॒भः । च॒क्रे॒ । इन्द्रः॑ । निः । ज्योति॑षा । तम॑सः । गाः । अ॒धु॒क्ष॒त् ॥

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• ye ← yad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• divaḥ ← div
• [noun], genitive, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• pṛthivyā ← pṛthivyāḥ ← pṛthivī
• [noun], genitive, singular, feminine
• “Earth; pṛthivī; floor; Earth; earth; pṛthivī [word]; land.”

• antam ← anta
• [noun], accusative, singular, masculine
• “end; last syllable; end; end; boundary; inside; border; death; anta [word]; edge; end; shore; limit; region; outskirt; destruction; boundary; limit; anta; termination; corner; conclusion; hem; end; ant; edge.”

• āpur ← āpuḥ ← āp
• [verb], plural, Perfect indicative
• “enter (a state); get; reach; obtain; equal.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• māyābhir ← māyābhiḥ ← māyā
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “magic trick; Māyā; deception; illusion; māyā [word]; disguise; trick.”

• dhanadām ← dhana
• [noun], neuter
• “wealth; property; money; treasure; prize; dhana [word]; valuable; dhan; capital; fight.”

• dhanadām ← dām ← dā
• [noun], accusative, singular, masculine
• “giving.”

• paryabhūvan ← paribhū ← √bhū
• [verb], plural, Root aorist (Ind.)
• “overcome; contemn; enclose; discredit; happen.”

• yujaṃ ← yujam ← yuj
• [noun], accusative, singular, masculine
• “ally; friend; pair; two; companion.”

• vajraṃ ← vajram ← vajra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “vajra; Vajra; vajra; vajra; lightning; abhra; vajramūṣā; diamond; vajra [word]; vajrakapāṭa; vajra; vaikrānta.”

• vṛṣabhaś ← vṛṣabhaḥ ← vṛṣabha
• [noun], nominative, singular, masculine
• “bull; Vṛṣabha; Vṛṣabha; best.”

• cakra ← cakre ← kṛ
• [verb], singular, Perfect indicative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• indro ← indraḥ ← indra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• nir ← niḥ
• [adverb]
• “niḥ; away; out; without.”

• jyotiṣā ← jyotis
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “light; star; luminosity; fire; jyotis [word]; digestion; planet; light; sunlight.”

• tamaso ← tamasaḥ ← tamas
• [noun], ablative, singular, neuter
• “dark; darkness; Tamas; tamas [word]; faint; tamas; gloom; ignorance.”

• gā ← gāḥ ← go
• [noun], accusative, plural, feminine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• adukṣat ← duh
• [verb], singular, sa aorist (Ind.)
• “milk.”

ये जलविशेषाः दिवः द्युलोकात् पृथिव्याः अन्तं भूमेः स्थानं न आपुः न प्राप्ताः। मेघरूपमापन्नेन वृत्रेण निरुद्धत्वात् । अत एव भूमिप्राप्त्यभावात् धनदां धनप्रदां भूमिं मायाभिः सस्योपकारादिभिः कर्मभिः न पर्यभूवन् परितो न ब्याप्ताः । जलपानसस्याभिवृद्ध्याद्युपकारं न चक्रुरित्यर्थः । तदानीमयम् इन्द्रः मेघभेदनाय वज्रं युजं स्वहस्तयुक्तं चक्रे । ततः ज्योतिषा द्योतमानेन वज्रेण तमसः अन्धकाररूपान्मेघात् गाः गमनशीलान्युदकानि निः अधुक्षत् निःशेषेण दुग्धवान् । मेघं भित्त्वा जलं वृष्टवानित्यर्थः ॥ दिवः । ‘ ऊडिदम् ’ इति षष्ठ्या उदात्तत्वम् । आपुः। ‘ आप्लृ व्याप्तौ ‘। लिटि उसि रूपम् । यद्वृत्तयोगादनिघातः । पर्यभूवन् । अत्रापि यच्छब्दस्यानुषङ्गात् निघाताभावः । युजम् । ‘युजिर् योगे’।’ ऋत्विक् ’ इत्यादिना क्विन् ।‘अनित्यमागमशासनम् ’ इति वचनात् नुमभावः । अधुक्षत् ।’ दुह प्रपूरणे’। लुङि ‘शल इगुपधादनिटः क्सः ’ ( पा. सू. ३. १. ४५ ) इति च्लेः क्सादेशः । ‘दादेर्धातोर्घः’ ( पा. सू. ८. २. ३२) इति घत्वम्। ’ एकाचो बशः० ’ ( पा. सू. ८. २. ३७) इत्यादिना भष्भावः । संहितायां भष्भावाभावश्छान्दसः ॥ ॥ २ ॥

English translation:

“When the waters descended not upon the ends of the earth, and overspread not that giver of affluence with its productions, then Indra, the showerer, grasped his bolt, and with its brightness milked out the waters from the darkness.”

(The Dasyu) who did not reach the end of heaven, of earth, who did not hem in the wealth-giving (Indra) with their magical wiles.
The bull Indra made his mace his yokemate. He milked the cows out of the darkness with light.

The rel. clauses with plural subj. in ab have no possible connection with anything in the second hemistich. I take them instead as completing the portrayal of the conflict between the two moieties depicted in the earlier parts of the hymn. The pl. rel. prn. yé has no direct antecedent in the preceeding pāda (9d), though it can pick up the intent of sg. dásyum; it can also hark a little further back to 9c ámanyamānān ‘heedless ones,’ as H-P Schmidt suggests (Bṛhaspati und Indra).

If pādas ab close the preceding myth, the rest of the verse seems to allude glancingly to the Vṛtra (c) and Vala (d) myths.

They who pervaded earth’s extremest limit subdued not with their charms the Wealth-bestower:
Indra, the Bull, made his ally the thunder, and with its light milked cows from out the darkness.

Die das Ende von Himmel und Erde nicht erreichten, noch mit ihren Listen den Schatzgeber umgarnten - Indra, der Bulle, hatte die Keule zu seinem Verbündeten gemacht; durch Licht hat er die Kühe aus dem Dunkel gezogen.

Unnahbar blieb für sie der Welten Ende und unerreicht des Reichthumgebers Listen; Der starke Indra nahm den Blitz zum Helfer, und zog durch Licht die Kühe aus dem Dunkel.

Кто не достиг края неба (и) земли,
Не смог окружить колдовскими чарами дарителя богатства, (те погибли).
Бык Индра сделал дубину грома союзником.
С помощью света он извлек коров из мрака.

• इन्द्र:
• हिरण्यस्तूप आङ्गिरसः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर अगले मन्त्र में इन्द्र के कर्मों का उपदेश किया है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे सभा के स्वामी आप ! जैसे इस मेघ के (ये) जो बद्दलादि अवयव (दिवः) सूर्य के प्रकाश और (पृथिव्याः) अन्तरिक्ष की (अन्तम्) मर्यादा को (नापुः) नहीं प्राप्त होते (मायाभिः) अपनी गर्जना अंधकार और बिजली आदि माया मे (धनदाम्) पृथिवी का (न) (पर्यभूवन्) अच्छे प्रकार आच्छादन नहीं कर सकते हैं उन पर (वृषभः) वृष्टिकर्त्ता (इन्द्रः) छेदन करनेहारा सूर्य (युजं) प्रहार करने योग्य (वज्रम्) किरण समूह को फेंक के (ज्योतिषा) अपने तेज प्रकाश से (तमसः) अंधेर को (निश्चक्रे) निकाल देता और (गाः) पृथिवी लोकों को वर्षा से (अधुक्षत्) पूर्ण कर देता है वैसे जो शत्रुजन न्याय के प्रकाश और भूमि के राज्य के अन्त को न पावें धन देनेवाली राजनीति का नाश न कर सकें उन वैरियों पर अपनी प्रभुता विद्यादान से अविद्या की निवृत्ति और प्रजा को सुखों से पूर्ण किया कीजिये ॥१०॥

भावार्थभाषाः - इस मंत्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। मनुष्यों को योग्य है कि सूर्य के तेजरूप स्वभाव और प्रकाश के सदृश कर्म कर और सब शत्रुओं के अन्यायरूप अंधकार का नाश करके धर्म से राज्य का सेवन करें। क्योंकि छली कपटी लोगों का राज्य स्थिर कभी नहीं होता इससे सबको छलादि दोष रहित विद्वान् होके शत्रुओं की माया में न फँस के राज्य का पालन करने के लिये अवश्य उद्योग करना चाहिये ॥१०॥

अन्वय: पुनरिन्द्रकर्माण्युपदिश्यन्ते।

(न) निषेधार्थे (ये) मेघावयवघनवद्दस्य्वादयः# शत्रवः (दिवः) सूर्यप्रकाशस्येव न्यायबलपराक्रमदीप्तेः। (पृथिव्याः) पृथिवीलोकस्यान्तरिक्षस्येव पृथिवीराज्यस्य। पृथिवीत्यन्तरिक्षनामसु पठितम्। निघं० १।३। पदनामसु च। निघं० ५।३। अनेन सुखप्राप्तिहेतुसार्वभौमराज्यं गृह्यते। (अन्तम्) सीमानम् (आपुः) प्राप्नुवन्ति। अत्र लडर्थे लिट्। (न) निषेधार्थे (मायाभिः) गर्जनांधकारविद्युदादिवत्कपटधूर्त्तताधर्मादिभिः (धनदाम्) वृष्टिवद्राजनीतिम् (पर्य्यभूवन्) परितस्सर्वतस्तिरस्कुर्वन्ति (युजम्) यो युज्यते तम्। अत्र क्विप् प्र०। (वज्रम्) छेदकत्वादिगुणयुक्तं किरणविद्युदाख्यादिवशस्त्रादिकम्। वज्र इति वज्रनामसु पठितम्। निघं० २।२०। (वृषभः) जलवद्वर्षयति शस्त्रसमूहम् (चक्रे) करोति। अत्र लडर्थे लिट्। (इन्द्रः) सूर्यलोकसदृक् शूरवीरसभाध्यक्षो राजा (निः) नितराम् (ज्योतिषा) प्रकाशवद्विद्यान्यायादिसद्गुणप्रकाशेन (तमसः) अन्धकारवदविद्याछलाधर्मव्यवहारस्य (गाः) पृथिवी इव मन आदीन्द्रियाणि (अधुक्षत्) प्रपिपूर्द्धि। अत्र लोडर्थे लुङ् ॥१०॥ # [अन्वये, आर्य भाषायाः पदार्थे च ’दस्य्वादयः शत्रवः’ अस्यार्थः स्खलितः। सं०]

पदार्थान्वयभाषाः - हे सभेश त्वं यथाऽस्य वृत्रस्य ये घनादयोऽवयवा दिवः सूर्य्यप्रकाशस्य पृथिव्या अन्तरिक्षस्य चान्तं नापुर्मायाभिर्धनदां न पर्यभूवन् तानुपरि वृषभ इन्द्रो युजं वज्रं प्रक्षिप्य ज्योतिषा तमस आवरणं निश्चक्रे गा अधुक्षत्तथा शत्रुषु वर्त्तस्व ॥१०॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। मनुष्यैः सूर्यस्य स्वभावप्रकाशसदृशानि कर्माणि कृत्वा सर्वशत्र्वन्यायाऽन्धकारं विनाश्य धर्मेण राज्यं सेवनीयम्। न हि मायाविनां कदाचित् स्थिरं राज्यं जायते तस्मात्स्वयममायाविभिर्विद्वद्भिः शत्रुप्रयुक्तां मायां निवार्य्य राज्यकरणायोद्यतैर्भवितव्यमिति ॥१०॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. माणसांनी सूर्याच्या तेजस्वी स्वभावाप्रमाणे प्रकाशयुक्त कर्म करून सर्व शत्रूंच्या अन्यायरूपी अंधःकाराचा नाश करून धर्माने राज्याचे सेवन करावे. कारण छळ व कपट करणाऱ्याचे राज्य कधी स्थिर होऊ शकत नाही. त्यासाठी सर्वांनी छळ इत्यादी दोषांनी रहित विद्वान बनून शत्रूच्या मायाजालात न फसता राज्याचे पालन करण्यासाठी अवश्य उद्योगी बनले पाहिजे. ॥ १० ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - हिरण्यस्तूप आङ्गिरसः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अ᳓नु स्वधा᳓म् अक्षरन्न् आ᳓पो अस्य
अ᳓वर्धत म᳓ध्य आ᳓ नावि᳓यानाम्
सध्रीची᳓नेन म᳓नसा त᳓म् इ᳓न्द्र
ओ᳓जिष्ठेन ह᳓न्मनाहन्न् अभि᳓ द्यू᳓न्

Strata
Normal on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
akṣaran ← √kṣar- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

ánu ← ánu (invariable)

ā́paḥ ← áp- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

asya ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

svadhā́m ← svadhā́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

ávardhata ← √vr̥dh- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:MED}

mádhye ← mádhya- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

nāvyā̀nām ← nāvyā̀- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mánasā ← mánas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

sadhrīcī́nena ← sadhrīcī́na- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

abhí ← abhí (invariable)

ahan ← √han- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

dyū́n ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

hánmanā ← hánman- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

ójiṣṭhena ← ójiṣṭha- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

अनु॑ । स्व॒धाम् । अ॒क्ष॒र॒न् । आपः॑ । अ॒स्य॒ । अव॑र्धत । मध्ये॑ । आ । ना॒व्या॑नाम् ।
स॒ध्री॒चीने॑न । मन॑सा । तम् । इन्द्रः॑ । ओजि॑ष्ठेन । हन्म॑ना । अ॒ह॒न् । अ॒भि । द्यून् ॥

• anu
• [adverb]
• “subsequently; behind; along; towards; because.”

• svadhām ← svadhā
• [noun], accusative, singular, feminine
• “free will; offering; libation; nature; svadhā [word]; comfort; power.”

• akṣarann ← akṣaran ← kṣar
• [verb], plural, Root aorist (Ind.)
• “run; melt.”

• āpo ← āpaḥ ← ap
• [noun], nominative, plural, feminine
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

• asyāvardhata ← asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• asyāvardhata ← avardhata ← vṛdh
• [verb], singular, Imperfect
• “increase; grow; vṛdh; increase; succeed; strengthen; grow up; spread.”

• madhya ← madhye ← madhya
• [noun], locative, singular, neuter
• “midst; center; cavity; inside; middle; center; waist; group; pulp; torso; time interval; area; series; madhya [word]; Madhya; noon; middle; middle age; span; belly.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• nāvyānām ← nāvyā
• [noun], genitive, plural, feminine
• “river.”

• sadhrīcīnena ← sadhrīcīna
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “concentrated; joint.”

• manasā ← manas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “mind; Manas; purpose; idea; attention; heart; decision; manas [word]; manas [indecl.]; spirit; temper; intelligence.”

• tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• indra ← indraḥ ← indra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• ojiṣṭhena ← ojiṣṭha
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “powerful.”

• hanmanāhann ← hanmanā ← hanman
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “weapon; blow.”

• hanmanāhann ← ahan ← han
• [verb], singular, Root aorist (Ind.)
• “kill; cure; māray; remove; destroy; hit; injure; damage; destroy; paralyze; hurt; forge; beat; cut off; stop; overwhelm; kick; hunt; affect; strike; hammer; love; obstruct; shoot.”

• abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• dyūn ← div
• [noun], accusative, plural, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

आपः जलानि अस्य इन्द्रस्य स्वधाम् अन्नं व्रीह्यादिरूपमनुलक्ष्य अक्षरन् मेघाद्वृष्टा अभवन् । तदानीमयं वृत्रः नाव्यानां नावा तरणयोग्यानां बह्वीनामपां मध्ये आ समन्तात् अवर्धत वृद्धिं प्राप्तः । प्रभूतजले वर्तमानोऽपि न ममार किंतु अभिवृद्ध एव । तदानीम् इन्द्रः सध्रीचीनेन सहगच्छता मनसा युक्तं तं वृत्रम् ओजिष्ठेन अतिबलयुक्तेन हन्मना हननसाधनेन वज्रेण अभि द्यून् कतिचिद्दिवसानभिलक्ष्य अहन् तेषु दिवसेषु हतवान् । जलमध्ये पतितस्यापि वृत्रस्य मनो यत्रेन्द्रस्तिष्ठति तत्रैव सह गच्छति तादृशमभिज्ञाय स हतवानित्यर्थः ॥ अक्षरन् । ‘क्षर संचलने’। नाव्यानाम् नावा तार्याणाम् । नौवयोधर्म’ (पा. सू. ४.४.९१) इत्यादिना यत्। वान्तो यि प्रत्यये’ (पा. सू. ६. १. ७९) इति आवादेशः । ‘ अनावः’ (पा. सू. ६. १. २१३) इति पर्युदासात् “ तित्स्वरितम् इति प्रत्ययस्वरितत्वम् । सध्रीचीनेन । सहञ्चतीति सध्र्यङ् ।’ सहस्य सध्रिः’ (पा. सू. ६. ३. ९५) इति सध्र्यादेशः । ‘ विभाषाञ्चेरदिक्स्त्रियाम् ’ (पा. सू. ५. ४. ८) इति स्वार्थे खप्रत्ययः। तस्य ‘ आयन्’ इत्यादिना ईनादेशः । ‘ अचः’ इति अकारलोपे ’ चौ ’ इति दीर्घत्वम् । खादेशस्य उपदेशिवद्वचनात् ईकार उदात्तः । ओजिष्ठेन । ओजोऽस्यास्तीति ओजस्वी । अस्मायामेधा! (पा. सू. ५. २. १२१ ) इति विनिः । तत आतिशायनिकः इष्ठन् । विन्मतोर्लुक्’ ( पा, सू. ५, ३. ६५ ) इति विनो लुक् । टेः’ इति टिलोपः। नित्त्वादाद्युदात्तत्वम् । हन्मना । हन्यतेऽनेनेति हन्म । अन्येभ्योऽपि दृश्यन्ते’ इति दृशिग्रहणात् करणेऽपि मनिन्। नित्त्वादाद्युदात्तत्वम् । तृतीयैकवचने अलोपे प्राप्ते न संयोगाद्वमन्तात् ’ (पा. सू. ६. ४. १३७) इति प्रतिषेधः ॥

English translation:

“The waters flowed to provide the food of Indra, but (Vṛtra) increased in the midst of the navigable (rivers); then Indra, with his fatal and powerful shaft, slew Vṛtra, whose thought were ever turned towards him.”

In accord with his autonomous power the waters flowed; he grew strong in the middle of the navigable ones.
With a single-minded thought, with a most powerful blow Indra smashed him [=Vr̥tra?] to high heavens.

abhí dyū́n: acc. pl. dyū́n almost always refers to ‘days’ (as in the expression ánu dyū́n “through the days,” which regularly occupies this same metrical position.

However, pace Renou’s “pour toujours” (which is, in any event, not equivalent to “through the days”), a temporal interpretation does not work here. Geldner (/Witzel Gotō) “für die Himmels(götter),” for which there is no support (their I.190.4 is better tr. otherwise) and whose datival “für” is an odd rendering of abhí. My “to high heavens” (the “high” being imported from the English idiom) rests on the adj. abhídyu- ‘heaven-bound’; as Elizabeth Tucker suggests it can be taken as a decomposition of this adjective, which, as it happens, is almost always pāda final.

The waters flowed according to their nature; he raid the navigable streams waxed mighty.
Then Indra, with his spirit concentrated, smote him for ever with his strongest weapon.

Nach seinem Belieben strömten die Gewässer, er stärkte sich inmitten der schiffbaren Ströme. Indra erschlug diesen angespannten Sinnes mit stärkstem Schlage für die Himmelsgötter.

Nach eigner Lust entströmten seine Fluten, doch jener wuchs inmitten seiner Ströme; Da schlugst du, Indra, mit gespanntem Geiste mit stärkstem Hiebe ihn für alle Zeiten.

По его воле потекли воды.
Он возрос посреди судоходных (рек).
Сосредоточенный духом Индра
Убил его сильнейшим ударом – на веки веков.

• इन्द्र:
• हिरण्यस्तूप आङ्गिरसः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर अगले मन्त्र में इन्द्र के कर्मों का उपदेश किया है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे सेना के अध्यक्ष ! आप जैसे (अस्य) इस मेघ का शरीर (नाव्यानाम्) नदी, तड़ाग और समुद्रों में (आवर्द्धत) जैसे इस मेघ में स्थित हुए (आपः) जिस सूर्य से छिन्न-भिन्न होकर (अनुस्वधाम्) अन्न-२ के प्रति (अक्षरन्) प्राप्त होते और जैसे यह मेघ (सध्रीचीनेन) साथ चलनेवाले (ओजिष्ठेन) अत्यन्त बलयुक्त (हन्मना) हनन करने के साधन (मनसा) मन के सदृश वेग से इस सूर्य के (अभिद्यून्) प्रकाशयुक्त दिनों को (अहन्) अंधकार से ढांप लेता और जैसे सूर्य अपने साथ चलनेवाले किरणसमूह के बल वा वेग से (तम्) उस मेघ को (अहन्) मारता और अपने (अभिद्यून्) प्रकाश युक्त दिनों का प्रकाश करता है वैसे नदी तड़ाग और समुद्र के बीच नौका आदि साधन के सहित अपनी सेना को बढ़ा तथा इस युद्ध में प्राण आदि सब इन्द्रियों को अन्नादि पदार्थों से पुष्ट करके अपनी सेना से (तम्) उस शत्रु को (अहन्) मारा कीजिये ॥११॥

भावार्थभाषाः - इस मंत्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे बिजुली ने मेघ को मार कर पृथिवी पर गिरी हुई वृष्टि यव आदि अन्न-२ को बढ़ाती और नदी तड़ाग समुद्र के जल को बढ़ाती है वैसे ही मनुष्यों को चाहिये कि सब प्रकार शुभ गुणों की वर्षा से प्रजा सुख शत्रुओं का मारण और विद्या वृद्धि से उत्तम गुणों का प्रकाश करके धर्म का सेवन सदैव करें ॥११॥

अन्वय: पुनस्तस्येन्द्रस्य कृत्यमुपदिश्यते।

(अनु) वीप्सायाम् (स्वधाम्) अन्नमन्नं प्रति (अक्षरन्) संचलन्ति। अत्र सर्वत्र लडर्थे लङ्। (आपः) जलानि (अस्य) सूर्यस्य (अवर्धत) वर्धते (मध्ये) (आ) समन्तात् (नाव्यानाम्) नावा तार्य्याणां नदी तड़ागसमुद्राणां नौ वयो धर्म० इत्यादिना #यत्। (सध्रीचीनेन) सहांचति गच्छति तत्सध्र्यङ् सध्र्यङ् एव सध्रीचीनं तेन। सहस्य सध्रिः। अ० ६।३।९५। अनेन सध्र्यादेशः। विभाषांचिरदिक् स्त्रियाम्। *अ० ६।३।१३८। इति ¤दीर्घत्वम्। (मनसा) मनोवद्वेगेन (तम्) वृत्रम् (इन्द्रः) विद्युत् (ओजिष्ठेन) ओजो बलं तदतिशयितं तेन। ओज इति बलनामसु पठितम्। निघं० २।९। (हन्मना) हन्ति येन तेन। अत्र कृतो बहुलमिति। अन्येभ्योपि दृश्यंत इति करणे मनिन् प्रत्ययः। न संयोगाद्वमन्तात्। अ० ६।४।१३७। इत्यल्लोपो न। (अहन्) हन्ति (अभि) आभिमुख्ये (द्यून्) दीप्तान् दिवसान् ॥११॥ #[अ० ४।४।९१।] *[अ० ५।४।८।] ¤[इत्यनेन खः प्रत्ययः, ‘चौ’ अ० ६।३।१३८ इत्यनेन च दीर्घत्वम्। सं०]

पदार्थान्वयभाषाः - हे सेनाधिपते यथाऽस्य वृत्रस्य शरीरं नाव्यानां मध्ये आवर्धत यथास्य आपः सूर्य्येण छिन्ना अनुस्वधामक्षरन्। यथाचायं वृत्रः सध्रीचीनेनौजिष्ठेन हन्मना मनसाऽस्य सूर्य्यस्याभिद्यूनहन् हन्ति। यथेन्द्रो विद्युत् सध्रीचीनेनौजिष्ठेन बलेन तं हन्ति। अभिद्यून् स प्रकाशान् दर्शयति तथा नाव्यानां मध्ये नौकादिसाधनसहितं बलमावर्ध्यास्य युद्धस्य मध्ये प्राणादीनींद्रियाण्यनुस्वधां चालय सैन्येन तमिमं शत्रुं हिंधि न्यायादीन् प्रकाशय च ॥११॥

भावार्थभाषाः - अत्रवाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथा विद्युता वृत्रं हत्वा निपातिता वृष्टिर्यवादिकमन्नं नदीतड़ागसमुद्रजलं च वर्धयति तथैव मनुष्यैः सर्वेषां शुभगुणानां सर्वतो वर्षणेन प्रजाः सुखयित्वा शत्रून् हत्वा विद्यासद्गुणान् प्रकाश्य सदा धर्मः सेवनीय इति ॥११॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जसे विद्युत मेघाला मारून पृथ्वीवर वृष्टी करविते त्यामुळे जव इत्यादी अन्न वाढते. ती नदी, तलाव, समुद्राच्या जलाला वाढविते तसेच माणसांनी सर्व प्रकारच्या शुभगुणांच्या दृष्टीने प्रजासुख, शत्रूंचे हनन व विद्यावृद्धी यांनी उत्तम गुणांचा प्रकाश करून धर्माचे सेवन सदैव करावे. ॥ ११ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - हिरण्यस्तूप आङ्गिरसः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

नि᳓ आविध्यद् इलीबि᳓शस्य दॄळ्हा᳓+
वि᳓ शृङ्गि᳓णम् अभिनच् छु᳓ष्णम् इ᳓न्द्रः
या᳓वत् त᳓रो मघवन् या᳓वद् ओ᳓जो
व᳓ज्रेण श᳓त्रुम् अवधीः पृतन्यु᳓म्

Strata
Normal on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
āvidhyat ← √vyadh- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

dr̥ḷhā́ ← √dr̥h- (root)
{case:ACC, gender:N, number:PL, non-finite:PPP}

ilībíśasya ← ilībíśa- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ní ← ní (invariable)

abhinat ← √bhid- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

śr̥ṅgíṇam ← śr̥ṅgín- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

śúṣṇam ← śúṣṇa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ví ← ví (invariable)

maghavan ← maghávan- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ójaḥ ← ójas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

táraḥ ← táras- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yā́vat ← yā́vant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yā́vat ← yā́vant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

avadhīḥ ← √vadhⁱ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

pr̥tanyúm ← pr̥tanyú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

śátrum ← śátru- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vájreṇa ← vájra- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

नि । अ॒वि॒ध्य॒त् । इ॒ली॒बिश॑स्य । दृ॒ळ्हा । वि । शृ॒ङ्गिण॑म् । अ॒भि॒न॒त् । शुष्ण॑म् । इन्द्रः॑ ।
याव॑त् । तरः॑ । म॒घ॒ऽव॒न् । याव॑त् । ओजः॑ । वज्रे॑ण । शत्रु॑म् । अ॒व॒धीः॒ । पृ॒त॒न्युम् ॥

• ny ← ni
• [adverb]
• “back; down.”

• āvidhyad ← āvidhyat ← āvyadh ← √vyadh
• [verb], singular, Imperfect
• “fling; shoot.”

• ilībiśasya ← ilībiśa
• [noun], genitive, singular, masculine

• dṛḍhā ← dṛḍha
• [noun], accusative, plural, neuter
• “vajra; fortress; bark of Feronia elephantum.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• śṛṅgiṇam ← śṛṅgin
• [noun], accusative, singular, masculine
• “horned; peaked.”

• abhinacchuṣṇam ← abhinat ← bhid
• [verb], singular, Imperfect
• “break; incise; burst; divide; cut; cleave; destroy; cure; disturb; lance; break; distinguish; disclose; pierce; tear; separate; transgress; break open; scratch; penetrate; sever; bribe; grind; betray; fester; strike.”

• abhinacchuṣṇam ← śuṣṇam ← śuṣṇa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Śuṣṇa.”

• indraḥ ← indra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• yāvat
• [noun], nominative, singular, neuter
• “yāvat [word].”

• taro ← taraḥ ← taras
• [noun], nominative, singular, neuter
• “speed; Stoma.”

• maghavan
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; maghavan [word].”

• yāvadojo ← yāvat
• [noun], nominative, singular, neuter
• “yāvat [word].”

• yāvadojo ← ojaḥ ← ojas
• [noun], nominative, singular, neuter
• “strength; power; ojas; ojas [word]; potency; might.”

• vajreṇa ← vajra
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “vajra; Vajra; vajra; vajra; lightning; abhra; vajramūṣā; diamond; vajra [word]; vajrakapāṭa; vajra; vaikrānta.”

• śatrum ← śatru
• [noun], accusative, singular, masculine
• “enemy; foe; enemy; Asura.”

• avadhīḥ ← vadh
• [verb], singular, Athematic is aor. (Ind.)
• “kill; assail; kick; māray; destroy; beat.”

• pṛtanyum ← pṛtanyu
• [noun], accusative, singular, masculine

इलीबिशस्य इलाया भूमेर्बिले शयानस्य वृत्रस्य संबन्धीनि । ‘इलाबिलशयस्य’ (निरु. ६.१९) इति यास्कः । दृळ्हा दृंहितानि असुरेण निरुद्धानि प्रभूतान्युदकानि इन्द्रः न्यविध्यत् नितरां विद्धवान् । यद्वा । दृळ्हानि प्रबलानि सैन्यानि नितरां विद्धवान् । तत ऊर्ध्वं शृङ्गिणं गोमहिषादिशृङ्गसमानैरायुधैरुपेतं शुष्णं जगतः शोषकं वृत्रं वि अभिनत् विविधं ताडितवान् । हे मघवन् धनयुक्तेन्द्र तव यावत्तरः यावान् वेगोऽस्ति यावदोजः यावद्बलमस्ति तेन सर्वेण युक्तस्त्वं पृतन्युं पृतनां युद्धमिच्छन्तं शत्रुं वृत्रं वज्रेण अवधीः हतवानसि ॥ अविध्यत् । व्यध ताडने ‘। श्यनि ‘ ग्रहिज्या ’ इत्यादिना संप्रसारणम् । तिङ्ङतिङः’ इति निघाते ‘उदात्तस्वरितयोर्यणः’ इति संहितायाम् अड़ागमस्य स्वरितत्वम् । इलीबिशस्थ। पृषोदरादित्वात् अभिमतरूपस्वरसिद्धिः । दृळ्हा । दृंहेर्निष्ठायां • दृढः स्थूलबलयोः’ ( पा. सू. ७.२. २०) इति निपात्यते । ‘ शेश्छन्दसि बहुलम् इति शेर्लोपः । अभिनत् । भिदिर् विदारणे’। लङि ‘रुधादिभ्यः श्नम् ’ । ‘इतश्च’ (पा. सू. ३. ४. १००) इति इकारलोपे ’ हल्ङ्याब्भ्यः ’ इति तिलोपः । शुष्णम् । शुष शोषणे’। शोषयतीति शुष्णः । तृषिशुषिरसिभ्यः किच्च’ ( उ. सू. ३. ३९२ ) इति नप्रत्ययः । ‘ नित्’ इत्यनुवृत्तेराद्युदात्तत्वम् । अवधीः। ‘लुङि च’ (पा. सू. २. ४. ४३) इति हन्तेर्वधादेशः । पृतन्युम् । पृतनाशब्दात् क्यचि ‘कव्यध्वरपृतनस्य° ’ इति अन्त्यलोपः।’ क्याच्छन्दसि’ इति उप्रत्ययः ॥

English translation:

“Indra set free (the waters) obstructed by (Vṛtra), when sleeping in the caves of the earth, and slew the horned dryer up (of the world). You, Maghavan, with equal swiftness and strength, did kill with your thunderbolt the enemy defying you to battle.”

He pierced down through the fastnesses of Ilībiśa; he split apart horned Śuṣṇa—Indra.
As much endurance, as much strength (as remained to you), bounteous one, (using that,) with your mace you smashed the rival who sought battle.

Bloomfield’s disc. of the 2nd hemistich (Rig-Veda Repetitions) is interpretively useful, though somewhat dismissively phrased. It is too long to paraphrase here, but he acutely observes that previous translators have glossed over the problem that Indra is uncharacteristically depicted as at the end of his strength.

Indra broke through Ilibisa’s strong castles, and Susna with his horn he cut to pieces:
Thou, Maghavan, for all his might and swiftness, slewest thy fighting foeman with thy thunder

Indra warf die Festen des Ilibisa nieder; er zerhieb den gehörnten Susna. Mit ganzer Wucht, mit ganzer Kraft hast du Gabenreicher mit der Keule den kampflustigen Feind erschlagen.

Die Burgen des Ilibiça zerstiess er, und schlug in Stücke den gehörnten Çuschna, Nach deiner Kraft und Schnelle, mächt’ger Indra, erschlugst den Feind, den Kämpfer, mit dem Blitz du.

Индра разгромил твердыни Илибиши,
Индра рассек рогатого Шушну.
Сколько натиска, сколько силы –
Дубиной грома ты убил врага, рвущегося сражаться!

• इन्द्र:
• हिरण्यस्तूप आङ्गिरसः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर अगले मन्त्र में इन्द्र के कृत्य का उपदेश किया है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (मघवन्) अत्यन्त धनदाता महाधन युक्त वीर ! आप जैसे (इन्द्रः) बिजुली आदि बलयुक्त सूर्यलोक (इलीविशस्य) पृथिवी से गढ़ों में सोनेवाले मेघ के संबन्धी (दृळहा) दृढरूप बद्दलादिकों को (अभिनत्) छिन्न-भिन्न करते और अपना (यावत्) जितना (तरः) बल और (यावत्) जितना (ओजः) पराक्रम है उससे युक्त हुए (वज्रेण) किरण समूह से (शृंगिणम्) सींगों के समान ऊंचे (शुष्णम्) ऊपर चढ़ते हुए पदार्थों को सुखानेवाले मेघ को (न्यविध्यत्) नष्ट और (पृतन्युम्) सेना की इच्छा करते हुए (शत्रुं) शत्रु के समान मेघ का (अवधीः) हनन करता है वैसे शत्रुओं में चेष्टा किया करें ॥१२॥

भावार्थभाषाः - इस मंत्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे बिजुली मेघ के अवयवों को भिन्न-२ और जल को वर्षा कर सबको सुखयुक्त करती है वैसे ही सब मनुष्यों को उचित है कि उत्तम-२ शिक्षायुक्त सेना से दुष्टगुणवाले दुष्ट मनुष्यों को उपदेश दे और शस्त्र अस्त्र वृष्टि से शत्रुओं को निवारण कर प्रजा में सुखों की वृष्टि निरन्तर किया करें ॥१२॥

अन्वय: पुनरिन्द्रस्य कृत्यमुपदिश्यते।

(नि) निश्चितार्थे (अविध्यत्) विध्यति अत्र लडर्थे लङ्। (इलीविशस्य) इलायाः पृथिव्या विले गर्ते शेते तस्य वृत्रस्य। इलेति पृथिवीनामसु पठितम्। निघं० १।१। इदमभीष्टं पदं पृषोदरादिना सिध्यति। इलीविशस्य इलाविलशयस्य निरु० ६।१९। (दृळहा) दृढानि दृंहितानि वर्द्धितानि किरणशस्त्राणि (वि) विशेषार्थे (शृंगिणम्) शृंगवदुन्नतविद्युद्गर्जनाकारणघनीभूतं मेघं (अभिनत्) भिनत्ति। अत्र लडर्थे लङ्। (शुष्णम्) शोषणकर्त्तारम् (इन्द्रः) विद्युत् (यावत्) वक्ष्यमाणम् (तरः) तरति येन बलेन तत्। तर इति बलनामसु पठितम्। निघं० २।९। (मघवन्) महाधनप्रद महाधनयुक्त वा (यावत्) वक्ष्यमाणम् (ओजः) पराक्रमः (वज्रेण) छेदकेन वेगयुक्तेन तापेन (शत्रुम्) वृत्रमिव शत्रुम् (अवधीः) हिन्धि। अत्र लोडर्थे लुङ्। (पृतन्युम्) पृतनां सेनामिच्छतीव पृतन्यतीति पृतन्युस्तम्। #कव्यध्वरपृतनस्याच लोपः। अ० ७।४।३९। ॥१२॥ #[इत्यनेन पृतनाऽऽकारस्य लोपः।सं०]

पदार्थान्वयभाषाः - हे मघवन् वीरत्वं यथेन्द्रः स्तनयित्नुरिलीविशस्य वृत्रस्य संबंधीनि दृढा दृढानि घनादीनि व्यभिनत् भिनत्ति स्वस्य यावत्तरो यावदोजोस्ति तेन सह युजा वज्रेण शृंगिणं शुष्णं न्यविध्यन् निहंति पृतन्युं वृत्रमिव शत्रुमवधीर्हन्ति तथा शत्रुषु चेष्टस्य ॥१२॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथा विद्युद् मेघावयवान् भित्त्वा जलं वर्षयित्वा सर्वान् सुखयति तथैव मनुष्यैः सुशिक्षितया सेनया दुष्टगुणान् दुष्टान्मनुष्याँश्चोपदेश्य प्रचंडदंडास्त्रशस्त्रवृष्टिभ्यां शत्रून्निवार्य प्रजायां सततं सुखानि वर्षणीयानीति ॥१२॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जशी विद्युत मेघाच्या अवयवांना वेगवेगळे करून जलाचा वर्षाव करते आणि सर्वांना सुखी करते, तसेच सर्व माणसांनी प्रशिक्षित सेनेद्वारे दुष्ट गुणांच्या दुष्ट माणसांना उपदेश द्यावा व प्रचंड शस्त्र अस्त्र वृष्टीने शत्रूंचे निवारण करून प्रजेमध्ये निरन्तर सुखाची वृष्टी करावी. ॥ १२ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - हिरण्यस्तूप आङ्गिरसः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अभि᳓ सिध्मो᳓ अजिगाद् अस्य श᳓त्रून्
वि᳓ तिग्मे᳓न वृषभे᳓णा पु᳓रो ऽभेत्
सं᳓ व᳓ज्रेण असृजद् वृत्र᳓म् इ᳓न्द्रः
प्र᳓ स्वा᳓म् मति᳓म् अतिरच् छा᳓शदानः

Strata
Normal on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
abhí ← abhí (invariable)

ajigāt ← √gā- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

asya ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

śátrūn ← śátru- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

sidhmáḥ ← sidhmá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

abhet ← √bhid- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

púraḥ ← púr- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

tigména ← tigmá- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

ví ← ví (invariable)

vr̥ṣabhéṇa ← vr̥ṣabhá- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

asr̥jat ← √sr̥j- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sám ← sám (invariable)

vájreṇa ← vájra- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

vr̥trám ← vr̥trá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

atirat ← √tr̥̄- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

matím ← matí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

prá ← prá (invariable)

śā́śadānaḥ ← √śad- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:MED}

svā́m ← svá- (pronoun)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

अ॒भि । सि॒ध्मः । अ॒जि॒गा॒त् । अ॒स्य॒ । शत्रू॑न् । वि । ति॒ग्मेन॑ । वृ॒ष॒भेण॑ । पुरः॑ । अ॒भे॒त् ।
सम् । वज्रे॑ण । अ॒सृ॒ज॒त् । वृ॒त्रम् । इन्द्रः॑ । प्र । स्वाम् । म॒तिम् । अ॒ति॒र॒त् । शाश॑दानः ॥

• abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• sidhmo ← sidhmaḥ ← sidhma
• [noun], nominative, singular, masculine

• ajigād ← ajigāt ← gā
• [verb], singular, Imperfect
• “go; enter (a state); arrive.”

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• śatrūn ← śatru
• [noun], accusative, plural, masculine
• “enemy; foe; enemy; Asura.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• tigmena ← tigma
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “sharp; pointed; fiery.”

• vṛṣabheṇā ← vṛṣabheṇa ← vṛṣabha
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “bull; Vṛṣabha; Vṛṣabha; best.”

• puro ← puraḥ ← pur
• [noun], accusative, plural, feminine
• “fortress; pur [word]; town; purā [indecl.]; mahant.”

• ‘bhet ← abhet ← bhid
• [verb], singular, Root aorist (Ind.)
• “break; incise; burst; divide; cut; cleave; destroy; cure; disturb; lance; break; distinguish; disclose; pierce; tear; separate; transgress; break open; scratch; penetrate; sever; bribe; grind; betray; fester; strike.”

• saṃ ← sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• vajreṇāsṛjad ← vajreṇa ← vajra
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “vajra; Vajra; vajra; vajra; lightning; abhra; vajramūṣā; diamond; vajra [word]; vajrakapāṭa; vajra; vaikrānta.”

• vajreṇāsṛjad ← asṛjat ← sṛj
• [verb], singular, Imperfect
• “create; shoot; discharge; free; cause; throw; emit; send; produce; use; be born; make.”

• vṛtram ← vṛtra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Vṛtra; vṛtra [word].”

• indraḥ ← indra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• svām ← sva
• [noun], accusative, singular, feminine
• “own(a); respective(a); akin(p); sva [word]; individual; present(a); independent.”

• matim ← mati
• [noun], accusative, singular, feminine
• “intelligence; decision; mind; hymn; purpose; idea; opinion; belief; desire; wish; conviction; plan; devotion.”

• atiracchāśadānaḥ ← atirat ← tṛ
• [verb], singular, Imperfect
• “traverse; overcome; float; rescue; reach; satisfy.”

• atiracchāśadānaḥ ← śāśadānaḥ ← śad
• [verb noun], nominative, singular
• “prevail.”

अस्य इन्द्रस्य सिध्मः साधको वज्रः शत्रून् अभि इन्द्रवैरिणोऽभिलक्ष्य अजिगात् गतवान् । जिगातिर्गतिकर्मा । गाति जिगाति’ (नि. २. १४. ११३) इति गतिकर्मसु पाठात्। स च इन्द्रः तिग्मेन तीक्ष्णेन वृषभेण श्रेष्ठेनायुधेन तेन वज्रेण पुरः वृत्रस्य पुराणि वि अभेत् विविधं भिन्नवान् । ततः सः इन्द्रः वज्रेण स्वकीयेन वृत्रं सम् असृजत् संयोजितवान् । संयोज्य च शाशदानः वृत्रं हिंसन् स्वां मतिं स्वकीयां हर्षोपेतां बुद्धि प्र अतिरत् प्रकर्षेण वर्धितवान् ॥ सिध्मः । ‘षिधु संराद्धौ । अस्मात् औणादिको मक् । कित्त्वादगुणः । प्रत्ययस्वरः। अजिगात् । ‘गा स्तुतौ’ । अत्र तु गत्यर्थः । जुहोत्यादित्वात् श्लुः । द्विर्भावे ‘ बहुलं छन्दसि’ इत्यभ्यासस्य इत्वम् । तिग्मेन ।’ युजिरुचितिजा कुश्च’ (उ. सू. १. १४३) इति मक् । कुत्वम् । वृषभेण। ऋषिवृषिभ्यां कित्’ (उ. सू. ३. ४०३) इत्यनेन अभच् । अभेत् । भिदिर् विदारणे’। श्नमि प्राप्ते व्यत्ययेन शप्। तस्य ‘बहुलं छन्दसि’ इति लुक् । लघूपधगुणे • हल्ङ्याब्भ्यः ’ इति लोपः। यद्वा । लुङि च्लेलुक् । अतिरत् । प्रपूर्वस्तिरतिर्वर्धनार्थः । यद्वा । सरतेर्व्यत्ययेन शः । ‘ऋत इद्धातोः’ इति इत्वम् । शाशदानः । शद्लृ शातने’। अस्मात् यङन्तात् शानच् । तस्य ‘ छन्दस्युभयथा ’ इति आर्धधातुकत्वात् अतोलोपयलोपौ । सार्वधातुकत्वात् ‘अभ्यस्तानामादिः’ (पा. सू. ६. १. १८९) इत्याद्युदात्तत्वम् ॥

English translation:

“The weapon of Indra fell upon his adversaries; with his sharp and excellent (shaft) he destroyed their cities; he then reached Vṛtra with his thunderbolt, and (by) slaying him, exhilarated his mind.”

Goal-directed, he set out against his rivals; with the sharp bull he split apart the strongholds.
He made Vr̥tra collide with his mace—Indra. He advanced his own thinking, exulting all the while.

Stylistically the verse is marked by 4 fronted preverbs in tmesis, an effect not possible to convey in English without awkwardness.

Fierce on his enemies fell Indra’s weapon: with. his sharp bull he rent their forts in pieces.
He with his thunderbolt dealt blows on Vrtra; and conquered, executing all his purpose.

Erfolgreich ging er auf seine Feinde los, mit dem spitzhörnigen Bullen zerbrach er die Burgen. Indra ließ den Vritra seine Keule fühlen. In seinem Selbstvertrauen steigerte er die hohe Meinung von sich.

Auf seine Feinde ging er graden Laufes, zerschmetterte mit scharfem Blitz die Burgen, Den Vritra traf er mit dem Donnerkeile; siegreich vollführte seinen Willen Indra.

Успешно нападал он на врагов.
Острым быком рассекал он крепости.
Индра дал отведать Вритре дубины грома,
Он исполнил свой замысел, торжествуя.

• इन्द्र:
• हिरण्यस्तूप आङ्गिरसः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर वह कैसा है, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है।

पदार्थान्वयभाषाः - जैसे (अस्य) इस सूर्य का (सिध्मः) विजय प्राप्त करानेवाला वेग (तिग्मेन) तीक्ष्ण (वृषभेण) वृष्टि करनेवाले तेज से (शत्रून्) मेघ के अवयवों को (व्यजिगात्) प्राप्त होता और इस मेघ के (पुरः) नगरों के सदृश समुदायों को (व्यभेत्) भेदन करता है जैसे (शाशदानः) अत्यन्त छेदन करनेवाली (इन्द्रः) बिजुली (वृत्रम्) मेघ को (प्रातिरत्) अच्छे प्रकार नीचा करती है वैसे ही हम सेनाध्यक्ष को होना चाहिये ॥१३॥ (व्रजेण) तेज से समसृजत्) मिलाता है, तथा (स्वाम्) अपनी (मतिम्) ज्ञान से। इतना पाठ छूट गया है। सं०

भावार्थभाषाः - इस मंत्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे बिजुली मेघ के अवयव बद्दलों को तीक्ष्णवेग से छिन्न-भिन्न और भूमि में गेर कर उसको वश में करती है वैसे ही सभासेनाध्यक्ष को चाहिये कि बुद्धिशरीर बल वा सेना के वेग से शत्रुओं को छिन्न-भिन्न और शस्त्रों के अच्छे प्रकार प्रहार से पृथिवी पर गिरा कर अपनी सम्मति में लावें ॥१३॥

अन्वय: पुनः स कीदृश इत्युपदिश्यते।

(अभि) आभिमुख्ये (सिध्मः) सेवते प्राप्नोति विजयं येन गुणेन सः। अत्र षिधुगत्यामित्यस्मादौणादिको मक् प्रत्ययः। (अजिगात्) प्राप्नोति अत्र सर्वत्र लडर्थे लङ्। जिगातीति गतिकर्मसु पठितम्। निघं० २।१४। (अस्य) स्तनयित्नोः (शत्रून्) मेघावयवान् (वि) विशेषार्थे (तिग्मेन) तीक्ष्णेन तेजसा (वृषभेण) वृष्टिकरणोत्तमेन। अन्येषामपि इति दीर्घः। (पुरः) पुराणि (अभेत्) भिनत्ति (सम्) सम्यगर्थे (वज्रेण) गतिमता तेजसा (असृजत्) सृजति (वृत्रम्) मेघम् (इन्द्रः) सूर्य्यः (प्र) प्रकृष्टार्थे (स्वाम्) स्वकीयाम् (मतिम्) ज्ञापनम् (अतिरत्) संतरति प्लावयति अत्र विकरणव्यत्ययेन शः। (शाशदानः) अतिशयेन शीयते शातयति छिनत्ति यः सः ॥१३॥

पदार्थान्वयभाषाः - यथास्य स्तनयित्नोः सिध्मो वेगस्तिग्मेन वृषभेण शत्रून् व्यजिगाद्विजिगाति। अस्य पुरो व्यभेत् पुराणि विभिनत्ति यथायं शाशदान इन्द्रो वृत्रं वज्रेण समसृजत्संसृजति संयुक्तं करोति तथा मतिं ज्ञापिकां स्यां रीतिं प्रातिरत् प्रकृष्टतया संतरति तथैवानेन सेनाध्यक्षेण भवितव्यम् ॥१३॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथा विद्युन्मेघावयवाँस्तीक्ष्णवेगेन घनाकारं मेघं च छित्वा भूमौ निपात्य ज्ञापयति तथैव सभासेनाध्यक्षो बुद्धिशरीरबलसेनावेगेन शत्रूँश्छित्वा शस्त्रप्रहारैर्निपात्य स्वसंमतावानयेदिति ॥१३॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जशी विद्युत मेघाचे अवयव असलेल्या ढगांना तीक्ष्ण वेगाने नष्टभ्रष्ट करते व भूमीवर पाडून त्याला वशमध्ये ठेवते. तसेच सभासेनाध्यक्षाने बुद्धिशरीरबळाने वेगवान सेनेद्वारे शत्रूंचा निःपात करावा व चांगल्या प्रकारे प्रहार करून परास्त करावे आणि आपल्या अंकित करावे. ॥ १३ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - हिरण्यस्तूप आङ्गिरसः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

आ᳓वः कु᳓त्सम् इन्दर+ य᳓स्मि° चाक᳓न्
प्रा᳓वो यु᳓ध्यन्तं वृषभं᳓ द᳓शद्युम्
शफ᳓च्युतो रे᳐णु᳓र् नक्षत द्या᳓म्
उ᳓च् छ्वैत्रेयो᳓ नृषा᳓हियाय तस्थौ

Strata
Normal on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́vaḥ ← √avⁱ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

cākán ← √kanⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:PRF, voice:ACT}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

kútsam ← kútsa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

yásmin ← yá- (pronoun)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

āvaḥ ← √avⁱ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

dáśadyum ← dáśadyu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

prá ← prá (invariable)

vr̥ṣabhám ← vr̥ṣabhá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

yúdhyantam ← √yudh- (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

dyā́m ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

nakṣata ← √nakṣ- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:MED}

reṇúḥ ← reṇú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

śaphácyutaḥ ← śaphácyuta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

nr̥ṣā́hyāya ← nr̥ṣā́hya- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

śvaitreyáḥ ← śvaitreyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tasthau ← √sthā- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

út ← út (invariable)

आवः॑ । कुत्स॑म् । इ॒न्द्र॒ । यस्मि॑न् । चा॒कन् । प्र । आ॒वः॒ । युध्य॑न्तम् । वृ॒ष॒भम् । दश॑ऽद्युम् ।
श॒फऽच्यु॑तः । रे॒णुः । न॒क्ष॒त॒ । द्याम् । उत् । श्वै॒त्रे॒यः । नृ॒ऽसह्या॑य । त॒स्थौ॒ ॥

• āvaḥ ← av
• [verb], singular, Imperfect
• “support; help; prefer; prefer; like.”

• kutsam ← kutsa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Kutsa; kutsa [word].”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• yasmiñcākan ← yasmin ← yad
• [noun], locative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• yasmiñcākan ← cākan ← kan
• [verb], singular, Plusquamperfect
• “like; delight; desire.”

• prāvo ← prāvaḥ ← prāv ← √av
• [verb], singular, Imperfect
• “help; promote.”

• yudhyantaṃ ← yudhyantam ← yudh
• [verb noun], accusative, singular
• “fight; overcome.”

• vṛṣabhaṃ ← vṛṣabham ← vṛṣabha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “bull; Vṛṣabha; Vṛṣabha; best.”

• daśadyum ← daśadyu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Daśadyu.”

• śaphacyuto ← śapha
• [noun], masculine
• “one-eighth; śapha [word].”

• śaphacyuto ← cyutaḥ ← cyu
• [verb noun], nominative, singular
• “fall down; issue; shoot; ejaculate; deviate; banish; drop; dislodge; miss; deprive.”

• reṇur ← reṇuḥ ← reṇu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “dust; pollen; powder.”

• nakṣata ← nakṣ
• [verb], singular, Present injunctive
• “reach; approach.”

• dyām ← div
• [noun], accusative, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• ucchvaitreyo ← ud
• [adverb]
• “up.”

• ucchvaitreyo ← śvaitreyaḥ ← śvaitreya
• [noun], nominative, singular, masculine

• nṛṣāhyāya ← nṛṣāhya
• [noun], dative, singular, neuter
• “battle.”

• tasthau ← sthā
• [verb], singular, Perfect indicative
• “stay; stand; situate; exist; [in]; resist; endure; put; soak; be; stop; adhere; get stale; concentrate; grow; trust; wake; consociate; last; dwell; lie; stand; stop.”

हे इन्द्र कुत्सम् एतन्नामकं गोत्रप्रवर्तकमृषिम् आवः रक्षितवानसि । यस्मिन् कुत्से चाकन् स्तुतिं कामयमानो वर्तसे । तं कुत्समिति पूर्वत्रान्वयः। तथा दशद्युम् एतन्नामकं दशसु दिक्षु दीप्यमानमृषिं प्रावः प्रकर्षेण रक्षितवानसि । कीदृशम् । युध्यन्तं स्वकीयैः शत्रुभिः सह युद्धं कुर्वन्तं वृषभं गुणैः श्रेष्ठम् । शफच्युतः त्वदीयाश्वस्य शफात् पतितः रेणुः धूलिः द्यां द्युलोकं नक्षत प्राप्नोति । श्वैत्रेयः श्वित्राख्याया योषितः पुत्रः पुरा शत्रुभयाज्जले मग्नः सन् त्वदनुग्रहात् नृसह्याय नृभिः पुरुषैः सोढव्याय उत् तस्थौ जलादुत्थितवान् ॥ चाकन् । ‘चक तृप्तौ’। अस्मात् ण्यन्तात् शतृ । ‘ छन्दस्युभयथा ’ इति आर्धधातुकत्वात् णिलोपः शबभावश्च । प्रत्ययस्वरेणान्तोदात्तत्वम् । यद्वा । ‘कमु कान्तौ ’ इत्यस्मात् यङ्लुगन्तात् लङि सिपि अभ्यासस्य नुगभावश्छान्दसः। ‘ दीर्घोऽकितः ’ इति दीर्घत्वम् । सिलोपे ‘मो नो धातोः’ ( पा. सू. ८. २. ६४ ) इति मकारस्य नकारः । धातुस्वरः। यद्वत्तयोगादनिघातः। युध्यन्तम् । व्यत्ययेन परस्मैपदम् । दशद्युम् । दीव्यतेः प्रकाशार्थात् संपदादिलक्षणः क्विप् ।’ च्छ्वोः शूठ् (पा. सू. ६. ४. १९) इति ऊठ्। दशसु दिक्षु द्यूः यस्यासौ दशद्युः। छान्दसं ह्रस्वस्वम् । यद्वा । द्युशब्दः अहर्नामसु पठितः (नि. १. ९. २)। तेन प्रवृत्तिनिमित्तभूतः प्रकाशो लक्ष्यते । बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । शफच्युतः । शफेन च्युतः । तृतीया कर्मणि ’ इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । नक्षत। ‘ नक्ष गतौ । व्यत्ययेनात्मनेपदम् । श्वैत्रेयः । श्वित्राया अपत्यम् । स्त्रीभ्यो ढक् ’ (पा. सू. ४. १. १२० )। नृसह्याय। ‘ शकिसहोश्च’ (पा. सू. ३. १. ९९ ) इति कर्मणि यत् यतोऽनावः’ इत्याद्युदात्तत्वम् । समासे कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् । पूर्वपदात्’ (पा. . ८. ३. १०६ ) इति षत्वम् । संहितायां दीर्घश्छान्दसः ॥

English translation:

“You, Indra, have protected Kutsa, grateful for his praises; you have defended the excellent Daśadyu engaged in battle; the dust of your courser’s hoofs ascended to heaven; the son of Śvita, (through your favour), rose up, to be again unborn by men.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Kutsa is a ṛṣi, a founder of a gotra, a religious family; Daśadyuḥ is also a ṛṣi and a warrior; Śvaitreya or Śvitrya is the son of mother Śvitra. Next hymn described Śvitra as having hidden himself in a pool of water to avoid the enemies

You aided Kutsa, Indra, in whom you took pleasure; you furthered the bull Daśadyu as he did battle.
Stirred up by hooves, the dust reached heaven. Śvaitreya stood up to conquer the superior men.

Indra, thou helpest Kutsa whom thou lovedst, and guardedst brave Dagadyu when he battled,
The dust of trampling horses rose to heaven, and Svitra’s son stood up again for conquest.

Du Indra nahmst für Kutsa, an dem du Wohlgefallen fandest, Partei; du halfst dem zahmen Stier Dasadyu. Von seinen Hufen aufgeworfen drang der Staub zum Himmel. Der Svaitreya erhob sich zur Männerbezwingung.

Du, Indra, halfst dem Kutsa, den du liebtest, und halfst im Kampf dem kräftigen Daçadju; Zum Himmel drang der Staub, erregt vom Hufschlag; der Çvitra Sohn stand auf zur Feindbezwingung.

Ты помог Кутсе, о Индра, к которому благоволил.
Ты помог сражающемуся быку Дашадью.
Пыль, поднятая (его) копытами, достигла неба.
Поднялся Швайтрея, чтобы осилить мужей.

• इन्द्र:
• हिरण्यस्तूप आङ्गिरसः
• भुरिक्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर अगले मन्त्र में इन्द्र के कृत्य का उपदेश किया है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे इन्द्र सभापते ! जैसे सूर्यलोक (यस्मिन्) जिस युद्ध में (युध्यन्तम्) युद्ध करते हुए (वृषभम्) वृष्टि के करानेवाले (दशद्युम्) दशदिशाओं में प्रकाशमान मेघ के प्रति (कुत्सम्) वज्रमार के जगत् की (प्रावः) रक्षा करता है और (श्वैत्रेयः) भूमि का पुत्र मेघ (शफच्युतः) गौ आदि पशुओं के खुरों के चिन्हों में गिरी हुई (रेणुः) धूलि (द्याम्) प्रकाश युक्त लोक को (नक्षत) प्राप्त होती है उसको (नृसाह्याय) मनुष्यों के लिये (चाकन्) वह कान्तिवाला (उत्तस्थौ) उठता और सुखों को देता है वैसे सभा सहित आपको प्रजा के पालन में यत्न करना चाहिये ॥१४॥

भावार्थभाषाः - इस मंत्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे सूर्यलोक अपनी किरणों से पृथिवी में मेघ को गिराकर सब प्राणियों को सुखयुक्त करता है वैसे ही हे सभाध्यक्ष तूं भी सेना शिक्षा और शस्त्र बल से शत्रुओं को अस्त व्यस्त कर नीचे गिरा के प्रजा की रक्षा निरन्तर किया कर ॥१४॥

अन्वय: पुनरिन्द्रकृत्यमुपदिश्यते।

(आवः) रक्षेत्। अत्र लिङर्थे लङ्#। (कुत्सम्) वज्रम्। कुत्स इति वज्रनामसु पठितम्। निघं० २।२०। सायणाचार्येणात्र भ्रांत्या कुत्सगोत्रोत्पन्नऋषिर्गृहीतोऽसंभवादिदं व्याख्यानमयुद्धम् (इन्द्र) सुशील सभाध्यक्ष (यस्मिन्) युद्धे (चाकन्) चंकन्यते काम्यत इति चाकन्। कनी दीप्तिकांतिगतिषु। इत्यस्य यङ्लुगन्तस्य क्विवन्तं रूपम्। वाच्छन्दसि सर्वे विधयो भवन्ति इति नुगभावः। दीर्घोऽ*कित इत्यभ्यासस्य दीर्घत्वं च। सायणाचार्येणेदं भ्रमतो मित्संज्ञकस्य ण्यन्तस्य च कनीधातो रूपमशुद्धं व्याख्यातम् (प्र) प्रकृष्टार्थे (आवः) प्राणिनः सुखे प्रवेशयेत्। अत्र लिङर्थे लङ्। (युध्यन्तम्) युद्धेप्रवर्त्तमानम् (वृषभम्) प्रबलं (दशद्युम्) दशसु दिक्षु द्योतते तम् (शफच्युतः) शफेषु गवादिखुरचिन्हेषु च्युतः पतित आसिक्तो यः सः (रेणुः) धूलिः (नक्षत) प्राप्नोति। अत्र अडभावो व्यत्ययेनात्मनेपदम्। णक्षगताविति प्राप्त्यर्थस्य रूपम् (द्याम्) प्रकाशसमूहं द्युलोकम् (उत्) उत्कृष्टार्थे (श्वैत्रेयः) श्वित्राया आवर्णकर्त्र्या भूमेरपत्यं श्वैत्रेयः (नृसाह्याय) नॄणां सहायाय। अत्रान्येषामपि इति दीर्घः। (तस्थौ) तिष्ठेत्। अत्र लिङर्थे लिट् ॥१४॥ #[लुङ्।सं०] *[अ० ७।४।८३।]

पदार्थान्वयभाषाः - हे इन्द्र भवता यथा सूर्यलोको यस्मिन् युद्धे युध्यन्तं वृषभं दशद्युं वृत्रं प्रति कुत्सं वज्रं प्रहृत्य जगत्प्रावः श्वैत्रेयो मेघः शफच्युतो रेणुश्च द्यां नक्षत प्राप्नोति नृषाह्याय चाकन्नुत्तस्थौ सुखान्यावऽप्रापयति तथा ससभेन राज्ञा प्रयतितव्यम् ॥१४॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथा सूर्यः स्वकिरणैर्वृत्रं भूमौ निपात्य सर्वान्प्राणिनः सुखयति तथा हे सेनाध्यक्ष त्वमपि सेनाशिक्षाशस्त्रबलेन शत्रून्नस्तव्यस्तान्नधो निपात्य सततं प्रजा रक्षेति ॥१४॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जसा सूर्यलोक आपल्या किरणांनी पृथ्वीवर मेघाला पाडून सर्व प्राण्यांना सुखी करतो तसेच हे सभाध्यक्षा! तूही सेनेला शिक्षित करून शस्त्र अस्त्र बळाने शत्रूला अस्ताव्यस्त करून पराजित करून, प्रजेचे निरंतर रक्षण कर. ॥ १४ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - हिरण्यस्तूप आङ्गिरसः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

आ᳓वः श᳓मं वृषभं᳓ तु᳓ग्रियासु
क्षेत्रजेषे᳓ मघवञ् छ्वि᳓त्रियं गा᳓म्
जियो᳓क् चिद् अ᳓त्र तस्थिवां᳓सो अक्रञ्
छत्रूयता᳓म् अ᳓धरा वे᳓दनाकः

Strata
Normal on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́vaḥ ← √avⁱ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

śámam ← śáma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

túgryāsu ← túgrya- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

vr̥ṣabhám ← vr̥ṣabhá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

gā́m ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

kṣetrajeṣé ← kṣetrajeṣá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

maghavan ← maghávan- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

śvítryam ← śvítrya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

akran ← √kr̥- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

átra ← átra (invariable)

cit ← cit (invariable)

jyók ← jyók (invariable)

tasthivā́ṁsaḥ ← √sthā- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRF, voice:ACT}

ádharā ← ádhara- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

akar ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

śatrūyatā́m ← √śatrūy- (root)
{case:GEN, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

védanā ← védana- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

आवः॑ । शम॑म् । वृ॒ष॒भम् । तुग्र्या॑सु । क्षे॒त्र॒ऽजे॒षे । म॒घ॒ऽव॒न् । श्वित्र्य॑म् । गाम् ।
ज्योक् । चि॒त् । अत्र॑ । त॒स्थि॒ऽवांसः॑ । अ॒क्र॒न् । श॒त्रु॒ऽय॒ताम् । अध॑रा । वेद॑ना । अ॒क॒रित्य॑कः ॥

• āvaḥ ← av
• [verb], singular, Imperfect
• “support; help; prefer; prefer; like.”

• śamaṃ ← śamam ← śama
• [noun], accusative, singular, masculine
• “tame.”

• vṛṣabhaṃ ← vṛṣabham ← vṛṣabha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “bull; Vṛṣabha; Vṛṣabha; best.”

• tugryāsu ← tugrya
• [noun], locative, plural, feminine

• kṣetrajeṣe ← kṣetra
• [noun], neuter
• “field; location; habitat; country; area; earth; region; estate; body; kṣetra [word]; kṣetradoṣa; seat; reincarnation; uterus.”

• kṣetrajeṣe ← jeṣe ← jeṣa
• [noun], locative, singular, masculine
• “conquest.”

• maghavañchvitryaṃ ← maghavan
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; maghavan [word].”

• maghavañchvitryaṃ ← śvitryam ← śvitrya
• [noun], accusative, singular, masculine

• gām ← go
• [noun], accusative, singular, masculine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• jyok
• [adverb]
• “long.”

• cid ← cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• atra
• [adverb]
• “now; there; then; then; there; here; here; in the following; alternatively; now.”

• tasthivāṃso ← tasthivāṃsaḥ ← sthā
• [verb noun], nominative, plural
• “stay; stand; situate; exist; [in]; resist; endure; put; soak; be; stop; adhere; get stale; concentrate; grow; trust; wake; consociate; last; dwell; lie; stand; stop.”

• akrañchatrūyatām ← akran ← kṛ
• [verb], plural, Root aorist (Ind.)
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• akrañchatrūyatām ← śatrūyatām ← śatrūy
• [verb noun], genitive, plural

• adharā ← adhara
• [noun], accusative, plural, neuter
• “lower; adhara [word]; worse.”

• vedanākaḥ ← vedanā ← vedana
• [noun], accusative, plural, neuter
• “property; marriage; obtainment.”

• vedanākaḥ ← akaḥ ← kṛ
• [verb], singular, Root aorist (Ind.)
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

हे मघवन् धनवन्निन्द्र श्वित्र्यं श्वित्रायाः पुत्रं पूर्वोक्तं पुरुषम् आवः रक्षितवानसि। किमर्थम् । क्षेत्रजेषे शत्रुभिः सह युद्धवेलायां क्षेत्रप्राप्त्यर्थम् । कीदृशम् । शमं त्वदीयपरिपालनेन चित्तव्याकुलतां परित्यज्य शान्तं वृषभं गुणैः श्रेष्ठं तुग्र्यासु गां जलेषु गतं मग्नमित्यर्थः। तुग्र्या बुर्बुरम्। (नि. १. १२.२१) इति उदकनामसु पठितत्वात् । अत्र अस्माभिः सह युद्धे ज्योक् चित् चिरकालमपि तस्थिवांसः अवस्थिताः सन्तः अक्रन् ये वैरिणः शत्रुत्वमकुर्वन् । शत्रूयतां शत्रूनात्मन इच्छतां तेषाम् अधरा वेदना निकृष्टानि दुःखानि त्वम् अकः कुरु ॥ तुग्रशब्दोऽन्तरिक्षवचनः । तत्र भवास्तुग्रियाः । ‘ तुग्राद्धन्’ ( पा. सू. ४. ४. ११५) इति घन् । तस्य इयादेशः । इकारलोपश्छान्दसः । नित्त्वादाद्युदात्तत्वम् । क्षेत्रजेषे । ‘ जेषृ णेषृ एषृ प्रेषृ गतौ । अस्मात् संपदादिलक्षणः क्विप् । क्षेत्रस्य जेट् क्षेत्रजेट् । समासान्तोदात्तत्वम् । अन्तोदात्तादुत्तरपदात् ’ ( पा. सू. ६. १. १६९ ) इत्यादिना विभक्तेरुदात्तत्वम् । श्वित्र्यम् । श्वित्रायां भवः । ‘ भवे छन्दसि ’ इति यत् । ‘ यतोऽनावः’ इत्याद्युदात्तत्वम् । तस्थिवांसः । तिष्ठतेः क्वसुः । ‘ वस्वेकाजाद्धसाम्’ इति इडागमः । अक्रन् । करोतेर्लुङि ‘मन्त्रे घस’ इत्यादिना च्लेर्लुक् । शत्रूयताम् । शत्रूनात्मन इच्छन्तीति शत्रूयन्तः । ‘सुप आत्मनः क्यच्’ इति क्यच् । तदन्तात् शतृ । तस्य लसार्वधातुकानुदात्तत्वे एकादेशस्वरेणोदात्तत्वम्। तस्य च पूर्वत्रासिद्धत्वं नेष्यते (पा. सू. ८. २. ६. १ ) इत्युक्तत्वात् शत्रन्तमन्तोदात्तत्वमिति ‘शतुरनुमो नद्यजादी’ इति विभक्तेरुदात्तत्वम् । अधरा वेदना इत्युभयत्र ’ शेश्छन्दसि बहुलम् । इति शेर्लोपः । अकः । करोतेर्लुङि मन्त्रे घस’ इत्यादिना च्लेर्लुक् । गुणः ॥ ॥ ३ ॥

English translation:

“You have protected, Maghavan, the excellent son of Śvitā, when combating for his lands, and encouraged (by you) when immersed in water; do you inflict sharp pains on those of hostile minds, who have long stood (in enmity) against us.”

You aided the hornless bull in the Tugriyan (battles), the Śvitriyan cow at the conquering of dwelling places, bounteous one.
They have made a long delay, just staying here. You have laid low the possessions of those who behave as rivals.

śáma- ‘hornless’ found only here and in I.32.15, another piece of shared terminology.

Svitra’s mild steer, O Maghavan thou helpest in combat for the land, mid Tugra’s houses.
Long stood they there before the task was ended: thou wast the master of the foemen’s treasure.

Du halfst dem zahmen Stier in den tugrischen Kämpfen, bei der Landeroberung dem Svitrya-Rind, du Gabenreicher. Schon lange hatten sie hier verweilend gesäumt. Du hast die Besitztümer der Feindseligen dir untertan gemacht.

Du halfst dem starken Stier bei Tugra’s Mannen, beim Kampf um Land dem Çvitraspross, o mächt’ger; Sie hielten lange Stand dort in dem Streite, da gabst du ihnen hin der Feinde Schätze.

Ты помог безрогому быку в тугрийских (битвах),
В завоевании страны, о щедрый, – быку Швитрье.
Долго уж они медлили, находясь там.
Владения враждовавших ты подчинил себе.

• इन्द्र:
• हिरण्यस्तूप आङ्गिरसः
• भुरिक्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर इन्द्र का क्या कृत्य है, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (मघवन्) बड़े धन के हेतु सभा के स्वामी ! आप जैसे सूर्यलोक (क्षेत्रजेषे) अन्नादि सहित पृथिवी राज्य को प्राप्त कराने के लिये (श्वित्र्यम्) भूमि के ढांप लेने में कुशल (वृषभम्) वर्षण स्वभाववाले मेघ के (तुग्य्रासु) जलों में (गाम्) किरण समूह को (आवः) प्रवेश करता हुआ (शत्रूयताम्) शत्रु के समान आचरण करनेवाले उन मेघावयवों के (अधरा) नीचे के (वेदना) दुष्टों को वेदनारूप पापफलों को (तस्थिवांसः) स्थापित हुए किरणें छेदन (ज्योक्) निरन्तर (अक्रन्) करते हैं (अत्र) और फिर इस भूमि में वह मेघ (अकः) गमन करता है उसके (चित्) समान शत्रुओं का निवारण और प्रजा को सुख दिया कीजिये ॥१५॥

भावार्थभाषाः - इस मंत्र में उपमालङ्कार है। जैसे सूर्य अन्तरिक्ष से मेघ के जल को भूमि पर गिरा के सब प्राणियों के लिये सुख देता है वैसे सेनाध्यक्षादि लोग दुष्ट मनुष्य शत्रुओं को बांधकर धार्मिक मनुष्यों की रक्षा करके सुखों का भोग करें और करावें ॥१५॥ इस सूक्त में सूर्य मेघ के युद्धार्थ के वर्णन तथा उपमान उपमेय अलंकार वा मनुष्यों के युद्धविद्या के उपदेश करने से पिछले सूक्तार्थ के साथ इस सूक्तार्थ की संगति जाननी चाहिये। यह तीसरा वर्ग ३ तैतीसवां सूक्त समाप्त हुआ ॥३३॥

अन्वय: पुनरिन्द्रस्य किं कृत्यमित्युपदिश्यते।

(आवः) प्रापय (शमम्) शाम्यन्ति येन तम् (वृषभम्) वर्षणशीलं मेघम् (तुग्य्रासु) अप्सु हिंसनक्रियासु (क्षेत्रजेऽषे) क्षेत्रमन्नादिसहितं भूमिराज्यं जेषते प्रापयति तस्मै। अत्र अन्तर्गतो ण्यर्थः क्विबुपपदसमासश्च। (मघवन्) महाधन सभाध्यक्ष (श्वित्र्यम्) श्वित्रायां भूमेरावरणे साधु (गाम्) ज्योतिः पृथिवीं वा (ज्योक्) निरन्तरे (चित्) उपमार्थे (अत्र) अप्सु भूमौ वा (तस्थिवांसः) तिष्ठन्तः (अक्रन्) कुर्वन्ति। मन्त्रे घस#ह्वरणश० इत्यादिना च्लेर्लुक्। (शत्रूयताम्) शत्रुरिवाचरताम् (अधरा) नीचानि (वेदना) वेदनानि अत्रोभयत्र शे*श्छन्दसि बहुलम् इति शेर्ल्लोपः। (अकः) करोति। अत्र लडर्थे लुङ् ॥१५॥ #[अ० २।४।८०।] *[अ० ६।१।७०।]

पदार्थान्वयभाषाः - हे मघवन् सभेश त्वं यथा सूर्यः क्षेत्रजेषे श्वित्र्यं वृषभं तुग्य्रास्वप्सु गां किरणसमूहभावः प्रवेशयति शत्रूयतां तेषां मेघावयवानामधरा नीचानि वेदना वेदनानि पापफलानि दुःखानि तस्थिवांसः किरणाश्छेदनं ज्योगक्रन्। अत्र भूमौ निपातनमकः क्षेत्रजेषे आसु क्रियासु श्वित्र्यं वृषभं शमभावः शांतिं प्रापयति गां पृथिवीभावः दुःखान्यक्रंश्चिदिव शत्रून्निवार्य प्रजाः सदा सुखय ॥१५॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथा सूर्य्योऽन्तरिक्षान्मेघजलं भूमौ निपात्य प्राणिभ्यः शमं सुखं ददाति तथैव सेनाध्यक्षादयो मनुष्या दुष्टान् शत्रून् बध्वा धार्मिकान् पालयित्वा सततं सुखानि भुंजीरन्निति ॥१५॥ पूर्वसूक्तार्थेन सहात्र सूर्यमेघयुद्धार्थवर्णनेनोपमानोपमेयालंकारेण मनुष्येभ्यो युद्धविद्योपदेशार्थस्यैतत्सूक्तार्थस्य संगतिरस्तीति बोध्यम्। इति तृतीयो वर्गस्त्रयस्त्रिंशं सूक्तं च समाप्तम् ॥३३॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जसा सूर्य अंतरिक्षातील मेघाच्या जलाला भूमीवर पाडून सर्व प्राण्यांना सुख देतो, तसे सेनाध्यक्ष इत्यादी लोकांनी दुष्ट माणसे व दुष्ट शत्रूंना बंधनात ठेवून धार्मिक माणसांचे रक्षण करून सुखाचा भोग करावा व करवावा. ॥ १५ ॥