०३१

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
सायण-भाष्यम्

सप्तमेऽनुवाके पञ्च सूक्तानि । तत्र ‘ त्वमग्ने प्रथमः’ इति प्रथमं सूक्तमष्टादशर्चम् । आङ्गिरसो हिरण्यस्तूप ऋषिः । अष्टमीषोडश्यष्टादश्यः त्रिष्टुभः । शिष्टाः त्रिष्टुबन्तपरिभाषया जगत्यः । अग्निर्देवता । तथा च अनुक्रमणिका-’त्वमग्ने द्व्यूना हिरण्यस्तूप आग्नेयं त्रिष्टुबन्त्याष्टमीषोळश्यौ च’ इति । प्रातरनुवाके आग्नेये क्रतौ आश्विनशस्त्रे च ‘त्वमग्ने प्रथमः’ इति सूक्तम् । अथैतस्या रात्रेः’ इति खण्डे • त्वमग्ने प्रथमो ङ्गिरा ऋषिर्नू चित्सहोजा अमृतो नि तुन्दते ’ ( आश्व. श्रौ. ४. १३ ) इति सूत्रितम् । अभिप्लवषडहस्य तृतीयेऽहनि अग्निमारुते शस्त्रे इदं सूक्तं जातवेदस्यनिविद्धानीयम् । तथा च ‘तृतीयस्य त्र्यर्यमा ’ इति खण्डे सूत्रितं-’त्वमग्ने प्रथमो अङ्गिरा इत्याग्निमारुतम्’ (आश्व. श्रौ. ७. ७ ) इति । वाजपेये अग्निमारुते एतत्सूक्तं जातवेदस्यं निविद्धानीयं, ‘तृतीयेनाभिप्लविकेनोक्तं तृतीयसवनम् ’ ( आश्व. श्रौ. ९. ९) इत्यतिदिष्टत्वात् ॥

Jamison Brereton

31
Agni
Hiraṇyastūpa Āṅgirasa
18 verses: jagatī, except triṣṭubh 8, 16, 18
A rigid verse-initial sequence provides an obvious skeletal structure for this hymn: each of the first fifteen verses opens with tvám agne “you, o Agni” (or minor variants thereupon). The remaining three verses (16–18) maintain the second-posi tion vocative agne, but place other items in first position—a typical loosening of structure toward the end of a hymn.
Superimposed on this strict repetition is a less insistent structure of thematic ring composition. The opening of the hymn (vss. 1–4) treats the primal installa tion of Agni in the sacrifice, a theme reinforced by the word prathamáḥ “first” sta tioned after the first two words in verses 1–3. Demigods and legendary ancestral mortals are named in these verses, and some of them return in verse 17, the last verse before the summary verse (18), in which Agni is explicitly urged to perform the same actions for us as he did for them in earlier times. In between is the ritual here-and-now. Verses 5–8 detail the aid that Agni gives to a devoted priest in the ritual. In verses 9–11 Agni’s relationship to his worshiper is depicted more expan sively: he is a father to us with all of a father’s care, but, in a paradox much loved by Vedic bards, Agni is also a son, both of the kindling sticks (vs. 9) and of the priests who wield those sticks (vs. 11). Verse 11 connects the primal creation of Agni treated at the beginning of the hymn with the current ritual, in which Agni is the son of “a father as trifling as me.”
The remainder of the hymn (esp. vss. 12–15) begs for Agni’s protection for the sacrificer and his group, and continues the themes both of Agni’s paternal care (vss.

14, 16) and the weakness and unworthiness of those he cares for (vss. 13–14). The poet cleverly uses this acknowledged weakness to his advantage by asking Agni to forgive and forget what we have done wrong in the ritual (vs. 16). There follows the ring-compositional reminiscence of Agni’s primal installation (vs. 17). As often, the final verse (18) is somewhat extra-hymnic, in that it sums up the hymn that precedes with an introductory formula, eténa…bráhmaṇā “through this sacred formula
tion,” designed to simulate Agni’s favor.

Jamison Brereton Notes

Agni This is the first of five hymns attributed to Hiraṇyastūpa Āṅgirasa and the only one addressed to Agni. It is noteworthy that the hymn begins and ends with references to the Aṅgirases: 1a (agne …) áṅgirā ṛ́ṣiḥ, 2a (agne …) áṅgirastamaḥ and 17a (the last vs. before the extra-hymnic summary vs.) (agne) aṅgirasvád aṅgiraḥ, a reference to his parentage and a word that often plays off its phonological similarity to agní- (cf. RV I.1), a voc. of which occurs in every vs. in this hymn.

I.31.1-2: Some reciprocal vocabulary: in 1c the kavis (the Maruts) are born under the vrata of Agni, while in 2b Agni as kavi tends to the vrata of the gods.

01 त्वमग्ने प्रथमो - जगती

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

तुव᳓म् अग्ने प्रथमो᳓ अ᳓ङ्गिरा ऋ᳓षिर्
देवो᳓ देवा᳓नाम् अभवः शिवः᳓ स᳓खा
त᳓व व्रते᳓ कव᳓यो विद्मना᳓पसो
अ᳓जायन्त मरु᳓तो भ्रा᳓जदृष्टयः

02 त्वमग्ने प्रथमो - जगती

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

तुव᳓म् अग्ने प्रथमो᳓ अ᳓ङ्गिरस्तमः
कवि᳓र् देवा᳓नाम् प᳓रि भूषसि व्रत᳓म्
विभु᳓र् वि᳓श्वस्मै भु᳓वनाय मे᳓धिरो
द्विमाता᳓ शयुः᳓ कतिधा᳓ चिद् आय᳓वे

03 त्वमग्ने प्रथमो - जगती

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

तुव᳓म् अग्ने प्रथमो᳓ मातरि᳓श्वन
आवि᳓र् भव सुक्रतूया᳓ विव᳓स्वते
अ᳓रेजेतां रो᳓दसी होतृवू᳓रिये
अ᳓सघ्नोर् भार᳓म् अ᳓यजो महो᳓ वसो

04 त्वमग्ने मनवे - जगती

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

तुव᳓म् अग्ने म᳓नवे द्या᳓म् अवाशयः
पुरूर᳓वसे सुकृ᳓ते सुकृ᳓त्तरः
श्वात्रे᳓ण य᳓त् पितरो᳓र्+ मु᳓च्यसे प᳓रि
आ᳓ त्वा पू᳓र्वम् अनयन्न् आ᳓परम् पु᳓नः

05 त्वमग्ने वृषभः - जगती

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

तुव᳓म् अग्ने वृषभः᳓ पुष्टिव᳓र्धन
उ᳓द्यतस्रुचे भवसि श्रवा᳓यियः
य᳓ आ᳓हुतिम् प᳓रि वे᳓दा व᳓षट्कृतिम्
ए᳓कायुर् अ᳓ग्रे वि᳓श आवि᳓वाससि

06 त्वमग्ने वृजिनवर्तनिम् - जगती

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

तुव᳓म् अग्ने वृजिन᳓वर्तनिं न᳓रं
स᳓क्मन् पिपर्षि विद᳓थे विचर्षणे
यः᳓ शू᳓रसाता प᳓रितक्मिये ध᳓ने
दभ्रे᳓भिश् चित् स᳓मृता हं᳓सि भू᳓यसः

07 त्वं तमग्ने - जगती

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

तुवं᳓ त᳓म् अग्ने अमृतत्व᳓ उत्तमे᳓
म᳓र्तं दधासि श्र᳓वसे दिवे᳓-दिवे
य᳓स् तातृषाण᳓ उभ᳓याय ज᳓न्मने
म᳓यः कृणो᳓षि प्र᳓य आ᳓ च सूर᳓ये

08 त्वं नो - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

तुवं᳓ नो अग्ने सन᳓ये ध᳓नानां
यश᳓सं कारुं᳓ कृणुहि स्त᳓वानः
ऋध्या᳓म क᳓र्म अप᳓सा न᳓वेन
देवइ᳓र् द्यावापृथिवी प्रा᳓वतं नः

09 त्वं नो - जगती

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

तुवं᳓ नो अग्ने पितरो᳓र्+ उप᳓स्थ आ᳓
देवो᳓ देवे᳓षु अनवद्य जा᳓गृविः
तनूकृ᳓द् बोधि प्र᳓मतिश् च कार᳓वे
तुवं᳓ कल्याण व᳓सु वि᳓श्वम् ओ᳓पिषे

10 त्वमग्ने प्रमतिस्त्वम् - जगती

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

तुव᳓म् अग्ने प्र᳓मतिस् त्व᳓म् पिता᳓सि नस्
तुवं᳓ वयस्कृ᳓त् त᳓व जाम᳓यो वय᳓म्
सं᳓ त्वा रा᳓यः शति᳓नः सं᳓ सहस्रि᳓णः
सुवी᳓रं यन्ति व्रतपा᳓म् अदाभिय

11 त्वामग्ने प्रथममायुमायवे - जगती

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

तुवा᳓म् अग्ने प्रथम᳓म् आयु᳓म् आय᳓वे
देवा᳓ अकृण्वन् न᳓हुषस्य विश्प᳓तिम्
इ᳓ळाम् अकृण्वन् म᳓नुषस्य शा᳓सनीम्
पितु᳓र् य᳓त् पुत्रो᳓ म᳓मकस्य जा᳓यते

12 त्वं नो - जगती

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

तुवं᳓ नो अग्ने त᳓व देव पायु᳓भिर्
मघो᳓नो रक्ष तनु᳓वश् च वन्दिय
त्राता᳓ तोक᳓स्य त᳓नये ग᳓वाम् असि
अ᳓निमेषं र᳓क्षमाणस् त᳓व व्रते᳓

13 त्वमग्ने यज्यवे - जगती

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

तुव᳓म् अग्ने य᳓ज्यवे पायु᳓र् अ᳓न्तरो
अनिषङ्गा᳓य चतुरक्ष᳓ इध्यसे
यो᳓ रात᳓हव्यो अवृका᳓य धा᳓यसे
कीरे᳓श् चिन् म᳓न्त्रम् म᳓नसा वनो᳓षि त᳓म्

14 त्वमग्न उरुशंसाय - जगती

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

तुव᳓म् अग्न उरुशं᳓साय वाघ᳓ते
स्पार्हं᳓ य᳓द् रे᳓क्णः परमं᳓ वनो᳓षि त᳓त्
आध्र᳓स्य चित् प्र᳓मतिर् उच्यसे पिता᳓
प्र᳓ पा᳓कं शा᳓स्सि प्र᳓ दि᳓शो विदु᳓ष्टरः

15 त्वमग्ने प्रयतदक्षिणम् - जगती

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

तुव᳓म् अग्ने प्र᳓यतदक्षिणं न᳓रं
व᳓र्मेव स्यूत᳓म् प᳓रि पासि विश्व᳓तः
स्वादुक्ष᳓द्मा यो᳓ वसतउ᳓ सियोनकृ᳓ज्
जीवयाजं᳓ य᳓जते सो᳓पमा᳓ दिवः᳓

16 इमामग्ने शरणिम् - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

इमा᳓म् अग्ने शर᳓णिम् मीमृषो न
इम᳓म् अ᳓ध्वानं य᳓म् अ᳓गाम दूरा᳓त्
आपिः᳓ पिता᳓ प्र᳓मतिः सोमिया᳓नाम्
भृ᳓मिर् असि ऋषिकृ᳓न् म᳓र्तियानाम्

17 मनुष्वदग्ने अङ्गिरस्वदङ्गिरो - जगती

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

मनुष्व᳓द् अग्ने अङ्गिरस्व᳓द् अङ्गिरो
ययातिव᳓त् स᳓दने पूर्वव᳓च् छुचे
अ᳓छ याहि आ᳓ वहा दइ᳓वियं ज᳓नम्
आ᳓ सादय बर्हि᳓षि य᳓क्षि च प्रिय᳓म्

18 एतेनाग्ने ब्रह्मणा - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

एते᳓नाग्ने ब्र᳓ह्मणा वावृधस्व
श᳓क्ती वा य᳓त् ते चकृमा᳓ विदा᳓ वा
उत᳓ प्र᳓ णेषि अभि᳓ व᳓स्यो अस्मा᳓न्
सं᳓ नः सृज सुमती᳓° वा᳓जवत्या