०३०

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - शुनःशेप आजीगर्तिः
• छन्दः - गायत्री

आ᳓ व इ᳓न्द्रं क्रि᳓विं यथा
वाजय᳓न्तः शत᳓क्रतुम्
मं᳓हिष्ठं सिञ्च इ᳓न्दुभिः

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

índram ← índra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

krívim ← krívi- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

yathā ← yathā (invariable)

śatákratum ← śatákratu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vājayántaḥ ← √vājay- 2 (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

índubhiḥ ← índu- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

máṁhiṣṭham ← máṁhiṣṭha- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

siñce ← √sic- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

आ । वः॒ । इन्द्र॑म् । क्रिवि॑म् । य॒था॒ । वा॒ज॒ऽयन्तः॑ । श॒तऽक्र॑तुम् ।
मंहि॑ष्ठम् । सि॒ञ्चे॒ । इन्दु॑ऽभिः ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• va ← vaḥ ← tvad
• [noun], genitive, plural
• “you.”

• indraṃ ← indram ← indra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• kriviṃ ← krivim ← krivi
• [noun], accusative, singular, masculine

• yathā
• [adverb]
• “equally; as; so that; like; how; yathā [word]; that; wherein.”

• vājayantaḥ ← vājay ← √vaj
• [verb noun], nominative, plural
• “incite.”

• śatakratum ← śatakratu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Indra.”

• maṃhiṣṭhaṃ ← maṃhiṣṭham ← maṃhiṣṭha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “big.”

• siñca ← siñce ← sic
• [verb], singular, Present indikative
• “submerge; sprinkle; pour; wet; decant; impregnate.”

• indubhiḥ ← indu
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “moon; Soma; drop; anusvāra; one; Candra; silver; camphor; point; juice.”

वाजयन्तः अन्नमिच्छन्तो वयं शुनःशेपाः हे ऋत्विग्यजमानाः वः युष्माकं संबन्धिनमिमम् इन्द्रम् इन्दुभिः सोमैः आ सिञ्चे सर्वतः सिञ्चामहे तर्पयामः । कीदृशम् । शतक्रतुं शतसंख्याककर्मोपेतं मंहिष्ठम् अतिशयेन प्रवृद्धम् । सेचने दृष्टान्तः । यथा येन प्रकारेण क्रिविम् अवटं जलेन पूरयन्ति तद्वत् । क्रिविशब्दः ‘वव्रिः काटुः’ इत्यादिषु चतुर्दशसु कूपनामसु क्रिविः कूपः सूदः’ (नि. ३. २३. ८ ) इति पठितम् ॥ क्रिविम् । ‘कृती छेदने । कृत्यते इति क्रित्विः । ‘क्रिविघृष्विच्छविस्थवि ’ ( उ. सू. ४. ४९६ ) इत्यादौ किन्प्रत्ययान्तो निपातितः । अत एव तशब्दलोपः । नित्त्वादाद्युदात्तत्वम् । यथा । ‘यथेति पादान्ते’ इति सर्वानुदात्तत्वम् । वाजयन्तः । वाजमात्मन इच्छन्तः । ‘सुप आत्मनः क्यच् । न च्छन्दस्यपुत्रस्य ’ इति ईत्वदीर्घत्वयोर्निषेधः, ‘अश्वाघस्यात्’ इति पुनदीर्घविधानात् ज्ञापकात् । मंहिष्ठम् । महि वृद्धौ । अतिशयेन मंहिता मंहिष्ठः । ‘तुश्छन्दसि’ (पा. सू. ५, ३. ५९ ) इति तृजन्तात् इष्ठन्प्रत्ययः । तुरिष्ठेमेयःसु ’ (पा. सू. ६. ४. १५४) इति तृलोपः । इष्ठनो नित्त्वादाद्युदात्तत्वम् । सिञ्चे । ’ षिचिर् क्षरणे’। व्यत्ययेन एकवचनम् । ‘शे मुचादीनाम्’ इति नुमागमः ॥

English translation:

“Let us, who are desirous of food, satisfy this your Indra, who is mighty, and of a hundred sacrifices, with drops (of Soma juice), as a well (is filled)(with water).”

As (we) seek the victory prize for you, with (soma) drops I sprinkle Indra like a blood-red (horse)—
most bounteous (Indra) of a hundred resolves.

The word krívi- makes trouble wherever it shows up. In some of its occurrences it appears to be a personal name, but that is unlikely here. It is not even clear if all the occurrences of krívi-, even in non-personal uses, belong to a single stem – in fact it seems unlikely (see comm. ad V.44.4). Here the context favors an equine reference, and I have taken it as designating a particular color of horse, viz., ‘blood-red’. Assuming, with most scholars, that krívi- in at least some of its usages is connected with krívis- in the hapax adj. krívir-dant- (I.166.6), which possibly means ‘having gory teeth’, and that both are etymologically connected with kravís- ‘raw, bloody flesh’, as a color term ‘blood-red’ would work well. The details of the derivational relation I leave to others, but a putative -i-stem to the underlying root krū ← *kruh2 (in krūrá- [AV+]) would have the shape *kruh2-i- > *kruv-i-, and assimilation to krívi- would not be difficult.

The verse is structured by number disharmony — the pres. part. vājayántaḥ is nom. plural, but the finite verb siñce is singular — reflecting the common conceptual fluctuation between the collectivity of priests and singers and the priest-poet speaking in his individual voice.

WE seeking strength with Soma-drops fill full your Indra like a well,
Most liberal, Lord of Hundred Powers,

Indem wir euren ratreichen Indra wie einen Falben anspornen, begieße ich den Freigebigsten mit Somagüssen.

Wie Labungsreiche einen Schlauch, netz’ euren mächt’gen Indra ich, Mit Indu’s ihn, der reichlich schenkt.

Когда для вас Индру, как рыжего (жеребца)
Мы подгоняем, стоумного,
Я поливаю самого щедрого соками сомы.

• इन्द्र:
• शुनःशेप आजीगर्तिः
• गायत्री
• षड्जः

इसके पहले मन्त्र में इन्द्र शब्द से शूरवीरों के गुणों का प्रकाश किया है॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे सभाध्यक्ष मनुष्य ! (यथा) जैसे खेती करनेवाले किसान (क्रिविम्) कुएँ को खोद कर उसके जल से खेतों को (सिञ्च) सींचते हैं और जैसे (वाजयन्तः) वेगयुक्त वायु (इन्दुभिः) जलों से (शतक्रतुम्) जिससे अनेक कर्म होते हैं (मंहिष्ठम्) बड़े (इन्द्रम्) सूर्य को सींचते, वैसे तू भी प्रजाओं को सुखों से अभिषिक्त कर॥१॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। जैसे मनुष्य पहिले कुएँ को खोद कर उसके जल से स्नान-पान और खेत बगीचे आदि स्थानों के सींचने से सुखी होते हैं, वैसे ही विद्वान् लोग यथायोग्य कलायन्त्रों में अग्नि को जोड़ के उसकी सहायता से कलों में जल को स्थापन करके उनको चलाने से बहुत कार्य्यों को सिद्ध करके सुखी होते हैं॥१॥

अन्वय: हे सभाध्यक्ष ! मनुष्या यथा कृषीवलाः क्रिविं कूपं सम्प्राप्य तज्जलेन क्षेत्राणि सिञ्चन्ति यथा वाजयन्तो वायव इन्दुभिः शतक्रतुं मंहिष्ठमिन्द्रं च तथा त्वमपि प्रजाः सुखैः सिञ्च संयोजय॥१॥

तत्रादिमे इन्द्रशब्देन शूरवीरगुणा उपदिश्यन्ते।

पदार्थान्वयभाषाः - (आ) सर्वतः (वः) युष्माकम् (इन्द्रम्) परमैश्वर्यहेतुप्रापकम् (क्रिविम्) कूपम्। क्रिविरिति कूपनामसु पठितम्। (निघं०३.२३) (यथा) येन प्रकारेण (वाजयन्तः) जलं चालयन्तो वायवः (शतक्रतुम्) शतमसंख्याताः क्रतवः कर्म्माणि यस्मात्तम् (मंहिष्ठम्) अतिशयेन महान्तम् (सिञ्च) (इन्दुभिः) जलैः॥१॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। यथा मनुष्याः पूर्वं कूपं खनित्वा तज्जलेन स्नानपानक्षेत्रवाटिकादिसिञ्चनादि व्यवहारं कृत्वा सुखिनो भवन्ति, तथैव विद्वांसो यथावत् कलायन्त्रेष्वऽग्निं योजयित्वा तत्सम्बन्धेन जलं स्थापयित्वा चालनेन बहूनि कार्य्याणि कृत्वा सुखिनो भवन्ति॥१॥

या मंत्राच्याच मागच्या सूक्ताच्या अनुषंगी (इन्द्र) (अश्वि) व (उषा) या वेळेच्या वर्णनाने मागच्या सूक्ताच्या अनुषंगी अर्थाबरोबर या सूक्ताच्या अर्थाची संगती जाणली पाहिजे. ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. माणसे जशी प्रथम विहीर खोदतात, त्यातील जलाने स्नान, पान करतात, शेती व बाग इत्यादी ठिकाणी सिंचन करून सुखी होतात तसे विद्वान लोक अग्नीच्या साह्याने कलायंत्रात जल स्थित करून त्यांना चालवितात व अनेक प्रकारची कार्ये करून सुखी होतात. ॥ १ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - शुनःशेप आजीगर्तिः
• छन्दः - गायत्री

शतं᳓ वा यः᳓ शु᳓चीनां᳐
सह᳓स्रं वा स᳓माशिराम्
ए᳓द् उ निम्नं᳓ न᳓ रीयते

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
śatám ← śatá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

śúcīnām ← śúci- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

vā ← vā (invariable)

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sahásram ← sahásra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

sámāśirām ← sámāśir- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

vā ← vā (invariable)

ā́ ← ā́ (invariable)

ít ← ít (invariable)

ná ← ná (invariable)

nimnám ← nimná- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

rīyate ← √rī- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

u ← u (invariable)

श॒तम् । वा॒ । यः । शुची॑नाम् । स॒हस्र॑म् । वा॒ । सम्ऽआ॑शिराम् ।
आ । इत् । ऊं॒ इति॑ । नि॒म्नम् । न । री॒य॒ते॒ ॥

• śataṃ ← śatam ← śata
• [noun], accusative, singular, neuter
• “hundred; one-hundredth; śata [word].”

• vā
• [adverb]
• “or; optionally; either.”

• yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• śucīnāṃ ← śucīnām ← śuci
• [noun], genitive, plural, feminine
• “clean; clean; pure; bright; clear; honest; śuci [word]; clear; impeccant.”

• sahasraṃ ← sahasram ← sahasra
• [noun], accusative, singular, neuter
• “thousand; one-thousandth; sahasra [word].”

• vā
• [adverb]
• “or; optionally; either.”

• samāśirām ← samāśir
• [noun], genitive, plural, masculine

• ed ← ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• ed ← id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• nimnaṃ ← nimnam ← nimna
• [noun], accusative, singular, neuter
• “depression; depth.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• rīyate ← ri
• [verb], singular, Present indikative
• “free; liberate; run; let go of.”

यः इन्द्रः शुचीनां शुद्धानां सोमानां शतं वा शतसंख्याकं समूह वा समाशिरां समीचीनेन आशिराख्येन श्रपणद्रव्येणोपेतानां सोमानां सहस्रं वा सहस्रसंख्याकं समूहं वा एदु रीयते आगच्छत्येव । सोऽस्माननुगृह्णात्विति शेषः । सोमप्राप्तौ दृष्टान्तः । निम्नं न । यथा निन्नप्रदेशम् आपः आप्नुवन्ति तद्वत् ॥ समाशिराम् । ‘श्रीञ् पाके’ इत्यस्य समाङ्पूर्वस्य क्विपि ‘अपस्पृधेथाम् । इत्यादौ आशीरादेशो’ निपातितः । बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । रीयते । ‘रीङ् श्रवणे’। दिवादिभ्यः श्यन्’ ।

English translation:

“May he who is (the recipient) of a hundred pure, and of a thousand distilled, (libations), come (to the rite), as water to low (plural ces).”

The (soma), which is a hundred pure (draughts) or a thousand mixed with milk,
flows here as if into the deep.

The number disharmony continues here, at least in my view. Geldner takes the sg.

rel. pron. yáḥ as referring to Indra and then supplies the verb ‘drinks’ to governing the ‘hundred’ and ‘thousand’ phrases referring to soma. But if yáḥ is instead taken as referring to soma and coreferential with the (unexpressed) subj. of the verb in the main clause rīyate, no material needs to be supplied. Instead the singular ‘which (soma)’ is defined as consisting of a hundred or a thousand separate drinks. So also Renou

Who lets a hundred of the pure, a thousand of the milk-blent draughts
Flow, even as down a depth, to him;

Der hundert Spenden des reinen oder tausend des milchgemischten Soma trinkt. Er rinnt wie Wasser in die Tiefe.

Der hundert- oder tausendfach das Milchgebräu in sich hinein Wie in die Tiefe strömen lässt.

Кто – или сто чистых (струй),
Или тысяча смешанных с молоком,
(Тот) стекает, как (река), в низину.

• इन्द्र:
• शुनःशेप आजीगर्तिः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

फिर वह कैसा है, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है॥

पदार्थान्वयभाषाः - जो शुद्ध गुण, कर्म, स्वभावयुक्त विद्वान् है, उसी से यह जो भौतिक अग्नि है, वह (निम्नम्) (न) जैसे नीचे स्थान को जाते हैं, वैसे (शुचीनाम्) शुद्ध कलायन्त्र वा प्रकाशवाले पदार्थों का (शतम्) (वा) सौ गुना अथवा (समाशिराम्) जो सब प्रकार से पकाए जावें, उन पदार्थों का (सहस्रम्) (वा) हजार गुना (आ) (इत्) (उ) आधार और दाह गुणवाला (रीयते) जानता है॥२॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। यह अग्नि सूर्य और बिजली जो इसके प्रसिद्ध रूप हैं, सैकड़ों पदार्थों की शुद्धि करता है और पकने योग्य पदार्थों में हजारों पदार्थों को अपने वेग से पकाता है, जैसे जल नीची जगह को जाता है, वैसे ही यह अग्नि ऊपर को जाता है। इन अग्नि और जल को लौट-पौट करने अर्थात् अग्नि को नीचे और जल को ऊपर स्थापन करने से वा दोनों के संयोग से वेग आदि गुण उत्पन्न होते हैं॥२॥

अन्वय: पवित्रश्चोपचितो विद्वान् योऽग्निर्भौतिकोऽस्ति सोऽयं निम्नमधः स्थानं गच्छतीव शुचीनां शतं शतगुणो वा समाशिरां सहस्रं वैद्वाधारभूतो दाहको वा रीयते विजानाति॥२॥

पुनः स कीदृश इत्युपदिश्यते॥

पदार्थान्वयभाषाः - (शतम्) असंख्यातम् (वा) पक्षान्तरे (यः) बहुशुभगुणयुक्तो जनः (शुचीनाम्) शुद्धानां पवित्रकारकाणां मध्ये। शुचिश्शोचतेर्ज्वलतिकर्म्मणः। (निरु०६.१) (सहस्रम्) बह्वर्थे (वा) पक्षान्तरे (समाशिराम्) सम्यगभितः श्रीयन्ते सेव्यन्ते सद्गुणैर्ये तेषाम्। अत्र श्रयतेः स्वाङ्गे शिरः किच्च। (उणा०४.२००) अनेनासुन् प्रत्ययः शिर आदेशश्चासुनि। (आ) आधारार्थे (इत्) एव (उ) वितर्के (निम्नम्) अधःस्थानम् (न) इव (रीयते) विजानाति। रीयतीति गतिकर्मसु पठितम्। (निघं०२.१४)॥२॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। अयमग्निः सूर्यविद्युत्प्रसिद्धरूपेण शतशः शुद्धीः करोति पच्यमानानां पदार्थानां मध्ये वेगैस्सहस्रशः पदार्थान् पचति, यथा जलमधःस्थानमभिद्रवति तथैवायमग्निरूर्ध्वम् अभिगच्छत्यनयोर्विपर्यासकरणेनाग्निमधः स्थापयित्वा तदुपरि जलस्य स्थापनेन द्वयोर्योगाद् वाष्पैर्वेगादयो गुणा जायन्त इति॥२॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. सूर्य व विद्युत ज्याची प्रसिद्ध रूपे आहेत तो अग्नी शेकडो पदार्थ शुद्ध करतो व पचण्यायोग्य हजारो पदार्थांना शिजवितो. जसे जल खालच्या बाजूला वाहते तसा अग्नी वर जातो तेव्हा अग्नी व जलाचा विपर्याय करून अर्थात अग्नीला खाली व जलाला वर स्थापन करून किंवा दोन्हींचा संयोग करून वेग इत्यादी गुण उत्पन्न होतात. ॥ २ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - शुनःशेप आजीगर्तिः
• छन्दः - गायत्री

सं᳓ य᳓न् म᳓दाय शुष्मि᳓ण
एना᳓ हि᳓ अस्य उद᳓रे
समुद्रो᳓ न᳓ व्य᳓चो दधे᳓

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
mádāya ← máda- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

sám ← sám (invariable)

śuṣmíṇe ← śuṣmín- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

asya ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

enā́ ← ayám (pronoun)
{case:INS, gender:M, number:SG}

hí ← hí (invariable)

udáre ← udára- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

dadhé ← √dhā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

ná ← ná (invariable)

samudráḥ ← samudrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vyácaḥ ← vyácas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

सम् । यत् । मदा॑य । शु॒ष्मिणे॑ । ए॒ना । हि । अ॒स्य॒ । उ॒दरे॑ ।
स॒मु॒द्रः । न । व्यचः॑ । द॒धे ॥

• saṃ ← sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• yan ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• madāya ← mada
• [noun], dative, singular, masculine
• “drunkenness; mada; estrus; excitement; sexual arousal; alcohol; musth; mad; mada; ecstasy; pride; drink; joy; arrogance; vivification.”

• śuṣmiṇa ← śuṣmiṇaḥ ← śuṣmin
• [noun], nominative, plural, masculine
• “strong; hotheaded.”

• enā
• [adverb]
• “thus.”

• hy ← hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• asyodare ← asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• asyodare ← udare ← udara
• [noun], locative, singular, neuter
• “udara; cavity; abdomen; inside; stomach; belly; udara [word]; garbha; abdominal disease; intestine; inside; uterus; vessel.”

• samudro ← samudraḥ ← samudra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “ocean; Samudra; sea; samudra [word]; four.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• vyaco ← vyacaḥ ← vyacas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “area; capacity.”

• dadhe ← dhā
• [verb], singular, Perfect indicative
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

यत् पूर्वोक्तं शतं सहस्रं वा शुष्मिणे बलवत इन्द्रस्य मदाय मदार्थं संगतं भवति । एना हि अनेनैव शतेन सहस्रेण च अस्य इन्द्रस्य उदरे व्यचः व्याप्तिः दधे धृता भवति । तत्र दृष्टान्तः । समुद्रो न समुद्र इव । यथा समुद्रमध्ये जलं व्याप्तं तद्वत् ॥ एना । ‘सुपां सुलुक्’ इति तृतीयायाः डादेशः । व्यचः । व्यचेः कुटादित्वमनसि ’ ( का. १. २. १. १ ) इति ङिद्वद्भावस्य प्रतिषिद्धत्वात् ’ ग्रहिज्या° ’ इत्यादिना संप्रसारणं न भवति । असुनो नित्त्वादाद्युदात्तत्वम् । दधे । दधातेः कर्मणि अभ्यासह्रस्वजश्त्वेषु कृतेषु ’ आतो लोप इटि च’ इति आकारलोपः । प्रत्ययस्वरेणान्तोदात्तत्वम् । ’ हि च’ इति प्रतिषेधात् निघाताभावः ॥

English translation:

“All which (libations), being accusative ulated for the gratification of the powerful Indra, is contained in his belly, as water in the ocean.”

When they come together for the exhilaration of the tempestuous one, just by that in his belly
he acquires an expanse like the sea.

The form śuṣmíṇa (in sandhi) can represent either śuṣmíne (dat. sg.) or śuṣmíṇaḥ (in turn, either gen.-abl. sg. or nom.-acc. pl.). (The Pp. reads -e.) Any of these possibilities is possible in context, and so it may well be that the ambiguity is meant. As a nom. pl. it could characterize the subj. (‘they’ = soma drinks), as Renou

takes it. As a gen. sg. it could refer to Indra, who is indeed regularly modified by this adj. As a dat. sg. it could modify mádāya (so Geldner), or it might still refer to Indra, in well-known double dative construction of the type “for the tempestuous one for his exhilaration” à “to exhilarate the tempestuous one.” I favor an interpretation that attributes the word to Indra; among other things, this makes the unaccented asya in b easier to account for. Preferably genitive śuṣmíṇaḥ, though I have not been able to find a parallel expression.

On the surface, pāda a lacks a main verb, but it is possible that it is lurking there. The subordinator yád appears as yán in sandhi before a nasal. The otherwise unattested 3rd pl. injunctive of √i ‘go’ would have the same shape and is the expected verb in this idiom (cf., e.g., 3rd pl. impf. sám āyan X.27.8). I therefore suggest we have a notional haplology sáṃ *yád yán.

I do not understand the function of hí in b, which triggers accentuation of the main verb dadhé in c. I would at all costs prefer to avoid attributing pure emphatic function to hí, but this passage comes perilously close to that.

When for the strong, the rapturous joy he in this manner hath made room
Within his belly, like the sea.

Wenn sie zu heftigem Rausche zusammenströmen, so bekommt er ja dadurch in seinem Bauch einen Umfang wie das Meer.

Wenn sie zusammenströmen dann in seinen Bauch zu kräft’gen Rausch, Dann wird sein Umfang wie ein Meer.

Когда эти (соки) с(ливаются)
Для мощного опьянения у него в животе,
(Индра) становится широким, как океан.

• इन्द्र:
• शुनःशेप आजीगर्तिः
• विराड्गायत्री
• षड्जः

फिर वह किस प्रकार का है, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है॥

पदार्थान्वयभाषाः - मैं (हि) अपने निश्चय से (मदाय) आनन्द और (शुष्मिणे) प्रशंसनीय बल और ऊर्जा जिस व्यवहार में हो, उसके लिये (समुद्रः) (न) जैसे समुद्र (व्यचः) अनेक व्यवहार (न) सैकड़ों हजार गुणों सहित (यत्) जो क्रिया हैं, उन क्रियाओं को (सन्दधे) अच्छे प्रकार धारण करूं॥३॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। जैसे समुद्र के मध्य में अनेक गुण, रत्न और जीव-जन्तु और अगाध जल है, वैसे ही अग्नि और जल के सकाश से प्रयत्न के साथ बहुत प्रकार का उपकार लेना चाहिये॥३॥

अन्वय: अहं हि खलु मदाय शुष्मिणे समुद्रो व्यचो नो वाऽस्येन्द्राख्यस्याग्नेरुदर एना एनेन शतेन सहस्रेण च गुणैः सह वर्त्तमाना यत् याः क्रियाः सन्ति ताः सन्दधे॥३॥

पुनः स कीदृश इत्युपदिश्यते॥

पदार्थान्वयभाषाः - (सम्) सम्यगर्थे (यत्) याः (मदाय) हर्षाय (शुष्मिणे) शुष्मं प्रशस्तं बलं विद्यते यस्मिन् व्यवहारे तस्मै। शुष्ममिति बलनामसु पठितम्। (निघं०२.९) अत्र प्रशंसार्थ इनिः। (एना) एनेन शतेन सहस्रेण वा। अत्र सुपां सुलुग्० इत्याकारादेशः। (हि) खलु (अस्य) इन्द्राख्यस्याग्नेः (उदरे) मध्ये (समुद्रः) जलाधिकरणः (न) इव (व्यचः) विविधं जलादिवस्त्वञ्चन्ति ताः। अत्र व्युपपदादञ्चेः क्विन् ततो जस्। (दधे) धरेयम्॥३॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। यथा समुद्रस्योदरेऽनेके गुणा रत्नानि सन्त्यगाधं जलं वास्ति तथैवाग्नेर्मध्येऽनेके गुणा अनेकाः क्रिया वसन्ति। तस्मान्मनुष्यैरग्निजलयोः सकाशात् प्रयत्नेन बहुविध उपकारो ग्रहीतुं शक्य इति॥३॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जसे समुद्रात अनेक गुण असतात तसेच रत्ने, जीवजंतू आणि अगाध जल असते. अग्नीतही अनेक गुण व क्रिया असतात, त्यासाठी माणसांनी अग्नी व जलाच्या साह्याने प्रयत्नपूर्वक त्यांचा अनेक प्रकारे उपयोग करून घ्यावा. ॥ ३ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - शुनःशेप आजीगर्तिः
• छन्दः - गायत्री

अय᳓म् उ ते स᳓म् अतसि
कपो᳓त इव गर्भधि᳓म्
व᳓चस् त᳓च् चिन् न ओहसे

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
atasi ← √at- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

ayám ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sám ← sám (invariable)

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

u ← u (invariable)

garbhadhím ← garbhadhí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

iva ← iva (invariable)

kapótaḥ ← kapóta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

cit ← cit (invariable)

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

ohase ← √uh- (root)
{number:SG, person:2, mood:SBJV, tense:PRS, voice:MED}

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vácaḥ ← vácas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

अ॒यम् । ऊं॒ इति॑ । ते॒ । सम् । अ॒त॒सि॒ । क॒पोतः॑ऽइव । ग॒र्भ॒ऽधिम् ।
वचः॑ । तत् । चि॒त् । नः॒ । ओ॒ह॒से॒ ॥

• ayam ← idam
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• sam
• [noun], nominative, singular, masculine
• “sam; together; together; saṃ.”

• atasi ← at
• [verb], singular, Present indikative

• kapota ← kapotaḥ ← kapota
• [noun], nominative, singular, masculine
• “dove; kapotapuṭa; pigeon; sauvīrāñjana; bird.”

• iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• garbhadhim ← garbhadhi
• [noun], accusative, singular, masculine

• vacas ← vacaḥ ← vacas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “statement; command; speech; words; advice; word; voice.”

• tac ← tat ← tad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• cin ← cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• na ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• ohase ← ūh
• [verb], singular, Present indikative
• “diagnose.”

हे इन्द्र अयमु अयमपि दृश्यमानः सोमः ते त्वदर्थं संपादितः । यं सोमं समतसि सम्यक् सातत्येन प्राप्नोषि । तत्र दृष्टान्तः । कपोतइव। यथा कपोताख्यः पक्षी गर्भधिं गर्भधारिणीं कपोतीं प्राप्नोति तद्वत् । तच्चित् तस्मादेव कारणात् नः अस्मदीयं वचः ओहसे प्राप्नोषि ॥ अतसि। ‘अत सातत्यगमने ‘। कपोतइव । ‘कबेरोतच् पश्च’ ( उ. सू. १. ६२ ) इति ओतच् । व्यत्ययेन मध्योदात्तः । गर्भधिम् । गर्भोऽस्यां धीयते इति गर्भधिः । ‘कर्मण्यधिकरणे च’ (पा. सू. ३. ३. ३९ ) इति किप्रत्ययः । कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् । ओहसे । ‘तुहिर् दुहिर् उहिर् अर्दने’ । व्यत्ययेन आत्मनेपदम् ॥

English translation:

“This libation is (prepared) for you; you approach it as a pigeon his pregnant (mate), for on that account do you accept our prayer.”

This (soma) here is yours: you rush to it like a dove to its nest.
I shall also solemnly proclaim this speech of ours.

ohase is generally taken as a 2nd sg. mid. to the root √ūh / oh, which has a messy set of forms. Cf., e.g., Geldner “Diese Rede von uns weisst du gewiss zu würdigen.” However, I interpret it as a 1st ps. -se form of the type stuṣé ‘I shall praise’, gṛṇīṣé ‘I shall sing’, all of which fall into this semantic sphere. Indeed the root has a -se formation of different shape in VIII.5.3 vā́cam … ohiṣe, with almost identical object (our passage: vácaḥ). For the thematic/(pseudo-)subjunctive form here, cf. arcase ‘I shall address” (X.64.3). Despite the complications involved in positing a second 1st ps. -se form to this root and separating ohase from the identical form in VIII.80.9, which I take as a 2nd sg. in passive usage, I prefer my interpretation to that of Geldner (/Witzel Gotō) ‘value’, Renou ‘take into consideration, take note of’, because these latter seriously attenuate or alter the meaning of the root, which otherwise means ‘solemnly proclaim, praise, vaunt oneself’.

This is thine own. Thou drawest near, as turns a pigeon to his mate:
Thou carest too for this our prayer.

Dieser Soma ist dein. Du schießest darauf los wie der Täuberich auf sein Weibchen. Diese Rede von uns weißt du gewiß zu würdigen.

Hier steht der Trank, du gehst drauf los, gleich wie der Täubrich auf sein Nest; Beachte recht dies unser Wort.

Вот он твой. Ты кидаешься (к нему),
Как голубь – к гнезду.
Эту речь нашу ты, конечно, заметишь.

• इन्द्र:
• शुनःशेप आजीगर्तिः
• गायत्री
• षड्जः

फिर भी उसी विषय का अगले मन्त्र में प्रकाश किया है॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अयम्) यह इन्द्र अग्नि जो कि परमेश्वर का रचा है (उ) हम जानते हैं कि जैसे (गर्भधिम्) कबूतरी को (कपोत इव) कबूतर प्राप्त हो, वैसे (नः) हमारी (वचः) वाणी को (समोहसे) अच्छे प्रकार प्राप्त होता है और (चित्) वही सिद्ध किया हुआ (नः) हम लोगों को (तत्) पूर्व कहे हुए बल आदि गुण बढ़ानेवाले आनन्द के लिये (अतसि) निरन्तर प्राप्त करता है॥४॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। जैसे कबूतर अपने वेग से कबूतरी को प्राप्त होता है, वैसे ही शिल्पविद्या से सिद्ध किया हुआ अग्नि अनुकूल अर्थात् जैसे चाहिये वैसे गति को प्राप्त होता है। मनुष्य इस विद्या को उपदेश वा श्रवण से पा सकते हैं॥४॥

अन्वय: अयमिन्द्राख्योऽग्निरु गर्भधिं कपोत इव नो वचः समोहसे चिन्नस्तत् अतसि॥४॥

पुनः स एवोपदिश्यते।

पदार्थान्वयभाषाः - (अयम्) इन्द्राख्योऽग्निः (उ) वितर्के (ते) तव (सम्) सम्यगर्थे (अतसि) निरन्तरं गच्छति प्रापयति। अत्र व्यत्ययः (कपोत इव) पारावत इव (गर्भधिम्) गर्भो धीयतेऽस्यां ताम् (वचः) वर्त्तनम् (तत्) तस्मै पूर्वोक्ताय बलादिगुणवर्द्धकायानन्दाय (चित्) पुनरर्थे (नः) अस्माकम् (ओहसे) आप्नोति॥४॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। यथा कपोतो वेगेन कपोतीमनुगच्छति, तथैव शिल्पविद्यया साधितोऽग्निरनुकूलां गतिं गच्छति, मनुष्या एनां विद्यामुपदेशश्रवणाभ्यां प्राप्तुं शक्नुवन्तीति॥४॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जसे कबूतर आपल्या वेगाने कबुतरीला प्राप्त करते तसेच शिल्पविद्येने सिद्ध केलेला अग्नी अनुकूल अर्थात हवे त्या गतीला प्राप्त करतो. माणूस ही विद्या उपदेश व श्रवणाद्वारे प्राप्त करू शकतो. ॥ ४ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - शुनःशेप आजीगर्तिः
• छन्दः - गायत्री

स्तोत्रं᳓ राधाना᳐म् पते
गि᳓र्वाहो वीर य᳓स्य ते
वि᳓भूतिर् अस्तु सूनृ᳓ता

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
pate ← páti- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

rādhānām ← rādha- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

stotrám ← stotrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

gírvāhaḥ ← gírvāhas- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

vīra ← vīrá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

yásya ← yá- (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

astu ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

sūnŕ̥tā ← sūnŕ̥ta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

víbhūtiḥ ← víbhūti- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

स्तो॒त्रम् । रा॒धा॒ना॒म् । प॒ते॒ । गिर्वा॑हः । वी॒र॒ । यस्य॑ । ते॒ ।
विऽभू॑तिः । अ॒स्तु॒ । सु॒नृता॑ ॥

• stotraṃ ← stotram ← stotra
• [noun], nominative, singular, neuter
• “hymn; praise.”

• rādhānām ← rādhā
• [noun], genitive, plural, feminine
• “Rādhā.”

• pate ← pati
• [noun], vocative, singular, masculine
• “husband; overlord; king; deity; īśvara; ruler; pati [word]; commanding officer; leader; owner; mayor; lord.”

• girvāho ← girvāhaḥ ← girvāhas
• [noun], vocative, singular, masculine

• vīra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “hero; man; Vīra; vīra; vīra [word]; Vīra.”

• yasya ← yad
• [noun], genitive, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• vibhūtir ← vibhūtiḥ ← vibhūti
• [noun], nominative, singular, feminine
• “ash; power; Vibhūti; siddhi; emanation; prosperity; success.”

• astu ← as
• [verb], singular, Present imperative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• sūnṛtā ← sūnṛta
• [noun], nominative, singular, feminine
• “big; friendly.”

हे इन्द्र राधानां पते धनानां पालक गिर्वाहः गीर्भिरुह्यमान वीर शौर्योपेत यस्य ते तव स्तोत्रम् ईदृशं भवति तस्य तव विभूतिः लक्ष्मीः सूनृता प्रियसत्यरूपा अस्तु ॥ स्तोत्रम् । दाम्नीशस ’ ( पा. सू. ३. २. १८२ ) इति ष्ट्रन् । पश्चात् अर्शआद्यच् । अथवा स्तोतुरिदमित्यर्थे अण् । ‘संज्ञापूर्वको विधिरनित्यः’ इति वृद्धिर्न । राधानां पते । राध्नुवन्ति एभिरिति राधानि धनानि । ‘सुबामन्त्रिते’ ’ इति पराङ्गवद्भावात् षष्ठ्यामन्त्रितसमुदायस्य निघातः । गिर्वाहः । वह प्रापणे’। ‘वहिहाधाञ्भ्यश्छन्दसि’ इति कारकपूर्वस्यापि वहतेः असुन्प्रत्ययः, ‘गतिकारकयोरपि पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वं’ च इति उक्तत्वात् । णित्’ इत्यनुवृत्तेः उपधावृद्धिः । पूर्वपदस्य • र्वोरुपधायाः’ (पा. सू. ८. २. ७६ ) इति दीर्घस्याभावश्छान्दसः । षाष्ठिकम् आमन्त्रिताद्युदात्तत्वम् । विभूतिः । ‘तादौ च निति° ’ इति गतेः प्रकृतिस्वरत्वम् ॥ ॥ २८ ॥

English translation:

“Hero, Indra, lord of affluence, accepter of praise, may genitive ine prosperity be (the reward of him) who offers you laudation.”

You whose praise song it is—o lord of bounties, o hero whose vehicle is songs—
let your liberality be extensive.

The word order of ab is rather tortured. The clause is simply a nominal sentence forming a relative clause, but the relative pronoun phrase yásya te, instead of appearing in 2nd or modified position after pāda-initial stotrám as is overwhelmingly common (see, e.g., modified 2nd in 2a śatáṃ vā yáḥ … above), comes at the very end of the hemistich, separated from its noun by three vocative phrases, which take up the rest of pāda a and most of pāda b: … rādhānām pate, gírvāho vīra …. This still counts as 2nd position since the vocc. are extra-syntactic, but the poet is cheekily pushing the limits. The te is simply there to indicate that the rel.

pron. has 2nd ps. reference, which is of course not syntactically coded onto the relative. Cf. the common phrase táṃ tvā (e.g., 10a below), where the 2nd ps. pronoun has the same function: to give 2nd ps. ref. to the demonstrative.

O Hero, Lord of Bounties, praised in hymns, may power and joyfulness
Be his who sings the laud to thee.

Du Held, für den das Preislied ist, du Herr der Gaben, für den die Lobrede eine Anziehung ist, deine Großmut soll ausgiebig sein.

Wer dir, o liedumtönter Held, o Herr der Schätze, Lieder singt, Dem werde hohes Glück zu Theil.

(О ты,) кому восхваление, о господин дарений,
О герой, взнуздывающий хвалебную песнь,
Да будет обширным твое благоволение!

• इन्द्र:
• शुनःशेप आजीगर्तिः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

अब अगले मन्त्र में इन्द्र शब्द से सभा वा सेना के स्वामी का उपदेश किया है॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (गिर्वाहः) जानने योग्य पदार्थों के जानने और सुख-दुःखों के नाश करनेवाले तथा (राधानाम्) जिन पृथिवी आदि पदार्थों में सुख सिद्ध होते हैं, उनके (पते) पालन करनेवाले सभा वा सेना के स्वामी विद्वान् (यस्य) जिन (ते) आपका (सूनृता) श्रेष्ठता से सब गुण का प्रकाश करनेवाला (विभूतिः) अनेक प्रकार का ऐश्वर्य्य है, सो आप के सकाश से हम लोगों के लिये (स्तोत्रम्) स्तुति (नः) हमारे पूर्वोक्त (मदाय) आनन्द और (शुष्मिणे) बल के लिये (अस्तु) हो॥५॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में पिछले तीसरे मन्त्र से (मदाय) (शुष्मिणे) (नः) इन तीन पदों अनुवृत्ति है। हम लोगों को सब का स्वामी जो कि वेदों से परिपूर्ण विज्ञानरत ऐश्वर्य्ययुक्त और यथायोग्य न्याय करनेवाला सभाध्यक्ष वा सेनापति विद्वान् है, उसी को न्यायाधीश मानना चाहिये॥५॥

अन्वय: हे गिर्वाहो वीर राधानां पते सभासेनाध्यक्ष विद्वन् ! यस्य ते तव सूनृता विभूतिरस्ति तस्य तव सकाशादस्माभिर्गृहीतं स्तोत्रं नोऽस्माकं प्रदाय शुष्मिणेऽस्तु॥५॥

अथेन्द्रशब्देन सभासेनाध्यक्ष उपदिश्यते॥

पदार्थान्वयभाषाः - (स्तोत्रम्) स्तुवन्ति येन तत् (राधानाम्) राध्नुवन्ति सुखानि येषु पृथिव्यादिधनेषु तेषाम्। राध इति धननामसु पठितम्। (निघं०२.१०) अत्र हलश्च। (अष्टा०३.३.१२१) इति घञ्। अत्र सायणाचार्येण राध्नुवन्ति एभिरिति राधनानि धनानीत्यशुद्धमुक्तं घञन्तस्य नियतपुंल्लिङ्गत्वात् (पते) पालयितः (गिर्वाहः) गीर्भिर्वेदस्थवाग्भिरुह्यते प्राप्यते यस्तत्सम्बुद्धौ। अत्र कारकोपपदाद्वहधातोः सर्वधातुभ्योऽसुन्। (उणा०४.१९६) अनेनासुन् प्रत्ययः। वा छन्दसि सर्वे विधयो भवन्ति इति पूर्वपदस्य दीर्घादेशो न। (वीर) अजति वेद्यं जानाति प्रक्षिपति विनाशयति सर्वाणि दुःखानि वा यस्तत्सम्बुद्धौ। अत्र स्फायितञ्चिवञ्चि० (उणा०२.१२) अनेनाजेरक् प्रत्ययः। (यस्य) स्पष्टार्थः (ते) तव (विभूतिः) विविधमैश्वर्यम् (अस्तु) भवतु (सूनृता) सुष्ठु ऋतं यस्यां सा। पृषोदरादी० इति दीर्घत्वं नुडागमश्च॥५॥

भावार्थभाषाः - अत्र पूर्वस्मान्मन्त्रात् (मदाय) (शुष्मिणे) (नः) इति पदत्रयमनुवर्त्तते। मनुष्यैर्यः सर्वस्य स्वामी वेदोक्तगुणाधिष्ठानो विज्ञानरतः सत्यैश्वर्य्यः यथायोग्यन्यायकारी सभाध्यक्षः सेनापतिर्वा विद्वानस्ति स एवास्माभिर्न्यायाधीशो मन्तव्य इति॥५॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात मागच्या तिसऱ्या मंत्राने (मदाय) (शुष्मिणे) (नः) या तीन पदांची अनुवृत्ती होते. सर्वांचा स्वामी, वेदांचा विज्ञानयुक्त जाणता, ऐश्वर्ययुक्त व यथायोग्य न्यायकर्ता, सभाध्यक्ष किंवा सेनापती विद्वान असेल त्यालाच माणसांनी न्यायाधीश मानले पाहिजे. ॥ ५ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - शुनःशेप आजीगर्तिः
• छन्दः - गायत्री

ऊर्ध्व᳓स् तिष्ठा न ऊत᳓ये
अस्मि᳓न् वा᳓जे शतक्रतो
स᳓म् अन्ये᳓षु ब्रवावहै

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

tiṣṭha ← √sthā- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

ūrdhváḥ ← ūrdhvá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ūtáye ← ūtí- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

asmín ← ayám (pronoun)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

śatakrato ← śatákratu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

vā́je ← vā́ja- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

anyéṣu ← anyá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

bravāvahai ← √brū- (root)
{number:DU, person:1, mood:SBJV, tense:PRS, voice:MED}

sám ← sám (invariable)

ऊ॒र्ध्वः । ति॒ष्ठ॒ । नः॒ । ऊ॒तये॑ । अ॒स्मिन् । वाजे॑ । श॒त॒क्र॒तो॒ इति॑ शतऽक्रतो ।
सम् । अ॒न्येषु॑ । ब्र॒वा॒व॒है॒ ॥

• ūrdhvas ← ūrdhvaḥ ← ūrdhva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “upper; up(a); upper; upward; erect; more(a); raised; ūrdhva [word]; acclivitous; overturned; loud; eminent; high.”

• tiṣṭhā ← sthā
• [verb], singular, Present imperative
• “stay; stand; situate; exist; [in]; resist; endure; put; soak; be; stop; adhere; get stale; concentrate; grow; trust; wake; consociate; last; dwell; lie; stand; stop.”

• na ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• ūtaye ← ūti
• [noun], dative, singular, feminine
• “aid; favor; ūti [word].”

• ‘smin ← asmin ← idam
• [noun], locative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• vāje ← vāja
• [noun], locative, singular, masculine
• “prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

• śatakrato ← śatakratu
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra.”

• sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• anyeṣu ← anya
• [noun], locative, plural, masculine
• “other; another(a); remaining; different; anya [word]; other than; more(a); fresh; any(a).”

• bravāvahai ← brū
• [verb], dual, Present conjunctive (subjunctive)
• “say; tell; describe; speak; state; answer; call; explain; address; proclaim; talk; talk; choose.”

हे शतक्रतो शतसंख्याककर्मोपेत अस्मिन् प्रसक्ते वाजे संग्रामे नः अस्माकम् ऊतये रक्षणाय ऊर्ध्वः उन्नतः उत्सुकः तिष्ठ भव । त्वं च अहं च मिलित्वा अन्येषु कार्यान्तरेषु सं ब्रवावहै। सम्यक् विचारयावः ॥ तिष्ठ । ‘द्व्यचोऽतस्तिङः’ इति संहितायां दीर्घः। ऊतये । ‘ऊतियूति इत्यादिना क्तिन उदात्तत्वम् । अस्मिन् ।’ उडिदम्’ इत्यादिना सप्तम्या उदात्तत्वम् ॥

English translation:

“Rise up, Śatakratu, for our defence in this conflict; we will talk together in other matters.”

Stand erect to help us at this prize-contest, o you of a hundred resolves. Let us make pledge to each other at the other (contests).

Lord of a Hundred Powers, stand up to lend us succour in this fight
In others too let us agree.

Steh aufrecht uns zum Beistand bei diesem Entscheidungskampf, du Ratreicher ! Über die andern wollen wir beide uns noch verständigen.

Erhebe dich zu unserm Schutz in dieser Schlacht, vielwirkender, In andern auch gesell dich mir.

Стой прямо нам для помощи
В состязании за эту награду, о стоумный!
Мы хотим сговориться (и) об остальных!

• इन्द्र:
• शुनःशेप आजीगर्तिः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

फिर यह सभाध्यक्ष वा सेनापति कैसा है, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (शतक्रतो) अनेक प्रकार के कर्म वा अनेक प्रकार की बुद्धियुक्त सभा वा सेना के स्वामी ! जो आप के सहाय के योग्य हैं, उन सब कार्यों में हम (सम्ब्रवावहै) परस्पर कह सुन सम्मति से चलें और तू (नः) हम लोगों की (ऊतये) रक्षा करने के लिये (ऊर्ध्वः) सभों से ऊँचे (तिष्ठ) बैठ। इस प्रकार आप और हम सभों में प्रतिजन अर्थात् दो-दो होकर (वाजे) युद्ध तथा (अन्येषु) अन्य कर्त्तव्य जो कि उपदेश वा श्रवण है, उस को नित्य करें॥६॥

भावार्थभाषाः - सत्य प्रचार के विचारशील पुरुषों को योग्य है कि जो अपने आत्मा में अन्तर्यामी जगदीश्वर है, उसकी आज्ञा से सभापति वा सेनापति के साथ सत्य और मिथ्या करने और न करने योग्य कामों का निश्चय करना चाहिये। इसके विना कभी किसी को विजय या सत्य बोध नहीं हो सकता। जो सर्वव्यापी जगदीश्वर न्यायाधीश को मानकर वा धार्मिक शूरवीर को सेनापति करके शत्रुओं के साथ युद्ध करते हैं, उन्हीं का निश्चय से विजय होता है, औरों का नहीं॥६॥

अन्वय: हे शतक्रतो ! नोऽस्माकमूतये ऊर्ध्वस्तिष्ठैवं सति वाजेऽन्येषु साधनीयेषु कर्मसु त्वं प्रतिजनोऽहं च द्वौ द्वौ सम्ब्रवावहै॥६॥

पुनरयं कीदृश इत्युपदिश्यते॥

पदार्थान्वयभाषाः - (ऊर्ध्वः) सर्वोपरि विराजमानः (तिष्ठ) स्थिरो भव। अत्र द्व्यचोऽतस्तिङ इति दीर्घः। (नः) अस्माकम् (ऊतये) रक्षणाद्याय (अस्मिन्) वर्त्तमाने (वाजे) युद्धे (शतक्रतो) शतानि बहुविधानि कर्माणि वा बहुविधा प्रज्ञा यस्य तत्सम्बुद्धौ। सभासेनाध्यक्ष (सम्) सम्यगर्थे (अन्येषु) युद्धेतरेषु साधनीयेषु कार्येषु (ब्रवावहै) परस्परमुपदेशश्रवणे नित्यं कुर्य्यावहै॥६॥

भावार्थभाषाः - सत्याचारैर्ध्यानावस्थितैर्मनुष्यैरात्मस्थानान्तर्यामिजगदीश्वरस्याज्ञया सेनाधिष्ठात्रा सभाध्यक्षेण च सत्यासत्ययोः कर्तव्याकर्तव्ययोश्च सम्यङ्निश्चयः कार्यो नैतेन विना कदाचित् कस्यचिद्विजयसत्यबोधौ भवतः। ये सर्वव्यापिनं जगदीश्वरं न्यायाधीशं मत्वा धार्मिकं शूरवीरं च सेनापतिं कृत्वा शत्रुभिः सह युध्यन्ति तेषां ध्रुवो विजयो नेतरेषामिति॥६॥

भावार्थभाषाः - सत्याचरणी विचारवान पुरुषांनी आपल्या आत्म्यातील अंतर्यामी जगदीश्वराच्या आज्ञेने सभापती व सेनापती यांच्याबरोबर सत्यासत्य, कर्तव्याकर्तव्यबोध यांचा निश्चय केला पाहिजे. त्याशिवाय कधी कुणालाही विजय प्राप्त होऊ शकत नाही. तसेच सत्यबोध होऊ शकत नाही. जे सर्वव्यापी जगदीश्वराला न्यायाधीश मानून धार्मिक शूरवीर सेनापतीद्वारे शत्रूंबरोबर युद्ध करतात, त्यांचाच विजय होतो, इतरांचा नव्हे. ॥ ६ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - शुनःशेप आजीगर्तिः
• छन्दः - गायत्री

यो᳓गे-योगे तव᳓स्तरं
वा᳓जे-वाजे हवामहे
स᳓खाय इ᳓न्द्रम् ऊत᳓ये

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
tavástaram ← tavástara- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

yóge-yoge ← yóga- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

havāmahe ← √hū- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

vā́je-vāje ← vā́ja- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

índram ← índra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sákhāyaḥ ← sákhi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ūtáye ← ūtí- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

योगे॑ऽयोगे । त॒वःऽत॑रम् । वाजे॑ऽवाजे । ह॒वा॒म॒हे॒ ।
सखा॑यः । इन्द्र॑म् । ऊ॒तये॑ ॥

• yoge ← yoga
• [noun], locative, singular, masculine
• “method; application; yoga; remedy; mix; treatment; mixture; procedure; contact; use; yogin; connection; application; union; magic trick; formulation; fraud; relation; sense; connection; war; therapy; enterprise; addition; undertaking; performance; marriage; yoke; yoga [word]; art; combination; assortment; confluence; constellation; relationship; connection; agent; means.”

• yoge ← yoga
• [noun], locative, singular, masculine
• “method; application; yoga; remedy; mix; treatment; mixture; procedure; contact; use; yogin; connection; application; union; magic trick; formulation; fraud; relation; sense; connection; war; therapy; enterprise; addition; undertaking; performance; marriage; yoke; yoga [word]; art; combination; assortment; confluence; constellation; relationship; connection; agent; means.”

• tavastaraṃ ← tavastaram ← tavastara
• [noun], accusative, singular, masculine

• vāje ← vāja
• [noun], locative, singular, masculine
• “prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

• vāje ← vāja
• [noun], locative, singular, masculine
• “prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

• havāmahe ← hvā
• [verb], plural, Present indikative
• “raise; call on; call; summon.”

• sakhāya ← sakhāyaḥ ← sakhi
• [noun], nominative, plural
• “friend; companion; sakhi [word].”

• indram ← indra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• ūtaye ← ūti
• [noun], dative, singular, feminine
• “aid; favor; ūti [word].”

योगेयोगे प्रवेशेप्रवेशे तत्तत्कर्मोपक्रमे वाजेवाजे कर्मविघातिनि तस्मिंस्तस्मिन् संग्रामे तवस्तरम् अतिशयेन बलिनम् इन्द्रमूतये रक्षार्थं सखायः सखिवत् प्रिया वयं हवामहे आह्वयामः ॥ योगेयोगे ।’ युजिर् योगे’। हलश्च ’ इति घञ् । ‘चजोः कु घिण्ण्यतोः ( पा. सू. ७. ३.५२) इति कुत्वम् । घञो ञित्त्वादाद्युदात्तत्वम् । नित्यवीप्सयोः’ इति वीप्सायां द्विर्भावे सति आम्रेडितानुदात्तत्वम् । तवस्तरम्। तवसः शब्दात् ‘ अस्मायामेधा° ’ ( पा. सू. ५, २. १२१ ) इति मत्वर्थीयो विनिः । तस्य च्छान्दसो लोपः ॥

English translation:

“On every occasion, in every engagement, we invoke as friends the most powerful Indra for our defence.”

At every hitching up (for battle), at every prize-contest we call to the more powerful one—
as his comrades (we call) to Indra for help.

In every need, in every fray we call as friends to succour us
Indra the mightiest of all.

Indra, der bei jedem Unternehmen der Stärkere ist, bei jedem Entscheidungskampf, ihn rufen wir Genossen zum Beistand.

In jeder Arbeit, jedem Kampf, o Freunde, rufen Indra wir, Den kräftigsten zur Hülfe her.

В каждом деле все более сильного, в каждом (состязании) за награду,
Индру мы призываем
Как друзья – на помощь.

• इन्द्र:
• शुनःशेप आजीगर्तिः
• गायत्री
• षड्जः

फिर ईश्वर वा सेनाध्यक्ष कैसे हैं, इस का उपदेश अगले मन्त्र में किया है॥

पदार्थान्वयभाषाः - हम लोग (सखायः) परस्पर मित्र होकर अपनी (ऊतये) उन्नति वा रक्षा के लिये (योगेयोगे) अति कठिनता से प्राप्त होनेवाले पदार्थ-पदार्थ में वा (वाजेवाजे) युद्ध-युद्ध में (तवस्तरम्) जो अच्छे प्रकार वेदों से जाना जाता है, उस (इन्द्रम्) सब से विजय देनेवाले जगदीश्वर वा दुष्ट शत्रुओं को दूर करने और आत्मा वा शरीर के बलवाले धार्म्मिक सभाध्यक्ष को (हवामहे) बुलावें अर्थात् बार-बार उसकी विज्ञप्ति करते रहें॥७॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में श्लेषालङ्कार है। मनुष्यों को परस्पर मित्रता सिद्ध कर अलभ्य पदार्थों की रक्षा और सब जगह विजय करना चाहिये तथा परमेश्वर और सेनापति का नित्य आश्रय करना चाहिये और यह भी स्मरण रखना चाहिये कि उक्त आश्रय से ही उत्तम कार्यसिद्धि होने के योग्य हो, सो ही नहीं, किन्तु विद्या और पुरुषार्थ भी उनके लिये करने चाहिये॥७॥

अन्वय: वयं सखायो भूत्वा स्वोतये योगेयोगे वाजेवाजे तवस्तरमिन्द्रं परमात्मानं सभाध्यक्षं वा हवामहे॥७॥

पुनरीश्वरसेनाध्यक्षौ कीदृशौ स्त इत्युपदिश्यते॥

पदार्थान्वयभाषाः - (योगेयोगे) अनुपात्तस्योपात्तलक्षणो योगस्तस्मिन् प्रतियोगे (तवस्तरम्) तूयते विज्ञायत इति तवाः सोऽतिशयितस्तम्। सायणाचार्येणात्र विन्प्रत्ययस्य छान्दसो लोप इति यदुक्तं तदशुद्धं प्रमाणाभावात् (वाजेवाजे) युद्धं युद्धं प्रति (हवामहे) आह्वयामहि। अत्र लेटोऽस्मद्बहुवचने लेटोऽडाटौ। (अष्टा०३.४.९४) अनेनाडागमे कृते। बहुलं छन्दसि। (अष्टा०६.१.३४) इति सम्प्रसारणम्। (सखायः) सुहृदो भूत्वा (इन्द्रम्) सर्वविजयप्रदं जगदीश्वरं वा दुष्टशत्रुनिवारकमात्मशरीरबलवन्तं धार्म्मिकं वीरं सेनापतिम् (ऊतये) रक्षणाद्याय विजयसुखप्राप्तये वा॥७॥

भावार्थभाषाः - अत्र श्लेषालङ्कारः। मनुष्यैर्मित्रतां सम्पाद्य प्राप्तानां पदार्थानां रक्षणं सर्वत्र विजयश्च कार्यः। परमेश्वरः सेनापतिश्च नित्यमाश्रयणीयः नैवैतावन्मात्रेणैवैतत्सिद्धिर्भवितुमर्हति। किं तर्हि? विद्यापुरुषार्थाभ्यामेतस्य सिद्धिर्जायत इति॥७॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात श्लेषालंकार आहे. माणसांनी परस्पर मैत्री करून प्राप्त पदार्थांचे रक्षण करून सर्वत्र विजय मिळविला पाहिजे. परमेश्वर व सेनापती यांचा सदैव आश्रय घेतला पाहिजे व याचे स्मरण केले पाहिजे की वरील आश्रयानेच उत्तम कार्यसिद्धी होते. इतकेच नव्हे तर विद्या व पुरुषार्थ त्यासाठीच केला पाहिजे. ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - शुनःशेप आजीगर्तिः
• छन्दः - गायत्री

आ᳓ घा गमद् य᳓दि श्र᳓वत्
सहस्रि᳓णीभिर् ऊति᳓भिः
वा᳓जेभिर् उ᳓प नो ह᳓वम्

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

gamat ← √gam- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

gha ← gha (invariable)

śrávat ← √śru- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

yádi ← yádi (invariable)

sahasríṇībhiḥ ← sahasrín- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

ūtíbhiḥ ← ūtí- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

hávam ← háva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

úpa ← úpa (invariable)

vā́jebhiḥ ← vā́ja- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

आ । घ॒ । ग॒म॒त् । यदि॑ । श्रव॑त् । स॒ह॒स्रिणी॑भिः । ऊ॒तिऽभिः॑ ।
वाजे॑भिः । उप॑ । नः॒ । हव॑म् ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• ghā ← gha
• [adverb]

• gamad ← gamat ← gam
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

• yadi
• [adverb]
• “if; in case.”

• śravat ← śru
• [verb], singular, Aorist conj./subj.
• “listen; come to know; hear; hear; listen; study; heed; learn.”

• sahasriṇībhir ← sahasriṇībhiḥ ← sahasrin
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “thousandfold.”

• ūtibhiḥ ← ūti
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “aid; favor; ūti [word].”

• vājebhir ← vājebhiḥ ← vāja
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

• upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• havam ← hava
• [noun], accusative, singular, masculine
• “invocation.”

यदि श्रवत् यद्ययम् इन्द्रः नः अस्मदीयं हवम् आह्वानं शृणुयात् तदानीं स्वयमेव सहस्रिणीभिरूतिभिः बहुभिः पालनैः वाजेभिः अन्नैश्च सह उप समीपे आ घ अवश्यम् आगमत आगच्छेत् ॥ घ।’ ऋचि तुनुघ’ ’ इत्यादिना संहितायां दीर्घः । गमत् । ‘लिङर्थे लेट् । ‘लेटोऽडाटौ’ इतिअडागमः। इतश्च लोपः०’ इति इकारलोपः। यद्वा । छान्दसे लुङि • पुषादिद्युताद्यलृदितः परस्मैपदेषु (पा. सू. ३. १. ५५) इति च्लेः अङादेशः । ‘बहुलं छन्दस्यमाङयोगेऽपि ’ इति अडभावः । श्रवत् । ‘श्रु श्रवणे’ । पूर्ववत् लेटि अडागमः। वाजेभिः । ‘बहुलं छन्दसि’ इति भिस ऐसादेशाभावः । हवम् । ‘भावेऽनुपसर्गस्य’ इति हृयतेः अप् संप्रसारणं च । अपः पित्त्वानुदात्तत्वे धातुस्वरेणाद्युदात्तत्वम् ॥

English translation:

“If he hear our invocation, let him indeed come to us with numerous bounties, and with (abundant) food.”

Surely he will come—when he will hear it—with his thousandfold forms of help,
with the victory prizes, to our call.

yádi here stands for yád *ī, ‘when … it’ rather than ‘if’. The pronominal enclitic ī has been shortened before the initial cluster of śrávat. See Jamison 2002.

If he will hear us let him come with succour of a thousand kinds,
And all that strengthens, to our call.

Er komme doch, wenn er es hört, mit seinen tausendfältigen Hilfen, mit den Siegergewinnen auf unseren Ruf.

Er komme, wenn er auf uns hört, mit tausendfachen Hülfen her, Mit Kräften her auf unsern Ruf.

Пусть же придет он, если услышит,
С поддержками тысячи родов,
С наградами на наш зов.

• इन्द्र:
• शुनःशेप आजीगर्तिः
• गायत्री
• षड्जः

वह किसके साथ प्राप्त हो, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है॥

पदार्थान्वयभाषाः - (यदि) जो वह सभा वा सेना का स्वामी (नः) हम लोगों की (आ) (हवम्) प्रार्थना को (श्रवत्) श्रवण करे (घ) वही (सहस्रिणीभिः) हजारों प्रशंसनीय पदार्थ प्राप्त होते हैं जिनमें, उन (ऊतिभिः) रक्षा आदि व्यवहार वा (वाजेभिः) अन्न ज्ञान और युद्धनिमित्तक विजय के साथ प्रार्थना को (उपागमत्) अच्छे प्रकार प्राप्त हो॥८॥

भावार्थभाषाः - जहाँ मनुष्य सभा वा सेना के स्वामी का सेवन करते हैं, वहाँ वह सभाध्यक्ष अपनी सेना के अङ्ग वा अन्नादि पदार्थों के साथ उनके समीप स्थिर होता है। इस की सहायता के विना किसी को सत्य-सत्य सुख वा विजय नहीं होते हैं॥८॥

अन्वय: यदि स इन्द्रः सभासेनाध्यक्षो नोऽस्माकमाहवमाह्वानं श्रवत् शृणुयात्तर्हि सद्य स एव सहस्रिणीभिरूतिभिर्वाजेभिः सह नोऽस्माकं हवमाह्वानमुपागमदुपागच्छेत्॥८॥

स केन सहागच्छदित्युपदिश्यते॥

पदार्थान्वयभाषाः - (आ) समन्तात् (घ) एव। ऋचि तुनुघ० इति दीर्घः। (गमत्) प्राप्नुयात्। अत्र लिङर्थे लुङडभावश्च। (यदि) चेत् (श्रवत्) शृणुयात्। अत्र श्रुधातोर्लेट् बहुलं छन्दसि इति श्नोर्लुक्। (सहस्रिणीभिः) सहस्राणि प्रशस्तानि पदार्थप्रापणानि विद्यन्ते यासु ताभिः। अत्र प्रशंसार्थ इनिः। (ऊतिभिः) रक्षणादिभिः सह (वाजेभिः) अन्नज्ञानयुद्धादिभिः सह। अत्र बहुलं छन्दसि इति भिस ऐस् न (उप) सामीप्ये (नः) अस्माकम् (हवम्) प्रार्थनादिकं कर्म॥८॥

भावार्थभाषाः - यत्र मनुष्यैः सत्यभावेन यस्य सभासेनाध्यक्षस्य सेवनं क्रियते, तत्र संरक्षणाय ससेनाङ्गै रत्नादिभिस्सह तानुपतिष्ठते नैतस्य सहायेन विना कस्यचित्सत्यौ सुखविजयौ सम्भवत इति॥८॥

भावार्थभाषाः - माणसे जिथे सभा सेनाध्यक्ष यांचा स्वीकार करतात तिथे तो संरक्षणासाठी सेनेच्या सर्व अंगांगांसह व अन्न इत्यादी पदार्थांसह उपस्थित असतो. त्याच्या साह्याखेरीज कुणालाही खरे सुख व विजय मिळू शकत नाही. ॥ ८ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - शुनःशेप आजीगर्तिः
• छन्दः - गायत्री

अ᳓नु प्रत्न᳓स्य ओ᳓कसो
हुवे᳓ तुविप्रतिं᳓ न᳓रम्
यं᳓ ते पू᳓र्वम् पिता᳓ हुवे᳓

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
ánu ← ánu (invariable)

ókasaḥ ← ókas- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

pratnásya ← pratná- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

huvé ← √hū- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

náram ← nár- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tuvipratím ← tuvipratí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

huvé ← √hū- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

pitā́ ← pitár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

pū́rvam ← pū́rva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

yám ← yá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

अनु॑ । प्र॒त्नस्य॑ । ओक॑सः । हु॒वे । तु॒वि॒ऽप्र॒तिम् । नर॑म् ।
यम् । ते॒ । पूर्व॑म् । पि॒ता । हु॒वे ॥

• anu
• [adverb]
• “subsequently; behind; along; towards; because.”

• pratnasyaukaso ← pratnasya ← pratna
• [noun], genitive, singular, masculine
• “age-old; pratna [word].”

• pratnasyaukaso ← okasaḥ ← oka
• [noun], genitive, singular, masculine
• “home; house; oka [word].”

• huve ← hvā
• [verb], singular, Present indikative
• “raise; call on; call; summon.”

• tuvipratiṃ ← tuvipratim ← tuviprati
• [noun], accusative, singular, masculine

• naram ← nṛ
• [noun], accusative, singular, masculine
• “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

• yaṃ ← yam ← yad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• pūrvam
• [adverb]
• “earlier; first; once; previously; ahead.”

• pitā ← pitṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “father; Pitṛ; ancestor; parent; paternal ancestor; pitṛ [word]; forefather.”

• huve ← hvā
• [verb], singular, Present indikative
• “raise; call on; call; summon.”

प्रत्नस्य पुरातनस्य ओकसः स्थानस्य स्वर्गरूपस्य सकाशात् तुविप्रतिं बहून् यजमानान् प्रतिगन्तारं नरं पुरुषम् इन्द्रम् अनु हुवे अनुक्रमेण कर्मसु आह्वयामि । यं ते त्वाम् इन्द्रं पिता अस्मदीयो जनकः पूर्वं पुरा स्वकीयानुष्ठानकाले हुवे आहूतवान् । तम् आह्वयामीति पूर्वत्रान्वयः॥ ओकसः । ‘नब्विषयस्य’ इत्याद्युदात्तत्वम् । हुवे । ह्वेञ् स्पर्धायां शब्दे च’। इटि ‘बहुलं छन्दसि’ इति संप्रसारणं परपूर्वत्वम् । गुणे प्राप्ते ‘क्ङिति च ’ इति प्रतिषेधः । उवङादेशः । प्रत्ययस्वरेणान्तोदात्तत्वम् । पादादित्वादनिघातः । तुविप्रतिम् । तुवीनां बहूनां प्रतिगन्तारम् । अत्र प्रतिशब्दो भीमसेनो भीम इतिवत् प्रतिगन्तृशब्दं लक्षयित्वा तद्द्वारा तदर्थं लक्षयति । अतः ‘प्रतिः प्रतिनिधिप्रतिदानयोः’ (पा. सू. १. ४. ९२ ) इतिवत् सत्ववचनत्वेन अनिपातत्वात् अनन्ययत्वे ‘पूरणगुण’ (पा. सू. २. २. ११) इत्यादिना न षष्ठीसमासनिषेधः । हुवे । ह्वेञो लिटि ‘बहुलं छन्दसि’ इति पूर्ववत् संप्रसारणपरपूर्वत्वे। द्विर्वचनप्रकरणे छन्दसि वेति वक्तव्यम् ’ ( पा. सू. ६. १. ८. २ ) इति द्विर्वचनाभावः । यद्वृत्तयोगादनिघातः ॥

English translation:

“I invoke the man (Indra), who visits many worshippers from his ancient dwelling-plural ce–you, Indra, whom my father formerly invoked.”

Following the (custom) of your ancient house, I call upon the excellent man, powerful in opposition,
upon whom your father before called.

Although huvé in c is morphologically problematic, its interpretation is imposed by context: a past-tense 3rd ps. ‘he called’. But this is the only 3rd ps. huvé (in contrast to over 70 exx. of 1st ps. huvé, -e), and it must be preterital not present, as huvé otherwise is. I have no explanation.

The referent of te ‘your’ in the same pāda is unclear. Assuming the relevant constituent is “your father’ (te … pitā́), te should refer to the poet, or some poet, in whose lineage “you” are, but I would expect the poet to be the 1st ps. speaker of the first huvé (pāda b). Perhaps the reference to the “ancient house” in pāda a indicates that another, more venerable poet is on the scene, whose model (and that of his forebears) the current poet is following. The published translation of pāda a supplies “your” with “ancient house” - implying that the current poet is modeling himself on “you” and “your father,” but it should be remembered that the “your” of a is not explicit in the text. It could well be “my ancient house” (or indeed someone else’s). Though the pāda is repeated in VIII.69.18, that passage is not helpful in interpreting this one.

However, I.87.5 contains an occurrence of pratná- modifying father that seems to assert a similar entitlement to poetic speech by lineage: I.87.5 pitúḥ pratnásya jánmanā vadāmasi “We speak by virtue of our kinship with our primordial father.”

I call him mighty to resist, the Hero of our ancient home,
Thee whom my sire invoked of old.

Ich rufe nach alter Gewohnheit den Herrn, der viel aufwiegt, den früher dein Vater rief.

Dich Herrn der alten Heimat ruf’ ich an, der vielen widersteht, Und den zuvor mein Vater rief.

По давней привычке
Зову я мужа, сильного сопротивлением,
Кого раньше звал твой отец.

• इन्द्र:
• शुनःशेप आजीगर्तिः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

अब ईश्वर और सभाध्यक्ष की प्रार्थना सब मनुष्यों को करनी चाहिये, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्य ! (ते) तेरा (पिता) जनक वा आचार्य्य (यम्) जिस (प्रत्नस्य) सनातन कारण वा (ओकसः) सबके ठहरने योग्य आकाश के सकाश से (तुविप्रतिम्) बहुत पदार्थों को प्रसिद्ध करने और (नरम्) सबको यथायोग्य कार्य्यों में लगानेवाले परमेश्वर वा सभाध्यक्ष का (पूर्वम्) पहिले (हुवे) आह्वान करता रहा, उन का मैं भी (अनुहुवे) तदनुकूल आह्वान वा स्तवन करता हूँ॥९॥

भावार्थभाषाः - ईश्वर मनुष्यों को उपदेश करता है कि हे मनुष्यो ! तुम को औरों के लिये ऐसा उपदेश करना चाहिये कि जो अनादि कारण से अनेक प्रकार के कार्य्यों को उत्पन्न करता है तथा जिस की उपासना पहिले विद्वानों ने की वा अब के करते और अगले करेंगे, उसी की उपासना नित्य करनी चाहिये। इस मन्त्र में ऐसा विषय है कि कोई किसी से पूछे कि तुम किस की उपासना करते हो? उसके लिये ऐसा उत्तर देवे कि जिसकी तुम्हारे पिता वा सब विद्वान् जन करते तथा वेद जिस निराकार, सर्वव्यापी, सर्वशक्तिमान्, अज और अनादि स्वरूप जगदीश्वर का प्रतिपादन करते हैं, उसी की उपासना मैं निरन्तर करता हूँ॥९॥

अन्वय: हे मनुष्य ! ते पिता यं प्रत्नस्यौकसः सनातनस्य कारणस्य सकाशात् तुविप्रतिं बहुकार्यप्रतिमातारं नरं परमेश्वरं सभासेनाध्यक्षं वा पूर्वं हुवे तमेवाहमनुकूलं हुवे स्तौमि॥९॥

अथेश्वरसभाध्यक्षयोः प्रार्थना सर्वमनुष्यैः कार्येत्युपदिश्यते॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अनु) पश्चादर्थे (प्रत्नस्य) सनातनस्य कारणस्य। प्रत्नमिति पुराणनामसु पठितम्। (निघं०३.२७) अत्र त्नप् प्रगस्य छन्दसि गलोपश्च। (अष्टा०वा०४.३.२३) अनेन प्रशब्दात्त्नप् प्रत्ययः। (ओकसः) सर्वनिवासार्थस्याकाशस्य (हुवे) स्तौमि (तुविप्रतिम्) तुवीनां बहूनां पदार्थानां प्रतिमातरम्। अत्रैकदेशेन प्रतिशब्देन प्रतिमातृशब्दार्थो गृह्यते। (नरम्) सर्वस्य जगतो नेतारम् (यम्) जगदीश्वरं सभासेनाध्यक्षं वा (ते) तव (पूर्वम्) प्रथमम् (पिता) जनक आचार्यो वा (हुवे) गृह्णात्याह्वयति। अत्र बहुलं छन्दसि इति शपो लुगात्मनेपदं च॥९॥

भावार्थभाषाः - ईश्वरो मनुष्यानुपदिशति। हे मनुष्या ! युष्माभिरेवमन्यान् प्रत्युपदेष्टव्यं योऽनादिकारणस्य सकाशादनेकविधानि कार्याण्युत्पादयति। किञ्च यस्योपासनं पूर्वे कृतवन्तः कुर्वन्ति करिष्यन्ति च तस्यैवोपासनं नित्यं कर्त्तव्यमिति। अत्र कञ्चित्प्रति कश्चित् पृच्छेत्त्वं कस्योपासनं करोषीति तस्मा उत्तरं दद्यात् यस्योपासनं तव पिता करोति यस्य च सर्वे विद्वांसः। यं वेदा निराकारं सर्वव्यापिनं सर्वशक्तिमन्तमजमनादिस्वरूपं जगदीश्वरं प्रतिपादयन्ति तमेवाहं नित्यमुपासे॥९॥

भावार्थभाषाः - ईश्वर माणसांना उपदेश करतो - हे माणसांनो ! तुम्ही इतरांना असा उपदेश करा की जो अनादी कारणांपासून अनेक कार्यांना उत्पन्न करतो तसेच ज्याची उपासना प्रथम विद्वानांनी केली, आता करतात व भविष्यातही करतील त्याचीच उपासना नित्य करावी. या मंत्रात असा विषय आहे की, एखाद्याने एखाद्याला विचारले की तू कोणाची उपासना करतोस, तेव्हा असे उत्तर द्यावे की तुमचे पिता व सर्व विद्वान ज्याची उपासना करतात, तसेच वेद ज्या निराकार, सर्वव्यापी, सर्वशक्तिमान, अजन्मा व अनादिस्वरूप जगदीश्वराचे प्रतिपादन करतात त्याचीच मी सदैव उपासना करतो. ॥ ९ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - शुनःशेप आजीगर्तिः
• छन्दः - गायत्री

तं᳓ त्वा वयं᳓ विश्ववार
आ᳓ शास्महे पुरुहूत
स᳓खे वसो जरितृ᳓भ्यः

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.
genre M;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.
genre M;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.

Morph
tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

vayám ← ahám (pronoun)
{case:NOM, number:PL}

viśvavāra ← viśvávāra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

puruhūta ← puruhūtá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

śāsmahe ← √śās- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

jaritŕ̥bhyaḥ ← jaritár- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:PL}

sákhe ← sákhi- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

vaso ← vásu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

तम् । त्वा॒ । व॒यम् । वि॒श्व॒ऽवा॒र॒ । आ । शा॒स्म॒हे॒ । पु॒रु॒ऽहू॒त॒ ।
सखे॑ । व॒सो॒ इति॑ । ज॒रि॒तृऽभ्यः॑ ॥

• taṃ ← tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• tvā ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• vayaṃ ← vayam ← mad
• [noun], nominative, plural
• “I; mine.”

• viśvavārā ← viśva
• [noun]
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• viśvavārā ← vārā ← vāra
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “time; day of the week; turn.”

• śāsmahe ← śās
• [verb], plural, Present indikative
• “teach; govern; command; order; control; tell; recommend; chastize; instruct.”

• puruhūta
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; Vishnu.”

• sakhe ← sakhi
• [noun], vocative, singular, masculine
• “friend; companion; sakhi [word].”

• vaso ← vasu
• [noun], vocative, singular, masculine
• “good; good; benign; vasu [word].”

• jaritṛbhyaḥ ← jaritṛ
• [noun], dative, plural, masculine
• “singer.”

हे विश्ववार सर्वैर्वरणीय पुरुहूत बहुभिः स्वस्वकर्मण्याहूत सखे सखिवत् प्रिय वसो निवासहेतो इन्द्र तं पूर्वोक्तगुणयुक्तं त्वां जरितृभ्यः स्तोतॄणामनुग्रहार्थम् आ शास्महे प्रार्थयामहे ॥ आ शास्महे । ‘आङः शासु इच्छायाम्’। ‘अदिप्रभृतिभ्यः शपः’ इति शपो लुक् । वसो । ‘नामन्त्रिते समानाधिकरणे ’ इति पूर्वस्य अविद्यमानवत्त्वनिषेधात् पराङ्गवद्भावे सति शेषनिघातेन वा आमन्त्रितस्य च ’ इति वा सर्वानुदात्तत्वम् । जरितृभ्यः । जरतिः स्तुतिकर्मा । तृचश्चित्त्वादन्तोदात्तत्वम् ॥ ॥ २९ ॥

English translation:

“We implore you as our friend, who are preferred and invoked by all, (to be favourable) to your worshippers, protector of dwellings.”

We hope for you, o much-called-upon granter of all requests, o good comrade for the singers—

We pray to thee, O much-invoked, rich in all precious gifts, O Friend,
Kind God to those who sing thy praise.

Dich erbitten wir, du allbegehrter, vielgerufener, guter Genosse der Sänger;

Dich flehn wir, vielgerufener, an allen Gaben reicher, an, Den Sängern du ein holder Freund.

К тебе мы обращаемся,
О обладатель всего лучшего, о многопризываемый,
О друг, о Васу, – с нашими певцами.

• इन्द्र:
• शुनःशेप आजीगर्तिः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

अब ईश्वर की प्रार्थना के विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (विश्ववार) संसार को अनेक प्रकार सिद्ध करने (पुरुहूत) सब से स्तुति को प्राप्त होने (वसो) सब में रहने वा सबको अपने में बसानेवाले (सखे) सबके मित्र जगदीश्वर ! (तम्) पूर्वोक्त (त्वा) आपकी (वयम्) हम लोग (जरितृभ्यः) स्तुति करनेवाले धार्मिक विद्वानों से (आ) सब प्रकार से (शास्महे) आशा करते हैं अर्थात् आपके विशेष ज्ञान प्रकाश की इच्छा करते हैं॥१०॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यों को विद्वानों के समागम ही से सब जगत् के रचने, सबके पूजने योग्य, सबके मित्र, सबके आधार, पिछले मन्त्र से प्रतिपादित किये हुए परमेश्वर के विज्ञान वा उपासना की नित्य इच्छा करनी चाहिये, क्योंकि विद्वानों के उपदेश के विना किसी को यथायोग्य विशेष ज्ञान नहीं हो सकता है॥१०॥

अन्वय: हे विश्ववार पुरुहूत वसो सखे जगदीश्वर ! पूर्वप्रतिपादितं त्वां वयं जरितृभ्य आशास्महे भवद्विज्ञानप्रकाशमिच्छाम इति यावत्॥१०॥

अथोक्तस्येश्वरस्य प्रार्थनाविषय उपदिश्यते॥

पदार्थान्वयभाषाः - (तम्) पूर्वोक्तं परमेश्वरम् (त्वा) त्वाम् (यम्) उपासनामभीप्सवः (विश्ववार) विश्वं वृणीते सम्भाजयति तत्सम्बुद्धौ (आ) समन्तात् (शास्महे) इच्छामः (पुरुहूत) पुरुभिर्बहुभिराहूयते स्तूयते यस्तत् सम्बुद्धौ (सखे) मित्र (वसो) वसन्ति सर्वाणि भूतानि यस्मिन् यो वा सर्वेषु भूतेषु वसति तत्सम्बुद्धौ (जरितृभ्यः) स्तावकेभ्यो धार्मिकेभ्यो विद्वद्भ्यो मनुष्येभ्यः॥१०॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यैर्विदुषां सङ्गमेनैवास्य सर्वरचकस्य सर्वपूज्यस्य सर्वमित्रस्य सर्वाधारस्य पूर्वमन्त्रप्रतिपादितस्य परमेश्वरस्य विज्ञानमुपासनं नित्यमन्वेष्टव्यम्, कुतो नैव विदुषामुपदेशेन विना कस्यापि यथार्थतया विज्ञानं भवितुमर्हति॥१०॥

भावार्थभाषाः - माणसांनी विद्वानांच्या सहवासानेच सर्व जगाचा निर्माता, सर्वांचा पूजनीय, सर्वांचा मित्र, सर्वाधार, मागच्या मंत्रात प्रतिपादित केलेल्या परमेश्वराचे विज्ञान व उपासनेची सदैव इच्छा धरावी. कारण विद्वानांच्या उपदेशाशिवाय कुणालाही यथार्थ ज्ञान होऊ शकत नाही. ॥ १० ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - शुनःशेप आजीगर्तिः
• छन्दः - पादनिचृद्गायत्री

अस्मा᳓कं शिप्रि᳓णीनां᳐
सो᳓मपाः सोमपा᳓व्ना᳐म्
स᳓खे वज्रिन् स᳓खीना᳐म्

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
asmā́kam ← ahám (pronoun)
{case:GEN, number:PL}

śipríṇīnām ← śiprín- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

sómapāḥ ← somapā́- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

somapā́vnām ← somapā́van- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

sákhe ← sákhi- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

sákhīnām ← sákhi- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

vajrin ← vajrín- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

अ॒स्माक॑म् । शि॒प्रिणी॑नाम् । सोम॑ऽपाः । सो॒म॒ऽपाव्ना॑म् ।
सखे॑ । व॒ज्रि॒न् । सखी॑नाम् ॥

• asmākaṃ ← asmākam ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• śipriṇīnāṃ ← śipriṇīnām ← śiprin
• [noun], genitive, plural, masculine

• somapāḥ ← soma
• [noun], masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• somapāḥ ← pāḥ ← pā
• [noun], vocative, singular, masculine
• “drinking.”

• somapāvnām ← soma
• [noun], masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• somapāvnām ← pāvnām ← pāvan
• [noun], genitive, plural, masculine
• “drinking.”

• sakhe ← sakhi
• [noun], vocative, singular, masculine
• “friend; companion; sakhi [word].”

• vajrin
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; vajra; Euphorbia neriifolia L.; abhra; Buddha.”

• sakhīnām ← sakhi
• [noun], genitive, plural, masculine
• “friend; companion; sakhi [word].”

हे सोमपाः सोमस्य पातः सखे सखिवत् प्रिय वज्रिन् वज्रयुक्तेन्द्र सखीनां सखिवत् प्रियाणां सोमपाव्नां सोमस्य पातॄणाम् अस्माकं शिप्रिणीनां दीर्घाभ्यां हनूभ्यां नासिकाभ्यां वा युक्तानां गवां समूहः स्वरप्रसादादस्त्विति शेषः ॥ शिप्रिणीनाम् ।’ ऋन्नेभ्यो ङीप्’ इति ङीप् । तस्य पित्वादनुदात्तत्वे सति प्रत्ययस्वरः शिष्यते । सोमपाः। आमन्त्रितस्य सतिशिष्टत्वात् आमन्त्रिताद्युदात्तत्वम्। सोमपाव्नाम् । ‘आतो मनिन् ’ इत्यादिना वनिप् ।’ अल्लोपोऽनः ’ ( पा. सू. ६. ४. १३४ ) इति अनः अकारस्य लोपः ॥

English translation:

“Drinker of Soma juice, wielder of the thunderbolt, O friend, (bestow upon) us, your friends, and drinkers of the Soma juice, (abundance of cows) with projecting jaws. (śipirṇīnām, genitive plural of the feminine nine śipriṇī, having a nose of a jaw; hence gavām and samūha (of cows and a herd) are added].”

O soma-drinker among us (well-)lipped soma-drinkers,
o mace-wielding comrade among (us, your) comrades.

Though it modifies asmā́kam ‘of us’ and “we” are definitely male, śipriṇīnām ‘of the (well-)lipped ones’ is a feminine gen. pl. The form must be contextually motivated: the other two pādas end with (masc.) gen. pls. in -Vnām / - Vnaam (somapā́vanām [my preference, for Holland & van Nooten Rig Veda edition somapā́vnãm], sákhīnãm). Esp. the latter, with -īnãm, invites a type of dittography: *śipriṇãm à śipriṇīnãm. Although this form reminds us of the equally unexpected fem. for masc. návyasīnãm V.53.10, 58.1, I explain the latter differently. See comm. ad V.53.10.

O Soma-drinker, Thunder-armed, Friend of our lovely-featured dames
And of our Soma-drinking friends.

Du Genosse von uns Genossen, den lippenöffnenden Somatrinkern, du Somatrinker, Keulenträger.

Du Freund der Freunde, blitzbewehrt, und unsrer schönen Frauen auch, der du mit Somatrinkern trinkst,

У нас, губастых,
Пьющий сому, у питухов сомы,
О друг, о громовержец, у друзей…

• इन्द्र:
• शुनःशेप आजीगर्तिः
• पादनिचृद्गायत्री
• षड्जः

फिर सभा सेनाध्यक्ष के प्राप्त होने की इच्छा करने का उपदेश अगले मन्त्र में किया है॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (सोमपाः) उत्पन्न किये हुए पदार्थ की रक्षा करनेवाले (वज्रिन्) सब अविद्यारूपी अन्धकार के विनाशक उत्तम ज्ञानयुक्त (सखे) समस्त सुख देने और (सोमपाव्नाम्) सांसारिक पदार्थों की रक्षा करनेवाले (सखीनाम्) सबके मित्र हम लोगों के तथा (सखीनाम्) सबका हित चाहनेहारी वा (शिप्रिणीनाम्) इस लोक और परलोक के व्यवहार ज्ञानवाली हमारी स्त्रियों को सब प्रकार से प्रधान (त्वा) आप को (वयम्) करनेवाले हम लोग (आशास्महे) प्राप्त होने की इच्छा करते हैं॥११॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में श्लेषालङ्कार है और पूर्व मन्त्र से (त्वा) (वयम्) (आ) (शास्महे) इन चार पदों की अनुवृत्ति है। सब पुरुष वा सब स्त्रियों को परस्पर मित्रभाव का वर्त्ताव कर व्यवहार की सिद्धि के लिये परमेश्वर की प्रार्थना वा आर्य्य राजविद्या और धर्म सभा प्रयत्न के साथ सदा सम्पादन करनी चाहिये॥११॥

अन्वय: हे सोमपा वज्रिन् ! सोमपाव्नां सखीनामस्माकं सखीनां शिप्रिणीनां स्त्रीणां च सर्वप्रधानं त्वा त्वां वयमाशास्महे प्राप्तुमिच्छामः॥११॥

पुनः सभासेनाध्यक्षप्राप्तीच्छाकरणमुपदिश्यते॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अस्माकम्) विदुषां सकाशाद् गृहीतोपदेशानाम् (शिप्रिणीनाम्) शिप्रे ऐहिकपारमार्थिकव्यवहारज्ञाने विद्येते यासां ता विदुष्यः स्त्रियस्तासाम्। शिप्रे इति पदनामसु पठितम्। (निघं०४.३)। अनेनात्र ज्ञानार्थो गृह्यते। (सोमपाः) सोमान् उत्पादितान् कार्याख्यान् पदार्थान् पाति रक्षति तत्संबुद्धौ (सोमपाव्नाम्) सोमानां पावनो रक्षकास्तेषाम् (सखे) सर्वसुखप्रद (वज्रिन्) वज्रोऽविद्यानिवारकः प्रशस्तो बोधो विद्यते यस्य तत्संबुद्धौ। अत्र व्रजेर्गत्यर्थाज्ज्ञानार्थे प्रशंसायां मतुप्। (सखीनाम्) सर्वमित्राणां पुरुषाणां सखीनां स्त्रीणां वा॥११॥

भावार्थभाषाः - अत्र श्लेषालङ्कारः। पूर्वस्मान्मन्त्रात् (त्वा) (वयम्) (आ) (शास्महे) इति पदचतुष्टयाऽनुवृत्तिः। सर्वैः पुरुषैः सर्वाभिः स्त्रीभिश्च परस्परं मित्रतामासाद्य परमेश्वरोपासनाऽऽर्यराजविद्या धर्मसभा सर्वव्यवहारसिद्धिश्च प्रयत्नेन सदैव सम्पादनीया॥११॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात श्लेषालंकार आहे. पूर्वीच्या मंत्राने (त्वा) (वयम्)(आ) (शास्महे) या चार पदांची अनुवृत्ती होते. सर्व पुरुष व सर्व स्त्रियांनी परस्पर मैत्रीचे वर्तन करून व्यवहार सिद्धीसाठी परमेश्वराची प्रार्थना आर्य राजविद्या व धर्मसभा सदैव प्रयत्नपूर्वक संपादन करावी. ॥ ११ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - शुनःशेप आजीगर्तिः
• छन्दः - गायत्री

त᳓था त᳓द् अस्तु सोमपाः
स᳓खे वज्रिन् त᳓था कृणु
य᳓था त उश्म᳓सीष्ट᳓ये

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
astu ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

somapāḥ ← somapā́- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

táthā ← táthā (invariable)

kr̥ṇu ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

sákhe ← sákhi- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

táthā ← táthā (invariable)

vajrin ← vajrín- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

iṣṭáye ← iṣṭí- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

uśmási ← √vaś- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

yáthā ← yáthā (invariable)

तथा॑ । तत् । अ॒स्तु॒ । सो॒म॒ऽपाः॒ । सखे॑ । व॒ज्रि॒न् । तथा॑ । कृ॒णु॒ ।
यथा॑ । ते॒ । उ॒श्मसि॑ । इ॒ष्टये॑ ॥

• tathā
• [adverb]
• “and; thus; besides; very well; so; then; in that manner; now; therefore; however; so.”

• tad ← tat ← tad
• [noun], nominative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• astu ← as
• [verb], singular, Present imperative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• somapāḥ ← soma
• [noun], masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• somapāḥ ← pāḥ ← pā
• [noun], vocative, singular, masculine
• “drinking.”

• sakhe ← sakhi
• [noun], vocative, singular, masculine
• “friend; companion; sakhi [word].”

• vajrin
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; vajra; Euphorbia neriifolia L.; abhra; Buddha.”

• tathā
• [adverb]
• “and; thus; besides; very well; so; then; in that manner; now; therefore; however; so.”

• kṛṇu ← kṛ
• [verb], singular, Present imperative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• yathā
• [adverb]
• “equally; as; so that; like; how; yathā [word]; that; wherein.”

• ta ← te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• uśmasīṣṭaye ← uśmasi ← vaś
• [verb], plural, Present indikative
• “desire; agree; call; care; like; love.”

• uśmasīṣṭaye ← iṣṭaye ← iṣṭi
• [noun], dative, singular, feminine
• “seeking.”

हे सोमपाः सखे वज्रिन् इष्टये अभिलषितार्थं ते तव अनुग्रहं यथा येन प्रकारेण उश्मसि वयं कामयामहे त्वं तथा कुरु । त्वत्प्रसादात् तत् अभीष्टं तथा अस्तु ॥ कृणु । कृवि हिंसाकरणयोश्च । इदित्त्वात् नुम् । ‘धिन्विकृण्व्योर च ’ इति उप्रत्ययः; तत्संनियोगेन वकारस्य च अकारः । ‘अतो लोपः’ इति तस्य लोपः। तस्य स्थानिवद्भावात् लघूपधगुणाभावः। उतश्च प्रत्ययादसंयोगपूर्वात् इति हेर्लुक् । उश्मसि । ‘वश कान्तौ । ‘इदन्तो मसि’। अदादित्वात् शपो लुक् । ग्रहिज्यादिना संप्रसारणम् । प्रत्ययस्वरः । यद्वृत्तयोगादनिघातः । इष्टये । इषु इच्छायाम् ’ । क्तिनि ‘तितुत्र° ’ इत्यादिना इट्प्रतिषेधः । यद्वा । यजतेः क्तिनि ‘वचिस्वपि ’ ( पा. सू. ६. १. १५) इत्यादिना संप्रसारणम् । व्रश्चादिना षत्वे ष्टुत्वम् । पूर्वस्मिन् पक्षे ‘मन्त्रे वृष° ‘इति क्तिन उदात्तत्वम्। द्वितीये तु व्यत्ययेन ॥

English translation:

“So be it, drinker of the Soma juice, wielder of the thunderbolt, our friend, that you will do, through your favour, whatever we desire.”

Just so let it be, o soma-drinker; o mace-wielding comrade, make it just so as we wish for you to want it.

Geldner (Witzel Gotō) take iṣṭáye as “dass du rasch kommst,” without comment, but it is not clear to me what root they are using to produce ‘come quick’. There are several roots √iṣ to which iṣṭáye could belong: ‘seek, desire’ and ‘send’ are the most likely, along with the marginal root ‘prosper’ found in iṣáyati. A zero-grade of √yaj ‘sacrifice’ could (and does) also produce iṣṭí-. None of these comes close to ‘come quick’; my conjecture is that they are connecting it with ‘send’, but forms of this root are always transitive. Renou more reasonably assigns it to the ‘seek’ root: “… que (tu) cherches (des biens pour nous),” but must supply much material for it to work. I suggest that it belongs to this same root, but in the sense ‘desire, want’, and that the message here is the mutually reinforcing “we want you to want what we want.” This expression is somewhat reminiscent of sá naḥ sanitā́sanáye in vs. 16: “he the winner, for us to win it,” though using two different but synonymous roots, rather than the etymological figure of 16.

Thus, Soma-drinker, may it be; thus, Friend, who wieldest thunder, act
To aid each wish as we desire.

So soll es sein, du Somatrinker, Genosse und Keulenträger, so richte es ein, daß du rasch kommst, wie wir von dir wünschen!

So mög es, Somatrinker, sein so thu, o blitzbewehrter Freund, Wie wir’s begehren, recht nach Wunsch.

Да сбудется это, о пьющий сому,
О друг, громовержец. Сделай так,
Как мы хотим от тебя: чтобы ты искал (добычу для нас)!

• इन्द्र:
• शुनःशेप आजीगर्तिः
• गायत्री
• षड्जः

अब उस सभाध्यक्ष को क्या-क्या उपदेश करने के योग्य है, यह अगले मन्त्र में कहा है॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (सोमपाः) सांसारिक पदार्थों से जीवों की रक्षा करनेवाले (वज्रिन्) सभाध्यक्ष ! जैसे हम लोग (इष्टये) अपने सुख के लिये (ते) आप शस्त्रास्त्रवित् (सखे) मित्र की मित्रता के अनुकूल जिस मित्राचरण के करने को (उश्मसि) चाहते और करते हैं (तथा) उसी प्रकार से आपकी (तत्) मित्रता हमारे में (अस्तु) हो, आप (तथा) वैसे (कृणु) कीजिये॥१२॥

भावार्थभाषाः - जैसे सब का हित चाहनेवाला और सकल विद्यायुक्त सभा सेनाध्यक्ष निरन्तर प्रजा की रक्षा करे, वैसे ही प्रजा सेना के मनुष्यों को भी उसकी रक्षा की सम्भावना करनी चाहिये॥१२॥

अन्वय: हे सोमपा वज्रिन्सखे सभाध्यक्ष ! यथा वयमिष्टये ते तवाऽनुकूलं यन्मित्राचरणं कर्त्तुमुश्मसि कामयामहे कुर्म्मश्च तथा तदस्तु तथा तत् त्वमपि कृणु कुरु॥१२॥

अथ सभाध्यक्षाय किं किमुपदेशनीयमित्युपदिश्यते॥

पदार्थान्वयभाषाः - (तथा) तेन प्रकारेण (तत्) मित्राचरणम् (अस्तु) भवतु (सोमपाः) यः सोमैर्जगत्युत्पन्नैः पदार्थैः सर्वान् पाति रक्षति तत्संबुद्धौ (सखे) सर्वेषां सुखदातः (वज्रिन्) वज्रः सर्वदुःखनाशनो बहुविधो दृढो बोधो यस्यास्तीति तत्संबुद्धौ। अत्र भूम्न्यर्थे मतुप्। (तथा) प्रकारार्थे (कृणु) कुरु (यथा) येन प्रकारेण (ते) तव (उश्मसि) कामयामहे। अत्र इदन्तो मसि इति मसिरादेशः। (इष्टये) इष्टसुखसिद्धये॥१२॥

भावार्थभाषाः - यथा सर्वेषां हितैषी सकलविद्यान्वितः सभासेनाध्यक्षः प्रजाः सततं रक्षेत्, तथैव प्रजासेनास्थैरपि मनुष्यैस्तदवनं सदा सम्भावनीयमिति॥१२॥

भावार्थभाषाः - जसे सर्वांचा हितेच्छू व संपूर्ण विद्यायुक्त सभेच्या सेनाध्यक्षाने प्रजेचे रक्षण करावे, तसेच प्रजेने व सेनेनेही त्याचे रक्षण करावे. ॥ १२ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - शुनःशेप आजीगर्तिः
• छन्दः - गायत्री

रेव᳓तीर् नः सधमा᳓द
इ᳓न्द्रे सन्तु तुवि᳓वाजाः
क्षुम᳓न्तो या᳓भिर् म᳓देम

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.
genre M;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.
genre M;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.

Morph
naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

revátīḥ ← revánt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

sadhamā́de ← sadhamā́da- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

índre ← índra- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

santu ← √as- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

tuvívājāḥ ← tuvívāja- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

kṣumántaḥ ← kṣumánt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

mádema ← √mad- (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:PRS, voice:ACT}

yā́bhiḥ ← yá- (pronoun)
{case:INS, gender:F, number:PL}

रे॒वतीः॑ । नः॒ । स॒ध॒ऽमादे॑ । इन्द्रे॑ । स॒न्तु॒ । तु॒विऽवा॑जाः ।
क्षु॒ऽमन्तः॑ । याभिः॑ । मदे॑म ॥

• revatīr ← revatīḥ ← revat
• [noun], nominative, plural, feminine
• “abundant; rich; affluent; brilliant; brilliant.”

• naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• sadhamāda ← sadhamāde ← sadhamāda
• [noun], locative, singular, masculine
• “banquet; party; drink.”

• indre ← indra
• [noun], locative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• santu ← as
• [verb], plural, Present imperative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• tuvivājāḥ ← tuvi
• [noun]
• “mighty; very; diverse; much(a); many.”

• tuvivājāḥ ← vājāḥ ← vāja
• [noun], nominative, plural, feminine
• “prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

• kṣumanto ← kṣumantaḥ ← kṣumat
• [noun], nominative, plural, masculine

• yābhir ← yābhiḥ ← yad
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “who; which; yat [pronoun].”

• madema ← mad
• [verb], plural, Present optative
• “rut; intoxicate; delight; revel; rejoice; drink; ramp; exult.”

क्षुमन्तः अन्नवन्तो वयं याभिः गोभिः सह मदेम हृष्येम इन्द्र सधमादे अस्माभिः सह हर्षयुक्ते सति नः अस्माकं ता गावः रेवतीः क्षीराज्यादिधनवत्यः तुविवाजाः प्रभूतबलाश्च सन्तु ॥ रेवतीः । रयिशब्दात् मतुपि ‘रयेर्मतौ बहुलम् ’ इति संप्रसारणं परपूर्वत्वम् । छन्दसीरः’ इति मतुपो वत्वम् ।’ वा छन्दसि ’ इति पूर्वसवर्णदीर्घः । ‘आरेशब्दाच्च मतुप उदात्तत्वं वक्तव्यम्’ इति रेशब्दात उत्तरस्यापि भवतीति पूर्वमेवोक्तम् । सधमादे । ‘मद तृप्तियोगे । चौरादिकः । सह मादयतीति सधमादः । पचाद्यच् । सध मादस्थयोश्छन्दसि ’ ( पा. सु. ६. ३. ९६ ) इति सहशब्दस्य सधादेशः । थाथादिना उत्तरपदान्तोदात्तत्वे प्राप्ते • परादिश्छन्दसि बहुलम् ’ इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम् । तुविवाजाः । ‘तु ’ इति सौत्रो धातुर्वृद्ध्यर्थः । ‘अच इः ’ इति इः । संज्ञापूर्वकत्वात् गुणो न भवति । बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । क्षुमन्तः । ‘टुक्षु शब्दे ’ । अस्मात् क्विपि तुगभावश्छान्दसः । ‘ह्रस्वनुड्भ्यां मतुप्’ इति मतुप उदात्तत्वम् । मदेम । मदी हर्षे’। व्यत्ययेन शप् । अदुपदेशात् लसार्वधातुकानुदात्तत्वे शपः पित्त्वादनुदात्तत्वम् । ततो धातुस्वरः शिष्यते ॥

रेवत्यो धनवत्यः सधमादः सहमाद्यन्त्यः । तुविवाजाः बह्वन्नाः समृद्धान्ना वा अस्माकं सन्तु अस्मदीया वा इन्द्रे सन्तु ईदृशयस्सन्तु आपो गावो वा । याभिर्वयं क्षुमन्तः कीर्तिमन्तः मदेम माद्येमेति ॥

रेवत्यः धनवत्यः सर्वधनसाधनभूताः । पूर्ववत्पूर्वसवार्णदीर्घत्वम् । नोस्माकं सधमादः अस्माभिस्सह माद्यन्तः । मद तृप्तियोगे, चुरादिः ततो ण्यन्तात्क्विप्, ‘सधमादस्थयोः’ इति सहस्य सधादेशः । आपश्चोच्यन्ते । तुविवाजाः बह्वन्नं चरुपुरोडाशादिबह्वन्नसम्पादिन्यः अस्माकं इन्द्रे इन्द्रनिमित्तं सन्तु याभीर्विषयं क्षुमन्तः इन्द्रमेन स्तुवन्तो मदेम माद्येम । व्यत्ययेन शप् । क्षौतेः क्विपि छान्दसस्तुगभावः, ‘ह्रस्वनुङ्भ्याम्मतुप्’ इति मतुप उदात्तत्वम् ॥

English translation:

“So, Indra, rejoicing along with us, we may have (abundant food) and cows may be ours, robust and rich in milk, with which we may be happy.”

Let there be rich (refreshments?) bringing powerful prizes for us for our joint exhilaration in company with Indra—
(refreshments) with which we, rich in livestock, might reach
exhilaration.

A noun needs to be supplied with revátīḥ ‘rich (fem.)’. Oldenberg suggests íṣaḥ ‘refreshments’, which works formulaically with the rest of the lexicon in the passage (including the verb in c; cf., e.g., VII.64.3 iṣā́madema, with an instr. as in our yā́bhir madema). Geldner’s “Geschenke” (gifts) is not so happy.

sadhamā́da out of sandhi could end in either -e (so Pp., followed by most) or - aḥ. Complicating the decision is the fact that both a thematic stem sadhamā́da- and a root noun sadhamā́d- are well attested. Though most tr. take presumed underlying sadhamā́de as loc. to the thematic stem (Geldner “bei dem Mahlgenossen”), I think it possible that it is the dat. of purpose to the root noun. It may be that Renou’s “pour le symposion” also assumes such a dative.

With Indra splendid feasts be ours, rich in all strengthening things wherewith,
Wealthy in food, we may rejoice.

Reiche Geschenke sollen uns bei dem Mahlgenossen Indra werden, lohnvolle, an denen wir im Besitz von Vieh uns gütlich tun können.

Reich sei uns an Gut und Nahrung jedes Mahl, dem Indra beiwohnt, Das wir labungsreich geniessen.

Пусть будут нам для совместного пира
У Индры богатые (милости), сильные награды,
Обильные питанием, которым мы бы радовались!

• इन्द्र:
• शुनःशेप आजीगर्तिः
• गायत्री
• षड्जः

उसमें क्या-क्या स्थापन करके सब मनुष्यों को सुखयुक्त होना चाहिये, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है॥

पदार्थान्वयभाषाः - (क्षुमन्तः) जिनके अनेक प्रकार के अन्न विद्यमान हैं, वे हम लोग (याभिः) जिन प्रजाओं के साथ (सधमादे) आनन्दयुक्त एक स्थान में जैसे आनन्दित होवें, वैसे (तुविवाजाः) बहुत प्रकार के विद्याबोधवाली (रेवतीः) जिनके प्रशंसनीय धन हैं, वे प्रजा (इन्द्रे) परमैश्वर्य के निमित्त (सन्तु) हों॥१३॥

भावार्थभाषाः - यहाँ वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। मनुष्यों को सभाध्यक्ष सेनाध्यक्ष सहित सभाओं में सब राज्य विद्या और धर्म के प्रचार करनेवाले कार्य स्थापन करके सब सुख भोगना वा भोगाना चाहिये और वेद की आज्ञा से एक से रूप स्वभाव और एकसी विद्या तथा युवा अवस्थावाले स्त्री और पुरुषों की परस्पर इच्छा से स्वयंवर विधान से विवाह होने योग्य हैं और वे अपने घर के कामों में तथा एक-दूसरे के सत्कार में नित्य यत्न करें और वे ईश्वर की उपासना वा उस की आज्ञा तथा सत्पुरुषों की आज्ञा में सदा चित्त देवें, किन्तु उक्त व्यवहार से विरुद्ध व्यवहार में कभी किसी पुरुष वा स्त्री को क्षणभर भी रहना न चाहिये॥१३॥

अन्वय: यथा क्षुमन्तो वयं याभिः प्रजाभिः सधमादे मदेम तुविवाजा रेवतीः रेवत्यः प्रजा इन्द्रे परमैश्वर्ये नियुक्ताः सन्तु॥१३॥

तस्मिन्किं किं स्थापयित्वा सर्वैः सुखयितव्यमित्युपदिश्यते॥

पदार्थान्वयभाषाः - (रेवतीः) रयिः शोभा धनं प्रशस्तं विद्यते यासु ताः (प्रजाः)। अत्र प्रशंसार्थे मतुप्। रयेर्मतौ बहुलम्। (अष्टा०वा०६.१.३७) अनेन सम्प्रसारणम्। छन्दसीर इति मस्य वत्वम्। सुपां सुलुग्० इति पूर्वसवर्णादेशश्च। (नः) अस्माकम् (सधमादे) मादेनानन्देन सह वर्त्तमाने। अत्र सधमादस्थयोश्छन्दसि। (अष्टा०६.३.९६) इति सहस्य सधादेशः। (इन्द्रे) परमैश्वर्ये (सन्तु) भवन्तु (तुविवाजाः) तुवि बहुविधो वाजो विद्याबोधो यासां ताः (क्षुमन्तः) बहुविधं क्ष्वन्नं विद्यते येषां ते। अत्र भूम्न्यर्थे मतुप्। क्ष्वित्यन्ननामसु पठितम्। (निघं०२.७) (याभिः) प्रजाभिः (मदेम) आनन्दं प्राप्नुयाम॥१३॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। मनुष्यैः ससभासेनाध्यक्षेषु सभासत्सु सर्वाणि राज्यविद्याधर्मप्रचारकराणि कार्य्याणि संस्थाप्य प्रशस्तं सुखं भोज्यं भोजयतिव्यं च वेदाज्ञया समानविद्यारूपस्वभावानां युवावस्थानां स्त्रीपुरुषाणां परस्परानुमत्या स्वयंवरो विवाहो भवितुं योग्यस्ते खलु गृहकृत्ये परस्परसत्कारे नित्यं प्रयतेरन् सर्व एते परमेश्वरस्योपासने तदाज्ञायां सत्पुरुषसभाज्ञायां च सदा वर्त्तेरन् नैतद्भिन्ने व्यवहारे कदाचित् केनचित्पुरुषेण कयाचित् स्त्रिया च क्षणमपि स्थातुं योग्यमस्तीति॥१३॥

भावार्थभाषाः - येथे वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. माणसांनी सभाध्यक्ष सेनाध्यक्षासहित सभेमध्ये सर्व राज्य विद्या व धर्माचा प्रचार करणारे कार्य करून सर्व सुख भोगावे व भोगवावे. वेदाच्या आज्ञेप्रमाणे एकसारखे रूप, स्वभाव, विद्या असणाऱ्या तरुण स्त्री-पुरुषांनी परस्पर इच्छेने स्वयंवर विधान करून विवाह करणे योग्य आहे. त्यांनी आपल्या घराच्या कामात साह्य करून एकमेकांचा सत्कार करण्याचा प्रयत्न करावा. ईश्वराची उपासना व आज्ञा पाळण्यात तसेच सत्पुरुषांच्या आज्ञा पाळण्यात तत्पर असावे. वरील व्यवहाराविरुद्ध कोणत्याही स्त्री-पुरुषाने कधी वागू नये. ॥ १३ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - शुनःशेप आजीगर्तिः
• छन्दः - गायत्री

आ᳓ घ त्वा᳓वान् त्म᳓ना आप्त᳓
स्तोतृ᳓भ्यो धृष्णव् इयानः᳓
ऋणो᳓र् अ᳓क्षं न᳓ चक्रि᳓योः

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.
genre M;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.
genre M;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

āptáḥ ← √āp- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

gha ← gha (invariable)

tmánā ← tmán- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

tvā́vān ← tvā́vant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dhr̥ṣṇo ← dhr̥ṣṇú- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

iyānáḥ ← √yā- 2 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

stotŕ̥bhyaḥ ← stotár- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:PL}

ákṣam ← ákṣa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

cakryòḥ ← cakrī́- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:DU}

ná ← ná (invariable)

r̥ṇóḥ ← √r̥- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:INJ, tense:PRS, voice:ACT}

आ । घ॒ । त्वाऽवा॑न् । त्मना॑ । आ॒प्तः । स्तो॒तृऽभ्यः॑ । धृ॒ष्णो॒ इति॑ । इ॒या॒नः ।
ऋ॒णोः । अक्ष॑म् । न । च॒क्र्योः॑ ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• gha
• [adverb]

• tvāvān ← tvāvat
• [noun], nominative, singular, masculine

• tmanāpta ← tmanā ← tman
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “self.”

• tmanāpta ← āpta ← āp
• [verb noun], vocative, singular
• “enter (a state); get; reach; obtain; equal.”

• stotṛbhyo ← stotṛbhyaḥ ← stotṛ
• [noun], dative, plural, masculine
• “laudatory; worshiping.”

• dhṛṣṇav ← dhṛṣṇu
• [noun], vocative, singular, masculine
• “brave; ferocious; strong.”

• iyānaḥ ← i
• [verb noun], nominative, singular
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• ṛṇor ← ṛṇoḥ ← ṛch
• [verb], singular, Present injunctive
• “enter (a state); travel; shoot; send; hit; originate; get; raise; begin; harm.”

• akṣaṃ ← akṣam ← akṣa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “axle.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• cakryoḥ ← cakrī
• [noun], locative, dual, feminine
• “cakrikā.”

हे धृष्णो धार्ष्ट्ययुक्त इन्द्र त्वावान् त्वत्सदृशो देवताविशेषः त्मनाप्तः त्वदनुग्रहवशात् स्वयमेव आप्तः सन् इयानः अस्माभिर्याच्यमानः स्तोतृभ्यः स्तोतॄणामनुग्रहाय तदभीष्टमर्थं घ अवश्यम् आ ऋणोः आनीय प्रक्षिपतु । तत्र दृष्टान्तः । चक्र्योः रथस्य चक्रयोः अक्षं न । यथा अक्षं प्रक्षिपन्ति तद्वत् ॥ त्वावान् ।’ वतुप्प्रकरणे युष्मदस्मद्यांनः छन्दसि सादृश्य उपसंख्यानम् ’ ( पा. सू. ५. २. ३९. १ ) इति वतुप् ।’ प्रत्ययोत्तरपदयोश्च ’ इति मपर्यन्तस्य त्वादेशः । ‘आ सर्वनाम्नः ’ ( पा. सू. ६. ३. ९१ ) इति दकारस्य आत्वम् । वतुपः पित्त्वादनुदात्तत्वे प्रातिपदिकस्वरः शिष्यते । त्मना । ‘मन्त्रेष्वाङ्यादेरात्मनः’ (पा. सू. ६. ४. १४१) इति आकारलोपः । धृष्णो ।’ ञिधृषा प्रागल्भ्ये’।’ त्रसिगृधिधृषिक्षिपेः क्नुः ’ (पा. सू. ३. २. १४०)। आमन्त्रितानुदात्तत्वम् । इयानः । ‘ईङ् गतौ’। ‘छन्दसि लिट्’ (पा. सू, ३. २. १०५ )। तस्य ‘लिटः कानज्वा’ ( पा. सू. ३. २. १०६ ) इति कानजादेशः ।“ अचि श्नुधातु ’ ( पा. सू. ६. ४. ७७) इत्यादिना इयङादेशः । ‘द्विर्वचनप्रकरणे छन्दसि वेति वक्तव्यम्’ इति वचनात् अभ्यासो न क्रियते । ‘चितः’ इत्यन्तोदात्तत्वम् । ऋणोः । ‘ऋण गतौ । लङि व्यत्ययेन तिपः सिपि ’ इतश्च ’ ( पा. सू. ३. ४. १००) इति इकारलोपः । ‘तनादिकृञ्भ्य उः ’ ( पा. सू. ३. १. ७९ )। सार्वधातुकगुणः । ‘बहुलं छन्दस्यमाङयोगेऽपि ’ इति अडागमाभावः। विकरणस्वरेणान्तोदात्तत्वम् । अक्षम्। ‘अक्षस्यादेवनस्य’ (फि. सू. ३५) इत्याद्युदात्तत्वम् । चक्र्योः । अकारस्य इकारश्छान्दसः ॥

English translation:

“O Dhṛṣnu, let some such divinity as you are, self-presented, promptly bestow, when solicited, (bounties) upon your praisers, as (they whirl) the axle of the wheels (of a car).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Dhṛṣṇu = resolute, firm, high-spirited (Indra); akṣam na cakrayoḥ = of the two wheels of a car; prakṣipanti (= turn over) is assumed

As one like you, o bold one, obtained in person for the praisers, being implored (by them),
you fit out (the refreshments) (as you) fit an axle between two wheels,

Vss. 14-15 are parallel in structure and phraseology, but this does not help as much as we might like. To begin at the beginning, it seems odd to refer to Indra as “one like you” (tvā́vān), and grammatically it is also problematic, because tvā́vant- ordinarily takes a 3rd ps. verb, not 2nd ps. as here. It is tempting to follow Geldner’s path and make ab into a subordinate clause (“Wenn einer wie du…”), but this doesn’t work because the initial ā́of pāda a must be construed with the ṛṇóḥ of c. The rest of the first hemistich, two participial phrases, is somewhat awkwardly phrased (at least in translation) but comprehensible: the praisers obtain Indra (or his like) in his own person and implore him for aid, which he provides in c. That pāda uses an idiomatic expression for fitting an axle between two wheels. As the presence of ná in 14c and the structure of vs. 15 show, this expression is a simile, to which some other action of Indra is being compared, even though in 14 there is no obvious frame. The meaning of ā́ṛṇóḥ in the frame is somewhat different from the idiomatic usage, but not, to my mind, the “untranslatable wordplay” that Geldner sees. I take it mean ‘fit out’, namely ‘provide’. In 14c I supply ‘refreshments’ from the preceding vs. (13), the first vs. of the tṛca. Nonetheless, this translation of the tṛca, esp. 14-15, strikes me as less than satisfactory.

Like thee, thyself, the singers’ Friend, thou movest, as it were, besought,
Bold One, the axle of the car.

Wenn einer wie du, Mutiger, der den Sängern persönlich bekannt ist, darum gebeten wird, solltest du gleichsam die Achse in die Räder einfügen.

Du ja selbst ein Freund der Sänger, kühner, fügst wie in die Räder Ein die Achse, angeflehter,

Конечно, такой, как ты, о доступный сам по себе
Певцам, когда тебя просят, о храбрый,
Ты (исполняешь) желание, (подобно тому,) как ось вставляешь в два колеса!

• इन्द्र:
• शुनःशेप आजीगर्तिः
• विराड्गायत्री
• षड्जः

फिर वह कैसा है, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (धृष्णो) अति धृष्ट (त्मना) अपनी कुशलता से (आप्तः) सर्वविद्यायुक्त सत्य के उपदेश करने और (इयानः) राज्य को जाननेवाले राजन् ! (त्वावान्) आप से (घ) आप ही हो जो आप (चक्र्योः) रथ के पहियों की (अक्षम्) धुरी के (न) समान (स्तोतृभ्यः) स्तुति करने वालों को (आऋणोः) प्राप्त होते हो॥१४॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार और प्रतीपालङ्कार हैं। जैसे पहियों की धुरी रथ को धारण करनेवाली घूमती भी अपने ही में ठहरी सी रहती है और रथ को देशान्तर में प्राप्त करनेवाली होती है, वैसे ही आप राज्य को व्याप्त होकर यथायोग्य नियम में रखते हो॥१४॥

अन्वय: हे धृष्णो अति प्रगल्भ सभाध्यक्ष ! त्मनाप्त इयानस्त्वावान् त्वं घ त्वमेवासि यस्त्वं चक्र्योरक्षं न इव स्तोतृभ्यः स्तावकेभ्य आऋणोः स्तावकान् आप्नोसीति यावत्॥१४॥

पुनः स कीदृश इत्युपदिश्यते॥

पदार्थान्वयभाषाः - (आ) अभ्यर्थे (घ) एव (त्वावान्) त्वादृशः। अत्र वतुप्प्रकरणे युष्मदस्मद्भ्यां छन्दसि सादृश्य उपसंख्यानम्। (अष्टा०वा०५.२.३९) इति सादृश्यार्थे वतुप्। (त्मना) आत्मना। मन्त्रेष्वाङ्यादेरात्मनः। (अष्टा०६.४.१४१) इत्याकारलोपः। (आप्तः) सर्वविद्यादिसद्गुणव्याप्तः सत्योपदेष्टा (स्तोतृभ्यः) स्तावकेभ्यो जनेभ्यः। गत्यर्थकर्म्मणि द्वितीयाचतुर्थ्यौ चेष्टायामनध्वनि। (अष्टा०२.३.१२) इति चतुर्थी (इयानः) सर्वाभीष्टाभिज्ञाता। अत्रेङ्गतावित्यस्मात्। छन्दसि लिट्। (अष्टा०३.२.१०५) इति लिट्। लिटः कानज्वा। (अष्टा०३.२.१०६) इति कानच्। (ऋणोः) प्राप्नोति। अत्र लडर्थे लङ्। बहुलं छन्दसि इत्यडभावश्च। (अक्षम्) धूः (न) इव (चक्र्योः) रथाङ्गयोः। अत्र कृञ् धातोः आदृगमहनजनः० (अष्टा०३.२.१७१) इति किप्रत्ययः॥१४॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः प्रतीपालङ्कारश्च। यथा चक्र्योर्धू रथधारिका सती परिभ्रमणेनापि स्वस्मिन्नैव स्थापनी रथस्य देशान्तरप्रापिका भवति, तथैव सकलगुणकर्मस्वभावाभिव्याप्त- स्त्वमेतत्सर्वन्नियच्छसीति॥१४॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार व प्रतीपालंकार आहेत. जशी चाकाची आरी एके ठिकाणी स्थित असल्यासारखी वाटते ती रथाला निरनिराळ्या स्थानी घेऊन जाते तसे तू (राजा) राज्य यथायोग्य नियमाने चालवतोस. ॥ १४ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - शुनःशेप आजीगर्तिः
• छन्दः - गायत्री

आ᳓ य᳓द् दु᳓वः शतक्रतव्
आ᳓ का᳓मं जरितॄणा᳐᳓म्
ऋणो᳓र् अ᳓क्षं न᳓ श᳓चीभिः

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.
genre M;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.
genre M;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

dúvaḥ ← dúvas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

śatakrato ← śatákratu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

jaritr̥̄ṇā́m ← jaritár- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

kā́mam ← kā́ma- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ákṣam ← ákṣa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)

r̥ṇóḥ ← √r̥- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:INJ, tense:PRS, voice:ACT}

śácībhiḥ ← śácī- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

आ । यत् । दुवः॑ । श॒त॒क्र॒तो॒ इति॑ शतऽक्रतो । आ । काम॑म् । ज॒रि॒तॄ॒णाम् ।
ऋ॒णोः । अक्ष॑म् । न । शची॑भिः ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• duvaḥ ← duvas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “worship.”

• śatakratav ← śatakratu
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• kāmaṃ ← kāmam ← kāma
• [noun], accusative, singular, masculine
• “wish; desire; sexual love; sexual desire; desire; Kama; sensuality; love; purpose; sexual arousal; pleasure; enjoyment; licentiousness; kāma [word]; sexual intercourse; thorn apple; wish.”

• jaritṝṇām ← jaritṛ
• [noun], genitive, plural, masculine
• “singer.”

• ṛṇor ← ṛṇoḥ ← ṛch
• [verb], singular, Present injunctive
• “enter (a state); travel; shoot; send; hit; originate; get; raise; begin; harm.”

• akṣaṃ ← akṣam ← akṣa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “axle.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• śacībhiḥ ← śacī
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “Śacī; power; dexterity; ability; aid.”

हे शतक्रतो इन्द्र यद्दुवः धनं कामितार्थरूपम् आ स्तोतृभिराप्तव्यमस्ति तं कामं जरितॄणां स्तोतॄणामनुग्रहाय आ ऋणोः आनीय प्रक्षिपसि । तत्र दृष्टान्तः । शचीभिः कर्मभिः शकटोचितव्यापारविशेषैः अक्षं न यथा अक्षं प्रक्षिपन्ति तद्वत् ॥ शचीभिः । शचीशब्दः शार्ङ्गरवादिङीनन्तः (पा. सू. ४. १. ७३ ) आद्युदात्तः ॥ ॥ ३० ॥

English translation:

“Such wealth, Śatakratu, as your praisers desire, you bestow upon them, as the axle (revolves) with the movements (of the wagon).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Akṣam na śacībhiḥ, it is like the axle by the acts (movements of the wagon)

When you fit out your friendship and fit out the desire of the singers, o you of a hundred resolves,
with your abilities, (as you fit) the axle.

That, Satakratu, thou to grace and please thy praisers, as it were,
Stirrest the axle with thy strength.

Indem du, Ratreicher, auf den Eifer, auf den Wunsch der Sänger eingehst, fügst du nach Kräften gleichsam die Achse in die Räder.

Wenn du Gaben, vielgewalt’ger kräftig in den Wunsch der Sänger, Wie ins Rad die Achse einfügst.

Когда же, о стоумный, (ты оказываешь) почтение -
Ты (исполняешь) желание певцов,
(Подобно тому,) как ты вставляешь (в два колеса) - из всех сил.

• इन्द्र:
• शुनःशेप आजीगर्तिः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

फिर उसके सेवन से क्या फल होता है, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (शतक्रतो) अनेकविध विद्या बुद्धि वा कर्मयुक्त राजसभा स्वामिन् ! आप स्तुति करनेवाले धार्मिक जनों से (तत्) जो आप का (दुवः) सेवन है, उस को प्राप्त होकर (शचीभिः) रथ के योग्य कर्मों से (अक्षम्) उसकी धुरी के (न) समान उन (जरितॄणाम्) स्तुति करनेवाले धार्मिक जनों की (कामम्) कामनाओं को (आ) (ऋणोः) अच्छी प्रकार पूरी करते हो॥१५॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। जैसे विद्वानों का सेवन विद्यार्थियों का अभीष्ट अर्थात् उनकी इच्छा के अनुकूल कामों को पूरा करता है, वैसे परमेश्वर का सेवन धार्मिक सज्जन मनुष्यों का अभीष्ट पूरा करता है। इसलिये उनको चाहिये कि परमेश्वर की सेवा नित्य करें॥१५॥

अन्वय: हे शतक्रतो सभापते ! त्वं जरितृभिः यत्तव दुवः परिचरणं तत् प्राप्य शचीभिः शकटार्हकर्मभिरक्षं न इव तेषां जरितॄणां कामं आऋणोः तदनुकूलं प्रापयसि॥१५॥

पुनस्तत्सेवनात् किं फलमित्युपदिश्यते॥

पदार्थान्वयभाषाः - (आ) समन्तात् (यत्) वक्ष्यमाणम् (दुवः) परिचरणम् (शतक्रतो) शतविधप्रज्ञाकर्मयुक्त सभेश राजन् (आ) अभितः पूर्त्यर्थे (कामम्) काम्यते यस्तम्। (जरितॄणाम्) गुणकर्मस्तावकानाम् (ऋणोः) प्रापयसि। अस्यापि सिद्धिः पूर्ववत् (अक्षम्) अश्यन्ते व्याप्यन्ते प्रशस्ता व्यवहारा येन तम् (न) इव (शचीभिः) कर्मभिः॥१५॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। यथा सभास्वामी राजा विद्वत्सेवनं विद्यार्थिनामभीष्टं पूरयति तथा परमेश्वरस्य सेवनं धार्मिकाणां जनानां सर्वमभीष्टं प्रापयति तस्मात्सर्वैर्मनुष्यैस्तत् सेवनीयमिति॥१५॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जसा विद्वानांचा स्वीकार केल्यामुळे विद्यार्थ्यांचे अभीष्ट अर्थात त्यांच्या इच्छेच्या अनुकूल काम पूर्ण होते, तसा परमेश्वराचा स्वीकार केल्यामुळे धार्मिक सज्जन माणसांचे अभीष्ट पूर्ण होते. त्यासाठी त्यांनी परमेश्वराची नित्य भक्ती करावी. ॥ १५ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - शुनःशेप आजीगर्तिः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

श᳓श्वद् इ᳓न्द्रः पो᳓प्रुथद्भिर् जिगाय
ना᳓नदद्भिः शा᳓श्वसद्भिर् ध᳓नानि
स᳓ नो हिरण्यरथं᳓ दंस᳓नावान्
स᳓ नः सनिता᳓ सन᳓ये स᳓ नो ऽदात्

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

jigāya ← √ji- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

pópruthadbhiḥ ← √pruthⁱ- (root)
{case:INS, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

śáśvat ← śáśvant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

dhánāni ← dhána- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

nā́nadadbhiḥ ← √nad- (root)
{case:INS, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:MED}

śā́śvasadbhiḥ ← √śvasⁱ- (root)
{case:INS, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

daṁsánāvān ← daṁsánāvant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

hiraṇyarathám ← hiraṇyarathá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dāt ← √dā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sanáye ← saní- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

sanitā́ ← sanitár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

शश्व॑त् । इन्द्रः॑ । पोप्रु॑थत्ऽभिः । जि॒गा॒य॒ । नान॑दत्ऽभिः । शाश्व॑सत्ऽभिः । धना॑नि ।
सः । नः॒ । हि॒र॒ण्य॒ऽर॒थम् । दं॒सना॑ऽवान् । सः । नः॒ । स॒नि॒ता । स॒नये॑ । सः । नः॒ । अ॒दा॒त् ॥

• śaśvad ← śaśvat
• [adverb]
• “always; repeatedly; continually; wholly.”

• indraḥ ← indra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• popruthadbhir ← popruthadbhiḥ ← popruth ← √pruth
• [verb noun], instrumental, plural

• jigāya ← ji
• [verb], singular, Perfect indicative
• “overcome; cure; win; conquer; control; win; succeed; remove; beat; govern; surpass; suppress.”

• nānadadbhiḥ ← nānad ← √nad
• [verb noun], instrumental, plural
• “bellow.”

• śāśvasadbhir ← śāśvasadbhiḥ ← śāśvas ← √śvas
• [verb noun], instrumental, plural

• dhanāni ← dhana
• [noun], accusative, plural, neuter
• “wealth; property; money; treasure; prize; dhana [word]; valuable; dhan; capital; fight.”

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• hiraṇyarathaṃ ← hiraṇya
• [noun], neuter
• “gold; jewelry; hiraṇya [word]; gold.”

• hiraṇyarathaṃ ← ratham ← ratha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• daṃsanāvān ← daṃsanāvat
• [noun], nominative, singular, masculine

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• sanitā ← san
• [verb], singular, periphrast. future
• “win; get; gain.”

• sanaye ← sani
• [noun], dative, singular, feminine
• “gain.”

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• ‘dāt ← adāt ← dā
• [verb], singular, Root aorist (Ind.)
• “give; add; perform; put; administer; fill into; give; ignite; put on; offer; use; fuel; pour; grant; feed; teach; construct; insert; drip; wrap; pay; hand over; lend; inflict; concentrate; sacrifice; splint; poultice; create.”

तुष्टेन इन्द्रेण दत्तं हिरण्यरथम् अनया प्रतिजग्राह । तथा च ब्राह्मणं- तस्मा इन्द्रः स्तूयमानः प्रीतो मनसा हिरण्यरथं ददौ तमेतया प्रतीयाय शश्वदिन्द्र इति ’ ( ऐ. ब्रा. ७. १६ ) इति । इन्द्रः शश्वत् सर्वदा धनानि वैरिसंबन्धीनि जिगाय जितवान् अश्वैरिति शेषः । कीदृशैः । पोप्रुथद्भिः घासभक्षणानन्तरभाविनम् ओष्ठशब्दं कुर्वद्भिः नानदद्भिः नादम् आस्यगतं हेषाशब्दं कुर्वद्भिः शाश्वसद्भिः पुनःपुनर्भृशं वा श्वसद्भिः । दंसनावान् कर्मवान् सनिता दाता सः इन्द्रः नः अस्माकं सनये संभजनार्थं हिरण्यरथं सुवर्णेन निर्मितं रथम् अदात् दत्तवान् । ’ स नः स नः’ इति द्विरुक्तिरादरार्थम् ॥ पोप्रुथद्भिः । ‘प्रोथृ पर्याप्तौ । अस्मात् यङ्लुकि अभ्यासहलादिशेषौ । हस्वः । (पा. सू. ७. ४. ५९ ) इति ह्रस्वत्वे कृते ‘ गुणो यङ्लुकोः ’ ( पा. सू. ७. ४. ८२ ) इति गुणः । धातोरुपधाया उत्वं छान्दसम् । अस्मात् यङ्लुगन्तात् शतरि ‘अभ्यस्तानामादिः’ इत्याद्युदात्तत्वम् । जिगाय । जि जये । लिटो णलि वृद्धिः । ‘द्विर्वचनेऽचि’ इति स्थानिवद्भावात् जि इत्यस्य द्विर्वचनम् ।’ सन्लिटोर्जेः ’ ( पा. सू. ७. ३. ५७ ) इति अभ्यासादुत्तरस्य कुत्वम् । नानदद्भिः। ‘णद अव्यक्ते शब्दे’। पूर्ववत् यङ्लुकि दीर्घोऽकितः’ इति अभ्यासस्य दीर्घः । पूर्ववदाद्युदात्तत्वम् । शाश्वसद्धिः । ‘श्वस प्राणने ’ । अन्यत् सर्वं पूर्ववत् । हिरण्यरथम् । ‘समासस्य ’ इत्यन्तोदात्तत्वम् । अदात् । गातिस्था° ’ इति सिचो लुक् । दंसनावान्। दंसशब्दः अप्नः दंसः वेषः’ (नि. २. १. ३ ) इति कर्मनामसु पठितः । दंस एव दंसना । ‘तदस्यास्ति’ इति मतुप् । दस्यते अनेनेति दंसना ॥

English translation:

“Indra has ever won riches (from his foes), with his champing, neighing, and snorting (steeds); he, the abounding in acts, the bountiful, has given us as a gift a golden chariot.”

With his (horses) constantly snorting, bellowing, and panting, again and again Indra has conquered the stakes.
He of wondrous skill (has given) us a golden chariot—he the winner for us to win (it)—he has given it to us.

With champing, neighing loudly-snorting horses Indra hath ever won himself great treasures
A car of gold hath he whose deeds are wondrous received from us, and let us too receive it.

Immer wieder hat Indra mit den prustenden, wiehernden, schnaubenden Rossen Reichtümer erobert. Der Meisterkünstler hat uns einen Wagen voll Gold geschenkt, er als unser Lohner zum Lohn, er hat ihn uns geschenkt.

Stets hat Indra mit den schnaubenden, tobenden, stark athmenden Rossen Schätze erbeutet; er hat uns, der wunderthätige, einen goldbeladenen Wagen gegeben, er, der schenkende, uns zum Geschenk gegeben.

Всегда завоевывал Индра со (своими) храпящими,
Ржущими, фыркающими (конями) богатства.
Он, обладатель чудесной силы, (дал) нам золотую колесницу
Он наш добытчик, чтоб добывали (мы), он нам дал.

• इन्द्र:
• शुनःशेप आजीगर्तिः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर वह सभाध्यक्ष कैसा और क्या करता है, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है॥

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्रः) जगत् का रचनेवाला ईश्वर (शश्वत्) अनादि सनातन कारण से (नानदद्भिः) तड़फ और गर्जना आदि शब्दों को करती हुई बिजली और नदी अचेतन और जीव तथा (शाश्वसद्भिः) अति प्रशंसनीय प्राणवाले चर वा (पोप्रुथद्भिः) स्थूल जो कि अचर हैं, उन कार्य्यरूपी पदार्थों से (धनानि) पृथिवी सुवर्ण और विद्या आदि धनों को (जिगाय) प्रकर्षता अर्थात् उन्नति को प्राप्त करता है (सः) वह (दंसनावान्) कर्मों का फल देने हारा और साधनों से संयुक्त ईश्वर (नः) हमारे लिये (हिरण्यरथम्) ज्योतिवाले सूर्य आदि लोक वा सुवर्ण आदि पदार्थों के प्राप्त करानेवाले पदार्थों को और विमान आदि रथों को (अदात्) प्रत्यक्ष करता है (सः) (नः) हम को सुखों के (सनये) भोग के लिये (सनिता) विद्या, कर्म और उपदेश से विभाग करनेवाला होकर सब सुखों को (अदात्) देता है, वैसा सभा, सेनापति और न्यायाधीश भी वर्तें॥१६॥

भावार्थभाषाः - जैसे जगदीश्वर सनातन कारण से चर और अचर कार्यों को उत्पन्न करके इन्हीं से सब जीवों को सुख देता है, वैसे सभा, सेनापति, न्यायाधीश लोग सब सभा, सेना और न्याय के अङ्गों को सिद्ध कर सब प्रजा को निरन्तर आनन्दयुक्त करते हैं, जैसे इससे और कोई संसार का रचने वा कर्म फल का देने और ठीक न्याय से राज्य का पालन करनेवाला नहीं हो सकता, वैसे वे भी सब कार्य्य करें॥१६॥

अन्वय: इन्द्रो जगदीश्वरः शश्वत् शश्वतोऽनादेः कारणात् नानदद्भिः शाश्वसद्भिः पोप्रुथद्भिः कार्यैर्द्रव्यैर्जिगाय जयति स दंसनावानीश्वरो नोऽस्मभ्यं हिरण्यरथमदाद् ददाति दास्यति स नोऽस्माकं सनये सुखानां सनिता सर्वाणि सुखान्यदादिव सभासेनापतिर्वर्त्तेत॥१६॥

पुनः स सभाध्यक्षः कीदृशः किं करोतीत्युपदिश्यते॥

पदार्थान्वयभाषाः - (शश्वत्) अनादिस्वरूपाज्जगत्कारणात् (इन्द्रः) सृष्टिकर्त्तेश्वरः राज्यशास्ता (पोप्रुथद्भिः) अतिशयेन स्थूलैरचरैः कार्यैः। अत्र प्रोथृ पर्याप्तावित्यस्माद् यङ्लुगन्ताच्छतृप्रत्यय उपधाया उत्वं च वर्णव्यत्ययेन (जिगाय) जयति प्रकर्षतां प्रापयति। अत्र लडर्थे लिट्। (नानदद्भिः) अतिशयेनाव्यक्तशब्दं कुर्वद्भिर्जीवैर्विद्युदादिभिर्वा (शाश्वसद्भिः) अतिशयेन प्राणवद्भिश्चरैः (धनानि) पृथिवीसुवर्णविद्यादीनि (सः) उक्तार्थः (नः) अस्मभ्यम् (हिरण्यरथम्) हिरण्यानां ज्योतिर्मयानां सूर्यादीनां लोकानां सुवर्णादीनां वा रथो देशान्तरप्रापणो यानसमूहः। अत्र रथ इति रमु क्रीडायामित्यस्य रूपं रमधातो रूपं वा। (दंसनावान्) दंसः कर्म आचष्टेऽनया सा दंसना। सा बह्वी विद्यते यस्य सः। दंस इति कर्मनामसु पठितम्। (निघं०२.१) अस्मात् तत्करोति तदाचष्टे इति णिच् ततो ण्यासश्रन्थो युच् इति युच् ततो भूम्न्यर्थे मतुप्। (सः) सर्वेषां जीवानां पापपुण्यफलानां विभागदाता (नः) अस्माकम् (सनिता) विद्याकर्मोपदेशेन सम्भाजिता (सनये) सुखानां सम्भोगाय (सः) उक्तार्थः (नः) अस्मभ्यम् (अदात्) दत्तवान्। ददाति दास्यति वा। अत्र छन्दसि लुङ्लङ्लिटः इति सामान्यकाले लुङ्॥१६॥

भावार्थभाषाः - यथा जगदीश्वरः सनातनाज्जगत्कारणाच्चराचराणि कार्याण्युत्पाद्यैतैः सर्वेभ्यो जीवेभ्यस्सर्वाणि सुखानि ददाति तथा सभासेनापतिर्न्यायाधीशाः सर्वाणि सभासेनान्यायाङ्गानि निष्पाद्य सर्वाः प्रजा निरन्तरमानन्दयेयुः यथा नैतस्माद्भिन्नः कश्चिज्जगत्स्रष्टा कर्मफलप्रदाता राज्यप्रशास्ता च भवितुमर्हति तथैव सर्वमेतदनुतिष्ठेरन्॥१६॥

भावार्थभाषाः - जसे जगदीश्वर सनातन कारणाने चर व अचर कार्यांना उत्पन्न करून त्यांच्याद्वारे सर्व जीवांना सुख देतो तसे सभा सेनापती न्यायाधीश लोक सर्व सभा सेना व न्यायाच्या अंगांना सिद्ध करून सर्व प्रजेला निरंतर आनंदी करतात. जसे त्याच्याखेरीज (परमेश्वराखेरीज) दुसरा कुणी जगाचा निर्माता किंवा फलदाता, न्यायाने राज्यपालनकर्ता होऊ शकत नाही, तसेच त्यांनीही (सभा, सेनापती व न्यायाधीश) सर्व कार्य करावे. ॥ १६ ॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - शुनःशेप आजीगर्तिः
• छन्दः - गायत्री

आ᳓ अश्विनाव् अ᳓श्वावत्या
इषा᳓ यातं श᳓वीरया
गो᳓मद् दस्रा हि᳓रण्यवत्

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

áśvāvatyā ← áśvāvant- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

aśvinau ← aśvín- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

iṣā́ ← íṣ- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

śávīrayā ← śávīra- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

yātam ← √yā- 1 (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

dasrā ← dasrá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

gómat ← gómant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

híraṇyavat ← híraṇyavant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

आ । अ॒श्वि॒नौ॒ । अश्व॑ऽवत्या । इ॒षा । या॒त॒म् । शवी॑रया ।
गोऽम॑त् । द॒स्रा॒ । हिर॑ण्यऽवत् ॥

• āśvināv ← āśvinau ← āśvina
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Asin.”

• aśvāvatyeṣā ← aśvāvatyā ← aśvāvat
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “rich in horses.”

• aśvāvatyeṣā ← iṣā ← iṣ
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “refreshment; enjoyment; stores.”

• yātaṃ ← yātam ← yā
• [verb], dual, Present imperative
• “go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

• śavīrayā ← śavīra
• [noun], instrumental, singular, feminine

• gomad ← gomat ← gomant
• [noun], nominative, singular, neuter

• dasrā ← dasra
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Asvins.”

• hiraṇyavat
• [noun], nominative, singular, neuter
• “possessing gold.”

इन्द्रेण प्रेरितः शुनःशेपः अश्विनौ तुष्टाव । तथा च ब्राह्मणं- तमिन्द्र उवाचाश्विनौ नु स्तुह्यथ त्वोत्स्रक्ष्याम इति सोऽश्विनौ तुष्टावात उत्तरेण तृचेन’ (ऐ. ब्रा. ७. १६) इति ॥ हे अश्विनौ अश्वावत्या बहुभिरश्वैर्युक्तया शवीरया प्रेर्यमाणया इषा अन्नेन सह आ यातम् अस्मिन् कर्मणि आगच्छतम् । हे दस्रा अश्विनौ युवयोः प्रसादात् गोमत् बहुभिर्गोभिर्युक्तं हिरण्यवत् बहुना हिरण्येन युक्तम् अस्मदीयं गृहमस्त्विति शेषः ॥ अश्वावत्या । ‘मन्त्रे सोमाश्वेन्द्रियविश्वदेव्यस्य मतौ’ (पा. सू. ६. ३. १३१) इति दीर्घत्वम् । इषा । ‘सावेकाचः’ इति तृतीयाया उदात्तत्वम् । यातम् । ’ या प्रापणे’। लोटि तसः तम् । अदादित्वात् शपो लुक् । शवीरया । ‘शु गतौ’। कॄशॄपॄकटिपटिशौटिभ्य ईरन्’ (उ. सू. ४. ४७०) इति ईरन्प्रत्ययो बहुलवचनात् अस्मादपि भवति । नित्त्वादाद्युदात्तत्वम् ॥

English translation:

“Aśvins, come hither, with viands borne or many steeds. Dasrās, (let our dwelling) be filled with cattle and with gold.”

O Aśvins, drive here with your drink providing powerful refreshment and accompanied by horses
(along your circuit) that brings cows and gold, o wondrous ones.

śávīra-. Although this may just have a suffix -īra-, it is tempting to see it as a bahuvrīhi containing a Caland form śavi- (root śū; cf. śū́ra-) plus írā- ‘refreshment’, so ‘possessing powerful refreshment’. For the accent, see the many compounds with śuci-, e.g., śúci-jihva- ‘having a blazing tongue’. If this is correct, the translation of the same word in I.3.2 should be modified. There it modifies dhī́- ‘insight’, which might not be as apt, but thoughts and hymns that provide refreshment are not foreign to the RVic conceptual universe. Although we might expect *śuvi-, Elizabeth Tucker suggests comparing presumed Caland forms RV ákravihasta- and PN dabhī́ ti-, which apparently show full grade of the root.

The neut. adjectives gómat and híraṇyavat are generally taken to refer directly to the gifts that the Aśvins will provide us (e.g., Geldner “Rinderbesitz … Goldbesitz (sie uns)!” But (as Geldner suggests in his note) in I.92.16 and VIII.22.17, where the pāda is repeated, the adjectives modify vártiḥ ‘circuit, course’, in turn the object of forms of √yā ‘drive’ in VIII.22.17 (and often elsewhere). Since 17b contains yātam, I supply vártiḥ here as well.

Come, Asvins, with enduring strength wealthy in horses and in kine,
And gold, O ye of wondrous deeds.

Ihr Asvin, kommt mit überlegenem Gut an Rossen ! Rinderbesitz, ihr Meister, Goldbesitz sei uns!

Mit rossereicher Labung kommt und starker, kräft’ge Ritter, her An Rindern und an Golde reich.

О Ашвины, с подкреплением в виде коней,
Преисполненным силы, приезжайте (на колеснице),
(Привозя) богатство из коров, богатство из золота,
О удивительные!

• अश्विनौ
• शुनःशेप आजीगर्तिः
• विराड्गायत्री
• षड्जः

फिर वे कैसे हों, इसका अगले मन्त्र में प्रकाश किया है॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (दस्रा) दारिद्र्यविनाश करानेवाले (अश्विनौ) बिजली और पृथिवी के समान विद्या और क्रियाकुशल शिल्पी लोगो ! तुम (इषा) चाही हुई (अश्वावत्या) वेग आदि गुणयुक्त (शवीरया) देशान्तर को प्राप्त करानेवाली गति के साथ (हिरण्यवत्) जिसके सुवर्ण आदि साधन हैं और (गोमत्) जिसमें सिद्ध किये हुए धन से सुख प्राप्त करानेवाली बहुत सी क्रिया हैं, उस रथ को (आयातम्) अच्छे प्रकार देशान्तर को पहुँचाइये॥१७॥

भावार्थभाषाः - पूर्वोक्त अश्वि अर्थात् सूर्य्य और पृथिवी के गुणों से चलाया हुआ रथ शीघ्र गमन से भूमि, जल और अन्तरिक्ष में पदार्थों को प्राप्त करता है, इसलिये इसको शीघ्र साधना चाहिये॥१७॥

अन्वय: हे विद्याक्रियाकुशलौ विद्वांसौ शिल्पिनौ दस्रावश्विनौ सभासेनास्वामिनौ द्यावापृथिव्याविवेषाभीष्टयाऽश्ववत्या शवीरया गत्या हिरण्यवद् गोमद् यानमायातं समन्ताद्देशान्तरं प्रापयतम्॥१७॥

पुनस्तौ कीदृशौ स्त इत्युपदिश्यते॥

पदार्थान्वयभाषाः - (आ) समन्तात् (अश्विनौ) यथा द्यावापृथिव्यादिकद्वन्द्वं तथा विद्याक्रियाकुशलौ (अश्वावत्या) वेगादिगुणसहितया। अत्र मन्त्रे सोमाश्वेन्द्रियविश्व० (अष्टा०६.३.१३१) अनेन पूर्वपदस्य दीर्घः। (इषाः) इष्यते यया। अत्र कृतो बहुलम् इति करणे क्विप्। (यातम्) प्रापयतम् (शवीरया) देशान्तरप्रापिकया गत्या शु गतावित्यस्माद्धातोर्बाहुलकादौणादिक ईरन् प्रत्ययः। (गोमत्) गावः सुखप्रापिका बह्व्यो विद्यन्ते यस्मिंस्तत्। गौरिति पदनामसु पठितम्। (निघं०५.५) अनेन प्राप्त्यर्थो गृह्यते। अत्र भूम्न्यर्थे मतुप्। (दस्रा) दारिद्र्योपक्षयहेतू। अत्र सुपां सुलुग्० इति आकारादेशः (हिरण्यवत्) हिरण्यं सुवर्णादिकं बहुविधं साधने यस्य तत्। अत्र भूम्न्यर्थे मतुप्॥१७॥

भावार्थभाषाः - पूर्वोक्ताभ्यामश्विभ्यां चालितं यानं शीघ्रगत्या भूमौ जलेऽन्तरिक्षे च गच्छति तस्मादेतत्सद्यः साध्यम्॥१७॥

भावार्थभाषाः - पूर्वोक्त अश्वि अर्थात सूर्य व पृथ्वीच्या गुणांनी चालविला जाणारा रथ तात्काळ गमन करून भूमी, जल व अंतरिक्षातील पदार्थ प्राप्त करतो. त्यासाठी तो त्वरित तयार केला पाहिजे. ॥ १७ ॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - शुनःशेप आजीगर्तिः
• छन्दः - गायत्री

समान᳓योजनो हि᳓ वां
र᳓थो दस्राव् अ᳓मर्तियः
समुद्रे᳓ अश्विने᳓यते

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
hí ← hí (invariable)

samānáyojanaḥ ← samānáyojana- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

ámartyaḥ ← ámartya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dasrau ← dasrá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

ráthaḥ ← rátha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

aśvinā ← aśvín- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

ī́yate ← √i- 2 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

samudré ← samudrá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

स॒मा॒नऽयो॑जनः । हि । वा॒म् । रथः॑ । द॒स्रौ॒ । अम॑र्त्यः ।
स॒मु॒द्रे । अ॒श्वि॒ना॒ । ईय॑ते ॥

• samānayojano ← samāna
• [noun]
• “like; identical; common; like; alike(p); same; samāna [word]; akin(p); comparable; identical; mutual; equal.”

• samānayojano ← yojanaḥ ← yojana
• [noun], nominative, singular, masculine
• “yojana; use; yojana [word]; team.”

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• vāṃ ← vām ← tvad
• [noun], genitive, dual
• “you.”

• ratho ← rathaḥ ← ratha
• [noun], nominative, singular, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• dasrāv ← dasrau ← dasra
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Asvins.”

• amartyaḥ ← amartya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “immortal.”

• samudre ← samudra
• [noun], locative, singular, masculine
• “ocean; Samudra; sea; samudra [word]; four.”

• aśvineyate ← aśvinā ← aśvin
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Asvins; two.”

• aśvineyate ← īyate ← i
• [verb], singular, Indikativ Pr￤s. Passiv
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

हे दस्रौ अश्विनौ वां युवयोः संबन्धी रथः समानयोजनः तुल्ययोजनः युवयोर्द्वयोरेकरथारूढत्वात् उभयार्थं सकृदेव युज्यते । युक्तः स रथः अमर्त्यः विनाशरहितः अप्रतिहतगतिरित्यर्थः । अत एव हे अश्विनौ हि यस्मात् समुद्रे अन्तरिक्षे ईयते गच्छति । अन्तरिक्षनामसु पठितं समुद्रशब्दं यास्क एवं व्याचख्यौ-‘समुद्रः कस्मात्समुद्द्रवन्त्यस्मादापः समभिद्रवन्त्येनमापः संमोदन्तेऽस्मिन्भूतानि समुदको भवति समुनत्तीति वा’ (निरु. २. १०) इति । समानयोजनः । बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । अमर्त्यः । अव्ययपूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । ईयते । ‘ईङ गतौ । अदुपदेशात् लसार्वधातुकानुदात्तत्वे श्यनो नित्त्वादाद्युदात्तत्वम् । हि च ’ इति निघातप्रतिषेधः ॥

English translation:

“Dasrās, your chariot, harnessed for both alike, is imperishable; it travels, Aśvins, through the air.”

For your immortal chariot, (always) taking the same route,
speeds upon the sea, o wondrous Aśvins.

Because yójana- has a number of different meanings (‘yoking, stage of journey, distance, route’), the compound samānáyojana- has received a number of different translations. The analytic phrase samānéna yójanena occurs in I.92.3 of Dawn’s journey, where again ‘route’ best fits the context.

Your chariot yoked for both alike, immortal, ye of mighty acts,
Travels, O Asvins, in the sea.

Denn euer unsterblicher Wagen fährt in einer Fahrt auf dem Meere, ihr Meister Asvin.

Denn euer ew’ger Wagen kommt der gleichgeschirrte durch die Luft, O wunderstarke Ritter ihr!

Ведь у вас двоих колесница, о удивительные,
С общей упряжью, бессмертная,
Едет по морю, о Ашвины!

• अश्विनौ
• शुनःशेप आजीगर्तिः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

फिर वे किस प्रकार के हैं, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (दस्रौ) मार्ग चलने की पीड़ा को हरनेवाले (अश्विना) उक्त अश्वि के समान शिल्पकारी विद्वानो ! (वाम्) तुम्हारा जो सिद्ध किया हुआ (समानयोजनः) जिसमें तुल्य गुण से अश्व लगाये हों (अमर्त्यः) जिसके खींचने में मनुष्य आदि प्राणी न लगे हों, वह (रथः) नाव आदि रथसमूह (समुद्रे) जल से पूर्ण सागर वा अन्तरिक्ष में (ईयते) (अश्वावत्या) वेग आदि गुणयुक्त (शवीरया) देशान्तर को प्राप्त करानेवाली गति के साथ समुद्र के पार और वार को प्राप्त करानेवाला होता है, उसको सिद्ध कीजिये॥१८॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में पूर्व मन्त्र से (अश्वावत्या) (शवीरया) इन दो पदों की अनुवृत्ति है। मनुष्यों की जो अग्नि, वायु और जलयुक्त कलायन्त्रों से सिद्ध की हुई नाव हैं, वे निस्सन्देह समुद्र के अन्त को जल्दी पहुँचाती हैं, ऐसी-ऐसी नावों के विना अभीष्ट समय में चाहे हुए एक स्थान से दूसरे स्थान को जाना नहीं हो सकता है॥१८॥

अन्वय: हे दस्रौ मार्गगमनपीडोपक्षेतारावश्विना अश्विनौ विद्वांसौ ! यो वां युवयोर्हि खलु समानयोजनोऽमर्त्यो रथः समुद्र ईयते यस्य वेगेनाश्वावत्या शवीरया गत्या समुद्रस्य पारावारौ गन्तुं युवां शक्नुतस्तं निष्पादयतम्॥१८॥

पुनस्तौ कीदृशावित्युपदिश्यते॥

पदार्थान्वयभाषाः - (समानयोजनः) समानं तुल्यं योजनं संयोगकरणं यस्मिन् सः (हि) खलु (वाम्) युवयोः (रथः) नौकादियानम् (दस्रौ) गमनकर्त्तारौ (अमर्त्यः) अविद्यमाना आकर्षका मनुष्यादयः प्राणिनो यस्मिन् सः (समुद्रे) जलेन सम्पूर्णे समुद्रेऽन्तरिक्षे वा (अश्विना) अश्विनौ क्रियाकौशलव्यापिनौ। अत्र सुपां सुलुग्० इत्याकारादेशः। (ईयते) गच्छति॥१८॥

भावार्थभाषाः - अत्र पूर्वस्मान्मन्त्रात् (अश्वावत्या) (शवीरया) इति द्वयोः पदयोरनुवृत्तिः। मनुष्यैर्यानि महान्त्यग्निवाष्पजलकलायन्त्रैः सम्यक् चालितानि नौकायानानि तानि निर्विघ्नतया समुद्रान्तं शीघ्रं गमयन्ति। नैवेदृशैर्विना नियतेन कालेनाभीष्टं स्थानान्तरं गन्तुं शक्यत इति॥१८॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात पूर्वीच्या मंत्राने (अश्ववत्या) (शवीरया) या दोन पदांची अनुवृत्ती होते. माणसांनी अग्नी व वायू आणि जलयुक्त कलायंत्रांनी सिद्ध केलेली नाव निस्संदेह समुद्राच्या पलीकडे पोहोचविते. अशा नावाशिवाय इच्छित अशा एका स्थानापासून दुसऱ्या स्थानी योग्यवेळी जाणे-येणे होऊ शकत नाही. ॥ १८ ॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - शुनःशेप आजीगर्तिः
• छन्दः - गायत्री

नि᳓ अघ्निय᳓स्य मूर्ध᳓नि
चक्रं᳓ र᳓थस्य येमथुः
प᳓रि द्या᳓म् अन्य᳓द् ईयते

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
aghnyásya ← aghnyá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

mūrdháni ← mūrdhán- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

ní ← ní (invariable)

cakrám ← cakrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ráthasya ← rátha- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

yemathuḥ ← √yam- (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

anyát ← anyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

dyā́m ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

īyate ← √i- 2 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

pári ← pári (invariable)

नि । अ॒घ्न्यस्य॑ । मू॒र्धनि॑ । च॒क्रम् । रथ॑स्य । ये॒म॒थुः॒ ।
परि॑ । द्याम् । अ॒न्यत् । ई॒य॒ते॒ ॥

• ny ← ni
• [adverb]
• “back; down.”

• aghnyasya ← aghnya
• [noun], genitive, singular, masculine
• “bull.”

• mūrdhani ← mūrdhan
• [noun], locative, singular, masculine
• “head; battlefront; peak; top; mūrdhan [word]; leader; top.”

• cakraṃ ← cakram ← cakra
• [noun], accusative, singular, neuter
• “wheel; Cakra; discus; army; cakra; oil mill; cakrikā; cakra; group.”

• rathasya ← ratha
• [noun], genitive, singular, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• yemathuḥ ← yam
• [verb], dual, Perfect indicative
• “concentrate; grant; restrain; cause; control; offer; cover; raise.”

• pari
• [adverb]
• “from; about; around.”

• dyām ← div
• [noun], accusative, singular
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• anyad ← anyat ← anya
• [noun], nominative, singular, neuter
• “other; another(a); remaining; different; anya [word]; other than; more(a); fresh; any(a).”

• īyate ← i
• [verb], singular, Indikativ Pr￤s. Passiv
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

हे अश्विनौ युवाम् अघ्न्यस्य हन्तुं विनाशयितुमशक्यस्य दृढस्य पर्वतस्य मूर्धनि उपरि चक्र भवदीयरथसंबन्ध्येकं चक्रं नि येमथुः नियमितवन्तौ । अन्यत् चक्रं परि द्यां द्युलोकस्य परितः ईयते गच्छति ॥ अघ्न्यस्य । अहननम् अघ्नः । ‘घञर्थे कविधानं स्थास्नापाव्यधिहनियुध्यर्थम् ’ (पा. सू. ३. ३. ५८. ४ ) इति हन्तेः कप्रत्ययः । अघ्नमर्हति अघ्न्यः । छन्दसि च ’ ( पा. सू. ५. १. ६७ ) इति यप्रत्ययः । प्रत्ययस्वरेणान्तोदात्तत्वम् । येमथुः । ‘यम उपरमे ‘। किति लिटि • अत एकहल्मध्ये° ’ ( पा. सू. ६. ४. १२०) इति एत्वाभ्यासलोपौ ॥

English translation:

“You have one wheel on the top of the solid (mountain), while the other revolves in the sky.”

You two anchored (one) wheel of your chariot on the head of the inviolable (bull);
the other speeds around heaven.

Other passages also depict the Aśvins’ chariot with one wheel at rest (presumably on earth, on the ritual ground) and the other in motion (V.73.3, VIII.22.4), as Geldner explains in his note.

The “head of the inviolable (bull)” is somewhat opaque, but is probably a mystical expression for the ritual ground - more clearly expressed in mūrdhán yajñásya “on the head of the sacrifice” (II.3.2, IX.17.6). Others have speculated that the whole complex (the two wheels and the bull’s head) refer to a constellation. See Witzel Gotō n.

High on the forehead of the Bull one chariot wheel ye ever keep,
The other round the sky revolves.

Ihr hieltet das Rad des Wagens auf dem Haupte des Stiers an; das andere fährt um den Himmel.

Denn auf des Stiers, der Erde, Haupt lenkt ihr des Wagens eines Rad, Das andre läuft am Himmel um.

На голове быка
Вы удерживали колесо колесницы.
Другое катится вокруг неба.

• अश्विनौ
• शुनःशेप आजीगर्तिः
• विराड्गायत्री
• षड्जः

• देवता - उषाः
• ऋषिः - शुनःशेप आजीगर्तिः
• छन्दः - गायत्री

क᳓स् त उषः कधप्रिये
भुजे᳓ म᳓र्तो अमर्तिये
कं᳓ नक्षसे विभावरि

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
kadhapriye ← kadhapriya- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:SG}

káḥ ← ká- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

uṣaḥ ← uṣás- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:SG}

amartye ← ámartya- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:SG}

bhujé ← bhúj- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

mártaḥ ← márta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

kám ← ká- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

nakṣase ← √nakṣ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

vibhāvari ← vibhā́van- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:SG}

कः । ते॒ । उ॒षः॒ । क॒ध॒ऽप्रि॒ये॒ । भु॒जे । मर्तः॑ । अ॒म॒र्त्ये॒ ।
कम् । न॒क्ष॒से॒ । वि॒भा॒ऽव॒रि॒ ॥

• kas ← kaḥ ← ka
• [noun], nominative, singular, masculine
• “what; who; ka [pronoun].”

• ta ← te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• uṣaḥ ← uṣas
• [noun], vocative, singular, feminine
• “Ushas; dawn; uṣas [word]; morning.”

• kadhapriye ← kadhapriya
• [noun], vocative, singular, feminine

• bhuje ← bhuj
• [verb noun]

• marto ← martaḥ ← marta
• [noun], nominative, singular, masculine
• “man.”

• amartye ← amartya
• [noun], vocative, singular, feminine
• “immortal.”

• kaṃ ← kam ← ka
• [noun], accusative, singular, masculine
• “what; who; ka [pronoun].”

• nakṣase ← nakṣ
• [verb], singular, Present indikative
• “reach; approach.”

• vibhāvari ← vibhāvarī
• [noun], vocative, singular, feminine
• “night; Vibhāvarī; woman.”

अश्विभ्यां प्रेरितः शुनःशेपः उषसं तुष्टाव । तथा च ब्राह्मणं– तमश्विना ऊचतुरुषसं नु स्तुह्यथ त्वोत्स्रक्ष्याम इति स उषसं तुष्टावात उत्तरेण तृचेन तस्य ह स्मर्च्यृच्युक्तायां वि पाशो मुमुचे कनीय ऐक्ष्वाकस्योदरं भवत्युत्तमस्यामेवर्च्युक्तायां वि पाशो मुमुचेऽगद ऐक्ष्वाक आस ’ ( ऐ. ब्रा. ७. १६) इति । हे कधप्रिये स्तुतिप्रिये अमर्त्ये मरणरहिते उषः एतच्छब्दाभिधेये उषःकालाभिमानिनि देवते भुजे तव भोगाय मर्तः मनुष्यः कः विद्यते । हे विभावरि विशेषप्रभावयुक्ते उषो देवि कं पुरुषं नक्षसे प्राप्तोषि तवोचितं भोगं दातुं न कोऽपि मनुष्यः समर्थः । अत एव त्वं कमपि पुरुषं भोगापेक्षया न प्राप्नोषि । ईदृशस्तव महिमेत्यर्थः । ते । तेमयावेकवचनस्य’ (पा. सू. ८. १.२२) इति युष्मच्छब्दस्य तेआदेशः सर्वानुदात्तः । कधप्रिये। कथ वाक्यप्रबन्धे’। चुरादिरदन्तः । णौ अतो लोपस्य स्थानिवद्भावात् उपधावृद्ध्यभावः । ‘चिन्तिपूजिकथिकुम्बिचर्चश्च’ ( पा. सू. ३. ३. १०५) इति अङ्प्रत्ययः । ‘णेरनिटि ’ इति णिलोपः । ततः टाप् । षष्ठीसमासे ङ्यापोः संज्ञाच्छन्दसोर्बहुलम् ’ ( पा. सू. ६. ३. ६३ ) इति ह्रस्वत्वम् । थकारस्य धकारश्छान्दसः । आमन्त्रितानुदात्तत्वम् । भुजे । ‘भुज पालनाभ्यवहारयोः ‘। संपदादिलक्षणः क्विप् । ‘सावेकाचः’ इति विभक्तेरुदात्तत्वम् । मर्तः । ‘असिहसि ’ इत्यादिना तन्प्रत्ययान्त आद्युदात्तः । नक्षसे। ‘तृक्ष ष्टृक्ष णक्ष गतौ। विभावरि । ‘भा दीप्तौ । विपूर्वात् अस्मात् ‘आतो मनिन्क्वनिब्वनिपश्च’ इति वनिप् । ‘वनो र च’ ( पा. सू. ४. १. ७ ) इति ङीप्; तत्संनियोगेन नकारस्य रेफादेशः । ‘अम्बार्थनद्योर्ह्रस्वः ’ ( पा. सू. ७. ३. १०७ ) इति ह्रस्वत्वम् ।

English translation:

“Uṣas, who are plural ased by praise, what mortal enjoy you, immortal? Whom, mighty one, do your affect?”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Uṣas = dawn, dyudevatāyāḥ duhitṛ, daughter of the person nified heaven

Which mortal is to enjoy you, o immortal Dawn, you fair-weather friend? To whom will you come near, far-radiant one?

“Fair-weather friend” translates the voc. kadhapriye and is an attempt at an idiomatic English rendering of ‘when-friend’, i.e., ‘uncertain, fickle, or capricious friend’ - following Bloomfield’s (Rig-Veda Repetitions, ad I.38.1) attractive explanation of closely related kadhaprī́- as built to the Aśvins’ epithet adhapriyā ‘then-friends’. The epithet is appropriate to the usually reliable Dawn in this verse because the poet questions her as to where she will bestow her presence and favors.

What mortal, O immortal Dawn, enjoyeth thee? Where lovest thou?
To whom, O radiant, dost thou go?

Welcher Sterbliche soll deinen Genuß haben, unsterbliche, freundesuchende Usas? Zu wem kommst du Erglänzende?

Welch Sterblicher, Unsterbliche, ist lieb dir, Uschas, zum Genuss? Zu wem gehst hin du, strahlende?

О Ушас, о та, которой (неизвестно) как понравиться,
Какой смертный насладится тобой, о бессмертная?
К кому ты приближаешься, о озаряющая?

• उषाः
• शुनःशेप आजीगर्तिः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

अब इस विद्या के उपयोग करनेवाले प्रातःकाल का उपदेश अगले मन्त्र में किया है॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्याप्रियजन ! जो यह (अमर्त्ये) कारण प्रवाह रूप से नाशरहित (कधप्रिये) कथनप्रिय (विभावरि) और विविध जगत् को प्रकाश करनेवाली (उषा) प्रातःकाल की वेला (भुजे) सुख भोग कराने के लिये प्राप्त होती है, उसको प्राप्त होकर तू (कम्) किस मनुष्य को (नक्षसे) प्राप्त नहीं होता और (कः) कौन (मर्त्तः) मनुष्य (भुजे) सुख भोगने के लिये (ते) तेरे आश्रय को नहीं प्राप्त होता॥२०॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में काक्वर्थ है। कौन मनुष्य इस काल की सूक्ष्म गति जो व्यर्थ खोने के अयोग्य है, उसको जाने जो पुरुषार्थ के आरम्भ का आदि समय प्रातःकाल है, उसके निश्चय से प्रातःकाल उठ कर जब तक सोने का समय न हो, एक भी क्षण व्यर्थ न खोवे। इस प्रकार समय के सार्थपन को जानते हुए मनुष्य सब काल सुख भोग सकते हैं, किन्तु आलस्य करनेवाले नहीं॥२०॥

अन्वय: हे विद्वन् ! येयममर्त्ये कधप्रिये विभावर्युषरुषा भुजे सुखभोगाय प्रत्यहं प्राप्नोति, तां प्राप्य त्वं कं मनुष्यं न नक्षसे प्राप्नोसि, को मर्तो भुजे ते तव सनीडं न प्राप्नोति॥२०॥

अथैतद्विद्योपयोग्योषसः काल उपदिश्यते॥

पदार्थान्वयभाषाः - (कः) वक्ष्यमाणः (ते) तव विदुषः (उषः) उषाः (कधप्रिये) कथनं कथा प्रिया यस्यां सा। अत्र वर्णव्यत्ययेन थकारस्य स्थाने धकारः। (भुजे) भुज्यते यः स भुक् तस्मै। अत्र कृतो बहुलम् इति कर्मणि क्विप्। (मर्तः) मनुष्यः (अमर्त्यः) कारणप्रवाहरूपेण नाशरहिता (कम्) मनुष्यम् (नक्षसे) प्राप्नोषि (विभावरि) विविधं जगत् भाति दीपयति सा विभावरि। अत्र वनो र च। (अष्टा०४.१.७) अनेन ङीप् रेफादेशश्च॥२०॥

भावार्थभाषाः - अत्र काक्वर्थः। को मनुष्यः कालस्य सूक्ष्मां व्यर्थगमनानर्हां गतिं वेद, नहि सर्वो मनुष्यः पुरुषार्थारम्भस्य सुखाख्यामुषसं यथावज्जानाति, तस्मात्सर्वे मनुष्याः प्रातरुत्थाय यावन्नसुषुपुस्तावदेकं क्षणमपि कालस्य व्यर्थं न नयेयुः, एवं जानन्तो जनाः सर्वकालं सुखं भोक्तुं शक्नुवन्ति नेतरेऽलसाः॥२०॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात काक्वर्थ आहे. कोण माणूस आहे जो काळाच्या सूक्ष्म गतीला व्यर्थ न जाऊ देता हे जाणतो की पुरुषार्थाचा आरंभ करण्याची सुरुवात प्रातःकाळ आहे. या निश्चयाने प्रातःकाळी उठून झोपण्याच्या वेळेपर्यंत एक क्षणही व्यर्थ घालवता कामा नये. त्यासाठी वेळेचे सार्थक जाणून माणसे सर्व काळी सुख भोगू शकतात; परंतु आळशी सुख भोगू शकत नाहीत. ॥ २० ॥

• देवता - उषाः
• ऋषिः - शुनःशेप आजीगर्तिः
• छन्दः - गायत्री

वयं᳓ हि᳓ ते अ᳓मन्महि
आ᳓ अ᳓न्ताद् आ᳓ पराका᳐᳓त्
अ᳓श्वे न᳓ चित्रे अरुषि

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
ámanmahi ← √man- 1 (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

hí ← hí (invariable)

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

vayám ← ahám (pronoun)
{case:NOM, number:PL}

ā́ ← ā́ (invariable)

ā́ ← ā́ (invariable)

ántāt ← ánta- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

parākā́t ← parāká- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

aruṣi ← áruṣī- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:SG}

áśve ← áśvā- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:SG}

citre ← citrá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:SG}

ná ← ná (invariable)

व॒यम् । हि । ते॒ । अम॑न्महि । आ । अन्ता॑त् । आ । प॒रा॒कात् ।
अश्वे॑ । न । चि॒त्रे॒ । अ॒रु॒षि॒ ॥

• vayaṃ ← vayam ← mad
• [noun], nominative, plural
• “I; mine.”

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• amanmahy ← amanmahi ← man
• [verb], plural, Root aorist (Ind.)
• “think of; name; believe; teach; honor; deem; recommend; approve; think; define; call; respect; believe; enumerate; understand; see; describe.”

• āntād ← ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• āntād ← antāt ← anta
• [noun], ablative, singular, masculine
• “end; last syllable; end; end; boundary; inside; border; death; anta [word]; edge; end; shore; limit; region; outskirt; destruction; boundary; limit; anta; termination; corner; conclusion; hem; end; ant; edge.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• parākāt ← parāka
• [noun], ablative, singular, masculine
• “parāka.”

• aśve ← aśvā
• [noun], vocative, singular, feminine
• “mare.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• citre ← citra
• [noun], vocative, singular, feminine
• “manifold; extraordinary; beautiful; divers(a); varicolored; bright; bright; bright; outstanding; agitated; aglitter(p); brilliant; painted; obvious; patched; bizarre.”

• aruṣi ← aruṣī
• [noun], vocative, singular, feminine
• “dawn.”

अश्वे व्यापनशीले चित्रे चायनीये अरुषि आरोचमाने उषःकालाभिमानिनि देवते तव स्वरूपम् आन्तात् समीपपर्यन्तम् आ पराकात् दूरपर्यन्तं वयं मनुष्याः न अमन्महि न बोद्धुं समर्थाः । हिशब्दः प्रसिद्धौ । देवतामहिम्नः पारावारयोरज्ञानमस्मासु प्रसिद्धमित्यर्थः ॥ अमन्महि। ‘मन ज्ञाने’। ‘बहुलं छन्दसि ’ इति बहुलवचनात् श्यनो लुक् । ‘लुङ्लङ्लृङ्क्ष्वडुदात्तः । ‘हि च ’ इति निघातप्रतिषेधः । अश्वे। ‘ अशू व्याप्तौ । ‘अशिप्रुषि’ इत्यादिना क्वन्प्रत्ययः । आमन्त्रिताद्युदात्तत्वम्॥

English translation:

“Diffusive, many-tinted, brilliant (Uṣas), we know not (your limits), whether they be nigh or remote.”

For we have brought you to mind from both near and far,
o you, dappled bright and ruddy like a mare.

All of pāda c is a vocative, though it is syntactically peculiar for the noun in the simile to be in the vocative: áśve ná, literally “like o mare.” It must have been attracted into the voc. by the voc. adjectives that are the points of comparison: citre aruṣi “bright and ruddy.” See also I.57.3 below.

For we have had thee in our thoughts whether anear or far away,
Red-hued and like a dappled mare.

Denn wir haben nah und fern deiner gedacht, wie du eine Stute Prangende, Rötliche.

Denn in der Ferne, in der Näh gedenken dein wir, Morgenroth, Die du wie eine Stute strahlst.

Ведь мы подумали о тебе
Изблизи (и) издалека,
О яркая, как пламенная кобылица!

• उषाः
• शुनःशेप आजीगर्तिः
• पादनिचृद्गायत्री
• षड्जः

फिर उस वेला को कैसी जाननी चाहिये, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे कालविद्यावित् जन ! जैसे (वयम्) समय के प्रभाव को जाननेवाले हम लोग जो (चित्रे) आश्चर्यरूप (अरुषि) कुछ एक लाल गुणयुक्त उषा है, उस को (आ अन्तात्) प्रत्यक्ष समीप वा (आपराकात्) एक नियम किये हुए दूर देश से (अश्वे) नित्य शिक्षा के योग्य घोड़े पर बैठ के जाने आनेवाले के (न) समान (अमन्महि) जानें, वैसे इस को तू भी जान॥२१॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। जो मनुष्य भूत, भविष्यत् और वर्त्तमान काल का यथायोग्य उपयोग लेने को जानते हैं, उनके पुरुषार्थ से समीप वा दूर के सब कार्य सिद्ध होते हैं। इससे किसी मनुष्य को कभी क्षण भर भी व्यर्थ काल खोना न चाहिये॥२१॥

अन्वय: हे विद्वन् ! यथा वयं या चित्रेऽरुष्यद्भुतता रक्तगुणाढ्यास्ति तामन्तादाभिमुख्यात् समीपस्थाद् देशादापराकाद् दूरदेशाच्चाश्वेनामन्महि तथा त्वमपि विजानीहि॥२१॥

पुनः सा कीदृशी ज्ञातव्येत्युपदिश्यते॥

पदार्थान्वयभाषाः - (वयम्) कालमहिम्नो वेदितारः (हि) निश्चये (ते) तव (अमन्महि) विजानीयाम। अत्र बहुलं छन्दसि इति श्यनोर्लुक्। (आ) मर्यादायाम् (पराकात्) दूरदेशात् (अश्वे) प्रतिक्षणं शिक्षिते तुरङ्गे (न) इव (चित्रे) आश्चर्य्यव्यवहारे (अरुषि) रक्तगुणप्रकाशयुक्ता॥२१॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। ये मनुष्या भूतभविष्यद्वर्त्तमानकालान् यथावदुपयोजितुं जानन्ति, तेषां पुरुषार्थेन दूरस्थसमीपस्थानि सर्वाणि कार्याणि सिध्यन्ति। अतो नैव केनापि मनुष्येण क्षणमात्रोऽपि व्यर्थः कालः कदाचिन्नेय इति॥२१॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जी माणसे भूत, भविष्य, वर्तमानकाळाचा योग्य उपयोग करून घेतात. ती पुरुषार्थ करून जवळचे व दूरचे कार्य सिद्ध करतात. त्यासाठी कोणत्याही माणसाने कधी क्षणभरही वेळ व्यर्थ घालवू नये. ॥ २१ ॥

• देवता - उषाः
• ऋषिः - शुनःशेप आजीगर्तिः
• छन्दः - गायत्री

तुवं᳓ तिये᳓भिर् आ᳓ गहि
वा᳓जेभिर् दुहितर् दिवः
अस्मे᳓ रयिं᳓ नि᳓ धारय

Strata
Strophic, Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

gahi ← √gam- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

tyébhiḥ ← syá- ~ tyá- (pronoun)
{case:INS, gender:M, number:PL}

divaḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

duhitar ← duhitár- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:SG}

vā́jebhiḥ ← vā́ja- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

asmé ← ahám (pronoun)
{case:LOC, number:PL}

dhāraya ← √dhr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

ní ← ní (invariable)

rayím ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

त्वम् । त्येभिः॑ । आ । ग॒हि॒ । वाजे॑भिः । दु॒हि॒तः॒ । दि॒वः॒ ।
अ॒स्मे इति॑ । र॒यिम् । नि । धा॒र॒य॒ ॥

• tvaṃ ← tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• tyebhir ← tyebhiḥ ← tya
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “that.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• gahi ← gam
• [verb], singular, Aorist imperative
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

• vājebhir ← vājebhiḥ ← vāja
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

• duhitar ← duhitṛ
• [noun], vocative, singular, feminine
• “daughter; duhitṛ [word].”

• divaḥ ← div
• [noun], genitive, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• asme ← mad
• [noun], locative, plural
• “I; mine.”

• rayiṃ ← rayim ← rayi
• [noun], accusative, singular, masculine
• “wealth; property.”

• ni
• [adverb]
• “back; down.”

• dhāraya ← dhāray ← √dhṛ
• [verb], singular, Present imperative
• “keep; sustain; put; hold; wear; hold; carry; keep alive; suppress; preserve; remember; stow; stop; have; fill into; endure; support; understand; fixate; govern; restrain.”

हे दिवः दुहितः द्युदेवतायाः पुत्रि उषो देवि त्येभिः वाजेभिः तैरन्नैः सह त्वम् आ गहि अत्रागच्छ । अस्मे अस्मासु रयिं धनं नि धारय नितरां स्थापय ॥ त्येभिः । ‘बहुलं छन्दसि’ इति त्यशब्दात् भिस ऐसादेशाभावः । गहि । असकृदुक्तम् । दुहितर्दिवः । परस्यापि दिव इत्यस्य दिवः दुहितः इत्यन्वये सति पूर्वत्वात् ‘सुबामन्त्रिते’ इति पराङ्गवद्भावेन षष्ठ्यामन्त्रितसमुदायस्य सर्वानुदात्तत्वम् । यद्वा । ‘कार्यकालं हि संज्ञापरिभाषम् ’ ( परिभा. ३ ) इति न्यायेन ‘सुबामन्त्रिते॰ ’ इत्यस्य ‘आमन्त्रिस्य च ’ इति आष्टमिकेन योगेनैकवाक्यत्वे सति परत्वात् पराङ्गवद्भावे सति सर्वानुदात्तत्वम्। कृतस्वरयोः षष्ठ्यामन्त्रितयोः पश्चात् ‘व्यत्ययो बहुलम्’ इति व्यत्यस्तप्रयोगः । अस्मे । “ सुपां सुलुक् ’ इति सप्तम्याः शेआदेशः ॥ ३१ ॥ ॥ ६ ॥

English translation:

“Daughter of heaven, approach with these viands, and perpetuate our wealth.”

Come here with these prizes, o daughter of heaven.
Lay wealth as a foundation for us.
The next five hymns (31–35) are attributed to Hiraṇyastūpa Āṅgirasa, and include one of the most famous hymns in the R̥gveda, I.32, the great Indra-Vr̥tra hymn, and several that deserve more fame than they have, especially I.33, a mirror-image companion piece to I.32.

Hither, O Daughter of the Sky, come thou with these thy strengthenings,
And send thou riches down to us.

Komm du mit jenen Belohnungen her, Tochter des Himmels; hinterlaß bei uns den Reichtum!

O komm mit diesen Labungen, du Himmelstochter, zu uns her Und schenk uns Güter zum Besitz.

Приди ты с этими
Наградами, о дочь неба!
Оставь у нас богатство!

• उषाः
• शुनःशेप आजीगर्तिः
• विराड्गायत्री
• षड्जः

फिर वह कैसी है, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे काल के माहात्म्य को जाननेवाले विद्वान् (त्वम्) तू जो (दिवः) सूर्य किरणों से उत्पन्न हुई उनकी (दुहितः) लड़की के समान प्रातःकाल की वेला (त्येभिः) उसके उत्तम अवयव अर्थात् दिन महीना आदि विभागों से वह हम लोगों को (वाजेभिः) अन्न आदि पदार्थों के साथ प्राप्त होती और धनादि पदार्थों की प्राप्ति का निमित्त होती है, उससे (अस्मे) हम लोगों के लिये (रयिम्) विद्या, सुवर्णादि धनों को (निधारय) निरन्तर ग्रहण कराओ और (आगहि) इस प्रकार इस विद्या की प्राप्ति कराने के लिये प्राप्त हुआ कीजिये कि जिससे हम लोग भी समय को निरर्थक न खोवें॥२२॥

भावार्थभाषाः - जो मनुष्य कुछ भी व्यर्थ काल नहीं खोते, उन का सब काल सब कामों की सिद्धि का करनेवाला होता है॥२२॥इस मन्त्र में पिछले सूक्त के अनुषङ्गी (इन्द्र) (अश्वि) और (उषा) समय के वर्णन से पिछले सूक्त के अनुषङ्गी अर्थों के साथ इस सूक्त के अर्थ की संगति जाननी चाहिये।

अन्वय: हे कालमाहात्म्यवित् विद्वंस्त्वं या दिवो दुहितर्दुहितोषाः संसाधिता सती त्येभिः कालावयवैरस्मे अस्मान् वाजेभिरन्नादिभिश्च सहानन्दाय समन्तात् प्राप्नोति तथाऽस्मभ्यं रयिर्निधारय धारय नित्यं सम्पादयैवमागहि सर्वथा तद्विद्यां ज्ञापय यतो वयमपि कालं व्यर्थं न नयेम॥२२॥

पुनः सः कीदृशीत्युपदिश्यते॥

पदार्थान्वयभाषाः - (त्वम्) कालकृत्यवित् (त्येभिः) शोभनैः कालावयवैः सह। अत्र बहुलं छन्दसि इति भिस ऐस् न। (आ) समन्तात् (गहि) प्राप्नुहि। अत्र बहुलं छन्दसि इति शपो लुक्। (वाजेभिः) अन्नादिभिः पदार्थैः। अत्रापि पूर्ववद् भिस ऐस् न। (दुहितः) दुहिता पुत्रीव। दुहिता दुर्हिता दूरे हिता दोग्धेर्वा। (निरु०३.४) (दिवः) दिवो द्योतनकर्मणामादित्यरश्मीनाम्। (निरु०१३.२५) अनेन सूर्यप्रकाशस्य दिव इति नामास्ति। (अस्मे) अस्मभ्यम् (रयिम्) विद्यासुवर्णादिधनम् (नि) नितरां क्रियायोगे (धारय) सम्पादय॥२२॥

भावार्थभाषाः - ये मनुष्याः कालं व्यर्थं न नयन्ति तेषां सर्वः कालः सर्वकार्यसिद्धिप्रदो भवति नेतरेषामिति॥२२॥अत्र पूर्वसूक्तोक्तविद्यानुषङ्गिणामिन्द्राश्व्युषसामर्थानां प्रतिपादनात् पूर्वसूक्तार्थेनैतत् सूक्तार्थस्य सङ्गतिरस्तीति बोध्यम्॥

भावार्थभाषाः - जी माणसे थोडाही वेळ व्यर्थ घालवीत नाहीत त्यांचा संपूर्ण काळ कामाची सिद्धी करण्यात जातो. ॥ २२ ॥

टिप्पणी: या मंत्राच्याच मागच्या सूक्ताच्या अनुषंगी (इन्द्र) (अश्वि) व (उषा) या वेळेच्या वर्णनाने मागच्या सूक्ताच्या अनुषंगी अर्थाबरोबर या सूक्ताच्या अर्थाची संगती जाणली पाहिजे. ॥