०२६

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - शुनःशेप आजीगर्तिः
• छन्दः - गायत्री

व᳓सिष्वा हि᳓ मियेधिय
व᳓स्त्राणि ऊर्जा᳐म् पते
से᳓मं᳓ नो अध्वरं᳓ यज

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M;; repeated line

Morph
hí ← hí (invariable)

miyedhya ← miyedhya- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

vásiṣva ← √vas- 2 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:MED}

pate ← páti- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ūrjām ← ū́rj- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

vástrāṇi ← vástra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

adhvarám ← adhvará- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

imám ← ayám (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yaja ← √yaj- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

वसि॑ष्व । हि । मि॒ये॒ध्य॒ । वस्त्रा॑णि । ऊ॒र्जा॒म् । प॒ते॒ ।
सः । इ॒मम् । नः॒ । अ॒ध्व॒रम् । य॒ज॒ ॥

• vasiṣvā ← vas
• [verb], singular, Present imperative
• “wear.”

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• miyedhya
• [noun], vocative, singular, masculine

• vastrāṇy ← vastrāṇi ← vastra
• [noun], accusative, plural, neuter
• “fabric; clothing; dress; vastra [word].”

• ūrjām ← ūrj
• [noun], genitive, plural, feminine
• “strength; refreshment; vigor; food; strengthening.”

• pate ← pati
• [noun], vocative, singular, masculine
• “husband; overlord; king; deity; īśvara; ruler; pati [word]; commanding officer; leader; owner; mayor; lord.”

• semaṃ ← sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• semaṃ ← imam ← idam
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• adhvaraṃ ← adhvaram ← adhvara
• [noun], accusative, singular, masculine
• “yajña; ceremony; adhvara [word].”

• yaja ← yaj
• [verb], singular, Present imperative
• “sacrifice; worship; worship.”

वरुणेन अग्निस्तुतौ प्रेरितः शुनःशेपः एतदादिसूक्तद्वयेन अग्निमस्तौत् । तया च आम्नायते-’तं वरुण उवाचाग्निर्वै देवानां मुखं सुहृदयतमस्तं नु स्तुह्यथ त्वोत्स्रक्ष्याम इति सोऽग्निं तुष्टावात उत्तराभिर्द्वाविंशत्या’ (ऐ. ब्रा. ७.१६ ) इति । हे मियेध्य मेधस्य यज्ञस्य योग्य ऊर्जां पते अन्नानां पालकाग्ने वस्त्राणि आच्छादकानि तेजांसि वसिष्व आच्छादय । प्रज्वलितस्तेजसा भवेत्यर्थः । हि यस्मात् प्रज्वलितः तस्मात् सः तादृशस्त्वं नः अस्मदीयम् इमम् अध्वरं यज निष्पादय ॥ वसिष्व। ‘वस आच्छादने’। लोटि ‘थासः से’।“ सवाभ्यां वामौ’। ‘छन्दस्युभयथा’ इति आर्धधातुकत्वात् ‘आर्धधातुकस्येड्वलादेः’ ( पा. सू. ७. २. ३५) इति इडागमः । लसार्वधातुकानुदात्तत्वे धातुस्वरः । ‘अन्येषामपि दृश्यते’ इति संहितायां दीर्घः । मियेध्य । मकारैकारयोर्मध्ये इयागमश्छान्दसः । ऊर्जां पते । ‘सुबामन्त्रिते’ इति पराङ्गवद्भावात् षष्ठ्यामन्त्रितस्य समुदायस्य आष्टमिको निघातः । सेमम् । ‘सोऽचि लोपे चेत्पादपूरणम्’ इति सोर्लोपः ॥

English translation:

“Lord of sustenance, assume your vestments (of light) and offer this our sacrifice.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Vastrāṇī = āchhādakāni tejāṃsi, i.e. investing radiance

Put on your garments, you partaker of the sacrificial meal and lord of nourishments,
and so perform this rite for us.

As often, the hí in the first of two imperative clauses marks the action urged in ab as subordinate to and the basis for the consequence expressed in c. See Brereton 2012.

O WORTHY of oblation, Lord of prospering powers, assume thy robes,
And offer this our sacrifice.

Clothe thyself with thy clothing (of light), o sacrificial (god), lord of all vigour; and then perform this worship for us.

So zieh denn deine Opfergewänder an, du festlicher Herr der Kräfte, bringe du dieses Opfer für uns dar!

In deine Kleider hülle dich, die Opfer nehmend, Herr der Kraft, Vollziehe unser Opfer hier.

Облекись же, о достойный жертвенной пищи,
В (свои) одеяния, о господин подкреплений!
Отпразднуй этот наш обряд!

• अग्निः
• शुनःशेप आजीगर्तिः
• आर्च्युष्णिक्
• ऋषभः

अब छब्बीसवें सूक्त का प्रारम्भ है। उसके पहिले मन्त्र में यज्ञ कराने और करनेवालों के गुण प्रकाशित किये हैं॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (ऊर्जाम्) बल पराक्रम और अन्न आदि पदार्थों का (पते) पालन करने और करानेवाले तथा (मियेध्य) अग्नि द्वारा पदार्थों को फैलानेवाले विद्वन् ! तू (वस्त्राणि) वस्त्रों को (वसिष्व) धारण कर (सः) (हि) ही (नः) हम लोगों के (इमम्) इस प्रत्यक्ष (अध्वरम्) तीन प्रकार के यज्ञ को (यज) सिद्ध कर॥१॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में श्लेषालङ्कार है। यज्ञ करनेवाला विद्वान् हस्तक्रियाओं से बहुत पदार्थों को सिद्ध करनेवाले विद्वानों को स्वीकार और उनका सत्कार कर अनेक कार्य्यों को सिद्ध कर सुख को प्राप्त करे वा करावे। कोई भी मनुष्य उत्तम विद्वान् पुरुषों के प्रसङ्ग किये विना कुछ भी व्यवहार वा परमार्थरूपी कार्य्य को सिद्ध करने को समर्थ नहीं हो सकता है॥१॥

अन्वय: हे ऊर्जां पते ! मियेध्य होतर्यजमान वा त्वमेतानि वस्त्राणि वसिष्व हि नोऽस्माकमध्वरं यज सङ्गमय॥१॥

तत्रादिमे मन्त्रे होतृयजमानगुणा उपदिश्यन्ते॥

पदार्थान्वयभाषाः - (वसिष्व) धर। अत्र छन्दस्युभयथा (अष्टा०३.४.११७) इत्यार्द्धधातुकत्वमाश्रित्य लोट्यपि वलादिलक्षण इट्। (हि) खलु (मियेध्य) मिनोति प्रक्षिपत्यन्तरिक्षं प्रत्यग्निद्वारा पदार्थांस्तत्सम्बुद्धौ। अत्र ‘डुमिञ्’ धातोरौणादिको बाहुलकात् केध्यच् प्रत्ययः। (वस्त्राणि) कार्पासौर्णकौशेयकादीनि (ऊर्जाम्) बलपराक्रमान्नानाम् (पते) पालयितः (सः) होता यजमानो वा (इमम्) प्रत्यक्षमनुष्ठीयमानम् (नः) अस्माकम् (अध्वरम्) त्रिविधं यज्ञम् (यज) सङ्गच्छस्व॥१॥

भावार्थभाषाः - अत्र श्लेषालङ्कारः। यजमानो बहून् हस्तक्रियाप्रत्यक्षान् विदुषो वरित्वैतान् सत्कृत्यानेकानि कार्य्याणि संसेध्य सुखं प्राप्नुयात् प्रापयेच्च। नहि कश्चित् खलूत्तमपुरुषसंप्रयोगेण विना किञ्चिदपि व्यवहारपरमार्थकृत्यं साद्धुं शक्नोति॥१॥

पहिल्या सूक्तात वरुणच्या अर्थाचा अनुषङ्गी अर्थात सहायक अग्नी शब्दाचे या सूक्तात प्रतिपादन केल्यामुळे मागच्या सूक्ताच्या अर्थाबरोबर या सव्विसाव्या सूक्ताच्या अर्थाची संगती जाणली पाहिजे.

भावार्थभाषाः - या मंत्रात श्लेषालंकार आहे. यजमानाने हस्तक्रियांनी पुष्कळ पदार्थ सिद्ध करणाऱ्या विद्वानांचा स्वीकार व त्यांचा सत्कार करून अनेक प्रकारचे कार्य सिद्ध करावे व सुख प्राप्त करावे, करवावे. कोणताही माणूस उत्तम विद्वान पुरुषांच्या संगतीशिवाय कोणताही व्यवहार व परमार्थरूपी कार्य सिद्ध करण्यास समर्थ होऊ शकत नाही. ॥ १ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - शुनःशेप आजीगर्तिः
• छन्दः - गायत्री

नि᳓ नो हो᳓ता व᳓रेणियः
स᳓दा यविष्ठ म᳓न्मभिः
अ᳓ग्ने दिवि᳓त्मता व᳓चः

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
hótā ← hótar- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

ní ← ní (invariable)

váreṇyaḥ ← váreṇya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mánmabhiḥ ← mánman- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

sáda ← √sad- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

yaviṣṭha ← yáviṣṭha- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ágne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

divítmatā ← divítmant- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

vácaḥ ← vácas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

नि । नः॒ । होता॑ । वरे॑ण्यः । सदा॑ । य॒वि॒ष्ठ॒ । मन्म॑ऽभिः ।
अग्ने॑ । दि॒वित्म॑ता । वचः॑ ॥

• ni
• [adverb]
• “back; down.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• hotā ← hotṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Hotṛ.”

• vareṇyaḥ ← vareṇya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “excellent; desirable.”

• sadā
• [adverb]
• “always; continually; always; perpetually.”

• yaviṣṭha
• [noun], vocative, singular, masculine
• “youngest.”

• manmabhiḥ ← manman
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “hymn; idea; purpose.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• divitmatā ← divitmat
• [noun], instrumental, singular, masculine

• vacaḥ ← vacas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “statement; command; speech; words; advice; word; voice.”

सदा यविष्ठ सर्वदा युवतम हे अग्ने वरेण्यः वरणीयस्त्वं नः अस्माकं होता होमनिष्पादको भूत्वा दिवित्मता दीप्तिमता वचः वचसा स्तूयमानः सन् नि षीद इति शेषः । कीदृशस्त्वम् । मन्मभिः ज्ञापकैः तेजोभिर्युक्त इति शेषः ॥ यविष्ठ । युवशब्दात् इष्ठनि “ स्थूलदूर’ ’ (पा. सू. ६. ४. १५६ ) इत्यादिना यणादिपरस्य लोपः; पूर्वस्य उकारस्य गुणश्च । अवादेशः । आमन्त्रितनिघातः । मन्मभिः । ‘मन ज्ञाने’। अन्येभ्योऽपि दृश्यन्ते’ इति मनिन्प्रत्ययः । नित्त्वादाद्युदात्तत्वम्। दिवित्मता ।’ दिवु क्रीडादौ । ‘इक्श्तिपौ धातुनिर्देशे’ (पा. सू. ३. ३. १०८. २) इति इक्प्रययः। तेन च धातुवाचिना दिविशब्देन धात्वर्थो दीप्तिर्लक्ष्यते । यद्वा । औणादिको भावे किप्रत्ययः। दिविशब्दात् मतुपि तकारोपजनश्छन्दसः। यद्वा । बाहुलकात् दिवेर्भावे इतक् । मतुपि ‘तसौ मत्वर्थे ’ इति भत्वात् जश्त्वाभावः । वचः। ‘सुपां सुलुक्’ इति तृतीयैकवचनस्य लुक् ॥

English translation:

“(Propitiated) by brilliant strains, do your, ever-youthful Agni, selected by us, become our ministrant priest, (invested) with radiance.”

Take your seat as our Hotar, worthy to be chosen by our thoughts and heaven-bound speech, o youngest Agni.

As on some other occasions the pāda-final vácaḥ, superficially a nom.-acc. (or a stem form), is to be construed as an instr. with the instr. adj. (divítmatā in this case), whatever the source of this truncated form. (See M. Hale [Fs. Melchert] for an attempt, unsuccessful in my view, to see it as an archaic zero-grade s-stem instr. [*- es-H, not the renewed and standard *-es-eH]. For further disc. see comm. ad VIII.39.2.) In this particular phrase, the existence of a fully instr. parallel in X.76.6 vā́cā divítā divítmatā strongly suggests that vácaḥ should indeed be construed with divítmatā here. On divítmant- itself, see comm. ad IV.31.11.

Sit ever to be chosen, as our Priest, most youthful, through our hymns,
O Agni, through our heavenly word.

Sit down, most youthful god, as our desirable Hotri, through (our prayerful) thoughts 1, O Agni, with thy word 2 that goes to heaven.

Nimm als unser auserwählter Hotri Platz, mit Dichtungen, mit glanzvoller Rede geladen, du jüngster Agni!

Du lieber Priester setze dich, o jüngster, durch Gebet gelockt, Agni, durch unser glänzend Lied.

Сядь как наш избранный хотар,
О самый юный, (привлеченный) поэтическими мыслями
О Агни, (и) блеском речи.

• अग्निः
• शुनःशेप आजीगर्तिः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

फिर वह किस प्रकार का है, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (यविष्ठ) अत्यन्त बलवाले (अग्ने) यजमान ! जो (मन्मभिः) जिनसे पदार्थ जाने जाते हैं, उन पुरुषार्थों के साथ वर्त्तमान (वरेण्यः) स्वीकार करने योग्य (होता) सुख देनेवाला (नः) हम लोगों के (दिवित्मता) जिनसे अत्यन्त प्रकाश होता है, उससे प्रसिद्ध (वचः) वाणी को (यज) सिद्ध करता है, उसी का (सदा) सब काल में संग करना चाहिये॥२॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में पूर्व मन्त्र से (यज) इस पद की अनुवृत्ति आती है। मनुष्यों को योग्य है कि सज्जन मनुष्यों के सङ्ग से सकल कामनाओं की सिद्धि करें। इसके विना कोई भी मनुष्य सुखी रहने को समर्थ नहीं हो सकता॥२॥

अन्वय: हे यविष्ठाग्ने यजमान ! यो मन्मभिः सह वर्त्तमानो वरेण्यो होता नोऽस्माकं दिवित्मता वचः सङ्गमयति स त्वया सदा सङ्गन्तव्यः॥२॥

पुनः स कीदृश इत्युपदिश्यते।

पदार्थान्वयभाषाः - (नि) नितराम् (नः) अस्माकम् (होता) सुखदाता (वरेण्यः) वरितुमर्हः। वृञ एण्यः। (उणा०३.२६) अनेनैण्यप्रत्ययः। (सदा) सर्वस्मिन् काले (यविष्ठ) अतिशयेन बलवान् यजमान (मन्मभिः) मन्यन्ते जानन्ति जना यैः पुरुषार्थैस्तैः। अत्र कृतो बहुलम् इति वार्त्तिकेन। अन्यभ्योऽपि दृश्यन्ते। (अष्टा०३.२.७५) अनेन करणे मनिन् प्रत्ययः। (अग्ने) विज्ञानादिप्रसिद्धस्वरूप ! (दिवित्मता) दिवं प्रकाशमिन्धते यैः प्रशस्तैः स्वगुणैस्तद्वता। अत्र दिव्शब्दोपपदादिन्धधातोः कृतो बहुलम् इति करणकारके (अन्यभ्योऽपि दृश्यन्ते) अनेन सूत्रेण क्विप्। ततः प्रशंसायां मतुप्। (वचः) उच्यते यत् तत्॥२॥

भावार्थभाषाः - अत्र पूर्वस्मान्मन्त्रात् (यज) इत्यस्याऽनुवृत्तिः। मनुष्यैः सज्जनजनसाहित्येन सकलकामनासिद्धिः कार्य्या। नैतेन विना कश्चित्सुखी भवितुमर्हतीति॥२॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात पूर्व मंत्राच्या (यज) या पदाची अनुवृत्ती झालेली आहे. माणसांनी सज्जन माणसांच्या संगतीने संपूर्ण कामनांना सिद्ध करावे. त्याशिवाय कोणीही माणूस सुख संपादन करण्यास समर्थ बनू शकत नाही. ॥ २ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - शुनःशेप आजीगर्तिः
• छन्दः - गायत्री

आ᳓ हि᳓ ष्मा सून᳓वे पिता᳓
आपि᳓र् य᳓जति आप᳓ये
स᳓खा स᳓ख्ये व᳓रेणियः

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

hí ← hí (invariable)

pitā́ ← pitár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sma ← sma (invariable)

sūnáve ← sūnú- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

āpáye ← āpí- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

āpíḥ ← āpí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yájati ← √yaj- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

sákhā ← sákhi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sákhye ← sákhi- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

váreṇyaḥ ← váreṇya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

आ । हि । स्म॒ । सू॒नवे॑ । पि॒ता । आ॒पिः । यज॑ति । आ॒पये॑ ।
सखा॑ । सख्ये॑ । वरे॑ण्यः ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• ṣmā ← sma
• [adverb]

• sūnave ← sūnu
• [noun], dative, singular, masculine
• “son; offspring.”

• pitāpir ← pitā ← pitṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “father; Pitṛ; ancestor; parent; paternal ancestor; pitṛ [word]; forefather.”

• pitāpir ← āpiḥ ← āpi
• [noun], nominative, singular, masculine
• “friend.”

• yajaty ← yajati ← yaj
• [verb], singular, Present indikative
• “sacrifice; worship; worship.”

• āpaye ← āpi
• [noun], dative, singular, masculine
• “friend.”

• sakhā ← sakhi
• [noun], nominative, singular
• “friend; companion; sakhi [word].”

• sakhye ← sakhi
• [noun], dative, singular
• “friend; companion; sakhi [word].”

• vareṇyaḥ ← vareṇya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “excellent; desirable.”

हे अग्ने वरेण्यः वरणीयः पिता पितृस्थानीयः त्वं सूनवे पुत्रस्थानीयाय मह्यम् अभीष्टं देहीति शेषः । हि ष्म इति निपातद्वयं सर्वथेत्यमुमर्थमाचष्टे । अभीष्टदाने दृष्टान्तद्वयमुच्यते । यथा आपिः बन्धुः आपये बन्धवे आ यजति हि स्म । सर्वथा ददातीति शेषः। सखा प्रियः सख्ये प्रियाय अभीष्टं सर्वथा ददाति तथा त्वमपि देहि ॥ स्मा सूनवे । ‘निपातस्य च ’ इति दीर्घः ॥ यजतीत्यस्य सखा सख्ये इत्यत्राप्यनुषङ्गात् तदपेक्षयेयं प्रथमा इति ‘चादिलोपे विभाषा’ इति न निहन्यते । यद्वा । ‘हि च ’ इति निघातप्रतिषेधः । सख्ये । समाने ख्यश्चोदात्तः’ इति सखिशब्दः इण्प्रत्ययान्त आद्युदात्तः । सुपः पित्त्वादनुदात्तत्वे स एव शिष्यते ॥

English translation:

“You, Agni, are verily as a loving father to a son, as a kinsman to a kinsman, as a friend to a friend.”

For a father always sacrifices on behalf of his son, a friend on behalf of his friend,
a comrade worth choosing on behalf of his comrade.

A paradigm ex. of the use of the act. of √yaj to express sacrificing on behalf of someone other than the grammatical subj.

For here a Father for his son, Kinsman for kinsman worshippeth,
And Friend, choice-worthy, for his friend.

The father verily by sacrificing procures (blessings) for the son 1, the companion for the companion, the elect friend for the friend.

Denn es bringt der Vater für den Sohn ein Bittopfer, der Freund für den Freund, der auserwählte Genosse für den Genossen.

Der Vater opfert für den Sohn, der Bruder für den Bruder ja, Und für den Freund der liebe Freund.

Ведь это для сына – отец,
Для близкого друга жертвует близкий друг,
Для товарища – драгоценный товарищ.

• अग्निः
• शुनःशेप आजीगर्तिः
• प्रतिष्ठागायत्री
• षड्जः

फिर वह किस प्रकार का है, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जैसे (पिता) पालन करनेवाला (सूनवे) पुत्र के (सखा) मित्र (सख्ये) मित्र के और (आपिः) सुख देनेवाला विद्वान् (आपये) उत्तम गुण व्याप्त होने विद्यार्थी के लिये (आयजति) अच्छे प्रकार यत्न करता है, वैसे परस्पर प्रीति के साथ कार्यों को सिद्धकर (हि) निश्चय करके (स्म) वर्त्तमान में उपकार के लिये तुम सङ्गत हो॥३॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे अपने लड़कों को सुख सम्पादक उन पर कृपा करनेवाला पिता, स्वमित्रों को सुख देनेवाला मित्र और विद्यार्थियों को विद्या देनेवाला विद्वान् अनुकूल वर्त्तता है, वैसे ही सब मनुष्य सबके उपकार के लिये अच्छे प्रकार निरन्तर यत्न करें, ऐसा ईश्वर का उपदेश है॥३॥

अन्वय: हे मनुष्या ! यथा पिता सूनवे सखा सख्य आपिरापय आयजति, तथैवान्योऽयं सम्प्रीत्या कार्याणि संसाध्य हि ष्म सर्वोपकाराय यूयं सङ्गच्छध्वम्॥३॥

पुनः स कीदृश इत्युपदिश्यते।

पदार्थान्वयभाषाः - (आ) अभितः (हि) निश्चये (स्म) स्पष्टार्थे। अत्र निपातस्य च इति दीर्घः। (सूनवे) अपत्याय (पिता) पालकः (आपिः) सुखप्रापकः। अत्र ‘आप्लृ व्याप्तौ’ अस्मात्। इञजादिभ्यः। (अष्टा०वा०३.३.१०८) इति वार्त्तिकेन ‘इञ्’ प्रत्ययः। (यजति) सङ्गच्छते (आपये) सद्गुणव्यापिने (सखा) सुहृत् (सख्ये) सुहृदे (वरेण्यः) सर्वत उत्कृष्टतमः॥३॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथा सन्तानसुखसम्पादकः कृपायमाणः पिता मित्राणां सुखप्रदः सखा विद्यार्थिने विद्याप्रदो विद्वाननुकूलो वर्त्तते, तथैव सर्वे मनुष्याः सर्वोपकाराय सततं प्रयतेरन्नितीश्वरोपदेशः॥३॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जसा आपल्या मुलांना सुख देणारा व त्यांच्यावर कृपा करणारा पिता, स्वमित्रांना सुख देणारा मित्र व विद्यार्थ्यांना विद्या देणारा विद्वान त्यांच्या अनुकूल वागतो तसेच सर्व माणसांनी सर्वांवर उपकार करण्यासाठी सतत यत्न करावा असा ईश्वराचा उपदेश आहे. ॥ ३ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - शुनःशेप आजीगर्तिः
• छन्दः - गायत्री

आ᳓ नो बर्ही᳓ रिशा᳓दसो
व᳓रुणो मित्रो᳓ अर्यमा᳓
सी᳓दन्तु म᳓नुषो यथा

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

barhíḥ ← barhís- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

riśā́dasaḥ ← riśā́das- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

aryamā́ ← áryaman- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mitráḥ ← mitrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

váruṇaḥ ← váruṇa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mánuṣaḥ ← mánus- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

sī́dantu ← √sad- (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

yathā ← yathā (invariable)

आ । नः॒ । ब॒र्हिः । रि॒शाद॑सः । वरु॑णः । मि॒त्रः । अ॒र्य॒मा ।
सीद॑न्तु । मनु॑षः । य॒था॒ ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• barhī ← barhiḥ ← barhis
• [noun], accusative, singular, neuter
• “Barhis; barhis [word].”

• riśādaso ← riśādasaḥ ← riśādas
• [noun], nominative, plural, masculine
• “superior; superior; proud.”

• varuṇo ← varuṇaḥ ← varuṇa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Varuna; varuṇa [word]; Crataeva religiosa Forst.; Varuṇa; varuṇādi.”

• mitro ← mitraḥ ← mitra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “friend; Mitra; mitra [word]; sun; ally.”

• aryamā ← aryaman
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Aryaman; aryaman [word]; sun.”

• sīdantu ← sad
• [verb], plural, Present imperative
• “sit down; break down; slow; sink; crumble; fracture; perish; ride; stop; besiege; tire.”

• manuṣo ← manuṣaḥ ← manus
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Manu; man.”

• yathā
• [adverb]
• “equally; as; so that; like; how; yathā [word]; that; wherein.”

हे अग्ने वरुणादयो देवाः त्वद्बन्धवः त्वया प्रेरिताः रिशादसः हिंसकानदन्तः नः अस्मदीयं बर्हिः यज्ञम् आ सीदन्तु । तत्र दृष्टान्तः । यथा मनुषः प्रजापतेर्यज्ञमासीदन्ति तद्वत् ॥ बर्ही रिशादसः । विसर्जनीयस्य रुत्वे कृते ‘रो रि’ (पा. सू. ८. ३. १४ ) इति रेफलोपः। ‘ढ्रलोपे पूर्वस्य दीर्घोऽणः ’ (पा. सू. ६. ३. १११ ) इति इकारस्य दीर्घत्वम् । रिशादसः । ‘रिश हिंसायाम्’। रिशन्ति हिंसन्तीति रिशाः शत्रवः । ‘इगुपधज्ञाप्रीकिरः कः । तानदन्तीति रिशादसः । ‘सर्वधातुभ्योऽसुन् ’ कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् । सीदन्तु । ‘षद्लृ विशरणगत्यवसादनेषु । ‘पाघ्रा० ) इत्यादिना सीदादेशः । शपः पित्त्वादनुदात्तत्वम् । शतुश्च लसावधातुकस्वरेण धातुस्वरः शिष्यते । मनुषः । ‘मन ज्ञाने । मन्यते जानातीति मनुः प्रजापतिः । ‘जनेरुसिः, निच्च’ इत्यनुवृत्तौ ’ बहुलमन्यत्रापि ’ ( उ. सू. २. २७८ ) इति औणादिकः उसिप्रत्ययः । नित्त्वादाद्युदात्तत्वम् । यथा । यथेति पादान्ते’ (फि. सू. ८५) इति सर्वानुदात्तत्वम् ॥

English translation:

“Let Varuṇa, Mitra and Āryaman, sit down upon our sacred grass, as they did at the sacrifice of Manu.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Āryaman is an Āditya presiding over twilight;

Manuṣaḥ = Manu, the Prajāpati

Let Varuṇa, Mitra, and Aryaman, who care for the stranger, take their seats here on our ritual grass, as if (on that) of Manu.

Here let the foe-destroyers sit, Varuna, Mitra, Aryaman,
Like men, upon our sacred grass.

May Varuna, Mitra, Aryaman, triumphant with riches (?) 1, sit down on our sacrificial grass as they did on Manu’s.

Auf unser Barhis sollen sich Varuna, Mitra, Aryaman, die herrenstolzen, setzen wie auf das des Manu.

Die Feindverzehrer mögen sich wie Menschen setzen auf die Streu, Varuna, Mitra, Arjaman.

Да усядутся у нас на жертвенную солому
Заботящиеся о чужом (?) Варуна, Митра, Арьяман,
Как (это было у) Мануса.

• अग्निः
• शुनःशेप आजीगर्तिः
• गायत्री
• षड्जः

फिर वे कैसे वर्त्तें, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! (यथा) जैसे (रिशादसः) दुष्टों के मारनेवाले (वरुणः) सब विद्याओं में श्रेष्ठ (मित्रः) सबका सुहृद् (अर्यमा) न्यायकारी (मनुषः) सभ्य मनुष्य (नः) हम लोगों के (बर्हिः) सब सुख के देनेवाले आसन में बैठते हैं, वैसे आप भी बैठिये॥४॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। जैसे सभ्यतापूर्वक सभाचतुर मनुष्य सभा में वर्त्तें, वैसे ही सब मनुष्यों को सब दिन वर्त्तना चाहिये॥४॥

अन्वय: हे मनुष्या ! यथा रिशादसो दुष्टहिंसकाः सभ्या वरुणो मित्रोऽर्यमा मनुषो नो बर्हिः सीदन्ति तथा भवन्तोऽपि सीदन्तु॥४॥

पुनस्ते कथं वर्त्तेरन्नित्युपदिश्यते॥

पदार्थान्वयभाषाः - (आ) समन्तात् (नः) अस्माकं (बर्हिः) सर्वसुखप्रापकमासनम्। बर्हिरिति पदनामसु पठितम्। (निघं०५.२) (रिशादसः) रिशानां हिंसकानां रोगाणां वा अदस उपक्षयितारः (वरुणः) सकलविद्यासु वरः (मित्रः) सर्वसुहृत् (अर्यमा) न्यायाधीशः (सीदन्तु) समासताम् (मनुषः) जानन्ति ये सभ्या मर्त्यास्ते। अत्र मनधातार्बाहुलकादौणादिक उसिः प्रत्ययः। (यथा) येन प्रकारेण॥४॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। यथा सभ्यतया सभाचतुराः सभायां वर्त्तेरंस्तथा सर्वैर्मनुष्यैः सदा वर्त्तितव्यमिति॥४॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. सभाचतुर माणसे सभेत जशी वागतात तसेच सर्व माणसांनी सदैव वागावे. ॥ ४ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - शुनःशेप आजीगर्तिः
• छन्दः - गायत्री

पू᳓र्विय होतर् अस्य᳓ नो
म᳓न्दस्व सखिय᳓स्य च
इमा᳓ उ षु᳓ श्रुधी गि᳓रः

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
asyá ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

hotar ← hótar- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

pū́rvya ← pūrvyá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ca ← ca (invariable)

mándasva ← √mand- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}

sakhyásya ← sakhyá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

gíraḥ ← gír- ~ gīr- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

imā́ḥ ← ayám (pronoun)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

śrudhi ← √śru- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

sú ← sú (invariable)

u ← u (invariable)

पूर्व्य॑ । हो॒तः॒ । अ॒स्य । नः॒ । मन्द॑स्व । स॒ख्यस्य॑ । च॒ ।
इ॒माः । ऊं॒ इति॑ । सु । श्रु॒धि॒ । गिरः॑ ॥

• pūrvya
• [noun], vocative, singular, masculine
• “first; precedent; age-old; excellent; former(a).”

• hotar ← hotṛ
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Hotṛ.”

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• mandasva ← mand
• [verb], singular, Present imperative
• “rejoice; exhilarate.”

• sakhyasya ← sakhya
• [noun], genitive, singular, neuter
• “friendship; aid; company.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• imā ← imāḥ ← idam
• [noun], accusative, plural, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• ṣu ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• śrudhī ← śru
• [verb], singular, Aorist imperative
• “listen; come to know; hear; hear; listen; study; heed; learn.”

• giraḥ ← gir
• [noun], accusative, plural, feminine
• “hymn; praise; voice; words; invocation; command; statement; cry; language.”

हे पूर्व्य अस्मदादेः पूर्वमुत्पन्न होतः होमनिष्पादकाग्ने नः अस्मदीयस्य अस्य प्रवर्तमानस्य यज्ञस्य सख्यस्य च अस्मदनुग्रहस्य च सिद्ध्यर्थं मन्दस्व त्वं हृष्टो भव । इमाः अस्माभिः प्रयुज्यमानाः गिरः उ षु स्तुतिरूपा वाचोऽपि श्रुधि शृणु ॥ पूर्व्य । आमन्त्रिताद्युदात्तत्वम् । होतः इत्यस्य • नामन्त्रिते समानाधिकरणे’ इति पूर्वस्य विद्यमानत्वात् आष्टमिको निघातः । अस्य । ऊडिदम्’ इति षष्ठ्या उदात्तत्वम् । मन्दस्व । ‘मदि स्तुतिमोदमदस्वप्नकान्तिगतिषु ’ । शपः पित्त्वादनुदात्तत्वम् । तिङश्च लसार्वधातुकस्वरेण धातुस्वरः । ‘अपादादौ ’ इति पर्युदासात् आष्टमिकनिघाताभावः । सख्यस्य । सख्युः कर्म सख्यम् । सख्युर्यः’ (पा. सू. ५. १. १२६) इति यप्रत्ययः । ‘यस्य’ इति लोपे प्रत्ययस्वरः । उ षु । ’ सुञः ’ (पा. सू. ८. ३. १०७) इति षत्वम् । श्रुधि । ‘श्रु श्रवणे’ । ‘श्रुशृणुपॄकृवृभ्यश्छन्दसि ’ इति हेर्धिरादेशः । ‘बहुलं छन्दसि ’ इति शपो लुक् ॥ ॥ २० ॥

English translation:

“Preceding sacrificer, be plural ased with this our sacrifice and with our friendship, and listen to these your praises.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Pūrvya hotā = hotā born before us

O ancient Hotar, rejoice in this (ritual grass) and in our comradeship; listen well to these songs here.

In the phrase … asyá naḥ, mándasva sakhyásya ca most tr. render the ca as ‘also’ and construe the demonstrative with the noun (Geldner “… freue dich auch dieser Freundschaft mit uns”). However, the most natural way to take the syntax is as a conjoined NP: “of this (x) and the comradeship of ours.” The question is what asyá is modifying. Following Grassmann I supply ‘ritual grass’, because barhíḥ is the most recent ritual referent (4a). Although “rejoicing in ritual grass” may seem an odd activity, cf. VIII.13.4=VIII.15.5 mandānó asyá barhíṣo ví rājasi, with the same verb √mand ‘rejoice’ and the fuller version of the nominal phrase. (As it happens, in that passage I construe the barhis phrase with the main verb ví rājasi, but it is certainly ambiguous.)

O ancient Herald, be thou glad in this our rite and fellowship:
Hearken thou well to these our songs.

O ancient Hotri, be pleased with this our friendship also, and hear these prayers.

Du erster Hotri freue dich auch dieser Freundschaft mit uns, hör fein auf diese Lobrede!

Erfreu, du alter Priester, dich an unserm Opfer, unserm Bund, Und höre diese Lieder gern.

О древний хотар, радуйся же
Этой дружбе с нами!
Услышь и эти хвалебные песни!

• अग्निः
• शुनःशेप आजीगर्तिः
• विराड्गायत्री
• षड्जः

फिर वह कैसे वर्त्ते, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (पूर्व्य) पूर्व विद्वानों ने किये हुए मित्र (होतः) यज्ञ करने वा करानेवाले विद्वन् ! तू (नः) हमारे (अस्य) इस (सख्यस्य) मित्रकर्म की (मन्दस्व) इच्छा कर (उ) निश्चय है कि हम लोगों को (इमाः) ये जो प्रत्यक्ष (गिरः) वेदविद्या से संस्कार की हुई वाणी हैं, उनको (सुश्रुधि) अच्छे प्रकार सुन और सुनाया कर॥५॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यों को उचित है कि सब मनुष्यों में मित्रता रखकर उत्तम शिक्षा और विद्या को पढ़ सुन और विचार के विद्वान् होवें॥५॥

अन्वय: हे पूर्व्य होतर्यजमान वा त्वं नोऽस्माकमस्य सख्यस्य मन्दस्व कामयस्व, उ इति वितर्के नोऽस्माकमिमा वेदविद्यासंस्कृता गिरः सुश्रुधि सुष्ठु शृणु श्रावय वा॥५॥

पुनः स कथं वर्त्तेत इत्युपदिश्यते॥

पदार्थान्वयभाषाः - (पूर्व्य) पूर्वैर्विद्वद्भिः कृतो मित्रः। अत्र पूर्वैः कृतमिनियौ च। (अष्टा०४.४.१३३) अनेन पूर्वशब्दाद्यः प्रत्ययः (होतः) यज्ञसम्पादक (अस्य) वक्ष्यमाणस्य (नः) अस्माकम् (मन्दस्व) मोदस्व (सख्यस्य) सखीनां कर्मणः (च) पुत्रादीनां समुच्चये (इमाः) प्रत्यक्षमनुष्ठीयमानाः (उ) वितर्के (सु) शोभनार्थे (श्रुधि) शृणु श्रावय वा। अत्रैकपक्षेऽन्तर्गतो ण्यर्थो बहुलं छन्दसि इति श्नोर्लुक् श्रुशृणुपॄकृवृभ्यः इति हेर्ध्यादेशश्च। (गिरः) वेदविद्यासंस्कृता वाचः॥५॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यैः सर्वेषु मनुष्येषु मैत्रीं कृत्वा सुशिक्षाविद्ये श्रुत्वा विद्वद्भिर्भवितव्यम्॥५॥

भावार्थभाषाः - माणसांनी सर्व माणसांशी मैत्री करावी. सुशिक्षण घेऊन विद्या, वाचन व श्रवण करून संपादन करावे आणि विद्वान बनावे. ॥ ५ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - शुनःशेप आजीगर्तिः
• छन्दः - गायत्री

य᳓च् चिद् धि᳓ श᳓श्वता त᳓ना
देवं᳓-देवं य᳓जामहे
तुवे᳓ इ᳓द् धूयते हविः᳓

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
cit ← cit (invariable)

hí ← hí (invariable)

śáśvatā ← śáśvant- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

tánā ← tán- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

deváṁ-devam ← devá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

yájāmahe ← √yaj- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

havíḥ ← havís- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

hūyate ← √hu- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:PASS}

ít ← ít (invariable)

tvé ← tvám (pronoun)
{case:LOC, number:SG}

यत् । चि॒त् । हि । शश्व॑ता । तना॑ । दे॒वम्ऽदे॑वम् । यजा॑महे ।
त्वे इति॑ । इत् । हू॒य॒ते॒ । ह॒विः ॥

• yacciddhi ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• yacciddhi ← cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• yacciddhi ← hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• śaśvatā ← śaśvat
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “all(a); each(a).”

• tanā ← tan
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “continuity; sequence; longevity.”

• devaṃ ← devam ← deva
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• devaṃ ← devam ← deva
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• yajāmahe ← yaj
• [verb], plural, Present indikative
• “sacrifice; worship; worship.”

• tve ← tvad
• [noun], locative, singular
• “you.”

• iddhūyate ← id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• iddhūyate ← hūyate ← hu
• [verb], singular, Indikativ Pr￤s. Passiv
• “sacrifice; offer; pour; worship.”

• haviḥ ← havis
• [noun], nominative, singular, neuter
• “Havya; offering; ghee; havis [word].”

हे अग्ने यच्चिद्धि यद्यपि शश्वता शाश्वतेन नित्येन तना विस्तृतेन हविषा देवंदेवम् अन्यमन्यं वरुणेन्द्रादिरूपं नानाविधं देवताविशेषं यजामहे तथापि तत् हविः सर्वं त्वे इत् त्वय्येव हूयते । अतो देवतान्तरविषयो यागोऽपि त्वदीयैव सेवेत्यर्थः ॥ तना। तनु विस्तारे’। क्विप् च ’ इति क्विप् । यद्वा । पचाद्यच् ।’ सुपां सुलुक् ’ इति तृतीयाया आकारः । देवंदेवम् ।’ नित्यवीप्सयोः’ इति द्विर्भावः । तस्य परमाम्रेडितम् । इत्युत्तरस्य आम्रेडितसंज्ञायाम् ’ अनुदात्तं च’ इति सर्वानुदात्तत्वम् । यजामहे । ‘निपातैयद्यदिहन्त° ’ इति निघातप्रतिषेधः । त्वे । युष्मच्छब्दात् सप्तम्येकवचनस्य ‘सुपां सुलुक् ’ इति शेआदेशः । ‘त्वमावेकवचने’ इति मपर्यन्तस्य त्वादेशः । शेषलोपे ’ अतो गुणे ’ इति परपूर्वत्वम् । ‘शे’ (पा. सू. १. १. १३) इति प्रगृह्यसंज्ञायां ‘प्लुतप्रगृह्या अचि ’ ( पा. सू. ६. १. १२५ ) इति प्रकृतिभावः । हूयते । अकृत्सार्वधातुकयोः (पा. सू. ७. ४. २५) इति दीर्घः ॥

English translation:

“Whatever we offer in repeated and plural ntiful oblation to any other deity, is assuredly offered to you.”

For even when we sacrifice to god after god in unbroken succession, it is just in you that the oblation is poured.

Whate’er in this perpetual course we sacrifice to God and God,
That gift is offered up in thee

For whenever we sacrifice constantly 1 to this or to that god, in thee alone the sacrificial food is offered.

Wenn wir gleich in vollständiger Reihenfolge Gott um Gott verehren, so wird nur in dir die Spende geopfert.

Denn wenn im stetigen Verlauf auch Gott für Gott wir ehren hoch, In dich nur giesst man Opfertrank.

А когда мы непрерывной чередой
Приносим жертвы то одному, то другому богу,
Это в тебя вливается жертвенное возлияние.

• अग्निः
• शुनःशेप आजीगर्तिः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

फिर यज्ञ करने-करानेवाले आदि हम लोगों को क्या करना चाहिये, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्य लोगो ! जैसे हम लोग (यत्) जिससे ये (शश्वता) अनादि (तना) विस्तारयुक्त कारण से (इत्) ही उत्पन्न हैं, इससे उन (देवंदेवम्) विद्वान् विद्वान् और सब पृथिवी आदि दिव्यगुणवाले पदार्थ पदार्थ को (चित्) भी (यजामहे) सङ्गत अर्थात् सिद्ध करते हैं (त्वे) उसमें (हि) ही (हविः) हवन करने योग्य वस्तु (हूयते) छोड़ते हैं, वैसे तुम भी किया करो॥६॥

भावार्थभाषाः - यहाँ वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। इस संसार में जितने प्रत्यक्ष वा अप्रत्यक्ष पदार्थ हैं, वे सब अनादि अति विस्तारवाले कारण से उत्पन्न हैं, ऐसा जानना चाहिये॥६॥

अन्वय: हे नरो ! यथा वयं शश्वता तना कारणेनेदेव सहितमुत्पन्नं यं देवंदेवं चिदपि यजामहे सङ्गच्छामहे त्वे हि खलु हविर्हूयते तथा यूयमपि जुहोत॥६॥

पुनर्होत्रादिभिरस्माभिः किं कर्त्तव्यमित्युपदिश्यते॥

पदार्थान्वयभाषाः - (यत्) वक्ष्यमाणम् (चित्) अपि (हि) खलु (शश्वता) अनादिना कारणेन (तना) विस्तृतेन (देवंदेवम्) विद्वांसं विद्वांसं पृथिव्यादिदिव्यगुणं पदार्थं पदार्थं वा। अत्र वचनव्यत्ययो वीप्सा च। (यजामहे) सङ्गच्छामहे (त्वे) तस्मिन् (इत्) एव (हूयते) प्रक्षिप्यते (हविः) होतव्यं द्रव्यम्॥६॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। मनुष्यैर्विद्वत्सङ्गं कृत्वा अस्मिन् जगति यावन्तो दृश्यादृश्याः पदार्थाः सन्ति, ते सर्व अनादिना विस्तृतेन कारणेनोत्पद्यन्त इति बोध्यम्॥६॥

भावार्थभाषाः - येथे वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. या जगात जितके प्रत्यक्ष किंवा अप्रत्यक्ष पदार्थ आहेत, ते सर्व अनादी अतिविस्तार असणाऱ्या कारणांपासून (प्रकृती) उत्पन्न झालेले आहेत, हे जाणले पाहिजे. ॥ ६ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - शुनःशेप आजीगर्तिः
• छन्दः - गायत्री

प्रियो᳓ नो अस्तु विश्प᳓तिर्
हो᳓ता मन्द्रो᳓ व᳓रेणियः
प्रियाः᳓ सुअग्न᳓यो वय᳓म्

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
astu ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

priyáḥ ← priyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

viśpátiḥ ← viśpáti- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

hótā ← hótar- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mandráḥ ← mandrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

váreṇyaḥ ← váreṇya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

priyā́ḥ ← priyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

svagnáyaḥ ← svagní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

vayám ← ahám (pronoun)
{case:NOM, number:PL}

प्रि॒यः । नः॒ । अ॒स्तु॒ । वि॒श्पतिः॑ । होता॑म् । म॒न्द्रः । वरे॑ण्यः ।
प्रि॒याः । सु॒ऽअ॒ग्नयः॑ । व॒यम् ॥

• priyo ← priyaḥ ← priya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “beloved; pleasant; dear; fond(p); wanted; priya [word]; favorite; good; liked; suitable; proper.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• astu ← as
• [verb], singular, Present imperative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• viśpatir ← viśpatiḥ ← viśpati
• [noun], nominative, singular, masculine
• “overlord; head.”

• hotā ← hotṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Hotṛ.”

• mandro ← mandraḥ ← mandra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “pleasant; eloquent; dulcet.”

• vareṇyaḥ ← vareṇya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “excellent; desirable.”

• priyāḥ ← priya
• [noun], nominative, plural, masculine
• “beloved; pleasant; dear; fond(p); wanted; priya [word]; favorite; good; liked; suitable; proper.”

• svagnayo ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• svagnayo ← agnayaḥ ← agni
• [noun], nominative, plural, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• vayam ← mad
• [noun], nominative, plural
• “I; mine.”

विश्पतिः विशां प्रजानां पालकः होता होमनिष्पादकः मन्द्रः हृष्टः वरेण्यः वरणीयोऽग्निः नः अस्माकं प्रियः अस्तु । वयम् अपि स्वग्नयः शोभनाग्नियुक्ताः सन्तः तव प्रियाः भूयास्मेति शेषः ॥ विश्पतिः ।’ पत्यावैश्वर्ये’ इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरे प्राप्ते ‘परादिश्छन्दसि बहुलम्’ इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम् । वरेण्यः । ‘वृञ एण्यः’ ( उ. सू. ३. ३७८ )। वृषादित्वादाद्युदात्तत्वम् । स्वग्नयः । बहुव्रीहौ ‘नञ्सुभ्याम्’ इत्युत्तरपदान्तोदात्तत्वम् ॥

English translation:

“May the lord of men, the sacrificing priest, the gracious, the chosen, be kind to us; may we, possessed of holy fires, be loved of you.”

Let him be our dear clanlord—the delighting Hotar worthy to be chosen;
let us be dear (to him) and (so) possess good fires.

May he be our dear household Lord, Priest, pleasant and, choice-worthy may
We, with bright fires, be dear to him.

May he be dear to us, the lord of the clan, the joy-giving, elect Hotri; may we be clear (to him), possessed of a good Agni (i. e. of good fire).

Er soll uns ein lieber Clanherr sein, der wohlredende, auserwählte Hotri; auch wir möchten lieb sein, die wir ein gutes Opferfeuer haben.

Uns möge hold der Hausherr sein, der liebe Priester, der erfreut, Und lieb wir feuerreiche ihm.

Да будет дорог нам господин племен,
Хотар, радостный, избранный!
(Да будем) дороги ему мы, у кого есть прекрасный Агни!

• अग्निः
• शुनःशेप आजीगर्तिः
• विराड्गायत्री
• षड्जः

फिर हम लोगों को परस्पर किस प्रकार वर्त्तना चाहिये, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जैसे (स्वग्नयः) जिन्होंने अग्नि को सुखकारक किया है, वे हम लोग (प्रियाः) राजा को प्रिय हैं, जैसे (होता) यज्ञ का करने-कराने (मन्द्रः) स्तुति के योग्य धर्मात्मा (वरेण्यः) स्वीकार करने योग्य विद्वान् (विश्पतिः) प्रजा का स्वामी सभाध्यक्ष (नः) हम को प्रिय है, वैसे अन्य भी मनुष्य हों॥७॥

भावार्थभाषाः - जैसे हम लोग सब के साथ मित्रभाव से वर्त्तते और ये सब लोग हम लोगों के साथ मित्रभाव और प्रीति से सब लोग वर्त्तते हैं, वैसे आप लोग भी होवें॥७॥

अन्वय: हे मानवा ! यथा स्वग्नयो वयं राजप्रियाः स्मो यथा होता मन्द्रो वरेण्यो विश्पतिर्नः प्रियोऽस्ति तथाऽन्योऽपि प्रियोऽस्तु॥७॥

पुनरस्माभिः परस्परं कथं वर्त्तिव्यमित्युपदिश्यते॥

पदार्थान्वयभाषाः - (प्रियः) प्रीतिविषयः (नः) अस्माकम् (अस्तु) भवतु (विश्पतिः) विशां प्रजानां पालकः सभापती राजा। अत्र वा छन्दसि सर्वे विधयो भवन्ति इति नियमात् व्रश्चभ्रस्जसृजमृजयज० (अष्टा०८.२.३६) इति षत्वं न भवति (होता) यज्ञसम्पादकः (मन्द्रः) स्तोतुमर्हो धार्मिकः। अत्र स्फायितञ्चिवञ्चि० (उणा०२.१३) इति रक्प्रत्ययः। (वरेण्यः) स्वीकर्तुं योग्यः (प्रियाः) राज्ञः प्रीतिविषयाः। (स्वग्नयः) शोभनः सुखकारकोऽग्निः सम्पादितो यैस्ते (वयम्) प्रजास्था मनुष्याः॥७॥

भावार्थभाषाः - यथा वयं सर्वैः सह सौहार्देन वर्त्तामहेऽस्माभिः सह सर्वे वर्त्तेरंस्तथा यूयमपि वर्त्तध्वम्॥७॥

भावार्थभाषाः - (हे माणसांनो) जसे आम्ही सर्वांबरोबर मैत्रीभावाने वागतो व हे सर्व लोक आमच्याबरोबर मैत्रीभावाने वागतात तसे तुम्हीही वागा. ॥ ७ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - शुनःशेप आजीगर्तिः
• छन्दः - गायत्री

सुअग्न᳓यो हि᳓ वा᳓रियं
देवा᳓सो दधिरे᳓ च नः
सुअग्न᳓यो मनामहे

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
hí ← hí (invariable)

svagnáyaḥ ← svagní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

vā́ryam ← vā́rya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ca ← ca (invariable)

dadhiré ← √dhā- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

devā́saḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

manāmahe ← √man- 1 (root)
{number:PL, person:1, mood:SBJV, tense:AOR, voice:MED}

svagnáyaḥ ← svagní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

सु॒ऽअ॒ग्नयः॑ । हि । वार्य॑म् । दे॒वासः॑ । द॒धि॒रे । च॒ । नः॒ ।
सु॒ऽअ॒ग्नयः॑ । म॒ना॒म॒हे॒ ॥

• svagnayo ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• svagnayo ← agnayaḥ ← agni
• [noun], nominative, plural, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• vāryaṃ ← vāryam ← vārya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “wealth.”

• devāso ← devāsaḥ ← deva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• dadhire ← dhā
• [verb], plural, Perfect indicative
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• svagnayo ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• svagnayo ← agnayaḥ ← agni
• [noun], nominative, plural, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• manāmahe ← man
• [verb], plural, Aorist conj./subj.
• “think of; name; believe; teach; honor; deem; recommend; approve; think; define; call; respect; believe; enumerate; understand; see; describe.”

स्वग्नयः शोभनाग्नियुक्ताः देवासः दीप्यमाना ऋत्विजः नः अस्मदीयं वार्यं वरणीयं हविः हि यस्मात् दधिरे धृतवन्तः तस्माद्वयं स्वग्नयः शोभनाग्नियुक्ताः सन्तः मनामहे त्वां याचामहे ॥ वार्यम् । वृञ् वरणे’।’ वृङ् संभक्तौ ।’ ऋहलोर्ण्यत्’ । ईडवन्द’ इत्यादिनाद्युदात्तत्वम् । दधिरे । इरेचः चित्त्वादन्तोदात्तत्वम् । ‘हि च ’ इति निघातप्रतिषेधः । मनामहे ।’ मन ज्ञाने’। व्यत्ययेन शप् ॥

English translation:

“As the brilliant (priests), possessed of holy fires, have taken charge of our oblations, so we, with holy fires, pray to you.”

Since the gods have good Agni (among them) and established him as a choice thing for us,
we consider ourselves to possess good fires [/Agni].

Although most tr. implicitly take pāda a as subordinated to b (e.g., Geldner “Denn wenn …, so…”), again the ca suggests rather that they are coordinate structures, with pāda a a nominal sentence (svagnáyaḥ predicated of devā́saḥ) coordinated with the finite verb dadhiré in b. This verb is accented because it is under the domain of hí in a. In this reading, pāda c functions as the main cl. of ab. I also supply ‘him’ (=Agni) as first object of dadhiré, again unlike most tr.

(eg., Geldner “so bringen sie auch uns Erwünschtes”). For the reasons for this in the structure of the hymn, see disc. in introduction.

The Gods, adored with brilliant fires. have granted precious wealth to us
So, with bright fires, we pray to thee.

For the gods, when possessed of a good Agni, have given us excellent wealth, and we think ourselves possessed of a good Agni.

Denn wenn die Götter ein gutes Opferfeuer haben, so bringen sie auch uns Erwünschtes. Wir glauben ein gutes Opferfeuer zu haben.

Denn reich an Feuern haben uns die Götter schönes Gut geschenkt, Und reich an Feuern beten wir.

Ведь если у богов есть прекрасный Агни,
Они дают нам лучший дар.
Мы хотим считать, что у нас есть прекрасный Агни!

• अग्निः
• शुनःशेप आजीगर्तिः
• आर्च्युष्णिक्
• ऋषभः

फिर वे कैसे वर्त्तें, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है॥

पदार्थान्वयभाषाः - जैसे (स्वग्नयः) उत्तम अग्नियुक्त (देवासः) दिव्यगुणवाले विद्वान् (च) वा पृथिवी आदि पदार्थ (नः) हम लोगों के लिये (वार्यम्) स्वीकार करने योग्य पदार्थों को (दधिरे) धारण करते हैं, वैसे हम लोग (स्वग्नयः) अग्नि के उत्तम अनुष्ठानयुक्त होकर इन्हों से विद्यासमूह को (मनामहे) जानते हैं, वैसे तुम भी जानो॥८॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में लुप्तोपमालङ्कार है। मनुष्यों को योग्य है कि ईश्वर ने इस संसार में जितने पदार्थ उत्पन्न किये हैं, उनके जानने के लिये विद्याओं का सम्पादन करके कार्यों की सिद्धि करें॥८॥

अन्वय: यथा स्वग्नयो देवासः पृथिव्यादयो वा नोऽस्मभ्यं वार्यं दधिरे हितवन्तस्तथा वयमपि स्वग्नयो भूत्वैतेभ्यो विद्यासमूहं मनामहे विजानीयाम॥८॥

पुनस्ते कथं वर्त्तेरन्नित्युपदिश्यते॥

पदार्थान्वयभाषाः - (स्वग्नयः) शोभनोऽग्निर्येषां ते मनुष्याः पृथिव्यादयो वा (हि) खलु (वार्यम्) वरितुमर्हं पदार्थसमूहम् (देवासः) दिव्यगुणयुक्ता विद्वांसः। अत्र आज्जसेरसुक् (अष्टा०७.१.५०) इत्यसुगागमः। (दधिरे) हितवन्तः (च) समुच्चये (नः) अस्मभ्यम् (स्वग्नयः) ये शोभनानुष्ठानतेजोयुक्ताः (मनामहे) विजानीयाम। अत्र विकरणव्यत्ययेन शप्॥८॥

भावार्थभाषाः - अत्र लुप्तोपमालङ्कारः। मनुष्यैरस्मिन् जगति यावन्तः पदार्था ईश्वरेणोत्पादितास्तेषां विज्ञानाय विद्यां सम्पाद्य कार्यसिद्धिः कार्येति॥८॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात लुप्तोपमालंकार आहे. ईश्वराने या जगात जितके पदार्थ निर्माण केलेले आहेत, त्यांना जाणण्यासाठी माणसांनी विद्या प्राप्त करून कार्य सिद्ध करावे. ॥ ८ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - शुनःशेप आजीगर्तिः
• छन्दः - गायत्री

अ᳓था न उभ᳓येषा᳐म्
अ᳓मृत म᳓र्तियाना᳐म्
मिथः᳓ सन्तु प्र᳓शस्तयः

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
átha ← átha (invariable)

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

ubháyeṣām ← ubháya- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

ámr̥ta ← amŕ̥ta- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

mártyānām ← mártya- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

mithás ← mithás (invariable)

práśastayaḥ ← práśasti- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

santu ← √as- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

अथ॑ । नः॒ । उ॒भये॑षाम् । अमृ॑त । मर्त्या॑नाम् ।
मि॒थः । स॒न्तु॒ । प्रऽश॑स्तयः ॥

• athā ← atha
• [adverb]
• “now; then; furthermore; now; then.”

• na ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• ubhayeṣām ← ubhaya
• [noun], genitive, plural, masculine
• “both(a).”

• amṛta
• [noun], vocative, singular, masculine
• “immortal; amṛta; imperishable.”

• martyānām ← martya
• [noun], genitive, plural, masculine
• “man; people; martya [word]; Earth.”

• mithaḥ ← mithas
• [adverb]
• “together; mutually; alternately.”

• santu ← as
• [verb], plural, Present imperative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• praśastayaḥ ← praśasti
• [noun], nominative, plural, feminine
• “announcement; praise; respect.”

हे अग्ने अमृत मरणरहिताग्ने अथ कर्मानुष्ठानमन्तरं मर्त्यानां मनुष्याणां नः अस्माकम् अस्मत्स्वामिनस्तव च उभयेषां मिथः परस्परं प्रशस्तयः प्रशंसारूपा वाचः सन्तु । सम्यगनुष्ठितमिति यजमानविषया प्रशंसा सम्यगनुगृहीतमित्यग्निविषया ॥ अथ ।’ निपातस्य च ’ इति संहितायां दीर्घः । अमृत । ‘अपादादौ’ इति पर्युदासात् षाष्ठिकमाद्युदात्तत्वम् । मर्त्यानाम् । ‘मृङ् प्राणत्यागे । ‘असिहसि’ (उ. सू. ३ ३६६ ) इत्यादिना तन्प्रत्ययान्तो मर्तशब्दः । तस्मात् ‘भवे छन्दसि’ (पा. सू. ४. ४. ११०) इति यत् । यतोऽनावः’ इत्याद्युदात्तत्वम् । सन्तु । ’ श्नसोरल्लोपः ’ । प्रशस्तयः । ‘तादौ च ’ इति गतेः प्रकृतिस्वरत्वम् ॥

English translation:

“Immortal Agni, may the praises of mankind be henceforth mutually (the sources of happiness) to both, (to ourselves and to you).”

So then, of us both, mortals (and immortals), o immortal one,
let there be encomia each for the other.

And, O Immortal One, so may the eulogies of mortal men
Belong to us and thee alike.

And may there be among us mutual praises of both the mortals, O immortal one, (and the immortals) 1.

So soll zwischen uns beiden, du Unsterblicher, zwischen den Unsterblichen und den Sterblichen, gegenseitig Anerkennung sein.

Dann werde dir, unsterblicher, und uns, den Sterblichen, zugleich Von beiden Seiten Ruhm zu Theil.

Так пусть же будут взаимными признания
Обоих наших (родов):
(Бессмертных,) о бессмертный, (и) смертных!

• अग्निः
• शुनःशेप आजीगर्तिः
• आर्च्युष्णिक्
• ऋषभः

फिर किसलिये उस ईश्वर की प्रार्थना करना और मनुष्यों को परस्पर कैसे वर्त्तना चाहिये, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अमृत) अविनाशिस्वरूप जगदीश्वर ! आप की कृपा से जैसे उत्तम गुण कर्मों के ग्रहण से (अथ) अनन्तर (नः) हम लोग जो कि विद्वान् वा मूर्ख हैं (उभयेषाम्) उन दोनों प्रकार के (मर्त्यानाम्) मनुष्यों की (मिथः) परस्पर संसार में (प्रशस्तयः) प्रशंसा (सन्तु) हों, वैसे सब मनुष्यों की हों, ऐसी प्रार्थना करते हैं॥९॥

भावार्थभाषाः - जब तक मनुष्य लोग राग वा द्वेष को छोड़कर परस्पर उपकार के लिये विद्या शिक्षा और पुरुषार्थ से उत्तम-उत्तम कर्म नहीं करते, तब तक वे सुखों के सम्पादन करने को समर्थ नहीं हो सकते। इसलिये सबको योग्य है कि परमेश्वर की आज्ञा में वर्त्तमान होकर सब का कल्याण करें॥९॥

अन्वय: हे अमृत जगदीश्वर ! भवत्कृपया यथोत्तमगुणकर्मग्रहणेनाथ नोऽस्माकमुभयेषां मर्त्यानां मिथः प्रशस्तयः सन्तु, तथा सर्वेषां भवन्त्विति प्रार्थयामः॥९॥

पुनः स किमर्थं याचनीयो मनुष्यैश्च परस्परं कथं वर्त्तितव्यमित्युपदिश्यते॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अथ) अनन्तरे (नः) अस्माकम् (उभयेषाम्) पण्डितापण्डितानाम् (अमृत) अविनाशिस्वरूपेश्वर (मर्त्यानाम्) मनुष्याणाम् (मिथः) अन्योन्यार्थे (सन्तु) भवन्तु (प्रशस्तयः) उत्तमगुणकर्मग्रहणप्रशंसाः॥९॥

भावार्थभाषाः - यावन्मनुष्या रागद्वेषौ विहाय परस्परोपकाराय विद्याशिक्षापुरुषार्थैः प्रशस्तानि कर्माणि न कुर्वन्ति नैव तावत्तेषु सुखानि सम्पत्तुं शक्नुवन्ति। अथेत्यनन्तरं सर्वैर्मनुष्यैः परमेश्वराज्ञायां वर्त्तित्वा सर्वहितं नित्यं साधनीयमिति॥९॥

भावार्थभाषाः - जोपर्यंत माणसे राग किंवा द्वेष सोडून परस्पर उपकारासाठी विद्या व शिक्षण तसेच पुरुषार्थाने उत्तम कर्म करत नाहीत तोपर्यंत ते सुख प्राप्त करू शकत नाहीत. त्यासाठी सर्वांनी परमेश्वराच्या आज्ञेत राहून सदैव सर्वांचे कल्याण करावे. ॥ ९ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - शुनःशेप आजीगर्तिः
• छन्दः - गायत्री

वि᳓श्वेभिर् अग्ने अग्नि᳓भिर्
इमं᳓ यज्ञ᳓म् इदं᳓ व᳓चः
च᳓नो धाः सहसो यहो

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

agníbhiḥ ← agní- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

víśvebhiḥ ← víśva- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

idám ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

imám ← ayám (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vácaḥ ← vácas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yajñám ← yajñá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

cánaḥ ← cánas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

dhāḥ ← √dhā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

sahasaḥ ← sáhas- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

yaho ← yahú- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

विश्वे॑भिः । अ॒ग्ने॒ । अ॒ग्निऽभिः॑ । इ॒मम् । य॒ज्ञम् । इ॒दम् । वचः॑ ।
चनः॑ । धाः॒ । स॒ह॒स॒ । य॒हो॒ इति॑ ॥

• viśvebhir ← viśvebhiḥ ← viśva
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• agnibhir ← agnibhiḥ ← agni
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• imaṃ ← imam ← idam
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• yajñam ← yajña
• [noun], accusative, singular, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• idaṃ ← idam
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• vacaḥ ← vacas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “statement; command; speech; words; advice; word; voice.”

• cano ← canaḥ ← canas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “delight.”

• dhāḥ ← dhā
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• sahaso ← sahasaḥ ← sahas
• [noun], genitive, singular, neuter
• “force; strength; might; sahas [word]; conquest.”

• yaho ← yahu
• [noun], vocative, singular, masculine
• “offspring.”

सहसः बलस्य यहो पुत्र हे देवतारूप अग्ने विश्वेभिः अग्निभिः सर्वैराहवनीयादिभिर्युक्तस्त्वम् इमम् अस्मदीयं यज्ञम् इदम् अस्मदीयं वचः स्तोत्रं च सेवमानः चनः अन्नं धाः अस्मभ्यं धेहि ॥ विश्वेभिः । ‘बहुलं छन्दसि’ इति भिस ऐसादेशाभावः । चनः। चायृ पूजानिशामनयोः । ‘चायेरन्ने ह्रस्वश्च’ ( उ. सू. ४. ६३९ ) इति असुन्; तसंनियोगेन नुडागमश्च । नित्त्वादाद्युदात्तत्वम् । धाः । लुङि • गातिस्था’ इति सिचो लुक् ।’ बहुलं छन्दस्यमाङ्योगेऽपि इति अडभावः । सहसो यहो इति ‘सुबामन्त्रिते’ इति पराङ्गवद्भावात् ’ आमन्त्रितस्य च इति षष्ठ्यामन्त्रितसमुदायो निहन्यते ॥ ॥ २१ ॥

English translation:

“Agni, son of strength, (accept) this sacrifice, and this our praise, with all your fires, and grant us (abundant) food.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Sahaso yaho = balasya putra, son of strength

O Agni, along with all the fires, take delight in this sacrifice and in this speech,
o young (son) of strength.

With all thy fires, O Agni, find pleasure in this our sacrifice,
And this our speech, O Son of Strength.

With all Agnis (i. e. with all thy fires), O Agni, accept this sacrifice and this prayer, O young (son) of strength 1.

Mit allen anderen Agni´s nimm, Agni, dieses Opfer, dieses Wort gern an, jüngster Sohn der Kraft!

Mit allen Feuern, Agni, nimm dies Opfer an und dieses Lied Mit Wohlgefallen, Sohn der Kraft!

Вместе со всеми Агни, о Агни,
Прими благосклонно, о юный (сын) силы,
Эту жертву, эту речь!

• अग्निः
• शुनःशेप आजीगर्तिः
• गायत्री
• षड्जः

फिर वे कैसे वर्त्तें, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (यहो) शिल्पकर्म में चतुर के अपत्य कार्य्यरूप अग्नि के उत्पन्न करनेवाले (अग्ने) विद्वन् ! जैसे आप सब सुखों के लिये (सहसः) अपने बल स्वरूप से (विश्वेभिः) सब (अग्निभिः) विद्युत् सूर्य्य और प्रसिद्ध कार्य्यरूप अग्नियों से (इमम्) इस प्रत्यक्ष वा अप्रत्यक्ष (यज्ञम्) संसार के व्यवहाररूप यज्ञ और (इदम्) हम लोगों ने कहा हुआ (वचः) विद्यायुक्त प्रशंसा का वाक्य (चनः) और खाने स्वाद लेने चाटने और चूसने योग्य पदार्थों को (धाः) धारण कर चुका हो, वैसे तू भी सदा धारण कर॥१०॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। मनुष्यों को योग्य है कि अपने सन्तानों को निम्नलिखित ज्ञानकार्य्य में युक्त करें। जो कारणरूप नित्य अग्नि है, उससे ईश्वर की रचना में बिजुली आदि कार्य्यरूप पदार्थ सिद्ध होते हैं, फिर उनसे जो सब जीवों के अन्न को पचानेवाले अग्नि के समान अनेक पदार्थ उत्पन्न होते हैं, उन सब अग्नियों को कारण रूप ही अग्नि धारण करता है, जितने अग्नि के कार्य हैं, वे वायु के निमित्त ही प्रसिद्ध होते हैं, उन सबको पदार्थ धारण करते हैं, अग्नि और वायु के विना कभी किसी पदार्थ का धारण नहीं हो सकता है इत्यादि॥१०॥पहिले सूक्त में वरुण के अर्थ के अनुषङ्गी अर्थात् सहायक अग्नि शब्द के इस सूक्त में प्रतिपादन करने से पिछले सूक्त के अर्थ के साथ इस छब्बीसवें सूक्त के अर्थ की सङ्गति जाननी चाहिये॥यह पहिले अष्टक में दूसरे अध्याय में इक्कीसवाँ वर्ग तथा पहिले मण्डल में छठे अनुवाक में छब्बीसवाँ सूक्त समाप्त हुआ॥२६॥पहिले सूक्त में वरुण के अर्थ के अनुषङ्गी अर्थात् सहायक अग्नि शब्द के इस सूक्त में प्रतिपादन करने से पिछले सूक्त के अर्थ के साथ इस छब्बीसवें सूक्त के अर्थ की सङ्गति जाननी चाहिये॥यह पहिले अष्टक में दूसरे अध्याय में इक्कीसवाँ वर्ग तथा पहिले मण्डल में छठे अनुवाक में छब्बीसवाँ सूक्त समाप्त हुआ॥२६॥

अन्वय: हे अग्ने ! यहो त्वं यथा दयालुर्विद्वान् सर्वसुखार्थं सहसो बलाद् विष्वेभिरग्निभिरिमं यज्ञमिदं वचश्चनश्च धा हितवांस्तथा त्वमपि सततं धेहि॥१०॥

पुनस्ते कथं वर्त्तेरन्नित्युपदिश्यते॥

पदार्थान्वयभाषाः - (विश्वेभिः) सर्वैः। अत्र बहुलं छन्दसि इति भिस ऐसादेशाभावः। (अग्ने) विद्यासुशिक्षायुक्तविद्वन् (अग्निभिः) विद्युत्सूर्यप्रसिद्धैः कार्यरूपैस्त्रिभिः (इमम्) प्रत्यक्षाप्रत्यक्षम् (यज्ञम्) सङ्गन्तव्यम् (इदम्) अस्माभिः प्रयुक्तम् (वचः) विद्यायुक्तं स्तुतिसम्पादकं वचनम् (चनः) भक्ष्यभोज्यलेह्यचूष्याख्यमन्नम्। अत्र चायतेरन्ने ह्रस्वश्च। (उणा०४.२०७) अनेनासुन् प्रत्ययो नुडागमश्च। (धाः) हितवान्। अत्राडभावश्च। (सहसः) सहते सहो वायुस्तस्य बलस्वरूपस्य (यहो) क्रिया-कौशलयुक्तस्यापत्यं तत्सम्बुद्धौ। यहुरित्यपत्यनामसु पठितम्। (निघं०२.२)॥१०॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। मनुष्यैरेवं स्वसन्तानानि नित्यं योज्यानि यः कारणरूपोऽग्निर्नित्योऽस्ति तस्मादीश्वररचनया विद्युदादिरूपाणि कार्य्याणि जायन्ते पुनस्तेभ्यो जाठरादिरूपाण्यनेकानि च तान् सर्वानग्नीन् कारणरूप एव धरति, यावन्त्यग्निकार्य्याणि सन्ति तावन्ति वायुनिमित्तेनैव जायन्ते, सर्वं जगत् तत्रस्थानि वस्तूनि च धरन्ति नैवाग्निवायुभ्यां विना कदाचित्कस्यापि वस्तुनो धारणं सम्भवतीति॥१०॥पूर्वसूक्तोक्तेन वरुणार्थेनात्रोक्तस्याग्नेरनुषङ्गित्वात् पूर्वसूक्तार्थेनास्य षड्विंशसूक्तार्थस्य सङ्गतिरस्तीति बोध्यम्॥पूर्वसूक्तोक्तेन वरुणार्थेनात्रोक्तस्याग्नेरनुषङ्गित्वात् पूर्वसूक्तार्थेनास्य षड्विंशसूक्तार्थस्य सङ्गतिरस्तीति बोध्यम्॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. माणसांनी आपल्या संतानांना निम्नलिखित ज्ञानकार्यात युक्त करावे. जो कारणरूपी नित्य अग्नी आहे, त्यापासून ईश्वरी रचनेमध्ये विद्युत इत्यादी पदार्थ तयार होतात पुन्हा त्यापासून सर्व जीवांच्या अन्नाला पचविणाऱ्या अग्नीसारखे पदार्थ उत्पन्न होतात. त्या सर्व अग्नींना कारणरूपी अग्नी धारण करतो. जितके अग्नीचे कार्य आहे ते वायूच्या निमित्ताने प्रकट होते. त्या सर्वांना पदार्थ धारण करतात. अग्नी व वायूशिवाय कोणत्याही पदार्थाचे कधीही धारण होऊ शकत नाही. ॥ १० ॥