०२५

• देवता - वरुणः
• ऋषिः - शुनःशेप आजीगर्तिः
• छन्दः - गायत्री

य᳓च् चिद् धि᳓ ते वि᳓शो यथा
प्र᳓ देव वरुण व्रत᳓म्
मिनीम᳓सि द्य᳓वि-द्यवि

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
cit ← cit (invariable)

hí ← hí (invariable)

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

víśaḥ ← víś- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yathā ← yathā (invariable)

deva ← devá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

prá ← prá (invariable)

varuṇa ← váruṇa- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

vratám ← vratá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

dyávi-dyavi ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

minīmási ← √mī- 1 (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

यत् । चि॒त् । हि । ते॒ । विशः॑ । य॒था॒ । प्र । दे॒व॒ । व॒रु॒ण॒ । व्र॒तम् ।
मि॒नी॒मसि॑ । द्यवि॑ऽद्यवि ॥

• yacciddhi ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• yacciddhi ← cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• yacciddhi ← hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• viśo ← viśaḥ ← viś
• [noun], nominative, plural, feminine
• “people; tribe; Vaisya; national; viś; real property; Vaisya.”

• yathā
• [adverb]
• “equally; as; so that; like; how; yathā [word]; that; wherein.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• deva
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• varuṇa
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Varuna; varuṇa [word]; Crataeva religiosa Forst.; Varuṇa; varuṇādi.”

• vratam ← vrata
• [noun], accusative, singular, neuter
• “vrata (vote); commandment; law; oath; command; rule; custom; vrata [word]; rule; behavior.”

• minīmasi ← mī
• [verb], plural, Present indikative
• “transgress; damage.”

• dyavi ← div
• [noun], locative, singular
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• dyavi ← div
• [noun], locative, singular
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

हे वरुण यथा लोके विशः प्रजाः कदाचित् प्रमादं कुर्वन्ति तथा वयमपि ते तव संबन्धि यच्चिद्धि यदेव किंचित् व्रतं कर्म द्यविद्यवि प्रतिदिनं प्र मिनीमसि प्रमादेन हिंसितवन्तः । तदपि व्रतं प्रमादपरिहारेण साङ्गं कुरु इति शेषः । यथा । लित्स्वरेण आद्युदात्तत्वे प्राप्ते यथेति पादान्ते’ ( फि. सू. ८५ ) इति सर्वानुदात्तत्वम् । मिनीमसि । “ मीञ् हिंसायाम्’। ‘इदन्तो मसि’ । " क्र्यादिभ्यः श्ना’ ।’ मीनातेर्निगमे’ (पा. सू. ७. ३. ८१ ) इति ह्रस्वत्वम् । ‘ई हल्यघोः ’ (पा. सू. ६. ४. ११३ ) इति ईकारः । ‘सतिशिष्टस्वरबलीयस्त्वमन्यत्र विकरणेभ्यः’ इति वचनात् तिङ एव स्वरः शिष्यते । यद्वृत्तयोगात् निघाताभावः ॥

हे देव वरुण यत्किंचित्ते त्वयि यद्व्रतं यागादिकं कर्म वयं विशः मनुष्यमात्रभूताः द्यविद्यवि दिनेदिने प्रमिनीमसि प्रतर्कयामः अविच्छेदेनानुष्ठातुमिच्छामः तत्तथा करोषि त्वमेव तस्मात् त्वामेव परिचरेमेति । मीञ् हिसायां, क्रय्यादिकः प्वादित्वाद्ध्रस्वत्वम्, ‘इदन्तो मसि’ प्रपूर्वोयं हिंसाभावे वर्तते । यथा प्रस्मरतीति स्मृत्यभावे, प्रतिष्ठतीति स्थित्यभावे, एवमिहापि द्रष्टव्यम् । यद्वा - यद्व्रतं प्रमिनीमः हिंसितवन्तः विशो यथा यथाजाता मष्याः उपतापादापूरयेमेति शेषः ॥

English translation:

“Inasmuch as all people commit errors, so do we, divine Varuṇa, daily disfigure your worship by imperfections.”

Even if every day we confound your commandment, o god Varuṇa, as clans (do their king’s commandment),

WHATEVER law of thine, O God, O Varuna, as we are men,
Day after day we violate.

Wenn wir gleich Tag für Tag wie die Untertanen dein Gebot übertreten, Gott Varuna,

Wie sehr wir auch, o Varuna, verletzen dein Gebot, o Gott, Nach Menschen Weise Tag für Tag,

Если, о бог Варуна,
Мы станем нарушать изо дня в день
Твой завет, как племена (- завет царя),

• वरुणः
• शुनःशेप आजीगर्तिः
• गायत्री
• षड्जः

अब पच्चीसवें सूक्त का प्रारम्भ है। उसके पहिले मन्त्र में परमेश्वर ने दृष्टान्त के साथ अपनी प्रार्थना का प्रकाश किया है॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (देव) सुख देनेवाले (वरुण) उत्तमों में उत्तम जगदीश्वर ! आप (यथा) जैसे अज्ञान से किसी राजा वा मनुष्य के (विशः) प्रजा वा सन्तान आदि (द्यविद्यवि) प्रतिदिन अपराध करते हैं, किन्हीं कामों को नष्ट कर देते हैं, वह उन पर न्याययुक्त दण्ड और करुणा करता है, वैसे ही हम लोग (ते) आपके (यत्) जो (व्रतम्) सत्य आचरण आदि नियम हैं (हि) उन को कदाचित् (प्रमिणीमसि) अज्ञानपन से छोड़ देते हैं, उसका यथायोग्य न्याय (चित्) और हमारे लिये करुणा करते हैं॥१॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। हे भगवन् जगदीश्वर ! जैसे पिता आदि विद्वान् और राजा छोटे-छोटे अल्पबुद्धि उन्मत्त बालकों पर करुणा, न्याय और शिक्षा करते हैं, वैसे ही आप भी प्रतिदिन हमारे न्याय करुणा और शिक्षा करनेवाले हों॥१॥

अन्वय: हे देव वरुण जगदीश्वर ! त्वं यथाऽज्ञानात्कस्यचिद्राज्ञो मनुष्यस्य वा विशः प्रजाः सन्तानादयो वा द्यविद्यव्यपराध्यन्ति कदाचित्कार्याणि हिंसन्ति स तन्न्यायं करुणां च करोति, तथैव वयं ते तव यद्व्रतं हि प्रमिणीमस्यस्मभ्यं तन्न्यायं करुणां चित्करोषि॥१॥

तत्रादौ प्रथममन्त्रे दृष्टान्तेन जगदीश्वरस्य प्रार्थना प्रकाश्यते॥

पदार्थान्वयभाषाः - (यत्) स्पष्टार्थः (चित्) अपि (हि) कदाचिदर्थे (ते) तव (विशः) प्रजाः (यथा) येन प्रकारेण (प्र) क्रियायोगे (देव) सुखप्रद (वरुण) सर्वोत्कृष्ट जगदीश्वर ! (व्रतम्) सत्याचरणम् (मिनीमसि) हिंस्मः। अत्र इदन्तो मसि इति मसेरिदागमः। (द्यविद्यवि) प्रतिदिनम्। अत्र वीप्सायां द्विर्वचनम्। द्यविद्यवीत्यहर्नामसु पठितम्। (निघं०१.९)॥१॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। हे भगवन् यथा पित्रादयो विद्वांसो राजानश्च क्षुद्राणां बालबुद्धीनामुन्मत्तानां वा बालकानामुपरि करुणां न्यायशिक्षां च विदधति, तथैव भवानपि प्रतिदिनमस्माकं न्यायाधीशः करुणाकरः शिक्षको भवत्विति॥१॥

चोविसाव्या सूक्तात सांगितलेल्या प्रजापती इत्यादी अर्थांमध्ये जो वरुण शब्द आहे त्याचा अर्थ या पंचविसाव्या सूक्तात सांगितल्याने या सूक्ताच्या अर्थाची संगती पहिल्या सूक्ताच्या अर्थाबरोबर जाणली पाहिजे. ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जसा पिता, विद्वान व राजा क्षुद्र बालबुद्धीच्या उन्मत्त माणसांना व संतानांना न्याययुक्त दंड देतात, जसे तुम्ही सतत आमच्यावर करुणा दर्शवून यथायोग्य न्याय व शिक्षण देता. ॥ १ ॥

• देवता - वरुणः
• ऋषिः - शुनःशेप आजीगर्तिः
• छन्दः - गायत्री

मा᳓ नो वधा᳓य हत्न᳓वे
जिहीळान᳓स्य रीरधः
मा᳓ हृणान᳓स्य मन्य᳓वे

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
hatnáve ← hatnú- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

mā́ ← mā́ (invariable)

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

vadhā́ya ← vadhá- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

jihīḷānásya ← √hīḍ- ~ √hīḷ- (root)
{case:GEN, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:MED}

rīradhaḥ ← √randh- (root)
{number:SG, person:2, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

hr̥ṇānásya ← √hr̥̄- (root)
{case:GEN, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

mā́ ← mā́ (invariable)

manyáve ← manyú- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

मा । नः॒ । व॒धाय॑ । ह॒त्नवे॑ । जि॒ही॒ळा॒नस्य॑ । री॒र॒धः॒ ।
मा । हृ॒णा॒नस्य॑ । म॒न्यवे॑ ॥

• mā
• [adverb]
• “not.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• vadhāya ← vadha
• [noun], dative, singular, masculine
• “killing; weapon; māraṇa; execution; destruction; vadh-; Vadha; dysfunction; punishment; kick.”

• hatnave ← hatnu
• [noun], dative, singular, masculine
• “deadly.”

• jihīḍānasya ← hīḍ
• [verb noun], genitive, singular
• “anger; stew.”

• rīradhaḥ ← radh
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “subjugate.”

• mā
• [adverb]
• “not.”

• hṛṇānasya ← hṛ
• [verb noun], genitive, singular
• “anger.”

• manyave ← manyu
• [noun], dative, singular, masculine
• “anger; fury; rage; wrath.”

हे वरुण जिहीळानस्य अनादरं कृतवतः हत्नवे हन्तुः पापिहननशीलस्य तव संबन्धिने त्वत्कर्तृकाय वधाय नः अस्मान् मा रीरधः संसिद्धान् विषयभूतान् मा कुरु । हृणानस्य हृणीयमानम्य क्रुद्धस्य तव मन्यवे क्रोधाय मा अस्मान् रीरधः ॥ वधाय ।’ हनश्च वधः’ (पा. सू. ३. ३. ७६) इति अबन्तो वधशब्दः । उञ्छादिषु पाठादन्तोदात्तः । हत्नवे । ‘हन हिंसागत्योः । ‘कृहनिभ्यां क्नुः’ ( उ. सू. ३. ३१० ) इति क्नुप्रत्ययः; धातोर्नकारस्य तकारः । जिहीळानस्य। ‘हेडृ अनादरे’। अस्मात् लिटः कानच् । द्विर्भावहलादिशेषह्रस्वचुत्वजश्त्वानि। एकारस्य ईकारादेशश्छन्दसः। ‘चितः’ इत्यन्तोदात्तत्वम् । रीरधः । ‘राध साध संसिद्धौ’ । चङि णिलोपे उपधाह्रस्वत्वम् । द्विर्वचनहलादिशेषह्रस्वत्वसन्वद्भावेत्वाभ्यासदीर्घाः । ‘न माङयोगे’ इति अडभावः । हृणानस्य । ‘हृणीङ् लज्जायम्’ । अस्मात् शानचि पृषोदरादित्वात् अभिमतरूपसिद्धिः । ।

English translation:

“Make us not the objects of death, through your fatal indignation, through the wrath of you so displeasured.”

Do not subject us to your deadly weapon when you are enraged,
nor to your fury when you are angry.

give us not as a prey to death, to be destroyed by thee in wrath,
To thy fierce anger when displeased.

So gib uns nicht deiner tödlichen Waffe preis, wenn du ärgerlich bist, nicht deinem Zorn, wenn du unmutig bist.

So gib uns nicht dem Morde preis, nicht preis dem Hieb des zürnenden, Noch auch der Wuth des rasenden.

Разгневанный, не выдавай нас (своему)
Смертельному оружию на убийство,
Ни ярости (своей), когда ты разгневан!

• वरुणः
• शुनःशेप आजीगर्तिः
• गायत्री
• षड्जः

फिर भी अगले मन्त्र में उक्त अर्थ ही का प्रकाश किया है॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे वरुण जगदीश्वर ! आप जो (जिहीळानस्य) अज्ञान से हमारा अनादर करे, उसके (हत्नवे) मारने के लिये (नः) हम लोगों को कभी (मा रीरधः) प्रेरित और इसी प्रकार (हृणानस्य) जो कि हमारे सामने लज्जित हो रहा है, उस पर (मन्यवे) क्रोध करने को हम लोगों को (मा रीरधः) कभी मत प्रवृत्त कीजिये॥२॥

भावार्थभाषाः - ईश्वर उपदेश करता है कि हे मनुष्यो ! जो अल्पबुद्धि अज्ञानीजन अपनी अज्ञानता से तुम्हारा अपराध करें, तुम उसको दण्ड ही देने को मत प्रवृत्त और वैसे ही जो अपराध करके लज्जित हो अर्थात् तुम से क्षमा करवावे तो उस पर क्रोध मत छोड़ो, किन्तु उसका अपराध सहो और उसको यथावत् दण्ड भी दो॥२॥

अन्वय: हे वरुण जगदीश्वर ! त्वं जिहीडानस्य हत्नवे वधाय चास्मान्कदाचिन्मा रीरधो मा संराधयैवं हृणानस्यास्माकं समीपे लज्जितस्योपरि मन्यवे मा रीरधः॥२॥

पुनः स एवार्थ उपदिश्यते॥

पदार्थान्वयभाषाः - (मा) निषेधार्थे (नः) अस्मान् (वधाय) (हत्नवे) हननकरणाय। अत्र कृहनिभ्यां क्त्नुः। (उणा०३.२९) अनेन हनधातोः क्त्नुः प्रत्ययः। (जिहीळानस्य) अज्ञानादस्माकमनादरं कृतवतो जनस्य। अत्र पृषोदरादीनि यथोपदिष्टम्। इत्यकारस्येकारः। (रीरधः) संराधयः। अत्र ‘रध’ हिंसासंराध्योरस्माण्णिजन्ताल्लोडर्थे लुङ्। (मा) निषेधे (हृणानस्य) लज्जितस्योपरि (मन्यवे) क्रोधाय। अत्र यजिमनि० इति युच् प्रत्ययः॥२॥

भावार्थभाषाः - ईश्वर उपदिशति हे मनुष्या ! यूयं बलबुद्धिभिरज्ञानादपराधे कृते हननाय मा प्रवर्त्तध्वं कश्चिदपराधं कृत्वा लज्जां कुर्यात्तस्योपरि क्रोधं मा निपातयतेति॥२॥

भावार्थभाषाः - ईश्वर उपदेश करतो की हे माणसांनो! जे अल्पबुद्धीचे अज्ञानी जन त्यांच्या अज्ञानतेमुळे तुमचा अपराध करतील त्यांना तुम्ही दंड देण्यास प्रवृत्त होऊ नका. जे अपराध करून लज्जित होतील अर्थात तुमच्याकडून क्षमा करून घेतील, त्यांच्यावर क्रोधित होऊ नका. त्यांचा अपराध सहन करून यथायोग्य दंडही द्या. ॥ २ ॥

• देवता - वरुणः
• ऋषिः - शुनःशेप आजीगर्तिः
• छन्दः - गायत्री

वि᳓ मॄळीका᳓य+ ते म᳓नो
रथी᳓र् अ᳓श्वं न᳓ सं᳓दितम्
गीर्भि᳓र् वरुण सीमहि

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
mánaḥ ← mánas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

mr̥ḷīkā́ya ← mr̥ḷīká- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

ví ← ví (invariable)

áśvam ← áśva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)

rathī́ḥ ← rathī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sáṁditam ← √dā- 4 (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

gīrbhíḥ ← gír- ~ gīr- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

sīmahi ← √sā- ~ si- (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:AOR, voice:MED}

varuṇa ← váruṇa- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

वि । मृ॒ळी॒काय॑ । ते॒ । मनः॑ । र॒थीः । अश्व॑म् । न । सम्ऽदि॑तम् ।
गीः॒ऽभिः । व॒रु॒ण॒ । सी॒म॒हि॒ ॥

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• mṛḍīkāya ← mṛḍīka
• [noun], dative, singular, neuter
• “compassion; favor.”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• mano ← manaḥ ← manas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “mind; Manas; purpose; idea; attention; heart; decision; manas [word]; manas [indecl.]; spirit; temper; intelligence.”

• rathīr ← rathīḥ ← rathī
• [noun], nominative, singular, feminine

• aśvaṃ ← aśvam ← aśva
• [noun], accusative, singular, masculine
• “horse; aśva [word]; Aśva; stallion.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• saṃditam ← saṃdo ← √do
• [verb noun], accusative, singular
• “yoke; tie.”

• gīrbhir ← gīrbhiḥ ← gir
• [noun], instrumental, plural
• “hymn; praise; voice; words; invocation; command; statement; cry; language.”

• varuṇa
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Varuna; varuṇa [word]; Crataeva religiosa Forst.; Varuṇa; varuṇādi.”

• sīmahi ← sā
• [verb], plural, Aorist conj./subj.
• “tie.”

हे वरुण मृळीकाय अस्मत्सुखाय ते तव मनः गीर्भिः स्तुतिभिः वि सीमहि विशेषण बध्नीमः प्रसादयाम इत्यर्थः । तत्र दृष्टान्तः । रथीः रथस्वामी संदितं सम्यक् खण्डितं दूरगमनेन श्रान्तम् अश्व न अश्वमिव । यथा स्वामी श्रान्तमश्वं घासप्रदानादिना प्रसादयति तद्वत् ॥ रथीः । मत्वर्थीय ईकारः। संदितम् । ‘दो अवखण्डने’। निष्ठा ’ इति क्तः । ‘द्यतिस्यतिमास्थाम् ’ (पा. सू. ७. ४. ४०) इति इकारान्तादेशः । ‘गतिरनन्तरः’ इति गतेः प्रकृतिस्वरत्वम् । गीर्भिः । ‘सावेकाचः०’ इति भिस उदात्तत्वम् । सीमहि । षिवु तन्तुसताने’। व्यत्ययेनात्मनेपदम्। ‘बहुलं छन्दसि’ इति विकरणस्य लुक् । वलि लोपः (पा. सू. ६. १. ६६) । यद्वा । ‘षिञ् बन्धने ’ इत्यस्मात् विकरणस्य लुक् । दीर्घश्छन्दसः ॥

English translation:

“We soothe your mind, Varuṇa, by our praises, for our good, as a charioteer his weary steed.”

For your mercy we would unbind your thought (from such anger), like a charioteer a horse that has been tied,
by our songs, Varuṇa.

To gain thy mercy, Varuna, with hymns we bind thy heart, as binds
The charioteer his tethered horse.

Wir möchten mit Lobreden wie der Wagenfahrer ein angebundenes Roß so deinen Sinn vom Groll losmachen zur Barmherzigkeit, o Varuna.

Wir lösen, Varuna, zur Huld durch Lieder deinen Sinn, o Gott, Wie Reiter das gebundne Ross.

Хвалебными песнями, о Варуна, мы хотим развязать
Твою мысль для милосердия,
Как колесничий – спутанного коня.

• वरुणः
• शुनःशेप आजीगर्तिः
• गायत्री
• षड्जः

फिर भी उक्त अर्थ ही का प्रकाश अगले मन्त्र में किया है॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (वरुण) जगदीश्वर ! हम लोग (रथीः) रथवाले के (संदितम्) रथ में जोड़े हुए (अश्वम्) घोड़े के (न) समान (मृळीकाय) उत्तम सुख के लिये (ते) आपके सम्बन्ध में (गीर्भिः) पवित्र वाणियों द्वारा (मनः) ज्ञान (विषीमहि) बाँधते हैं॥३॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। हे भगवन् जगदीश्वर ! जैसे रथ के स्वामी का भृत्य घोड़े को चारों ओर से बाँधता है, वैसे ही हम लोग आपका जो वेदोक्त ज्ञान है, उसको अपनी बुद्धि के अनुसार मन में दृढ़ करते हैं॥३॥

अन्वय: हे वरुण ! वयं रथीः संदितमश्वं न=इव मृळीकाय ते तव गीर्भिर्मनो विषीमहि॥३॥

पुनः स एवार्थ उपदिश्यते॥

पदार्थान्वयभाषाः - (वि) क्रियार्थे (मृळीकाय) उत्तमसुखाय अत्र मृडः कीकच्कङ्कणौ। (उणा०४.२५) अनेन कीकच्प्रत्ययः। (ते) तव (मनः) ज्ञानम् (रथीः) रथस्वामी अत्र वा छन्दसि सर्वे विधयो भवन्ति इति सोर्लोपो न। (अश्वम्) रथवोढारं वाजिनम् (न) इव (संदितम्) सम्यग्बलावखण्डितम् (गीर्भिः) संस्कृताभिर्वाणीभिः (वरुण) जगदीश्वर ! (सीमहि) हृदये प्रेम वा कारागृहे चोरादिकं बन्धयामः। अत्र बहुलं छन्दसि इति श्नोर्लुक् वर्णव्यत्ययेन दीर्घश्च॥३॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। हे भगवन् ! यथा रथपतेर्भृत्योऽश्वं सर्वतो बध्नाति, तथैव वयं तव वेदस्थं विज्ञानं हृदये निश्चलीकुर्मः॥३॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. हे भगवान जगदीश्वरा! जसे रथाच्या स्वामीचा नोकर घोड्यांना चहूकडून बंदिस्त करतो तसेच आम्ही तुझे वेदोक्त ज्ञान आपल्या बुद्धिनुसार मनात दृढ करतो. ॥ ३ ॥

• देवता - वरुणः
• ऋषिः - शुनःशेप आजीगर्तिः
• छन्दः - गायत्री

प᳓रा हि᳓ मे वि᳓मन्यवः
प᳓तन्ति व᳓स्यïष्टये
व᳓यो न᳓ वसती᳓र् उ᳓प

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
hí ← hí (invariable)

me ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

párā ← párā (invariable)

vímanyavaḥ ← vímanyu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

pátanti ← √pat- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

vásya: iṣṭaye ← vásya: iṣṭi- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

ná ← ná (invariable)

úpa ← úpa (invariable)

vasatī́ḥ ← vasatí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

váyaḥ ← ví- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

परा॑ । हि । मे॒ । विऽम॑न्यवः । पत॑न्ति । वस्यः॑ऽइष्टये ।
वयः॑ । न । व॒स॒तीः । उप॑ ॥

• parā
• [adverb]
• “away.”

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• me ← mad
• [noun], genitive, singular
• “I; mine.”

• vimanyavaḥ ← vimanyu
• [noun], nominative, plural, masculine

• patanti ← pat
• [verb], plural, Present indikative
• “fall down; drop; fly; issue; fall; fall; decay; hang down; banish; throw; lodge; disappear.”

• vasyaiṣṭaye ← vasyaḥ ← vasyas
• [noun], neuter
• “good fortune; well-being.”

• vasyaiṣṭaye ← iṣṭaye ← iṣṭi
• [noun], dative, singular, feminine
• “yajña; offering; brick.”

• vayo ← vayaḥ ← vi
• [noun], nominative, plural, masculine
• “vi; bird; vi.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• vasatīr ← vasatīḥ ← vasati
• [noun], accusative, plural, feminine
• “residency; dwelling; nest; stay; vasati [word]; vas; mansion; sojourn.”

• upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

हे वरुण मे मम शुनःशेपस्य विमन्यवः क्रोधरहिता बुद्धयः वस्यइष्टये वसीयसः अतिशयेन वसुमतो जीवनस्य प्राप्तये परा पतन्ति पराङ्मुखाः पुनरावृत्तिरहिताः प्रसरन्ति । हिशब्दः अस्मिन्नर्थे सर्वजनप्रसिद्धिमाह । परापतने दृष्टान्तः । वयो न । पक्षिणो यथा वसतीः निवासस्थानानि उप सामीप्येन प्राप्नुवन्ति तद्वत् ॥ पतन्ति । पादादित्वात् निघाताभावः । वस्यइष्टये । वसुमच्छब्दात् ‘विन्मतोर्लुक्’ इति मतुपो लुकि टिलोपे ईयसुनो यकारलोपश्छान्दसः । वसतीः । ‘शतुरनुमः’ इति ङीप उदात्तत्वम् ॥

English translation:

“My tranquil (meditations) revert to the desire of life, as birds hover around their nests. = vasya iṣṭaye = vasumataḥ, precious (i.e. jīvasya, life’s).”

For my fury-dispelling (songs) fly afar to seek a better thing,
like birds toward their nests.

They flee from me dispirited, bent only on obtaining wealths
As to their nests the birds of air.

Denn es fliegen meine zornablenkenden Worte fort, ihr Glück zu suchen, wie Vögel zu den Nestern.

Denn meine Wünsche fliegen fort zu dir, um Güter zu empfahn, Wie Vögel hin zu ihrem Nest.

Далеко ведь летят мои
Обезоруживающие (слова) в поисках лучшего,
Словно птицы – к гнездам!

• वरुणः
• शुनःशेप आजीगर्तिः
• गायत्री
• षड्जः

फिर भी उसी अर्थ को दृष्टान्त से अगले मन्त्र में सिद्ध किया है॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे जगदीश्वर ! जैसे (वयः) पक्षी (वसतीः) अपने रहने के स्थानों को छोड़-छोड़ दूर देश को (उपपतन्ति) उड़ जाते हैं (न) वैसे (मे) मेरे निवास स्थान से (वस्यइष्टये) अत्यन्त धन होने के लिये (विमन्यवः) अनेक प्रकार के क्रोध करनेवाले दुष्ट जन (परापतन्ति) (हि) दूर ही चले जावें॥४॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। जैसे उड़ाये हुए पक्षी दूर जाके बसते हैं, वैसे ही क्रोधी मुझ से दूर बसें और मैं भी उनसे दूर बसूँ, जिससे हमारा उलटा स्वभाव और धर्म की हानि कभी न होवे॥४॥

अन्वय: हे जगदीश्वर ! त्वत्कृपया वयो वसतीर्विहाय दूरस्थानान्युपपतन्ति न इव। मे मम वासात् वस्यइष्टये विमन्यवः परा पतन्ति हि खलु दूरे गच्छन्तु॥४॥

पुनः स एवार्थो दृष्टान्तेन साध्यते॥

पदार्थान्वयभाषाः - (परा) उपरिभावे। प्र परेत्येतस्य प्रातिलोम्यं प्राह। (निरु०१.३) (हि) खलु (मे) मम (विमन्यवः) विविधो मन्युर्येषां ते (पतन्ति) पतन्तु गच्छन्तु। अत्र लोडर्थे लट्। (वस्यइष्टये) वसीयत इष्टये सङ्गतये। अत्र वसुशब्दान्मतुप् ततोऽतिशय ईयसुनि। विन्मतोर्लुक्। (अष्टा०५.३.६५) इति मतोर्लुक्। टेः। (अष्टा०६.४.१५५) इति टेर्लोपस्ततश्छान्दसो वर्णलोपो वा इतीकारस्य लोपश्च। (वयः) पक्षिणः (न) इव (वसतीः) वसन्ति यासु ता विहाय (उप) सामीप्ये॥४॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। यथा ताडिताः पक्षिणो दूरं गत्वा वसन्ति, तथैव क्रोधयुक्ताः प्राणिनो मत्तो दूरे वसन्त्वहमपि तेभ्यो दूरे वसेयम्। यस्मादस्माकं स्वभावविपर्यासो धनहानिश्च कदाचिन्न स्यातामिति॥४॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जसे उड्डाण केलेले पक्षी दूर जातात तसेच क्रोधी जीव माझ्यापासून दूर जावेत. मीही त्यांच्यापासून दूर जावे. ज्यामुळे आमचा स्वभाव विरोधी बनू नये व धनाची हानीही होऊ नये. ॥ ४ ॥

• देवता - वरुणः
• ऋषिः - शुनःशेप आजीगर्तिः
• छन्दः - गायत्री

कदा᳓ क्षत्रश्रि᳓यं न᳓रम्
आ᳓ व᳓रुणं करामहे
मॄळीका᳓योरुच᳓क्षसम्+

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
kadā́ ← kadā́ (invariable)

kṣatraśríyam ← kṣatraśrī́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

náram ← nár- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

karāmahe ← √kr̥- (root)
{number:PL, person:1, mood:SBJV, tense:AOR, voice:MED}

váruṇam ← váruṇa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

mr̥ḷīkā́ya ← mr̥ḷīká- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

urucákṣasam ← urucákṣas- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

क॒दा । क्ष॒त्र॒ऽश्रिय॑म् । नर॑म् । आ । वरु॑णम् । क॒रा॒म॒हे॒ ।
मृ॒ळी॒काय॑ । उ॒रु॒ऽचक्ष॑सम् ॥

• kadā
• [adverb]
• “when; kadā [word].”

• kṣatraśriyaṃ ← kṣatra
• [noun], neuter
• “Kshatriya; dominion; Kshatriya; kṣatra [word]; power.”

• kṣatraśriyaṃ ← śriyam ← śrī
• [noun], accusative, singular, masculine
• “mister; Ms.; Lakshmi; good fortune; well-being; magnificence; glory; beauty; Aegle marmelos (Linn.) Correa; dignity; power; śrī [word]; śrī; prosperity; auspiciousness.”

• naram ← nara
• [noun], accusative, singular, masculine
• “man; man; Nara; person; people; Nara; Puruṣa; nara [word]; servant; hero.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• varuṇaṃ ← varuṇam ← varuṇa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Varuna; varuṇa [word]; Crataeva religiosa Forst.; Varuṇa; varuṇādi.”

• karāmahe ← kṛ
• [verb], plural, Aorist conj./subj.
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• mṛḍīkāyorucakṣasam ← mṛḍīkāya ← mṛḍīka
• [noun], dative, singular, neuter
• “compassion; favor.”

• mṛḍīkāyorucakṣasam ← uru
• [noun]
• “wide; broad; great; uru [word]; much(a); excellent.”

• mṛḍīkāyorucakṣasam ← cakṣasam ← cakṣas
• [noun], accusative, singular, masculine
• “eye; look; radiance.”

मृळीकाय अस्मत्सुखाय वरुणं कदा कस्मिन् काले आ करामहे अस्मिन् कर्मणि आगतं करवाम । कीदृशम् । क्षत्रश्रियं बलसेविनं नरं नेतारं उरुचक्षसं बहूनां द्रष्टारम् । क्षत्रश्रियम् । क्षत्राणि श्रयतीति क्षत्रश्रीः । क्विब्वचि° ’ ( पा. ३. २. १७८, २) इत्यादिना क्विप् दीर्घश्च । कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् । नरम् ।’ ऋदोरप्’ इति अबन्तः आद्युदात्तः । करामहे । करोतेः व्यत्ययेन शप्। उरुचक्षसम् । ‘चक्षेर्बहुलं शिच्च’ (उ. सू. ४.६७२) इत्यसुन् । शिद्वद्भावात् ख्याञादेशाभावः ॥ ॥१६॥

English translation:

“When for our happiness, shall we bring hither Varuṇa, eminent in strength, the guide (of men), the regarder of many?”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Uru-cakṣasam = bahunān draṣṭāram, the beholder of many

When will we attract broad-gazing Varuṇa—the superior man, glorious in his rule—
to gain his mercy?

When shall we bring, to be appeased, the Hero, Lord of warrior might,
Him, the far-seeing Varuna?

Wann werden wir den Herrn Varuna, der die Herrschaft zu Ehren bringt, zur Barmherzigkeit bewegen, den Weitschauenden ?

Wann werden wir den Varuna, der weithin schaut und Herrschaft schmückt, Den Helden stimmen uns zur Huld?

Когда же мужа, воплощающего блеск власти,
Варуну, мы побудим
К милосердию, (его,) далеко смотрящего?

• वरुणः
• शुनःशेप आजीगर्तिः
• गायत्री
• षड्जः

फिर वह वरुण कैसा है, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है॥

पदार्थान्वयभाषाः - हम लोग (कदा) कब (मृळीकाय) अत्यन्त सुख के लिये (उरुचक्षसम्) जिसको वेद अनेक प्रकार से वर्णन करते हैं और (नरम्) सबको सन्मार्ग पर चलानेवाले उस (वरुणम्) परमेश्वर को सेवन करके (क्षत्रश्रियम्) चक्रवर्त्ति राज्य की लक्ष्मी को (करामहे) अच्छे प्रकार सिद्ध करें॥५॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यों को परमेश्वर की आज्ञा का यथावत् पालन करके सब सुख और चक्रवर्त्ति राज्य न्याय के साथ सदा सेवन करने चाहियें॥५॥

अन्वय: वयं कदा मृळीकायोरुचक्षसं नरं वरुणं परमेश्वरं संसेव्य क्षत्रश्रियं करामहे॥५॥

पुनः स वरुणः कीदृशोऽस्तीत्युपदिश्यते॥

पदार्थान्वयभाषाः - (कदा) कस्मिन्काले (क्षत्रश्रियम्) चक्रवर्त्तिराजलक्ष्मीम् (नरम्) नयनकर्त्तारम् (आ) समन्तात् (वरुणम्) परमेश्वरम् (करामहे) कुर्य्याम (मृळीकाय) सुखाय (उरुचक्षसम्) बहुविधं वेदद्वारा चक्ष आख्यानं यस्य तम्॥५॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यैः परमेश्वराज्ञां यथावत् पालयित्वा सर्वसुखं चक्रवर्त्तिराज्यं न्यायेन सदा सेवनीयमिति॥५॥

भावार्थभाषाः - माणसांनी परमेश्वराच्या आज्ञेचे यथावत पालन करून सदैव न्यायाने सर्व सुख व चक्रवर्ती राज्य भोगावे. ॥ ५ ॥

• देवता - वरुणः
• ऋषिः - शुनःशेप आजीगर्तिः
• छन्दः - गायत्री

त᳓द् इ᳓त् समान᳓म् आशते°
वे᳓नन्ता न᳓ प्र᳓ युछतः
धृत᳓व्रताय दाशु᳓षे

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
āśāte ← √naś- 1 (root)
{number:DU, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

ít ← ít (invariable)

samānám ← samāná- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ná ← ná (invariable)

prá ← prá (invariable)

vénantā ← √ven- (root)
{case:NOM, gender:M, number:DU, tense:PRS, voice:ACT}

yuchataḥ ← √yu- 2 (root)
{number:DU, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

dāśúṣe ← dāśváṁs- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

dhr̥távratāya ← dhr̥távrata- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

तत् । इत् । स॒मा॒नम् । आ॒शा॒ते॒ इति॑ । वेन॑न्ता । न । प्र । यु॒च्छ॒तः॒ ।
धृ॒तऽव्र॑ताय । दा॒शुषे॑ ॥

• tad ← tat ← tad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• it ← id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• samānam ← samāna
• [noun], accusative, singular, neuter
• “like; identical; common; like; alike(p); same; samāna [word]; akin(p); comparable; identical; mutual; equal.”

• āśāte ← aś
• [verb], dual, Perfect indicative
• “get; reach; enter (a state).”

• venantā ← ven
• [verb noun], nominative, dual
• “circulate.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• yucchataḥ ← yu
• [verb], dual, Present indikative
• “keep away; separate; ward off.”

• dhṛtavratāya ← dhṛta ← dhṛ
• [verb noun]
• “keep; put; hold; assume; wear; take; promise; stay; exist; hold; begin; dip.”

• dhṛtavratāya ← vratāya ← vrata
• [noun], dative, singular, masculine
• “vrata (vote); commandment; law; oath; command; rule; custom; vrata [word]; rule; behavior.”

• dāśuṣe ← dāś
• [verb noun], dative, singular
• “sacrifice; give.”

धृतव्रताय अनुष्ठितकर्मणे दाशुषे हविर्दत्तवते यजमानाय वेनन्तौ कामयमानौ मित्रावरुणाविति शेषः । तावुभौ समानं साधारणं तदित् अस्माभिर्दत्तं तदेव हविः आशाते अश्नुवाते। न प्र युच्छतः कदाचिदपि प्रमादं न कुरुतः ॥ आशाते । अश्नोतेर्लिटि द्विर्भावहलादिशेषौ । ‘अत आदेः ’ (पा. सू. ७. ४. ७० ) इति आत्वम् । ‘अनित्यमागमशासनम्’ इति वचनात् “ अश्नोतेश्च ’ ( पा. सू. ७. ४. ७२ ) इति नुडभावः । वेनन्ता। वेनतिः कान्तिकर्मा ।’ सुपां सुलुक् ’ इति आकारः। प्र युच्छतः । ‘युच्छ प्रमादे’। दाशुषे ।’ दाशृ दाने’ इत्यस्मात् दाश्वान् साह्वान्’ इति क्वसुप्रत्ययो निपातितः । वसोः संप्रसारणम्’ इति संप्रसारणम् । शासिवसिघसीनां च ’ इति षत्वम् ॥

English translation:

“Partake, (Mitra and Varuṇa), of the common (oblation), being propitious to the giver and celebrator of this pious rite.”

The two [=Mitra and Varuṇa] have attained just that (rule) in common. Keeping watch, they do not keep to a distance
for the pious man who upholds their commandments.

This, this with joy they both accept in common: never do they fail
The ever-faithful worshipper.

Diese Herrschaft haben beide gemeinsam inne. Sorgend werden sie nicht gleichgültig gegen den Opferspender, der die Gebote hält.

Sie beide nehmen liebend an das Opfer und entziehn sich nicht dem Frommen, welcher treu verbleibt.

Той самой (власти) равно они двое достигли.
Любя, не пренебрегают они
Почитателем, чьи обеты крепки.

• वरुणः
• शुनःशेप आजीगर्तिः
• गायत्री
• षड्जः

अब अगले मन्त्र में सूर्य्य और वायु का प्रकाश किया है॥

पदार्थान्वयभाषाः - ये (प्रयुच्छतः) आनन्द करते हुए (वेनन्ता) बाजा बजानेवालों के (न) समान सूर्य और वायु (धृतव्रताय) जिसने सत्यभाषण आदि नियम वा क्रियामय यज्ञ धारण किया है, उस (दाशुषे) उत्तम दान आदि धर्म करनेवाले पुरुष के लिये (तत्) जो उसका होम में चढ़ाया हुआ पदार्थ वा विमान आदि रथों की रचना (इत्) उसी को (समानम्) बराबर (आशाते) व्याप्त होते हैं॥६॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। जैसे अति हर्ष करनेवाले बाजे बजाने में अति कुशल दो पुरुष बाजों को लेकर चलाकर बजाते हैं, वैसे ही सिद्ध किये विद्या के धारण करनेवाले मनुष्य से होम हुए पदार्थों को सूर्य और वायु चालन करके धारण करते हैं॥६॥

अन्वय: एतौ वेनन्ता प्रयुच्छतो न=इव मित्रावरुणौ धृतव्रताय दाशुषे तदिद्यानं समानमाशाते व्याप्नुतः॥६॥

अथ वायुसूर्य्यावुपदिश्यते॥

पदार्थान्वयभाषाः - (तत्) हुतं हविः। विमानादिरचनविधानं वा (इत्) एव (समानम्) तुल्यम् (आशाते) व्याप्नुतः (वेनन्ता) वादित्रवादकौ। अत्र ‘वेनृ’ धातोर्वादित्राद्यर्थो गृह्यते। सुपां सुलुग्० इत्याकारादेशश्च। (न) इव। निरुक्तकारनियमेन परः प्रयुज्यमानो नकार उपमार्थे भवतीति हेतोः सायणाचार्य्यस्य निषेधार्थव्याख्यानमशुद्धमेव। (प्र) प्रकृष्टार्थे (युच्छतः) हर्षं कुरुतः (धृतव्रताय) धृतं धारितं व्रतं सत्यभाषणादिकं क्रियामयं वा येन तस्मै (दाशुषे) दानकर्त्रे॥६॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। यथा हर्षवन्तौ वादित्रवादनकुशलौ वादित्राणि गृहीत्वा चालयित्वा शब्दयतस्तथैव साधितं धृतविद्येन मनुष्येण हुतं हविर्विमानादियानं च कलायन्त्रेषु यथावत् प्रयोजितौ वायुसूर्य्यौ धृत्वा चालयित्वा शब्दयतः॥६॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जसे अति हर्षित दोन कुशल वादक वाद्य वाजवितात, तसेच विद्यायुक्त माणसांकडून होमात घातलेल्या पदार्थांना सूर्य व वायू धारण करतात. ॥ ६ ॥

• देवता - वरुणः
• ऋषिः - शुनःशेप आजीगर्तिः
• छन्दः - गायत्री

वे᳓दा यो᳓ वीना᳐᳓म् पद᳓म्
अन्त᳓रिक्षेण प᳓तताम्
वे᳓द नावः᳓ समुद्रि᳓यः

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
padám ← padá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

véda ← √vid- 2 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

vīnā́m ← ví- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

antárikṣeṇa ← antárikṣa- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

pátatām ← √pat- 1 (root)
{case:GEN, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

nāváḥ ← naú- ~ nā́v- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

samudríyaḥ ← samudríya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

véda ← √vid- 2 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

वेद॑ । यः । वी॒नाम् । प॒दम् । अ॒न्तरि॑क्षेण । पत॑ताम् ।
वेद॑ । ना॒वः । स॒मु॒द्रियः॑ ॥

• vedā ← vid
• [verb], singular, Perfect indicative
• “know; diagnose; perceive; know; accord; notice; deem; mind; learn; specify; watch; recognize; detect; call.”

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• vīnām ← vi
• [noun], genitive, plural, masculine
• “vi; bird; vi.”

• padam ← pada
• [noun], accusative, singular, neuter
• “word; location; foot; footprint; pada [word]; verse; footstep; metrical foot; situation; dwelling; state; step; mark; position; trace; construction; animal foot; way; moment; social station; topographic point; path; residence; site; topic.”

• antarikṣeṇa ← antarikṣa
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “sky; atmosphere; air; abhra.”

• patatām ← pat
• [verb noun], genitive, plural
• “fall down; drop; fly; issue; fall; fall; decay; hang down; banish; throw; lodge; disappear.”

• veda ← vid
• [verb], singular, Perfect indicative
• “know; diagnose; perceive; know; accord; notice; deem; mind; learn; specify; watch; recognize; detect; call.”

• nāvaḥ ← nau
• [noun], genitive, singular, masculine
• “ship; boat; nau [word].”

• samudriyaḥ ← samudriya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “oceanic; oceanic.”

अन्तरिक्षेण पतताम् आकाशमार्गेण गच्छतां वीनां पक्षिणां पदं यः वरुणः वेद । तथा समुद्रियः समुद्रेऽवस्थितः वरुणः नावः जले गच्छन्त्याः पदं वेद जानाति सोऽस्मान् बन्धनान्मोचयत्विति शेषः ॥ वेद । ‘विद ज्ञाने’। ‘विदो लटो वा ’ ( पा. सू. ३. ४. ८३ ) इति तिपो णल् । लित्स्वरेणाद्युदात्तत्वम् । ‘द्व्यचोऽतस्तिङः’ इति संहितायां दीर्घः। वीनाम् । ’ नामन्यतरस्याम् ’ इति नाम उदात्तत्वम् । पतताम् । शपः पित्त्वादनुदात्तत्वम् । शतुश्च लसार्वधातुकस्वरेण धातुस्वरः । नावः। सावेकाचः’ इति षष्ठ्या उदात्तत्वम् । समुद्रियः । भवार्थे ’ समुद्राभ्राद्धः’ (पा. सू. ४. ४. ११८) इति घप्रत्ययः ॥

English translation:

“He, who knows the path of the birds flying through the air; he, abiding in the ocean, knows (also) the course of ships.”

He who knows the track of birds flying through the midspace,
knows the (courses of the) boats, since he belongs to the sea.

He knows the path of birds that fly through heaven, and, Sovran of the sea,
He knows the ships that are thereon.

Der die Spur der Vögel weiß, die in der Luft fliegen, er weiß die des Schiffes als Meeresgott.

Er, der den Pfad der Vögel kennt, die durch die weiten Lüfte ziehn, Und auf dem Meer die Schiffe kennt,

Кто знает след птиц,
Летающих по воздуху,
Знает челны морские.

• वरुणः
• शुनःशेप आजीगर्तिः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

• देवता - वरुणः
• ऋषिः - शुनःशेप आजीगर्तिः
• छन्दः - गायत्री

वे᳓द मासो᳓ धृत᳓व्रतो
दुवा᳓दश प्रजा᳓वतः
वे᳓दा य᳓ उपजा᳓यते

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
dhr̥távrataḥ ← dhr̥távrata- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

māsáḥ ← mā́s- 1 (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

véda ← √vid- 2 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

dvā́daśa ← dvā́daśa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

prajā́vataḥ ← prajā́vant- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

upajā́yate ← √janⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

véda ← √vid- 2 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

वेद॑ । मा॒सः । धृ॒तऽव्र॑तः । द्वाद॑श । प्र॒जाऽव॑तः ।
वेद॑ । यः । उ॒प॒ऽजाय॑ते ॥

• veda ← vid
• [verb], singular, Perfect indicative
• “know; diagnose; perceive; know; accord; notice; deem; mind; learn; specify; watch; recognize; detect; call.”

• māso ← māsaḥ ← mās
• [noun], accusative, plural, masculine
• “month; lunar month.”

• dhṛtavrato ← dhṛta ← dhṛ
• [verb noun]
• “keep; put; hold; assume; wear; take; promise; stay; exist; hold; begin; dip.”

• dhṛtavrato ← vrataḥ ← vrata
• [noun], nominative, singular, masculine
• “vrata (vote); commandment; law; oath; command; rule; custom; vrata [word]; rule; behavior.”

• dvādaśa ← dvādaśan
• [noun], accusative, singular, neuter
• “twelve; twelfth.”

• prajāvataḥ ← prajāvat
• [noun], accusative, plural, masculine
• “prolific.”

• vedā ← vid
• [verb], singular, Perfect indicative
• “know; diagnose; perceive; know; accord; notice; deem; mind; learn; specify; watch; recognize; detect; call.”

• ya ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• upajāyate ← upajan ← √jan
• [verb], singular, Present indikative
• “originate; happen.”

धृतव्रतः स्वीकृतकर्मविशेषो यथोक्तमहिमोपेतो वरुणः प्रजावतः तदा तदोत्पद्यमानप्रजायुक्तान् द्वादश मासः चैत्रादीन् फाल्गुनान्तान् वेद जानाति । यः त्रयोदशोऽधिकमासः उपजायते संवत्सरसमीपे स्वयमेवोत्पद्यते तमपि वेद। वाक्यशेषः पूर्ववत् ॥ मासः।‘पद्दन्°’ (पा. सू. ६. १.६३) इत्यादिना मासशब्दस्य मास् इति आदेशः । ऊडिदम्’ इत्यादिना शस उदात्तत्वम् । द्वादश। द्वौ च दश च इति द्वन्द्वः । ‘द्व्यष्टनः संख्यायाम् ’ (पा. सू. ६. ३. ४७) इति आत्वम् । ‘संख्या’ (पा. सू. ६.२.३५) इति सूत्रेण पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । प्रजावतः । जनी प्रादुर्भावे’। प्रपूर्वात् जनसनखनक्रमगमो विट्प्रत्ययः (पा. सू. ३. २. ६७)। *विड्वनोः०’ (पा. सू. ६. ४. ४१) इति आत्वम् । कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् । प्रजा एषां सन्तीति तदस्यास्त्यस्मिन्निति मतुप्’ (पा. सू. ५. ३. ९४ )। मादुपधायाः० ’ ( पा. सू. ८. २. ९) इति मतुपो वत्वम् । उपजायते । जनेः कर्मकर्तरि लट् । कर्मवद्भावात् आत्मनेपदं यक् (पा. सू. ३. १. ८७ )। जनादीनामुपदेश एवात्वं वक्तव्यम् ’ ( पा. सू. ६. १. १९५. ३) इति वचनात् “ अचः कर्तृयकि’ (पा. सू. ६. १. १९५ ) इत्याद्युदात्तत्वम् । ‘तिङि चोदात्तवति’ (पा. सू. ८. १. ७१ ) इति उपसर्गस्य निघातः । न च ‘तिङ्ङतिङः’ इति निघातः, “ यद्वृत्तान्नित्यम्’ इति प्रतिषेधात् ॥

English translation:

“He, who accepting the rites (dedicated to him) knows the twelve months and their productions and that which is supplementarily engendered.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

An allusion to the thirteenth, the supplementary or intercalary month of the Hindu unisolar year and to the transition to the lunar year from the solar year; ’that thirteenth or additional month which is produced of itself, in connection with the year’, yaḥ trayodaśo adhikamāsa upajāyate saṃvatsarasamīpe svayam evotpadyate

He whose commandments are upheld knows the twelve months and their offspring [=the half-months];
he knows the one that is born afterward [=the thirteenth month].

True to his holy law, he knows the twelve moons with their progeny:
He knows the moon of later birth.

Er kennt die zwölf Monate mit ihrem Nachwuchs, der Gesetzvollstrecker; er kennt den, der nachgeboren wird.

Der Ordnungschirmer, der die zwölf an Kindern reichen Monde kennt, Und auch den nachgebornen Mond,

Знает тот, чей завет крепок, двенадцать
Месяцев с (их) потомством.
Он знает (того,) кто рождается в придачу.

• वरुणः
• शुनःशेप आजीगर्तिः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

• देवता - वरुणः
• ऋषिः - शुनःशेप आजीगर्तिः
• छन्दः - गायत्री

वे᳓द वा᳓तस्य वर्तनि᳓म्
उरो᳓र् ऋष्व᳓स्य बृहतः᳓
वे᳓दा ये᳓ अधिआ᳓सते

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
vartaním ← vartaní- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

vā́tasya ← vā́ta- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

véda ← √vid- 2 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

br̥hatáḥ ← br̥hánt- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

r̥ṣvásya ← r̥ṣvá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

uróḥ ← urú- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

adhyā́sate ← √ās- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

véda ← √vid- 2 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

yé ← yá- (pronoun)

वेद॑ । वात॑स्य । व॒र्त॒निम् । उ॒रोः । ऋ॒ष्वस्य॑ । बृ॒ह॒तः ।
वेद॑ । ये । अ॒धि॒ऽआस॑ते ॥

• veda ← vid
• [verb], singular, Perfect indicative
• “know; diagnose; perceive; know; accord; notice; deem; mind; learn; specify; watch; recognize; detect; call.”

• vātasya ← vāta
• [noun], genitive, singular, masculine
• “vāta; wind; fart; Vayu; air; draft; vāta [word]; Vāta; rheumatism; Marut.”

• vartanim ← vartani
• [noun], accusative, singular, feminine
• “path; East; way.”

• uror ← uroḥ ← uru
• [noun], genitive, singular, masculine
• “wide; broad; great; uru [word]; much(a); excellent.”

• ṛṣvasya ← ṛṣva
• [noun], genitive, singular, masculine
• “distinguished; high; noble; enormous.”

• bṛhataḥ ← bṛhat
• [noun], genitive, singular, masculine
• “large; great; loud; high; much(a); exalted; abundant; intensive; strong; huge.”

• vedā ← vid
• [verb], singular, Perfect indicative
• “know; diagnose; perceive; know; accord; notice; deem; mind; learn; specify; watch; recognize; detect; call.”

• ye ← yad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• adhyāsate ← adhyās ← √ās
• [verb], plural, Present indikative
• “dwell; sit down.”

उरोः, विस्तीर्णस्य ऋष्वस्य दर्शनीयस्य बृहतः गुणैरधिकस्य वातस्य वायोः वर्तनिं मार्गं वेद वरुणो जानाति । ये देवाः अध्यासते उपरि तिष्ठन्ति तानपि वेद जानाति ॥ वातस्य । ‘असिहसि’ इत्यादिना तन्प्रत्ययान्तो वातशब्दो नित्त्वादाद्युदात्तः । वर्तनिम्। वर्ततेऽनेनेति । ‘वर्तनिः स्तोत्रे (पा. सू. ६.१.१६०.ग.) इति स्तोत्रवाचकस्य वर्तनिशब्दस्य अन्तोदात्तत्वसिद्ध्यर्थम् उञ्छादिषु पाठात् अस्य प्रत्ययस्वरेण मध्योदात्तत्वे प्राप्ते व्यत्ययेनान्तोदात्तत्वम् । बृहतः । बृहन्महतोरुपसंख्यानम् ’ इति ङस उदात्तत्वम् । अध्यासते । लसार्वधातुकानुदात्तत्वे सति धातुस्वरः ॥

English translation:

“He, who knows the path of the vast, the graceful, and the excellent wind, and who knows those who reside above.”

He knows the trail of the wind—of the broad, towering, and lofty (wind);
he knows those [=the Maruts] who sit upon it.

He knows the pathway of the wind, the spreading, high, and mighty wind:
He knows the Gods who dwell above.

Er kennt die Bahn des Windes, des breiten, hohen, großen; er kennt die welche darüber thronen.

Er, der die Bahn des Windes kennt, des weiten, hohen, mächtigen, Und die darüber thronenden,

Он знает путь ветра,
Широкого, высокого, сильного.
Он знает тех, кто восседает.

• वरुणः
• शुनःशेप आजीगर्तिः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

• देवता - वरुणः
• ऋषिः - शुनःशेप आजीगर्तिः
• छन्दः - गायत्री

नि᳓ षसाद धृत᳓व्रतो
व᳓रुणः पस्ति᳓यासु आ᳓
सा᳓म्राजियाय सुक्र᳓तुः

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
dhr̥távrataḥ ← dhr̥távrata- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ní ← ní (invariable)

sasāda ← √sad- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

ā́ ← ā́ (invariable)

pastyā̀su ← pastyā̀- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

váruṇaḥ ← váruṇa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sā́mrājyāya ← sā́mrājya- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

sukrátuḥ ← sukrátu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

नि । स॒सा॒द॒ । धृ॒तऽव्र॑तः । वरु॑णः । प॒स्त्या॑सु । आ ।
साम्ऽरा॑ज्याय । सु॒ऽक्रतुः॑ ॥

• ni
• [adverb]
• “back; down.”

• ṣasāda ← sad
• [verb], singular, Perfect indicative
• “sit down; break down; slow; sink; crumble; fracture; perish; ride; stop; besiege; tire.”

• dhṛtavrato ← dhṛta ← dhṛ
• [verb noun]
• “keep; put; hold; assume; wear; take; promise; stay; exist; hold; begin; dip.”

• dhṛtavrato ← vrataḥ ← vrata
• [noun], nominative, singular, masculine
• “vrata (vote); commandment; law; oath; command; rule; custom; vrata [word]; rule; behavior.”

• varuṇaḥ ← varuṇa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Varuna; varuṇa [word]; Crataeva religiosa Forst.; Varuṇa; varuṇādi.”

• pastyāsv ← pastyāsu ← pastyā
• [noun], locative, plural, feminine
• “river; dwelling.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• sāmrājyāya ← sāmrājya
• [noun], dative, singular, neuter
• “dominion; kingship.”

• sukratuḥ ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• sukratuḥ ← kratuḥ ← kratu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “yajña; decision; plan; deliberation; intelligence; Kratu; will; kratu [word]; desire; resoluteness; ritual.”

धृतव्रतः पूर्वोक्तः वरुणः पस्त्यासु दैवीषु प्रजासु आ नि षसाद आगत्य निषण्णवान् । किमर्थम् । प्रजानां साम्राज्यसिद्ध्यर्थं सुक्रतुः शोभनकर्मा ॥ नि षसाद । सदिरप्रतेः ’ ( पा. सू. ८. ३. ६६ ) इति षत्वम् । साम्राज्याय । सम्राजो भावः साम्राज्यम् । ‘गुणवचनब्राह्मणादिभ्यः (पा. सू. ५. १. १२४ ) इति ष्यञ् । ञ्नित्यादिर्नित्यम्’ इत्याद्युदात्तत्वम् । सुक्रतुः । ‘क्रत्वादयश्च ’ इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम् ॥ ॥ १७ ॥

English translation:

“He, Varuṇa, the acceptor of holy rites, the doer of good deeds, has sat down amongs the (divine) progeny, to exercise supreme dominion (over them).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Āniṣasāda pastyāsu: divine progeny, daiviśu prajāsu

He whose commandments are upheld, Varuṇa sat down among the dwelling places,
for the sake of his universal kingship—he whose resolve is strong.

Varuna, true to holy law, sits down among his people; he,
Most wise, sits there to govern all.

Varuna, der Gesetzvollstrecker, hat sich in den Gewässern niedergelassen zur Ausübung der Herrschaft, der Umsichtige.

In seinem Palast sitzet er, Gesetz beschirmend Varuna, Zur Herrschaft der allmächtige.

Варуна, чей завет крепок,
Расположился в водах
Для безраздельной власти, (он,) очень умный.

• वरुणः
• शुनःशेप आजीगर्तिः
• प्रतिष्ठागायत्री
• षड्जः

जो मनुष्य इस वायु को ठीक-ठीक जानता है, वह किसको प्राप्त होता है, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है।

पदार्थान्वयभाषाः - जैसे जो (धृतव्रतः) सत्य नियम पालने (सुक्रतुः) अच्छे-अच्छे कर्म वा उत्तम बुद्धियुक्त (वरुणः) अति श्रेष्ठ सभा सेना का स्वामी (पस्त्यासु) अत्युत्तम घर आदि पदार्थों से युक्त प्रजाओं में (साम्राज्याय) चक्रवर्त्ती राज्य को करने की योग्यता से युक्त मनुष्य (आनिषसाद) अच्छे प्रकार स्थित होता है, वैसे ही हम लोगों को भी होना चाहिये॥१०॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे परमेश्वर सब प्राणियों का उत्तम राजा है, वैसे जो ईश्वर की आज्ञा में वर्त्तमान धार्मिक शरीर और बुद्धि बलयुक्त मनुष्य हैं, वे ही उत्तम राज्य करने योग्य होते हैं॥१०॥

अन्वय: यथा यो धृतव्रतः सुक्रतुर्वरुणो विद्वान् मनुष्यः पस्त्यासु प्रजासु साम्राज्यायानिषसाद तथाऽस्माभिरपि भवितव्यम्॥१०॥

य एतं जानाति स किं प्राप्नोतीत्युपदिश्यते

पदार्थान्वयभाषाः - (नि) नित्यार्थे (ससाद) तिष्ठति। अत्र लडर्थे लिट्। सदेः परस्य लिटि। (अष्टा०८.३.१०७) अनेन परसकारस्य मूर्द्धन्यादेशनिषेधः। (धृतव्रतः) सत्याचारशीलः (वरुणः) उत्तमो विद्वान् (पस्त्यासु) पस्त्येभ्यो गृहेभ्यो हितास्तासु प्रजासु। पस्त्यमिति गृहनामसु पठितम्। (निघं०३.४) (आ) समन्तात् (साम्राज्याय) यद्राष्ट्रं सर्वत्र भूगोले सम्यक् राजते प्रकाशते तस्य भावाय (सुक्रतुः) शोभनाः क्रतवः कर्माणि प्रज्ञा वा यस्य सः॥१०॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथा परमेश्वरः सर्वासां प्रजानां सम्राड् वर्त्तते तथा य ईश्वराज्ञायां वर्त्तमानो विद्वान् धार्मिकः शरीरबुद्धिबलसंयुक्तो मनुष्यो भवति स एव साम्राज्यं कर्तुमर्हतीति॥१०॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जसा परमेश्वर सर्व प्राण्यांचा उत्तम राजा आहे तसे ईश्वराच्या आज्ञेत असणारी धार्मिक, शरीर व बुद्धीने बलयुक्त माणसेच उत्तम राज्य करण्यायोग्य असतात. ॥ १० ॥

• देवता - वरुणः
• ऋषिः - शुनःशेप आजीगर्तिः
• छन्दः - गायत्री

अ᳓तो वि᳓श्वानि अ᳓द्भुता
चिकित्वाँ᳓ अभि᳓ पश्यति
कृता᳓नि या᳓ च क᳓र्तुवा

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
ádbhutā ← ádbhuta- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

átas ← átas (invariable)

víśvāni ← víśva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

abhí ← abhí (invariable)

cikitvā́n ← √cit- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:ACT}

paśyati ← √paś- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

ca ← ca (invariable)

kártvā ← kártva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

kr̥tā́ni ← √kr̥- (root)
{case:ACC, gender:N, number:PL, non-finite:PPP}

yā́ ← yá- (pronoun)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

अतः॑ । विश्वा॑नि । अद्भु॑ता । चि॒कि॒त्वान् । अ॒भि । प॒श्य॒ति॒ ।
कृ॒तानि॑ । या । च॒ । कर्त्वा॑ ॥

• ato ← atas
• [adverb]
• “now; therefore; then; from there; hence; consequently; then; hence; henceforth.”

• viśvāny ← viśvāni ← viśva
• [noun], accusative, plural, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• adbhutā ← adbhuta
• [noun], accusative, plural, neuter
• “extraordinary; amazing; supernatural.”

• cikitvāṃ ← cit
• [verb noun], nominative, singular
• “notice; observe; attend to; intend.”

• abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• paśyati ← paś
• [verb], singular, Present indikative
• “see; view; watch; meet; observe; think of; look; examine; behold; visit; understand.”

• kṛtāni ← kṛ
• [verb noun], accusative, plural
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• yā ← yad
• [noun], nominative, plural, neuter
• “who; which; yat [pronoun].”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• kartvā ← kṛ
• [verb noun], nominative, plural
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

अतः अस्मात् वरुणात् विश्वानि अद्भुता सर्वाण्याश्चर्याणि चिकित्वान् प्रज्ञावान् अभि पश्यति सर्वतोऽवलोकयति या कृतानि यान्याश्चर्याणि पूर्वं वरुणेन संपादितानि । चकारात् अन्यानि यान्याश्चर्याणि कर्त्वा इतः परं कर्तव्यानि तानि सर्वाण्यभिपश्यतीति पूर्वत्रान्वयः ॥ अद्भुता । ‘शेश्छन्दसि बहुलम् ’ ( पा. सू. ६. १. ७० ) इति शेर्लोपः । प्रत्ययलक्षणेन ‘ नपुंसकस्य झलचः (पा. सू. ७. १. ७२ ) इति नुम् । नलोपः । चिकित्वान् । कित ज्ञाने’। लिटः क्वसुः । अभ्यासहलादिशेषचुत्वानि ।’ वेस्वेकाजाद्धसाम्’ इति नियमात् इडभावः । रुत्वानुनासिकावुक्तौ संहितायाम् । पश्यति । पाघ्रा ’ इत्यादिना दृशेः पश्यादेशः । कर्त्वा । ‘कृत्यार्थे तवैकेन्केन्यत्वनः’ (पा. सू. ३. ४. १४ ) इति करोतेः त्वन् । नित्त्वादाद्युदात्तत्वम् । पूर्ववत् शेर्लोपः ॥

English translation:

“Through him, the sage beholds all the marvels that hav ebeen or will be wrought.”

From there, watchful, he looks upon all (deeds), unmistakable
(to him)—
both those done and those that must be done.

From thence percerving he beholds all wondrous things, both what hath been,
And what hereafter will be done.

Von dort überschaut er aufmerksam alles Verborgene, was geschah und was geschehen soll.

Von dort aus blickt er achtsam hin auf alles, was verborgen ist, Was schon gethan und noch zu thun.

Оттуда все сокрытое
Наблюдает внимательный,
Сотворенное и что будет сотворено.

• वरुणः
• शुनःशेप आजीगर्तिः
• विराड्गायत्री
• षड्जः

फिर अगले मन्त्र में उक्त अर्थ का ही प्रकाश किया है॥

पदार्थान्वयभाषाः - जिस कारण जो (चिकित्वान्) सबको चेतानेवाला धार्मिक सकल विद्याओं को जानने न्याय करनेवाला मनुष्य (या) जो (विश्वानि) सब (कृतानि) अपने किये हुए (च) और (कर्त्त्वा) जो आगे करने योग्य कर्मों और (अद्भुतानि) आश्चर्य्यरूप वस्तुओं को (अभिपश्यति) सब प्रकार से देखता है (अतः) इसी कारण वह न्यायाधीश होने को समर्थ होता है॥११॥

भावार्थभाषाः - जिस प्रकार ईश्वर सब जगह व्याप्त और सर्वशक्तिमान् होने से सृष्टि रचनादि रूपी कर्म और जीवों के तीनों कालों के कर्मों को जानकर इनको उन-उन कर्मों के अनुसार फल देने को योग्य है, इसी प्रकार जो विद्वान् मनुष्य पहिले हो गये उनके कर्मों और आगे अनुष्ठान करने योग्य कर्मों के करने में युक्त होता है, वही सबको देखता हुआ सब के उपकार करनेवाले उत्तम से उत्तम कर्मों को कर सब का न्याय करने को योग्य होता है॥११॥

अन्वय: यतो यश्चिकित्वान् वरुणो धार्मिकोऽखिलविद्यो न्यायकारी मनुष्यो वा यानि विश्वानि सर्वाणि कृतानि यानि च कर्त्त्वा कर्त्तव्यान्यद्भुतानि कर्माण्यभिपश्यत्यतः स न्यायाधीशो भवितुं योग्यो जायते॥११॥

पुनः स एवार्थ उपदिश्यते॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अतः) पूर्वोक्तात्कारणात् (विश्वानि) सर्वाणि (अद्भुता) आश्चर्यरूपाणि। अत्र सर्वत्र शेश्छन्दसि इति लोपः। (चिकित्वान्) केतयति जानातीति चिकित्वान्। अत्र ‘कित ज्ञाने’ अस्माद् वेदोक्ताद् धातोः क्वसुः प्रत्ययः। चिकित्वान् चेतनावान्। (निरु०२.११) (अभि) सर्वतः (पश्यति) प्रेक्षते (कृतानि) अनुष्ठितानि (या) यानि (च) समुच्चये (कर्त्वा) कर्त्तव्यानि। अत्र कृत्यार्थे तवैकेन्केन्यत्वन इति त्वन् प्रत्ययः॥११॥

भावार्थभाषाः - यथेश्वरः सर्वत्राभिव्याप्तः सर्वशक्तिमान् सन् सृष्टिरचनादीन्याश्चर्य्यरूपाणि कृत्वा वस्तूनि विधाय जीवानां त्रिकालस्थानि कर्म्माणि च विदित्वैतेभ्यस्तत्तत्कर्माश्रितं फलं दातुमर्हति। एवं यो विद्वान् मनुष्यो भूतपूर्वाणां विदुषां कर्माणि विदित्वाऽनुष्ठातव्यानि कर्माण्येव कर्त्तमुद्युङ्क्ते स एव सर्वाभिद्रष्टा सन् सर्वोपकारकाण्यनुत्तमानि कर्माणि कृत्वा सर्वेषां न्यायं कर्त्तुं शक्नोतीति॥११॥

भावार्थभाषाः - ज्या प्रकारे ईश्वर सर्व स्थानी व्याप्त असून, सर्वशक्तिमान असल्यामुळे सृष्टिरचनारूपी कर्म व जीवांच्या तीन काळातील कर्मांना जाणतो व त्यांना त्या त्या कर्मानुसार फळ देतो, त्याप्रकारेच जो विद्वान माणूस भूतकाळातील विद्वानांच्या कर्मांना जाणून पुढे योग्य कर्मांचे अनुष्ठान करतो तोच सर्वदृश्य सर्वांचा उपकारक, उत्तम कर्म करणारा, सर्वांचा न्याय करण्यायोग्य असतो. ॥ ११ ॥

• देवता - वरुणः
• ऋषिः - शुनःशेप आजीगर्तिः
• छन्दः - गायत्री

स᳓ नो विश्वा᳓हा सुक्र᳓तुर्
आदित्यः᳓ सुप᳓था करत्
प्र᳓ ण आ᳓यूंषि तारिषत्

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sukrátuḥ ← sukrátu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

viśvā́hā ← viśvā́hā (invariable)

ādityáḥ ← ādityá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

karat ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

supáthā ← supátha- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

ā́yūṁṣi ← ā́yus- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

prá ← prá (invariable)

tāriṣat ← √tr̥̄- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

सः । नः॒ । वि॒श्वाहा॑ । सु॒ऽक्रतुः॑ । आ॒दि॒त्यः । सु॒ऽपथा॑ । क॒र॒त् ।
प्र । नः॒ । आयूं॑षि । ता॒रि॒ष॒त् ॥

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• viśvāhā
• [adverb]
• “always.”

• sukratur ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• sukratur ← kratuḥ ← kratu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “yajña; decision; plan; deliberation; intelligence; Kratu; will; kratu [word]; desire; resoluteness; ritual.”

• ādityaḥ ← āditya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “sun; Aditya; Surya; āditya [word].”

• supathā ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• supathā ← pathā ← patha
• [noun], accusative, plural, neuter
• “way; method; passage; road; scope; path; patha [word]; path; region; way.”

• karat ← kṛ
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• ṇa ← ṇaḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• āyūṃṣi ← āyus
• [noun], accusative, plural, neuter
• “life; longevity; āyus; life; āyus [word]; Āyus.”

• tāriṣat ← tṛ
• [verb], singular, Aorist conj./subj.
• “traverse; overcome; float; rescue; reach; satisfy.”

सुक्रतुः शोभनप्रज्ञः सः आदित्यः वरुणः विश्वाहा सर्वेष्वहःसु नः अस्मान् सुपथा शोभनमार्गेण सहितान् करत् करोतु । किं च नः अस्माकम् आयूंषि प्र तारिषत् प्रवर्धयतु ॥ सुपथा । ‘स्वती पूजायाम्’ (पा. म. २. २. १८. ४) इति समासे ‘न पूजनात्’ (पा. सू. ५. ४. ६९) इति समासान्तप्रतिषेधः । अव्ययपूर्वपदप्रकृतिस्वरे प्राप्ते • परादिश्छन्दसि बहुलम् ’ इस्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम् । ‘क्रत्वादयश्च’ (पा.सू. ६.२.११८) इत्येतन्न भवति अबहुव्रीहित्वात् । बहुव्रीहौ हि तद्विधीयते । आद्युदात्तं द्व्यच्छन्दसि’ (पा. सू. ६. २. ११९) इत्येतदपि न भवति, पथिन्शब्दस्य अन्तोदात्तत्वात् । करत् । करोतेर्लेटि व्यत्ययेन शप् । शपो लुकि ‘लेटोऽडाटौ’ इति अडागमः । इतश्च लोपः’ इति इकारलोपः । यद्वा । छान्दसे लुङि ‘कृमृदृरुहिभ्यः’ (पा. सू. ३. १. ५९ ) इति च्लेः अङ्। ‘ऋदृशोऽङि गुणः ’ (पा. सू. ७. ४. १६ ) इति गुणः । ‘बहुलं छन्दस्यमाङ्योगेऽपि ’ इति अडभावः । प्र णः । ’ उपसर्गाद्बहुलम्’ (पा. सू. ८.४.२८ ) इति नसो णत्वम् । तारिषत् । तारयतेः लेटि अडागमः । ‘सिब्बहुलं लेटि’ इति सिप् ।’ आदेशप्रत्यययोः’ इति षत्वम् ॥

English translation:

“May that very wise son of Aditi, keep us all our days in the right path, and prolong our lives.”

Of strong resolve, the Āditya will make for us easy paths throughout the days.
He will extend our lifetimes.

May that Aditya, very wise, make fair paths for us all our days:
May he prolong our lives for us.

Dieser umsichtige Sohn der Aditi möge uns jederzeit gute Wege bereiten; er möge unsere Lebenstage verlängern.

Mög Aditi’s allweiser Sohn tagtäglich segnen unsern Pfad, Verlängern unsers Lebens Lauf.

Пусть вседневно очень умный
Адитья создает нам прекрасные пути!
Пусть продлит он сроки наших жизней!

• वरुणः
• शुनःशेप आजीगर्तिः
• गायत्री
• षड्जः

फिर भी अगले मन्त्र में उसी अर्थ का प्रकाश किया है॥

पदार्थान्वयभाषाः - जैसे (आदित्यः) अविनाशी परमेश्वर, प्राण वा सूर्य्य (विश्वाहा) सब दिन (नः) हम लोगों को (सुपथा) अच्छे मार्ग में चलाने और (नः) हमारी (आयूंषि) उमर (प्रतारिषत्) सुख के साथ परिपूर्ण (करत्) करते हैं, वैसे ही (सुक्रतुः) श्रेष्ठ कर्म और उत्तम-उत्तम जिससे ज्ञान हो, वह (आदित्यः) विद्या धर्म प्रकाशित न्यायकारी मनुष्य (विश्वाहा) सब दिनो में (नः) हम लोगों को (सुपथा) अच्छे मार्ग में (करत्) करे। और (नः) हम लोगों की (आयूंषि) उमरों को (प्रतारिषत्) सुख से परिपूर्ण करे॥१२॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में श्लेष और उपमालङ्कार हैं। जो मनुष्य ब्रह्मचर्य्य और जितेन्द्रियता आदि से आयु बढ़ाकर धर्ममार्ग में विचरते हैं, उन्हीं को जगदीश्वर अनुगृहीत कर आनन्दयुक्त करता है। जैसे प्राण और सूर्य्य अपने बल और तेज से ऊँचे-नीचे स्थानों को प्रकाशित कर प्राणियों को सुख के मार्ग से युक्त करके उचित समय पर दिन-रात आदि सब कालविभागों को अच्छे प्रकार सिद्ध करते हैं, वैसे ही अपने आत्मा, शरीर और सेना के बल से न्यायाधीश मनुष्य धर्मयुक्त छोटे मध्यम और बड़े कर्मों के प्रचार से अधर्मयुक्त को छुड़ा उत्तम और नीच मनुष्यों का विभाग सदा किया करे॥१२॥

अन्वय: यथादित्यः परमेश्वरः प्राणः सूर्यो वा विश्वाहा सर्वेषु दिनेषु नोऽस्मान् सुपथा करत् नोऽस्माकमायूंषि प्रतारिषत् तथा सुक्रतुरादित्यो न्यायकारी मनुष्यो विश्वाहेषु नः सुपथा करत् नोऽस्माकमायूंषि प्रतारिषत् सन्तारयेत्॥१२॥

पुनरपि स एवार्थ उपदिश्यते॥

पदार्थान्वयभाषाः - (सः) वक्ष्यमाणः (नः) अस्मान् (विश्वाहा) विश्वानि चाहानि च तेषु। अत्र सुपां सुलुग्० इति सप्तम्या बहुवचनस्याकारादेशः। (सुक्रतुः) शोभनानि प्रज्ञानानि कर्माणि वा यस्य सः (आदित्यः) विनाशरहितः परमेश्वरो जीवः कारणरूपेण प्राणो वा (सुपथा) शोभनश्चासौ पन्थाश्च सुपथस्तेन (करत्) कुर्यात्। लेट्-प्रयोगोऽयम्। (प्र) प्रकृष्टार्थे क्रियायोगे (नः) अस्माकम् (आयूंषि) जीवनानि (तारिषत्) सन्तारयेत्। अत्रान्तर्गतो ण्यर्थः॥१२॥

भावार्थभाषाः - अत्र श्लेषवाचकलुप्तोपमालङ्कारौ। ये मनुष्या ब्रह्मचर्य्येण जितेन्द्रियत्वादिनाऽऽयुर्वर्द्धयित्वा धर्ममार्गे विचरन्ति, तान् जगदीश्वरोऽनुगृह्यानन्दयुक्तान् करोति। यथाऽयं प्राणः सूर्य्यो वा स्वबलतेजोभ्यामुच्चावचानि स्थलानि प्रकाश्य प्राणिनः सुखयित्वा सर्वानहोरात्रादीन् कालविभागान् विभजतस्तथैव स्वात्मशरीरसेनाबलेन धर्म्याणि कनिष्ठमध्यमोत्तमानि कर्माणि प्रचार्य्याधर्म्याणि निवर्त्त्योत्तमनीचजनसमूहौ सदा विभजेत॥१२॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात श्लेष व उपमालंकार आहेत. जी माणसे ब्रह्मचर्य व जितेंद्रियता इत्यादींनी आयुष्य वाढवून धर्म मार्गाने चालतात, त्यांनाच जगदीश्वर अनुग्रहित करून आनंदयुक्त करतो. जसे प्राण व सूर्य आपल्या बलाने व तेजाने उंच-सखल भागांना प्रकाशित करून प्राण्यांना सुखाचा मार्ग प्रशस्त करतात व योग्य वेळी दिवसरात्र इत्यादी सर्व कालविभागांना सिद्ध करतात, तसेच आपला आत्मा, शरीर व सेनेच्या बलाने न्यायाधीशाने धर्माने कनिष्ठ, मध्यम, उत्तम कर्माचा प्रचार करून अधर्मापासून सुटका करावी व उत्तम आणि नीच माणसांमध्ये सदैव भेद करावा. ॥ १२ ॥

• देवता - वरुणः
• ऋषिः - शुनःशेप आजीगर्तिः
• छन्दः - गायत्री

बि᳓भ्रद् द्रापिं᳓ हिरण्य᳓यं
व᳓रुणो वस्त निर्णि᳓जम्
प᳓रि स्प᳓शो नि᳓ षेदिरे

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
bíbhrat ← √bhr̥- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

drāpím ← drāpí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

hiraṇyáyam ← hiraṇyáya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

nirṇíjam ← nirṇíj- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

váruṇaḥ ← váruṇa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vasta ← √vas- 2 (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:MED}

ní ← ní (invariable)

pári ← pári (invariable)

sedire ← √sad- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

spáśaḥ ← spáś- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

बिभ्र॑त् । द्रा॒पिम् । हि॒र॒ण्यय॑म् । वरु॑णः । व॒स्त॒ । निः॒ऽनिज॑म् ।
परि॑ । स्पशः॑ । नि । से॒दि॒रे॒ ॥

• bibhrad ← bibhrat ← bhṛ
• [verb noun], nominative, singular
• “bring; hold; fill; support; wear; possess; carry; nourish; keep; hire; have; satiate; follow; bear.”

• drāpiṃ ← drāpim ← drāpi
• [noun], accusative, singular, masculine
• “garment; cape.”

• hiraṇyayaṃ ← hiraṇyayam ← hiraṇyaya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “gold; aureate; hiraṇyaya [word].”

• varuṇo ← varuṇaḥ ← varuṇa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Varuna; varuṇa [word]; Crataeva religiosa Forst.; Varuṇa; varuṇādi.”

• vasta ← vas
• [verb], singular, Present injunctive
• “wear.”

• nirṇijam ← nirṇij
• [noun], accusative, singular, feminine
• “attire; garment.”

• pari
• [adverb]
• “from; about; around.”

• spaśo ← spaśaḥ ← spaś
• [noun], nominative, plural, masculine
• “lookout; spy; spaś.”

• ni
• [adverb]
• “back; down.”

• ṣedire ← sad
• [verb], plural, Perfect indicative
• “sit down; break down; slow; sink; crumble; fracture; perish; ride; stop; besiege; tire.”

हिरण्ययं सुवर्णमयं द्रापिं कवचं बिभ्रत् धारयन् वरुणः निर्णिजं पुष्टं स्वशरीरं वस्त आच्छादयति । स्पशः हिरण्यस्पर्शिनो रश्मयः परि नि षेदिरे सर्वतो निषण्णाः॥ बिभ्रत् । बिभर्तेः शतरि ‘नाभ्यस्ताच्छतुः ’ ( पा. सू. ७. १. ७८ ) इति नुमभावः । ‘अभ्यस्तानामादिः’ इत्याद्युदात्तत्वम् । द्रापिम् । द्रा कुत्सायां गतौ । द्रापयति इषून् कुत्सितां गतिं प्रापयतीति द्रापिः कवचम् । ‘अर्तिही ‘( पा. सू. ७. ३. ३६) इत्यादिना षुगागमः । औणादिके इप्रत्यये णिलोपः। हिरण्ययम् । ‘ऋत्व्यवास्त्व्यवास्त्वमाध्वीहिरण्ययानि च्छन्दसि ’ ( पा. सू. ६. ४. १७५) इति हिरण्यशब्दात् विकारार्थे विहितस्य मयटो मशब्दलोपो निपातितः । वस्त । वस आच्छादने । लङि अदादित्वात् शपो लुक् । पूर्ववत् अडभावः । निर्णिजम् । ‘णिजिर् शौचपोषणयोः’ । स्पशः । ‘स्पश बाधनस्पर्शनयोः’। ‘क्विप् च’ इति क्विप् । नि षेदिरे । षद्लृ विशरणगत्यवसादनेषु’। अस्मात् गत्यर्थात् कर्मणि लिटि एत्वाभ्यासलोपौ ।’ सदिरप्रतेः’ इति षत्वम् ॥

English translation:

“Varuṇa clothes his well-nourished (person n), wearing golden armour, whence the (reflected) rays are spread around.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Bibhad drāpim hiraṇyayam = suvarṇamayam kavacam, armour or mail made of gold; an apparent allusion to Varuṇa as an image

Wearing a golden mantle, Varuṇa dons his cloak.
His spies have seated themselves all around.

Varuna, wearing golden mail, hath clad him in a shining robe.
His spies are seated found about.

Ein goldenes Gewand trägt Varuna und legt ein Prachtkleid an. Rings herum sitzen seine Späher.

Mit goldnem Mantel angethan hüllt er sich in sein Prachtgewand, Und Späher sitzen um ihn her,

Нося золотой покров,
Варуна одет в праздничный наряд.
Вокруг сидят соглядатаи.

• वरुणः
• शुनःशेप आजीगर्तिः
• गायत्री
• षड्जः

फिर वह किस प्रकार का है, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है॥

पदार्थान्वयभाषाः - जैसे इस वायु वा सूर्य्य के तेज में (स्पशः) स्पर्शवान् अर्थात् स्थूल-सूक्ष्म सब पदार्थ (निषेदिरे) स्थिर होते हैं और वे दोनों (वरुणः) वायु और सूर्य्य (निर्णिजम्) शुद्ध (हिरण्ययम्) अग्न्यादिरूप पदार्थों को (बिभ्रत्) धारण करते हुए (द्रापिम्) बल तेज और निद्रा को (परिवस्त) सब प्रकार से प्राप्त कर जीवों के ज्ञान को ढाँप देते हैं, वैसे (निर्णिजम्) शुद्ध (हिरण्ययम्) ज्योतिर्मय प्रकाशयुक्त को (बिभ्रत्) धारण करता हुआ (द्रापिम्) निद्रादि के हेतु रात्रि को (परिवस्त) निवारण कर अपने तेज से सबको ढाँप लेता है॥१३॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में श्लेषालङ्कार है। जैसे वायु बल का करने हारा होने से सब अग्नि आदि स्थूल और सूक्ष्म पदार्थों को धरके आकाश में गमन और आगमन करता हुआ चलता और जैसे सूर्य्यलोक भी स्वयं प्रकाशरूप होने से रात्रि को निवारण कर अपने प्रकाश से सबको प्रकाशता है, वैसे विद्वान् लोग भी विद्या और उत्तम शिक्षा के बल से सब मनुष्यों को धारण कर धर्म में चल सब अन्य मनुष्यों को चलाया करें॥१३॥

अन्वय: यथाऽस्मिन् वरुणे सूर्य्ये वा स्पर्शवन्तः सर्वे पदार्था निषेदिरे एतौ निर्णिजं हिरण्ययं ज्योतिर्मयं द्रापिं बिभ्रत एतान् सर्वान् पदार्थान् सर्वतोऽभिव्याप्याच्छादयतस्तथा विद्यान्यायप्रकाशे सर्वान् स्पर्शवन्तः पदार्थान् निषाद्य निर्णिजं हिरण्ययं ज्योतिर्मयं द्रापिं बिभ्रत् सन् वरुणो विद्वान् परिवस्त वस्ते सर्वान् शत्रून् स्वतेजसाऽऽच्छादयेत्॥१३॥

पुनः स कीदृश इत्युपदिश्यते॥

पदार्थान्वयभाषाः - (बिभ्रत्) धारयन् (द्रापिम्) कवचं निद्रां वा। अत्र ‘द्रै स्वप्ने’ अस्माद् इञ्वपादिभ्य इतीञ् (हिरण्ययम्) ज्योतिर्मयम्। ऋत्व्यवास्त्व्य० (अष्टा०६.४.१७५) अनेनायं निपातितः ‘ज्योतिर्वै हिरण्यम्’ इति पूर्ववत्प्रमाणं विज्ञेयम्। (वरुणः) विविधपाशैः शत्रूणां बन्धकः (वस्त) वस्ते आच्छादयति। अत्र वर्त्तमाने लङडभावश्च। (निर्णिजम्) शुद्धम् (परि) सर्वतोभावे (स्पशः) स्पर्शवन्तः पदार्थाः (नि) नितराम् (सेदिरे) सीदन्ति। अत्र लडर्थे लिट्॥१३॥

भावार्थभाषाः - अत्र श्लेषालङ्कारः। सर्वे मनुष्या यथा वायुर्बलकारित्वात् सर्वमग्न्यादिकं मूर्त्तामूर्तं वस्तु धृत्वाऽऽकाशे गमनागमने कुर्वन् गमयति। यथा सूर्य्यलोको प्रकाशस्वरूपत्वाद् रात्र्यन्धकारं निवार्य्य स्वतेजसा प्रकाशते, तथैव सुशिक्षाबलेन सर्वान् मनुष्यान् धृत्वा धर्मे गमनागमने कृत्वा कार्येरन्॥१३॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात श्लेषालंकार आहे. जसे वायू बलयुक्त असल्यामुळे अग्नी इत्यादी सर्व स्थूल व सूक्ष्म पदार्थांसह आकाशात गमन आगमन करीत असतो व जसे सूर्यही स्वतः प्रकाशरूप असल्यामुळे रात्रीला नष्ट करून आपल्या प्रकाशाने सर्वांना प्रकाशित करतो तसे विद्वान लोकांनीही विद्या व सुशिक्षणाच्या सामर्थ्याने सर्व माणसांना धारण करून धर्माने वागण्यास प्रवृत्त करून इतरांनाही तसे वागण्यास प्रवृत्त करावे. ॥ १३ ॥

• देवता - वरुणः
• ऋषिः - शुनःशेप आजीगर्तिः
• छन्दः - गायत्री

न᳓ यं᳓ दि᳓प्सन्ति दिप्स᳓वो
न᳓ द्रु᳓ह्वाणो ज᳓नाना᳐म्
न᳓ देव᳓म् अभि᳓मातयः

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
dípsanti ← √dabh- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT, mood:DES}

dipsávaḥ ← dipsú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL, mood:DES}

ná ← ná (invariable)

yám ← yá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

drúhvāṇaḥ ← drúhvan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

jánānām ← jána- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

ná ← ná (invariable)

abhímātayaḥ ← abhímāti- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

devám ← devá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)

न । यम् । दिप्स॑न्ति । दि॒प्सवः॑ । न । द्रुह्वा॑णः । जना॑नाम् ।
न । दे॒वम् । अ॒भिऽमा॑तयः ॥

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• yaṃ ← yam ← yad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• dipsanti ← dips ← √dabh
• [verb], plural, Present indikative

• dipsavo ← dipsavaḥ ← dipsu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “noxious; hurtful; baleful.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• druhvāṇo ← druhvāṇaḥ ← druhvan
• [noun], nominative, plural, masculine
• “deceitful; evil.”

• janānām ← jana
• [noun], genitive, plural, masculine
• “people; national; man; relative; jan; Janaloka; person; jana [word]; man; attendant; Jana; foreigner; inhabitant; group.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• devam ← deva
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• abhimātayaḥ ← abhimāti
• [noun], nominative, plural, masculine
• “unfriendly.”

दिप्सवः हिंसितुमिच्छन्तो वैरिणः यं वरुणं न दिप्सन्ति भीताः सन्तो हिंसितुमिच्छां परित्यजन्ति । जनानां प्राणिनां द्रुह्वाणः द्रोग्धारोऽपि यं वरुणं प्रति न द्रुह्यन्ति । अभिमातयः पाप्मानः । ‘पाप्मा वा अभिमातिः’ (तै. सं. २. १. ३. ५) इति श्रुत्यन्तरात् । देवं तं वरुणं न स्पृशन्ति ॥ दिप्सन्ति । ‘दम्भु दम्भे’ । अस्मात् सनि ’ सनीवन्तर्ध° ’ (पा. सू. ७. २. ४९ ) इत्यादिना इडभावः । ‘हलन्ताच्च ’ ( पा. सू. १. २. १०) इत्यत्र हल्ग्रहणस्य जातिवाचित्वात् सनः कित्वात् “ दम्भ इच्च ’ ( पा. सू. ७. ४. ५६ ) इति दकारात् परस्य अकारस्य इकारः । ‘अनिदिताम्’ इति नलोपः । भष्भावाभावश्छन्दसः ( पा. सू. ८. २. ३७ )। ‘अत्र लोपोऽभ्यासस्य ’ ( पा. सू. ७. ४. ५८ ) इति अभ्यासलोपः । शपः पित्वादनुदात्तत्वम् । तिङश्च लसार्वधातुकस्वरेण सनो नित्त्वात् नित्स्वरेणाद्युदात्तत्वम् । यद्वृत्तयोगात् अनिघातः । दिप्सवः । सनन्तात् दम्भेः ‘सनाशंसभिक्ष उः ’ ( पा. सू. ३. २. १६८) इति उप्रत्ययः । प्रत्ययस्वरः । द्रुह्वाणः । ‘द्रुह जिघांसायाम् । अन्येभ्योऽपि दृश्यन्ते’ इति क्वनिप् । प्रत्ययस्य पित्वादनुदात्तत्वे धातुस्वरेणाद्युदात्तत्वम् ॥

English translation:

“A divine (being), whom enemies dare not to offend; nor the oppressors of mankind, nor the iniquitous, (venture to displease).”

The god whom those inclined to deceit do not try to deceive, nor do the deceitful ones among men,
nor do the hostile plotters,

The God whom enemies threaten not, nor those who tyrannize o’er men,
Nor those whose minds are bent on wrong.

Den weder die Schadenfrohen noch die Arglistigen unter den Menschen zu schädigen Wünschen, noch die Nachsteller ihn den Gott.

Der Gott, dem kein Verletzer naht, den nie ein frecher Lügner täuscht, Noch Hinterlist der Männerschar,

(Он тот,) кого не стремятся обмануть ни любители обманов,
Ни вредители среди людей,
Ни злоумышленники, – (его,) бога,

• वरुणः
• शुनःशेप आजीगर्तिः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

फिर वह वरुण किस प्रकार का है, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! तुम सब लोग (जनानाम्) विद्वान् धार्मिक वा मनुष्य आदि प्राणियों से (दिप्सवः) झूठे अभिमान और झूठे व्यवहार को चाहनेवाले शत्रुजन (यम्) जिस (देवम्) दिव्य गुणवाले परमेश्वर वा विद्वान् को (न) (दिप्सन्ति) विरोध से न चाहें (द्रुह्वाणः) द्रोह करनेवाले जिस को द्रोह से (न) चाहें तथा जिसके साथ (अभिमातयः) अभिमानी पुरुष (न) अभिमान से न वर्त्तें, उन उपासना करने योग्य परमेश्वर वा विद्वानों को जानो॥१४॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में श्लेषालङ्कार है। जो हिंसक परद्रोही अभिमानयुक्त जन हैं, वे अज्ञानपन से परमेश्वर वा विद्वानों के गुणों को जान कर उनसे उपकार लेने को समर्थ नहीं हो सकते। इसलिये सब मनुष्यों को योग्य है कि उनके गुण, कर्म और स्वभाव का सदैव ग्रहण करें॥१४॥

अन्वय: हे मनुष्या ! यूयं जनानां दिप्सवो यं न दिप्सन्ति द्रुह्वाणो यं न द्रुह्यन्त्यभिमातयो यं नाभिमन्यन्ते तं परमेश्वरं देवमुपास्यं कार्य्यहेतुं विद्वांसं वा सर्वे जानीत॥१४॥

पुनः स कीदृश इत्युपदिश्यते॥

पदार्थान्वयभाषाः - (न) निषेधे (यम्) वरुणं परमेश्वरं विद्वांसं वा (दिप्सन्ति) विरोद्धुमिच्छन्ति। (दिप्सवः) मिथ्याभिमानव्यवहारमिच्छवः शत्रवः। अत्रोभयत्र वर्णव्यत्ययेन धकारस्य दकारः। (न) प्रतिषेधे (द्रुह्वाणः) द्रोहकर्त्तारः (न) निवारणे (देवम्) दिव्यगुणं (अभिमातयः) अभिमानिनः। ‘मा माने’ इत्यस्य रूपम्॥१४॥

भावार्थभाषाः - अत्र श्लेषालङ्कारः। ये हिंसका परद्रोहयुक्ता अभिमानसहिता जना वर्त्तन्ते, ते विद्याहीनत्वात् परमेश्वरस्य विदुषां वा गुणान् ज्ञात्वा नैवोपकर्त्तुमर्हन्ति, तस्मात् सर्वैरेतेषां गुणकर्मस्वभावैः सह सदा भवितव्यम्॥१४॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात श्लेषालंकार आहे. जे हिंसक, परद्रोही, अभिमानी लोक आहेत ते अज्ञानामुळे परमेश्वर किंवा विद्वानांच्या गुणांना जाणू शकत नाहीत व त्यांच्याकडून उपकार घेण्यास समर्थ होऊ शकत नाहीत. त्यासाठी सर्व माणसांनी त्यांचे गुण कर्म स्वभाव जाणून त्यांचे ग्रहण करावे. ॥ १४ ॥

• देवता - वरुणः
• ऋषिः - शुनःशेप आजीगर्तिः
• छन्दः - गायत्री

उत᳓ यो᳓ मा᳓नुषेषु आ᳓
य᳓शश् चक्रे᳓ अ᳓सामि आ᳓
अस्मा᳓कम् उद᳓रेषु आ᳓

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

mā́nuṣeṣu ← mā́nuṣa- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

utá ← utá (invariable)

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

ásāmi ← ásāmi- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

cakré ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

yáśaḥ ← yáśas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

asmā́kam ← ahám (pronoun)
{case:GEN, number:PL}

udáreṣu ← udára- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:PL}

उ॒त । यः । मानु॑षेषु । आ । यशः॑ । च॒क्रे । असा॑मि । आ ।
अ॒स्माक॑म् । उ॒दरे॑षु । आ ॥

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• mānuṣeṣv ← mānuṣeṣu ← mānuṣa
• [noun], locative, plural, masculine
• “man; man.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• yaśaś ← yaśaḥ ← yaśas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “fame; Yaśas.”

• cakre ← kṛ
• [verb], singular, Perfect indicative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• asāmy ← asāmi
• [noun], accusative, singular, neuter
• “perfect; complete; entire.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• asmākam ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• udareṣv ← udareṣu ← udara
• [noun], locative, plural, neuter
• “udara; cavity; abdomen; inside; stomach; belly; udara [word]; garbha; abdominal disease; intestine; inside; uterus; vessel.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

उत अपि च यः वरुणः मानुषेषु यशः अन्नम् आ चक्रे सर्वतः कृतवान् स वरुणः कुर्वन्नपि आ सर्वतः असामि संपूर्णं चक्रे न तु न्यूनं कृतवान् । विशेषतः अस्माकम् उदरेषु “॥ सर्वतः चक्रे ॥ मानुषेषु । ‘मनोर्जातावन्यतौ षुक् च’ (पा. सू. ४. १. १६१ ) इति अन् । ‘ञ्नित्यादिर्नित्यम्’ इत्याद्युदात्तत्वम् । चक्रे । प्रत्ययस्वरः । असामि । अव्यये नञ्कुनिपातानामिति वक्तव्यम्’ (पा. सू. ६. २. २. ३) इति अव्ययपूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । यशः । अशेर्युट् च’ (उ. सू. ४. ६३० ) इति असुन् । उदरेषु ।’ उदि दृणातेरजलौ पूर्वपदान्त्यलोपश्च ’ ( उ. सू. ५. ६९७) इति अल् । लित्स्वरः । ‘गतिकारकोपपदात्’ इत्युत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् ॥ ॥ १८ ॥

English translation:

“Who has distributed unlimited food to mankind, and especially to us.”

And who has created glory here for himself—and not by halves!— among the sons of Manu,
right here within our bellies.

He who gives glory to mankind, not glory that is incomplete,
To our own bodies giving it.

Und der sich bei den Menschen ganz ungeteilten Respekt verschafft hat und in unseren Leibern.

Und der den Menschen Herrlichkeit verleiht, die ganz vollkommen ist, Und selbst an unsern Leibern auch.

А также тот, кто среди людей
Создал себе безраздельное величие,
(Как и) в утробах наших.

• वरुणः
• शुनःशेप आजीगर्तिः
• पादनिचृद्गायत्री
• षड्जः

फिर वह वरुण किस प्रकार का है, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है॥

पदार्थान्वयभाषाः - (यः) जो हमारे (उदरेषु) अर्थात् भीतर (उत) और बाहर भी (असामि) पूर्ण (यशः) प्रशंसा के योग्य कर्म को (आचक्रे) सब प्रकार से करता है, जो (मानुषेषु) जीवों और जड़ पदार्थों में सर्वथा कीर्त्ति को किया करता है, सो वरुण अर्थात् परमात्मा वा विद्वान् सब मनुष्यों को उपासनीय और सेवनीय क्यों न होवे॥१५॥

भावार्थभाषाः - जिस सृष्टि करनेवाले अन्तर्यामी जगदीश्वर ने परोपकार वा जीवों को उनके कर्म के अनुसार भोग कराने के लिये सम्पूर्ण जगत् कल्प-कल्प में रचा है, जिसकी सृष्टि में पदार्थों के बाहर-भीतर चलनेवाला वायु सब कर्मों का हेतु है और विद्वान् लोग विद्या का प्रकाश और अविद्या का हनन करनेवाले प्रयत्न कर रहे हैं, इसलिये इस परमेश्वर के धन्यवाद के योग्य कर्म सब मनुष्यों को जानना चाहिये॥१५॥

अन्वय: योऽस्माकमुदरेषूतापि बहिरसामि यश आचक्रे यो मानुषेषु जीवेषूतापि जडेषु पदार्थेष्वाकीर्त्तिं प्रकाशितवानस्ति, स वरुणो जगदीश्वरो विद्वान् वा सकलैर्मानवैः कुतो नोपासनीयो जायेत॥१५॥

पुनः स कीदृश इत्युपदिश्यते।

पदार्थान्वयभाषाः - (उत) अपि (यः) जगदीश्वरो वायुर्वा (मानुषेषु) नृव्यक्तिषु (आ) अभितः (यशः) कीर्त्तिमन्नं वा। यश इत्यन्ननामसु पठितम्। (निघं०२.७) (चक्रे) कृतवान् (असामि) समस्तम् (आ) समन्तात् (अस्माकम्) मनुष्यादिप्राणिनम् (उदरेषु) अन्तर्देशेषु (आ) अभितोऽर्थे॥१५॥

भावार्थभाषाः - येन सृष्टिकर्त्तान्तर्यामिणा जगदीश्वरेण परोपकाराय जीवानां तत्तकर्मफलभोगाय समस्तं जगत्प्रतिकल्पं विरच्यते, यस्य सृष्टौ बाह्याभ्यन्तरस्थो वायुः सर्वचेष्टा हेतुरस्ति, विद्वांसो विद्याप्रकाशका अविद्याहन्तारश्च प्रायतन्ते, तदिदं धन्यवादार्हं कर्म परमेश्वरस्यैवाखिलैर्मनुष्यैर्विज्ञेयम्॥१५॥

भावार्थभाषाः - सृष्टिरचना करणाऱ्या अंतर्यामी जगदीश्वराने, परोपकारासाठी, जीवांच्या कर्मानुसार भोग मिळावा यासाठी संपूर्ण जग कल्पाकल्पामध्ये निर्माण केलेले आहे. ज्याच्या सृष्टीमध्ये पदार्थांच्या आत-बाहेर असणारा वायू सर्व कर्मांचा हेतू आहे. विद्वान लोक विद्येचा प्रकाश व अविद्येचा नाश करण्याचा प्रयत्न करतात, त्यामुळे परमेश्वराला धन्यवाद देण्यायोग्य कर्म सर्व माणसांनी जाणावे. ॥ १५ ॥

• देवता - वरुणः
• ऋषिः - शुनःशेप आजीगर्तिः
• छन्दः - गायत्री

प᳓रा मे यन्ति धीत᳓यो
गा᳓वो न᳓ ग᳓व्यूतीर् अ᳓नु
इछ᳓न्तीर् उरुच᳓क्षसम्

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
dhītáyaḥ ← dhītí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

me ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

párā ← párā (invariable)

yanti ← √i- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

ánu ← ánu (invariable)

gā́vaḥ ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

gávyūtīḥ ← gávyūti- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

ná ← ná (invariable)

ichántīḥ ← √iṣ- 2 (root)
{case:NOM, gender:F, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

urucákṣasam ← urucákṣas- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

परा॑ । मे॒ । य॒न्ति॒ । धी॒तयः॑ । गावः॑ । न । गव्यू॑तीः । अनु॑ ।
इ॒च्छन्तीः॑ । उ॒रु॒ऽचक्ष॑सम् ॥

• parā
• [adverb]
• “away.”

• me ← mad
• [noun], genitive, singular
• “I; mine.”

• yanti ← i
• [verb], plural, Present indikative
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• dhītayo ← dhītayaḥ ← dhīti
• [noun], nominative, plural, feminine
• “thinking; prayer; understanding.”

• gāvo ← gāvaḥ ← go
• [noun], nominative, plural
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• gavyūtīr ← gavyūtīḥ ← gavyūti
• [noun], accusative, plural, feminine
• “pasture.”

• anu
• [adverb]
• “subsequently; behind; along; towards; because.”

• icchantīr ← icchantīḥ ← iṣ
• [verb noun], nominative, plural
• “desire; recommend; approve; seek; call; search; try; prefer; love; commend; assent; permit; choose.”

• urucakṣasam ← uru
• [noun]
• “wide; broad; great; uru [word]; much(a); excellent.”

• urucakṣasam ← cakṣasam ← cakṣas
• [noun], accusative, singular, masculine
• “eye; look; radiance.”

उरुचक्षसं बहुभिर्द्रष्टव्यं वरुणम् इच्छन्तीः मे धीतयः शुनःशेपस्य बुद्धयः परा यन्ति पराङ्मुखा निवृत्तिरहिता गच्छन्ति । तत्र दृष्टान्तः । गावो न । यथा गावः गव्यूतीरनु गोष्ठानि अनुलक्ष्य गच्छन्ति तद्वत् ॥ गव्यूतीः । गावोऽत्र यूयन्ते इति अधिकरणे क्तिन् । गोर्यूतौ छन्दसि । (पा. सू. ६. १. ७९. २) इति अवादेशः । दासीभारादित्वात् पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । यद्वा । यूतिः यवनम् । गवां यवनमत्रेति बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । इच्छन्तीः । इषु इच्छायाम्’। लटः शतृ । ‘तुदादिभ्यः शः’। इषुगमियमां छः ’ ( पा. सू. ७. ३. ७७ ) इति छत्वम् । अदुपदेशात् लसार्वधातुकानुदात्तत्वे विकरणस्वरः शिष्यते ॥

English translation:

“My thoughts ever turn back to him who is beheld of many, as the kine return to the pastures.”

My insights go afar, like cows going after pasture-lands,
seeking him of broad gaze.

Yearning for the wide-seeing One, my thoughts move onward unto him,
As kine unto their pastures move.

Meine Gedanken ziehen fort wie Kühe den Weidwege entlang, den Weitschauenden suchend.

Zu ihm, dem weithinschaueuden, gehn wünschend meine Lieder hin, Wie Kühe auf die Weide gehn.

Прочь уходят мои молитвы,
Как коровы по пастбищам,
В поисках далеко смотрящего.

• वरुणः
• शुनःशेप आजीगर्तिः
• गायत्री
• षड्जः

फिर वह कैसा है, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है॥

पदार्थान्वयभाषाः - जैसे (गव्यूतीः) अपने स्थानों को (इच्छन्तीः) जाने की इच्छा करती हुई (गावः) गो आदि पशु जाति के (न) समान (मे) मेरी (धीतयः) कर्म की वृत्तियाँ (उरुचक्षसम्) बहुत विज्ञानवाले मुझ को (परायन्ति) अच्छे प्रकार प्राप्त होती हैं, वैसे सब कर्त्ताओं को अपने-अपने किये हुए कर्म प्राप्त होते ही हैं, ऐसा जानना योग्य है॥१६॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। मनुष्यों को ऐसा निश्चय करना चाहिये कि जैसे गौ आदि पशु अपने-अपने वेग के अनुसार दौड़ते हुए चाहे हुए स्थान को पहुँच कर थक जाते हैं, वैसे ही मनुष्य अपनी-अपनी बुद्धि बल के अनुसार परमेश्वर वायु और सूर्य्य आदि पदार्थों के गुणों को जानकर थक जाते हैं। किसी मनुष्य की बुद्धि वा शरीर का वेग ऐसा नहीं हो सकता कि जिस का अन्त न हो सके, जैसे पक्षी अपने-अपने बल के अनुसार आकाश को जाते हुए आकाश का पार कोई भी नहीं पाता, इसी प्रकार कोई मनुष्य विद्या विषय के अन्त को प्राप्त होने को समर्थ नहीं हो सकता है॥१६॥

अन्वय: यथा गव्यूतीरन्विच्छन्त्यो गावो न इव मे ममेमा धीयत उरुचक्षसं मां परायन्ति तथा सर्वान् कर्त्तॄन् प्रति स्वानि स्वानि कर्माणि प्राप्नुवन्त्येवेति विज्ञेयम्॥१६॥

पुनः स कीदृश इत्युपदिश्यते।

पदार्थान्वयभाषाः - (परा) प्रकृष्टार्थे (मे) मम (यन्ति) प्राप्नुवन्ति (धीतयः) दधात्यर्थान् याभिः कर्मवृत्तिभिस्ताः (गावः) पशुजातयः (न) इव (गव्यूतीः) गवां यूतयः स्थानानि। गोर्यूतौ छन्दस्युपसंख्यानम्। (अष्टा०वा०६.१.७९) (अनु) अनुगमार्थे (इच्छन्तीः) इच्छन्त्यः। अत्र सुपां सुलुग्० इति पूर्वसवर्णः। (उरुचक्षसम्) उरुषु बहुषु चक्षो विज्ञानं प्रकाशनं वा यस्य तं कर्मकर्त्तारं जीवं माम्॥१६॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। मनुष्यैरेवं निश्चतेव्यं यथा गावः स्व-स्ववेगानुसारेण धावन्त्योऽभीष्टं स्थानं गत्वा परिश्रान्ता भवन्ति, तथैव मनुष्याः स्व-स्वबुद्धिबलानुसारेण परमेश्वरस्य सूर्यादेर्वा गुणानन्विष्य यथाबुद्धि विदित्वा परिश्रान्ता भवन्ति, नैव कस्यापि जनस्य बुद्धिशरीरवेगोऽपरिमितो भवितुमर्हति। यथा पक्षिणः स्व-स्वबलानुसारेणाकाशं गच्छन्तो नैतस्यान्तं कश्चिदपि प्राप्नोति, तथैव कश्चिदपि मनुष्यो विद्याविषयस्यान्तं गन्तुं नार्हति॥१६॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. माणसांनी असा निश्चय केला पाहिजे, की जशा गायी इत्यादी पशू आपापल्या वेगानुसार धावतात व इच्छित स्थानी पोहोचून परिश्रांत होतात, तशीच माणसे आपल्या बुद्धिबळानुसार परमेश्वर, वायू व सूर्य इत्यादी पदार्थांच्या गुणांना जाणून परिश्रांत होतात. एखाद्या माणसाची बुद्धी किंवा शरीराचा वेग असा असू शकत नाही, की ज्याचा अंत होणार नाही. जसा पक्षी आपापल्या बलानुसार आकाशात उडताना आकाशाच्या पलीकडे जाऊ शकत नाही, त्याचप्रकारे कोणताही माणूस विद्येचा अंत जाणण्यास समर्थ होऊ शकत नाही. ॥ १६ ॥

• देवता - वरुणः
• ऋषिः - शुनःशेप आजीगर्तिः
• छन्दः - गायत्री

सं᳓ नु᳓ वोचावहै पु᳓नर्
य᳓तो मे म᳓धु आ᳓भृतम्
हो᳓तेव क्ष᳓दसे प्रिय᳓म्

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
nú ← nú (invariable)

púnar ← púnar (invariable)

sám ← sám (invariable)

vocāvahai ← √vac- (root)
{number:DU, person:1, mood:SBJV, tense:AOR, voice:MED}

ā́bhr̥tam ← √bhr̥- (root)
{case:NOM, gender:N, number:SG, non-finite:PPP}

mádhu ← mádhu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

me ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

yátas ← yátas (invariable)

hótā ← hótar- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

iva ← iva (invariable)

kṣádase ← √kṣad- (root)
{case:DAT, number:SG}

priyám ← priyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

सम् । नु । वो॒चा॒व॒है॒ । पुनः॑ । यतः॑ । मे॒ । मधु॑ । आऽभृ॑तम् ।
होता॑ऽइव । क्षद॑से । प्रि॒यम् ॥

• saṃ ← sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• nu
• [adverb]
• “now; already.”

• vocāvahai ← vac
• [verb], dual, Aorist conj./subj.
• “say; describe; name; tell; address; enumerate; call; state; teach; explain; say; declare; speak; define; declare; order; address; recommend; answer; deem; recite; approve; proclaim; indicate; determine; mention; designate.”

• punar
• [adverb]
• “again; further; now; over and over; subsequently; repeatedly; however; besides.”

• yato ← yatas
• [adverb]
• “from which; whence; wherein.”

• me ← mad
• [noun], dative, singular
• “I; mine.”

• madhv ← madhu
• [noun], nominative, singular, neuter
• “honey; alcohol; sweet; nectar; madhu [word].”

• ābhṛtam ← ābhṛ ← √bhṛ
• [verb noun], nominative, singular
• “bring.”

• hoteva ← hotā ← hotṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Hotṛ.”

• hoteva ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• kṣadase ← kṣad
• [verb noun]
• “butcher; carve.”

• priyam ← priya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “beloved; pleasant; dear; fond(p); wanted; priya [word]; favorite; good; liked; suitable; proper.”

यतः यस्मात् कारणात् मे मज्जीवनार्थं मधुरं हविः आभृतं अञ्जःसवाख्ये कर्मणि संपादितं अतः कारणात् होतेव होमकर्तेव त्वमपि प्रियं हविः क्षदसे अश्नासि । पुनः हविःस्वीकारादूर्ध्वं तृप्तस्त्वं जीवन्नहं च नु अवश्यं सं वोचावहै संभूय प्रियवार्तां करवावहै ॥ वोचावहै । लोडर्थे छान्दसे लुङि ब्रुवो वचिः । अस्यतिवक्ति’ इति च्लेः अङादेशः । ‘वच उम्’ इति उमागमे गुणः । व्यत्ययेन टेः ऐत्वम् । यद्वा । लोट एव लुङादेशः । स्थानिवद्भावात् ऐत्वम् । आभृतम् । ‘ह्रग्रहोर्भः०’। गतिरनन्तरः’ इति गतेः प्रकृतिस्वरत्वम् ॥

English translation:

“Let us together proclaim that my offering has been prepared, and that you, as if the offerer, accept the valued (oblation).”

Let us two now again come to an agreement as soon as (your) honey has been brought here to me,
(for me) to serve up my own dear (honey) like a Hotar.

Once more together let us speak, because my meath is brought: priest-like
Thou eatest what is dear to thee.

Wir wollen jetzt beide abermals miteinander darüber reden, da mir der Süßtrank gebracht ist, um wie der Hotri den lieben vorzukosten:

Lass miteinander reden uns jetzt, da ich lieben Meth gebracht, Dass wie ein Priester du ihn schlürfst.

Поговорим же мы вдвоем сейчас снова,
Поскольку принесен мне сладкий напиток,
Чтобы (его), прекрасного, ты пробовал как хотар.

• वरुणः
• शुनःशेप आजीगर्तिः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

मनुष्यों को यथायोग्य विद्या किस प्रकार प्राप्त होनी चाहिये, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है॥

पदार्थान्वयभाषाः - (यतः) जिससे हम आचार्य और शिष्य दोनों (होतेव) जैसे यज्ञ करानेवाला विद्वान् (नु) परस्पर (क्षदसे) अविद्या और रोगजन्य दुःखान्धकार विनाश के लिये (आभृतम्) विद्वानों के उपदेश से जो धारण किया जाता है, उस यजमान के (प्रियम्) प्रियसम्पादन करने के समान (मधु) मधुर गुण विशिष्ट विज्ञान का (वोचावहै) उपदेश नित्य करें कि उससे (मे) हमारी और तुम्हारी (पुनः) बार-बार विद्यावृद्धि होवे॥१७॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। जैसे यज्ञ कराने और करनेवाले प्रीति के साथ मिलकर यज्ञ को सिद्ध कर पूरण करते हैं, वैसे ही गुरु शिष्य मिलकर सब विद्याओं का प्रकाश करें। सब मनुष्यों को इस बात की चाहना निरन्तर रखनी चाहिये कि जिससे हमारी विद्या की वृद्धि प्रतिदिन होती रहे॥१७॥

अन्वय: यत आवामुपदेशोपदेष्टारौ होतेवानुक्षदस आभृतं यजमानप्रियं मधुमधुरगुणविशिष्टं विज्ञानं संवोचावहै, यतो मे मम तव च विद्यावृद्धिर्भवेत्॥१७॥

मनुष्यैर्यथायोग्या विद्या कथं प्राप्तव्या इत्युपदिश्यते।

पदार्थान्वयभाषाः - (सम्) सम्यगर्थे (नु) अनुपृष्टे (निरु०१.४) (वोचावहै) परस्परमुपदिशेव। लेट्प्रयोगोऽयम्। (पुनः) पश्चाद्भावे (यतः) हेत्वर्थे (मे) मम (मधु) मधुरगुणविशिष्टं विज्ञानम् (आभृतम्) विद्वद्भिर्यत्समन्ताद् ध्रियते धार्यते तत् (होतेव) यज्ञसम्पादकवत् (क्षदसे) अविद्यारोगान्धकारविनाशकाय बलाय (प्रियम्) यत् प्रीणाति तत्॥१७॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। यथा होतृयजमानौ प्रीत्या परस्परं मिलित्वा हवनादिकं कर्म प्रपूर्त्तस्तथैवाध्यापकाध्येतारौ समागम्य सर्वा विद्याः प्रकाशयेतामेवं समस्तैर्मनुष्यैरस्माकं विद्यावृद्धिर्भूत्वा वयं सुखानि प्राप्नुयामेति नित्यं प्रयतितव्यम्॥१७॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जसा यज्ञ करणारा व करविणारा प्रेमाने एकत्रित येऊन यज्ञ पूर्ण करतात तसेच गुरु-शिष्यांनी मिळून सर्व विद्या प्रकट करावी. सर्व माणसांनी ही अभिलाषा ठेवावी की आमच्या विद्येची प्रतिदिनी वाढ होत राहावी. ॥ १७ ॥

• देवता - वरुणः
• ऋषिः - शुनःशेप आजीगर्तिः
• छन्दः - गायत्री

द᳓र्शं नु᳓ विश्व᳓दर्शतं
द᳓र्शं र᳓थम् अ᳓धि क्ष᳓मि
एता᳓ जुषत मे गि᳓रः

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
dárśam ← √dr̥ś- (root)
{number:SG, person:1, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

nú ← nú (invariable)

viśvádarśatam ← viśvádarśata- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ádhi ← ádhi (invariable)

dárśam ← √dr̥ś- (root)
{number:SG, person:1, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

kṣámi ← kṣám- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

rátham ← rátha- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

etā́ḥ ← eṣá (pronoun)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

gíraḥ ← gír- ~ gīr- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

juṣata ← √juṣ- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:MED}

me ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

दर्श॑म् । नु । वि॒श्वऽद॑र्शतम् । दर्श॑म् । रथ॑म् । अधि॑ । क्षमि॑ ।
ए॒ताः । जु॒ष॒त॒ । मे॒ । गिरः॑ ॥

• darśaṃ ← darśam ← dṛś
• [verb], singular, Present injunctive
• “see; observe; view; visit; look; learn; meet; read; teach; examine; watch; see; notice; perceive; diagnose; travel to; show; detect; know; know; understand; understand; follow.”

• nu
• [adverb]
• “now; already.”

• viśvadarśataṃ ← viśva
• [noun]
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• viśvadarśataṃ ← darśatam ← darśata
• [noun], accusative, singular, masculine
• “beautiful; visible; beautiful.”

• darśaṃ ← darśam ← dṛś
• [verb], singular, Present injunctive
• “see; observe; view; visit; look; learn; meet; read; teach; examine; watch; see; notice; perceive; diagnose; travel to; show; detect; know; know; understand; understand; follow.”

• ratham ← ratha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• adhi
• [adverb]
• “on; from; accordingly.”

• kṣami ← kṣam
• [noun], locative, singular, feminine
• “Earth; heaven and earth.”

• etā ← etāḥ ← etad
• [noun], accusative, plural, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); etad [word].”

• juṣata ← juṣ
• [verb], singular, Present injunctive
• “enjoy; endow; possess; frequent; accompany; induce; consume; approve; affect; attend; befit; blend; contract.”

• me ← mad
• [noun], genitive, singular
• “I; mine.”

• giraḥ ← gir
• [noun], accusative, plural, feminine
• “hymn; praise; voice; words; invocation; command; statement; cry; language.”

विश्वदर्शतं सर्वैर्दर्शनीयम् अस्मदनुग्रहार्थमत्राविर्भूतं वरुणं दर्शं नु अहं दृष्टवान् खलु । क्षमि क्षमायां भूमौ रथं वरुणसंबन्धिनम् अधि दर्शम् आधिक्येन दृष्टवानस्मि । एताः उच्यमानाः मे गिरः मदीयाः स्तुतीः जुषत वरुणः सेवितवान् ॥ दर्शम् । दृशेः ‘इरितो वा ’ (पा. सू. ३. १. ५७ ) इति चेः अङादेशः । ‘ऋदृशोऽङि गुणः’ (पा. सू. ७. ४. १६ ) इति गुणः । विश्वदर्शतम् । दृशेः ‘ भृमृदृशि° ’ ( उ. सू. ३. ३९० ) इत्यादिना अतच्प्रत्ययान्तो दर्शतशब्दः । मरुद्वृधादित्वात् पूर्वपदान्तोदात्तत्वम् ( पा. सू. ६. २. १०६. २ )। यद्वा । विश्वं दर्शनीयमस्येति बहुव्रीहिः । ‘बहुव्रीहौ विश्वं संज्ञायाम् ’ इति पूर्वपदान्तोदात्तत्वम् । क्षमि । आतो धातोः ’ (पा. सू. ६. ४. १४०) इत्यत्र आतः इति योगविभागात् आकारलोपः ॥

English translation:

“I have seen him whose appearance is grateful to all; I have beheld his chariot upon earth; he has accepted these my praiseṣ”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

An allusion to Varuṇa as an image

Now I see him, lovely for all to see; I see his chariot upon the earth. He enjoys these songs of mine.124 I.26

Now saw I him whom all may see, I saw his car above the earth:
He hath accepted these my songs.

Sehen möchte ich jetzt den von allen gern gesehenen, sehen seinen Wagen auf Erden; er möge an diesen Lobreden von mir Gefallen haben.

O säh’ ich ihn allsichtbar nun und seinen Wagen auf der Flur; Vernähm’ er gerne dies mein Lied!

Вот бы мне сейчас увидеть того, кого хотят увидеть все!
Вот бы мне увидеть (его) колесницу (, спускающуюся) на землю!
Пусть возрадуется он моим хвалебным песням!

• वरुणः
• शुनःशेप आजीगर्तिः
• गायत्री
• षड्जः

फिर भी वे क्या-क्या करें, इस विषय का प्रकाश अगले मन्त्र में किया है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! तुम (अधिक्षमि) जिन व्यवहारों में उत्तम और निकृष्ट बातों का सहना होता है, उनमें ठहर कर (विश्वदर्शतम्) जो कि विद्वानों की ज्ञानदृष्टि से देखने के योग्य परमेश्वर है उसको (दर्शम्) बारंबार देखने (रथम्) विमान आदि यानों को (नु) भी (दर्शम्) पुनः-पुनः देख के सिद्ध करने के लिये (मे) मेरी (गिरः) वाणियों को (जुषत) सदा सेवन करो॥१८॥

भावार्थभाषाः - जिससे क्षमा आदि गुणों से युक्त मनुष्यों को यह जानना योग्य है कि प्रश्न और उत्तर के व्यवहार के किये विना परमेश्वर को जानने और शिल्पविद्या सिद्ध विमानादि रथों को कभी बनाने को शक्य नहीं और जो उनमें गुण हैं, वे भी इससे इनके विज्ञान होने के लिये सदैव प्रयत्न करना चाहिये॥१८॥

अन्वय: हे मनुष्या ! यूयमधि क्षमि स्थित्वा विश्वदर्शतं वरुणं परेशं दर्शं रथं नु दर्शं मे ममैता गिरो वाणीर्जुषत नित्यं सेवध्वम्॥१८॥

पुनस्ते किं किं कुर्युरित्युपदिश्यते।

पदार्थान्वयभाषाः - (दर्शम्) पुनः पुनर्द्रष्टुम् (नु) अनुपृष्टे (विश्वदर्शतम्) सर्वैर्विद्वद्भिर्द्रष्टव्यं जगदीश्वरम् (दर्शम्) पुनः पुनः सम्प्रेक्षितुम् (रथम्) रमणीयं विमानादियानम् (अधि) उपरिभावे (क्षमि) क्षाम्यन्ति सहन्ते जना यस्मिन् व्यवहारे तस्मिन् स्थित्वा। अत्र कृतो बहुलम् इत्यधिकरणे क्विप्। वा छन्दसि सर्वे विधयो भवन्ति इति अनुनासिकस्य क्विझलोः क्ङिति। (अष्टा०६.४.१५) इति दीर्घो न भवति (एताः) वेदविद्यासुशिक्षासंस्कृताः (जुषत) सेवध्वम् (मे) मम (गिरः) वाणीः॥१८॥

भावार्थभाषाः - यस्मात् क्षमादिगुणसहितैर्मनुष्यैः प्रश्नोत्तरव्यवहारेणानुष्ठानेन विनेश्वरं शिल्पविद्यासिद्धानि यानानि च वेदितुं न शक्यानि, तत्र ये गुणास्तेऽपि चास्मादेतेषां विज्ञानाय सर्वदा प्रयतितव्यम्॥१८॥

भावार्थभाषाः - क्षमा इत्यादी गुणांनी युक्त माणसांनी हे जाणावे की, प्रश्न व उत्तराचा व्यवहार केल्याशिवाय परमेश्वराला जाणणे व शिल्पविद्या सिद्ध विमान इत्यादी रथांना तयार करणे कधी शक्य होणार नाही. ज्यांच्यात हे गुण आहेत, त्यांनी हे ज्ञान मिळविण्यासाठी सदैव प्रयत्न केले पाहिजेत. ॥ १८ ॥

• देवता - वरुणः
• ऋषिः - शुनःशेप आजीगर्तिः
• छन्दः - गायत्री

इम᳓म् मे वरुण श्रुधी
ह᳓वम् अद्या᳓ च मॄळय+
तुवा᳓म् अवस्यु᳓र् आ᳓ चके

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
imám ← ayám (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

me ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

śrudhi ← √śru- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

varuṇa ← váruṇa- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

adyá ← adyá (invariable)

ca ← ca (invariable)

hávam ← háva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mr̥ḷaya ← √mr̥ḍ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

ā́ ← ā́ (invariable)

avasyúḥ ← avasyú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

cake ← √kā- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

tvā́m ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

इ॒मम् । मे॒ । व॒रु॒ण॒ । श्रु॒धि॒ । हव॑म् । अ॒द्य । च॒ । मृ॒ळ॒य॒ ।
त्वाम् । अ॒व॒स्युः । आ । च॒क्रे॒ ॥

• imam ← idam
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• me ← mad
• [noun], genitive, singular
• “I; mine.”

• varuṇa
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Varuna; varuṇa [word]; Crataeva religiosa Forst.; Varuṇa; varuṇādi.”

• śrudhī ← śru
• [verb], singular, Aorist imperative
• “listen; come to know; hear; hear; listen; study; heed; learn.”

• havam ← hava
• [noun], accusative, singular, masculine
• “invocation.”

• adyā ← adya
• [adverb]
• “now; today; then; nowadays; adya [word].”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• mṛḍaya ← mṛḍay ← √mṛḍ
• [verb], singular, Present imperative
• “pardon.”

• tvām ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• avasyur ← avasyuḥ ← avasyu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “seeking protection; helpless.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• cake ← kan
• [verb], singular, Perfect indicative
• “like; delight; desire.”

हे वरुण मे मदीयम् इमं हवम् आह्वानं श्रुधि ऋणु । किं च अद्य अस्मिन् दिने मृळय अस्मान् सुखय । अवस्युः रक्षणेच्छुः अहं त्वां वरुणम् आभिमुख्येन चके शब्दयामि स्तौमीत्यर्थः ॥ श्रुधि । ‘श्रु श्रवणे ‘। लोटो हिः । ‘श्रुशृणुपॄकृवृभ्यश्छन्दसि ’ इति हेर्धिरादेशः । ‘बहुलं छन्दसि ’ इति विकरणस्य लुक् । अन्येषामपि दृश्यते ’ इति संहितायां दीर्घः । अवस्युः । अवस् शब्दात् ‘सुप आत्मनः क्यच् । ‘क्याच्छन्दसि’ इति उप्रत्ययः । आ चके । ‘कै गै शब्दे ’ । अस्मात् लिटि ‘आदेचः’ (पा. सू. ६. १. ४५ ) इति आत्वम् । द्विर्भावचुत्वे । ‘आतो लोप इटि च । ( पा. सू. ६. ४. ६४ ) इति आकारलोपः। ‘तिङ्ङतिङः’ इति निघातः ॥

इमं मे वरुण इति ॥ हे वरुण । इमं मे हवं आह्वानं श्रुधि शृणु । श्रुत्वा च अद्या च अद्यैव मृडय सुखय यस्मात् त्वां अहं अवस्युः पालनकाम आचके आगायामि स्तुवे ॥

English translation:

“Hear, Varuṇa, this my invocation; make us this day happy; I have appealed to you, hoping for protection.”

Now hear my call, Varuṇa, and today have mercy.
It is you whom I desire, seeking help.

Varuna, hear this call of mine: be gracious unto us this day
Longing for help I cried to thee.

Erhör, o Varuna, diesen Ruf von mir und sei heut barmherzig! Nach dir verlange ich hilfesuchend.

O höre heute meinen Ruf und sei mir gnädig, Varuna; Schutzsuchend sehn’ ich mich nach dir.

Услышь, о Варуна, этот зов мой
И будь милостив сегодня!
К тебе я стремлюсь в поисках помощи.

• वरुणः
• शुनःशेप आजीगर्तिः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

फिर वह कैसा है, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (वरुण) सब से उत्तम विपश्चित् ! (अद्य) आज (अवस्युः) अपनी रक्षा वा विज्ञान को चाहता हुआ मैं (त्वाम्) आपकी (आ चके) अच्छी प्रकार प्रशंसा करता हूँ, आप (मे) मेरी की हुई (हवम्) ग्रहण करने योग्य स्तुति को (श्रुधि) श्रवण कीजिये तथा मुझको (मृळय) विद्यादान से सुख दीजिये॥१९॥

भावार्थभाषाः - जैसे परमात्मा जो उपासकों द्वारा निश्चय करके सत्य भाव और प्रेम के साथ की हुई स्तुतियों को अपने सर्वज्ञपन से यथावत् सुन कर उनके अनुकूल स्तुति करनेवालों को सुख देता है, वैसे विद्वान् लोग भी धार्मिक मनुष्यों की योग्य प्रशंसा को सुन सुखयुक्त किया करें॥१९॥

अन्वय: हे वरुण विद्वन् ! अद्यावस्युरहं त्वामाचके प्रशंसामि त्वं मे मम हवं श्रुधि शृणु, मां च मृळय॥१९॥

पुनः स कीदृश इत्युपदिश्यते।

पदार्थान्वयभाषाः - (इमम्) प्रत्यक्षमनुष्ठितम् (मे) मम (वरुण) सर्वोत्कृष्टजगदीश्वर विद्वन् वा (श्रुधी) शृणु। अत्र बहुलं छन्दसि श्नोर्लुक् श्रुशृणुपॄकृवृभ्यश्छन्दसि (अष्टा०६.४.१०२) इति हेर्द्ध्यादेशो अन्येषामपि इति दीर्घश्च। (हवम्) आदातुमर्हं स्तुतिसमूहम् (अद्य) अस्मिन् दिने (च) समुच्चये (मृळय) सुखय (त्वाम्) विद्वांसम् (अवस्युः) आत्मनो रक्षणं विज्ञानं चेच्छुः (आ) समन्तात् (चके) प्रशंसामि॥१९॥

भावार्थभाषाः - यथेश्वरः खलूपासकैः सत्यप्रेम्णा यां प्रयुक्तां स्तुतिं सर्वज्ञतया यथावच्छ्रुत्वा तदनुकूलतया स्तावकेभ्यः सुखं प्रयच्छति, तथैव विद्वद्भिरपि भवितव्यम्॥१९॥

भावार्थभाषाः - जसा परमात्मा उपासकांद्वारे निश्चयाने, सत्य प्रेमाने केलेली स्तुती आपल्या सर्वज्ञतेने योग्य रीतीने ऐकून अनुकूल स्तुती करणाऱ्यांना सुख देतो तसे विद्वान लोकांनीही धार्मिक माणसांची योग्य प्रशंसा ऐकून त्यांना सुखी करावे. ॥ १९ ॥

• देवता - वरुणः
• ऋषिः - शुनःशेप आजीगर्तिः
• छन्दः - गायत्री

तुवं᳓ वि᳓श्वस्य मेधिर
दिव᳓श् च ग्म᳓श् च राजसि
स᳓ या᳓मनि प्र᳓ति श्रुधि

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
medhira ← médhira- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

víśvasya ← víśva- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

ca ← ca (invariable)

ca ← ca (invariable)

diváḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

gmáḥ ← kṣám- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

rājasi ← √rāj- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

práti ← práti (invariable)

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

śrudhi ← √śru- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

yā́mani ← yā́man- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

त्वम् । विश्व॑स्य । मे॒धि॒र॒ । दि॒वः । च॒ । ग्मः । च॒ । रा॒ज॒सि॒ ।
सः । याम॑नि । प्रति॑ । श्रु॒धि॒ ॥

• tvaṃ ← tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• viśvasya ← viśva
• [noun], genitive, singular, masculine
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• medhira
• [noun], vocative, singular, masculine
• “wise; intelligent.”

• divaś ← divaḥ ← div
• [noun], genitive, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• gmaś ← gmaḥ ← gam
• [noun], genitive, singular
• “gam.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• rājasi ← rāj
• [verb], singular, Present indikative
• “govern; shine; glitter; direct.”

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• yāmani ← yāman
• [noun], locative, singular, neuter
• “expedition; path; expedition; arrival.”

• prati
• [adverb]
• “towards; per; regarding; respectively; according to; until.”

• śrudhi ← śru
• [verb], singular, Aorist imperative
• “listen; come to know; hear; hear; listen; study; heed; learn.”

हे मेधिर मेधाविन वरुण त्वं दिवश्च द्युलोकस्यापि ग्मश्च भूलोकस्यापि एवमात्मकस्य विश्वस्य सर्वस्य जगतो मध्ये राजसि दीप्यसे । सः तादृशः त्वं यामनि क्षेमप्रापणे अस्मदीये प्रति श्रुधि प्रतिश्रवणम् आज्ञापनं कुरु । रक्षिष्यामि इति प्रत्युत्तरं देहीत्यर्थः ॥ दिवः । ऊडिदम् । इत्यादिना षष्ठ्या उदात्तत्वम् । ग्मः । ‘ग्मा ’ (नि. १. १. २) इत्येतत् भूनामसु पठितम् । ‘आतो धातोः’ इत्यत्र आतः इति योगविभागात् ’ आतो लोपः’ इति प्रतिषेधेऽपि (?) व्यत्ययेन आकारलोपः। उदात्तनिवृत्तिस्वरेण विभक्तेरुदात्तत्वम् । यामनि । ‘या प्रापणे ‘। ‘आतो मनिन्क्वनिब्बनिपश्च’ इति मनिन् । नित्त्वादाद्युदात्तत्वम् । श्रुधि । उक्तम् ॥

English translation:

“You, who are possessed of wisdom, shine over heaven and earth, and all the world; do you hear and reply (to my prayers), with (promise of) prosperity.”

You, wise one, rule over all, both heaven and earth.
Listen in response to my entreaty.

Thou, O wise God, art Lord of all, thou art the King of earth and heaven
Hear, as thou goest on thy way.

Du Weiser gebeutst über das All, über Himmel und Erde. Schenk also Gehör auf deiner Fahrt!

Du, weiser, bist der Herr des Alls, des Himmels und der Erde auch, Drum höre mich auf deinem Pfad.

Ты царишь надо всем,
О мудрый: над небом и землей.
Обрати слух к (моей) молитве!

• वरुणः
• शुनःशेप आजीगर्तिः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

फिर वह परमात्मा कैसा है, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (मेधिर) अत्यन्त विज्ञानयुक्त वरुण विद्वन् ! (त्वम्) आप जैसे जो ईश्वर (दिवः) प्रकाशवान् सूर्य्य आदि (च) वा अन्य सब लोक (ग्मः) प्रकाशरहित पृथिवी आदि (विश्वस्य) सब लोकों के (यामनि) जिस-जिस काल में जीवों का आना-जाना होता है, उस-उसमें प्रकाश हो रहे हैं (सः) सो हमारी स्तुतियों को सुनकर आनन्द देते हैं, वैसे होकर इस राज्य के मध्य में (राजसि) प्रकाशित हूजिये और हमारी स्तुतियों को (प्रतिश्रुधि) सुनिये॥२०॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे परब्रह्म ने इस सब संसार के दो भेद किये हैं-एक प्रकाशवाला सूर्य्य आदि और दूसरा प्रकाशरहित पृथिवी आदि लोक। जो इनकी उत्पत्ति वा विनाश का निमित्तकारण काल है, उसमें सदा एक-सा रहनेवाला परमेश्वर सब प्राणियों के संकल्प से उत्पन्न हुई बातों का भी श्रवण करता है, इससे कभी अधर्म के अनुष्ठान की कल्पना भी मनुष्यों को नहीं करनी चाहिये, वैसे इस सृष्टिक्रम को जानकर मनुष्यों को ठीक-ठीक वर्त्तना चाहिये॥२०॥

अन्वय: हे मेधिर वरुण ! त्वं यथा यो जगदीश्वरो दिवश्च ग्मश्च विश्वस्य यामनि राजति, सोऽस्माकं स्तुतिं प्रतिशृणोति तथैतन्मध्ये राजसि राजेः स्तुतिं प्रतिश्रुधि शृणु॥२०॥

पुनः स ईश्वरः कीदृश इत्युपदिश्यते।

पदार्थान्वयभाषाः - (त्वम्) यो वरुणो जगदीश्वरः (विश्वस्य) सर्वस्य जगतो मध्ये (मेधिर) मेधाविन् (दिवः) प्रकाशसहितस्य सूर्य्यादेः (च) अन्येषां लोकलोकान्तराणां समुच्चये (ग्मः) पृथिव्यादेः। ग्मेति पृथिवीनामसु पठितम्। (निघं०१.१) (च) अनुकर्षणे (राजसि) प्रकाशसे (सः) (यामनि) यान्ति गच्छन्ति यस्मिन् कालावयवे प्रहरे तस्मिन् (प्रति) प्रतीतार्थे (श्रुधि) शृणु। अत्र बहुलं छन्दसि इति श्नोर्लुक्। श्रुशृणुपॄकृवृभ्यश्छन्दसि (अष्टा०६.४.१०२) इति हेर्धिश्च॥२०॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथेश्वरेण सर्वस्य जगतो द्विधा भेदः कृतोऽस्ति। एकः प्रकाशसहितः सूर्य्यादिर्द्वितीयः प्रकाशरहितः पृथिव्यादिश्च यस्तयोरुत्पत्तिर्विनाशनिमित्तः कालोऽस्ति, तत्राभिव्याप्तः सर्वेषां प्राणिनां संकल्पोत्पन्ना अपि वार्त्ताः शृणोति, तस्मान्नैव केनापि कदाचिदधर्मानुष्ठानकल्पना कर्त्तव्याऽस्ति, तथैव सकलैर्मानवैर्विज्ञायानुचरितव्यमिति॥२०॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जसे परमेश्वराने या जगाचे दोन भेद केलेले आहेत एक प्रकाशमान सूर्य इत्यादी व दुसरे प्रकाशरहित पृथ्वी इत्यादी गोल. त्यांची उत्पत्ती किंवा विनाशाचे निमित्त कारण काल आहे. त्यात सदैव एकरस राहणारा परमेश्वर सर्व प्राण्यांच्या संकल्पाने उत्पन्न झालेल्या गोष्टींचेही श्रवण करतो, त्यामुळे कधी अधर्माच्या अनुष्ठानाची कल्पनाही माणसांनी करू नये. हा सृष्टिक्रम जाणून माणसांनी यथायोग्य वर्तन करावे. ॥ २० ॥

• देवता - वरुणः
• ऋषिः - शुनःशेप आजीगर्तिः
• छन्दः - गायत्री

उ᳓द् उत्तम᳓म् मुमुग्धि नो
वि᳓ पा᳓शम् मध्यमं᳓ चृत
अ᳓वाधमा᳓नि जीव᳓से

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
mumugdhi ← √muc- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRF, voice:ACT}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

út ← út (invariable)

uttamám ← uttamá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

cr̥ta ← √cr̥t- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

madhyamám ← madhyamá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

pā́śam ← pā́śa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ví ← ví (invariable)

adhamā́ni ← adhamá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

áva ← áva (invariable)

jīváse ← √jīv- (root)
{case:DAT, number:SG}

उत् । उ॒त्ऽत॒मम् । मु॒मु॒ग्धि॒ । नः॒ । वि । पाश॑म् । म॒ध्य॒मम् । चृ॒त॒ ।
अव॑ । अ॒ध॒मानि॑ । जी॒वसे॑ ॥

• ud
• [adverb]
• “up.”

• uttamam ← uttama
• [noun], accusative, singular, masculine
• “best; excellent; highest; better; extreme; last; first; topmost; chief(a); higher; highest; maximal; uttama [word]; prevailing; finest.”

• mumugdhi ← muc
• [verb], singular, Perfect imperative
• “liberate; emit; get rid of; shoot; release; put; tousle; secrete; fill into; shoot; spill; lose; ejaculate; exclude; free; remove; loosen; let go of; add; shed; want; save; defecate; heal; fart; open; abandon; discard; precipitate; reject; lay; unleash; exhale; discharge.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• pāśam ← pāśa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “noose; shackle; eye; pāśa [word]; fetter.”

• madhyamaṃ ← madhyamam ← madhyama
• [noun], accusative, singular, masculine
• “intermediate; middle; average; second; average; adult; central; moderate; mean; center(a).”

• cṛta ← cṛt
• [verb], singular, Present imperative

• avādhamāni ← ava
• [adverb]
• “down.”

• avādhamāni ← adhamāni ← adhama
• [noun], accusative, plural, neuter
• “worst; bottom; despicable; worse; adhama [word]; last.”

• jīvase ← jīv
• [verb noun]
• “survive; be; exist; live on; dwell.”

नः अस्माकम् उत्तमं शिरोगतं पाशम् उत् मुमुग्धि उत्कृष्य मोचय । मध्यमम् उदरगतं पाशं वि चृत वियुज्य नाशय । जीवसे जीवितुम् अधमानि मदीयान् पादगतान् पाशान् अव चृत अवकृष्य नाशय ॥ उत्तमम् । उञ्छादिषु पाठादन्तोदात्तत्वम् । मुमुग्धि ।’ मुच्लृ मोक्षणे ’ । ‘बहुलं छन्दसि ’ इति विकरणस्य श्लुः । द्विर्भावः । हलादिशेषः । ‘हुझल्भ्यो हेर्धिः’ ( पा. सू. ६. ४. १०१ ) इति हेर्धिरादेशः । ‘तिङ्ङतिङः’ इति निघातः । चृत । चृती हिंसाग्रन्थनयोः ‘। लोटो हिः । ‘तुदादिभ्यः शः । अतो हेः’ इति हेर्लुक्। जीवसे । ‘जीव प्राणधारणे’ । ‘तुमर्थे सेसेन्’ इति असेप्रत्ययः । प्रत्ययस्वरः ॥ ॥ १९ ॥

English translation:

“Loose us from the upper bonds, untie the centre and the lower, that we may live.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Jīvase= to live, that we may live

Release above the uppermost fetter from us, unbind away the midmost, (loosen) below those lowest, in order for us to live.

Release us from the upper bond, untie the bond between, and loose
The bonds below, that I may live.

Löse die oberste Schlinge von uns auf, mach die mittlere los, streif die unterste Schlinge ab, damit ich lebe!

Lös’ ab von uns das höchste Band, reiss mitten durch das mittelste, Zum Leben lös’ die untersten.

Вверх – верхнюю отпусти нам,
Посреди среднюю петлю расслабь,
Вниз – нижние, чтобы мы жили!

• वरुणः
• शुनःशेप आजीगर्तिः
• गायत्री
• षड्जः

फिर वह परमेश्वर कैसा है, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे अविद्यान्धकार के नाश करनेवाले जगदीश्वर ! आप (नः) हम लोगों के (जीवसे) बहुत जीने के लिये हमारे (उत्तमम्) श्रेष्ठ (मध्यमम्) मध्यम दुःखरूपी (पाशम्) बन्धनों को (उन्मुमुग्धि) अच्छे प्रकार छुड़ाइये तथा (अधमानि) जो कि हमारे दोषरूपी निकृष्ट बन्धन हैं, उनका भी (व्यवचृत) विनाश कीजिये॥२१॥

भावार्थभाषाः - जैसे धार्मिक परोपकारी विद्वान् होकर ईश्वर की प्रार्थना करते हैं, जगदीश्वर उनके सब दुःख बन्धनों को छुड़ाकर सुखयुक्त करता है, वैसे कर्म हम लोगों को क्या न करना चाहिये॥२१॥चौबीसवें सूक्त में कहे हुए प्रजापति आदि अर्थों के बीच जो वरुण शब्द है, उसके अर्थ को इस पच्चीसवें सूक्त में कहने से सूक्त के अर्थ की सङ्गति पहिले सूक्त के अर्थ के साथ जाननी चाहिये॥

अन्वय: हे वरुणाविद्यान्धकारविदारकेश्वर ! त्वं करुणया नोऽस्माकं जीवस उत्तमं मध्यमं पाशमुन्मुमुग्ध्यधमानि बन्धनानि च व्यवचृत॥२१॥

पुनः स कीदृश इत्युपदिश्यते।

पदार्थान्वयभाषाः - (उत्) उत्कृष्टार्थे क्रियायोगे वा (उत्तमम्) उत्कृष्टम् (मुमुग्धि) मोचय। अत्र बहुलं छन्दसि इति श्लुः। (नः) अस्माकम् (वि) विविधार्थे (पाशम्) बन्धनम् (मध्यमम्) उत्कृष्टानुत्कृष्टयोरन्तर्भवम् (चृत) नाशय। अत्रान्तर्गतो ण्यर्थः। (अव) क्रियायोगे (अधमानि) निकृष्टानि बन्धनानि (जीवसे) चिरं जीवितुम्। अत्र तुमर्थे से० इत्यसेन्प्रत्ययः॥२१॥

भावार्थभाषाः - यथा धार्मिकाः परोपकारिणो विद्वांसो भूत्वेश्वरं प्रार्थयन्ते तेषां जगदीश्वरः सर्वाणि दुःखबन्धनादीनि निवार्य्यैतान् सुखयति, तथास्माभिः कथं नानुचरणीयानि॥२१॥चतुर्विंशसूक्तोक्तानां प्राजापत्यादीनामर्थानां मध्यस्थस्य वरुणार्थस्योक्तत्त्वाच्चातीतसूक्तार्थेनास्य पञ्चविंशसूक्तार्थस्य सङ्गतिरस्तीति बोध्यम्॥

भावार्थभाषाः - जसे धार्मिक लोक परोपकारी व विद्वान बनून ईश्वराची प्रार्थना करतात तेव्हा त्यांच्या सर्व दुःखांना दूर करून जगदीश्वर सुखी करतो तसे कर्म आम्ही का करू नये?