०२३

• देवता - वायुः
• ऋषिः - मेधातिथिः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

तीव्राः᳓ सो᳓मास आ᳓ गहि
आशी᳓र्वन्तः सुता᳓ इमे᳓
वा᳓यो ता᳓न् प्र᳓स्थितान् पिब

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

gahi ← √gam- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

sómāsaḥ ← sóma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

tīvrā́ḥ ← tīvrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

āśī́rvantaḥ ← āśī́rvant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

imé ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

sutā́ḥ ← √su- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, non-finite:PPP}

piba ← √pā- 2 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

prásthitān ← √sthā- (root)
{case:ACC, gender:M, number:PL, non-finite:PPP}

tā́n ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

vā́yo ← vāyú- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ती॒व्राः । सोमा॑सः । आ । ग॒हि॒ । आ॒शीःऽव॑न्तः । सु॒ताः । इ॒मे ।
वायो॒ इति॑ । तान् । प्रऽस्थि॑तान् । पि॒ब॒ ॥

• tīvrāḥ ← tīvra
• [noun], nominative, plural, masculine
• “intense; severe; pungent; acute; potent; loud.”

• somāsa ← somāsaḥ ← soma
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• gahy ← gahi ← gam
• [verb], singular, Aorist imperative
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

• āśīrvantaḥ ← āśīrvat
• [noun], nominative, plural, masculine

• sutā ← sutāḥ ← suta
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Soma.”

• ime ← idam
• [noun], nominative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• vāyo ← vāyu
• [noun], vocative, singular, masculine
• “wind; Vayu; vāta; prāṇa (coll.); air; air; fart; breath; northwest; draft; vāyu [word]; Vāyu; Marut.”

• tān ← tad
• [noun], accusative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• prasthitān ← prasthā ← √sthā
• [verb noun], accusative, plural
• “depart; give; depart; go; stay; proceed.”

• piba ← pā
• [verb], singular, Present imperative
• “drink; gulp; soak; drink; suck; inhale.”

हे वायो इमे सोमासः ऐन्द्रवायवग्रहादिरूपाः सोमाः सुताः अभिषुताः । ते च तीव्राः प्रभूतत्वात् तर्पयितुं समर्थाः आशीर्वन्तः आशीर्युक्ताः अतस्त्वम् आ गहि अस्मिन् कर्मणि आगच्छ । प्रस्थितान् उत्तरवेदिं प्रति आनीतान् तान् सोमान् पिब ॥ सोमासः । ‘ अर्तिस्तु ’ ( उ. सू. १. १३७ ) इत्यादिना मन् । नित्त्वादाद्युदात्तः । ‘ आज्जसेरसुक्’। गहि । मरुद्भिरग्न आ गहि’ (ऋ. सं. १. १९. २) इत्यत्रोक्तम् । आशीर्वन्तः । ‘ श्रीजञ् पाके’। ‘ अपस्पृधेथाम् । ( पा. सू. ६. १. ३६ ) इत्यादिसूत्रे आङ्पूर्वस्य क्विपि शिरादेशो निपातितः । करणस्यापि श्रयणद्रव्यस्य स्वव्यापारे कर्तृत्वविवक्षया कर्तरि क्विप् न विरुध्यते । आशीः एषाम् अस्तीति आशीर्वन्तः । ‘ छन्दसीरः’ इति वत्वम् । वायो । आमन्त्रिताद्युदात्तत्वम् । प्रस्थितान् । प्रादिसमासे कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वं बाधित्वा व्यत्ययेन अव्ययपूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् ॥

English translation:

“These sharp and blessing-bearing Soma juices are poured out; come, Vāyu, and drink of them as presented.”

Sharp are the soma drinks—come here. Here are the pressings mixed with milk.
Vāyu, drink those set forth.

STRONG are the Somas; come thou nigh; these juices have been mixt with milk:
Drink, Vayu, the presented draughts.

Herb ist der Soma, komm herbei, dieser Preßtrank ist mit Milch gemischt. Vayu! Trink den vorgesetzten!

O Vaju, komm, hier stehn gepresst die starken Soma’s, milchgemischt; Die aufgetragnen trinke nun.

Остры (на вкус) соки (сомы). Приди!
Эти выжатые (соки) смешаны с молоком.
О Ваю, пей их – они поданы!

• वायु:
• मेधातिथिः काण्वः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

अब तेईसवें सूक्त का आरम्भ है, इसके पहिले मन्त्र में वायु के गुण प्रकाशित किये हैं-

पदार्थान्वयभाषाः - जो (इमे) (तीव्राः) तीक्ष्णवेगयुक्त (आशीर्वन्तः) जिनकी कामना प्रशंसनीय होती है (सुताः) उत्पन्न हो चुके वा (सोमासः) प्रत्यक्ष में होते हैं (तान्) उन सबों को (वायो) पवन (आगहि) सर्वथा प्राप्त होता है तथा यही उन (प्रस्थितान्) इधर-उधर अति सूक्ष्मरूप से चलायमानों को (पिब) अपने भीतर कर लेता है, जो इस मन्त्र में आशीर्वन्तः इस पद को सायणाचार्य ने श्रीञ् पाके इस धातु का सिद्ध किया है, सो भाष्यकार की व्याख्या से विरुद्ध होने से अशुद्ध ही है।

भावार्थभाषाः - प्राणी जिनको प्राप्त होने की इच्छा करते और जिनके मिलने में श्रद्धालु होते हैं, उन सबों को पवन ही प्राप्त करके यथावत् स्थिर करता है, इससे जिन पदार्थों के तीक्ष्ण वा कोमल गुण हैं, उन को यथावत् जानके मनुष्य लोग उन से उपकार लेवें॥१॥

अन्वय: य इमे तीव्रा आशीर्वन्तः सुताः सोमासः सन्ति तान् वायुरागहि समन्तात् प्राप्नोत्ययमेव तान् प्रस्थितान् पिबान्तःकरोति॥१॥

तत्रादिमेन वायुगुणा उपदिश्यन्ते।

पदार्थान्वयभाषाः - (तीव्राः) तीक्ष्णवेगाः (सोमासः) सूयन्त उत्पद्यन्ते ये ते पदार्थाः। अत्र अर्तिस्तुसुहुसृ० (उणा०१.१४०) अनेन षु धातोर्मन् प्रत्ययः। आज्जसरेसुग् इत्यसुक् च। (आ) सर्वतोऽर्थे (गहि) प्राप्नोति। अत्र व्यत्ययो लडर्थे लोट्। बहुलं छन्दसि इति शपो लुक् च। (आशीर्वन्तः) आशिषः प्रशस्ताः कामना भवन्ति येषां ते। अत्र शास इत्वे आशासः क्वावुपसंख्यानम्। (अष्टा०वा०६.४.३४) अनेन वार्त्तिकेनाशीरिति सिद्धम्। ततः प्रशंसार्थे मतुप्। छन्दसीर इति वत्वञ्च। सायणाचार्येण ‘श्रीञ् पाके’ इत्यस्मादिदं पदं साधितं तदिदं भाष्यविरोधादशुद्धमस्तीति बोध्यम्। (सुताः) उत्पन्नाः (इमे) प्रत्यक्षा अप्रत्यक्षाः (वायो) पवनः (तान्) सर्वान् (प्रस्थितान्) इतस्ततश्चलितान् (पिब) पिबत्यन्तःकरोति। अत्र व्यत्ययो लडर्थे लोट् च॥१॥

भावार्थभाषाः - प्राणिनो यान् प्राप्तुमिच्छन्ति यान् प्राप्ता सन्त आशीर्वन्तो भवन्ति, तान् सर्वान् वायुरेव प्रापय्य स्वस्थान् करोति, येषु पदार्थेषु तीक्ष्णाः कोमलाश्च गुणाः सन्ति, तान् यथावद्विज्ञाय मनुष्या उपयोगं गृह्णीयुरिति॥१॥

पूर्व सूक्तात सांगितलेल्या अश्वी इत्यादी पदार्थांचे अनुषंगी वायू इत्यादी जे पदार्थ आहेत, त्यांच्या वर्णनाने मागील बाविसाव्या सूक्ताच्या अर्थाबरोबर या तेविसाव्या सूक्ताच्या अर्थाची संगती जाणली पाहिजे.

भावार्थभाषाः - प्राणी ज्या पदार्थांना प्राप्त करण्याची इच्छा करतात व जे मिळाल्यावर आशीर्वाद देतात, त्या सर्वांना वायूच स्वस्थ ठेवतो. त्यासाठी ज्या पदार्थांचे तीक्ष्ण किंवा कोमल गुण असतात त्यांना यथायोग्य जाणून माणसांनी त्यांचा उपयोग करून घ्यावा. ॥ १ ॥

• देवता - इन्द्रवायू
• ऋषिः - मेधातिथिः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

उभा᳓ देवा᳓ दिविस्पृ᳓शा
इन्द्रवायू᳓ हवामहे
अस्य᳓ सो᳓मस्य पीत᳓ये

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).;; repeated line
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).;; repeated line

Morph
devā́ ← devá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

divispŕ̥śā ← divispŕ̥ś- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

ubhā́ ← ubhá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

havāmahe ← √hū- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

indravāyū́ ← indra-vāyú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

asyá ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

pītáye ← pītí- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

sómasya ← sóma- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

उ॒भा । दे॒वा । दि॒वि॒ऽस्पृशा॑ । इ॒न्द्र॒वा॒यू इति॑ । ह॒वा॒म॒हे॒ ।
अ॒स्य । सोम॑स्य । पी॒तये॑ ॥

• ubhā ← ubh
• [noun], accusative, dual, masculine
• “both(a).”

• devā ← deva
• [noun], accusative, dual, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• divispṛśendravāyū ← divispṛśā ← divispṛś
• [noun], accusative, dual, masculine
• “heavenward.”

• divispṛśendravāyū ← indra
• [noun], masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• divispṛśendravāyū ← vāyū ← vāyu
• [noun], accusative, dual, masculine
• “wind; Vayu; vāta; prāṇa (coll.); air; air; fart; breath; northwest; draft; vāyu [word]; Vāyu; Marut.”

• havāmahe ← hvā
• [verb], plural, Present indikative
• “raise; call on; call; summon.”

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• somasya ← soma
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• pītaye ← pīti
• [noun], dative, singular, feminine
• “drinking; haritāla.”

दिविस्पृशा द्युलोकवर्तिनौ उभा देवा द्वौ देवौ इन्द्रवायू हवामहे आह्वयामः । किमर्थम् । अस्य सोमस्य पीतये । असकृत् व्याख्यातम् ॥ उभा देवा । ‘सुपां सुलुक्’ इति आकारः । दिविस्पृशा । हृद्द्युभ्यां रूपसंख्यानम् ’ (पा. सू. ६. ३. ९. १) इति सप्तम्या अलुक् । कृदुत्तरपद प्रकृतिस्वरत्वम् । इन्द्रवायू । इन्द्रश्च वायुश्च इति द्वन्द्वः । उभयत्र वायोः प्रतिषेधो वक्तव्यः ’ ( पा. सू. ६. ३. २६. १ ) इति आनङो निषेधः । देवताद्वन्द्वे च ’ इति प्राप्तस्य उभयपदप्रकृतिस्वरत्वस्य ‘नोत्तरपदेऽनुदात्तादौ ’ ( पा. सू. ६. २. १४२ ) इति निषेधात् समासान्तोदात्तत्वमेव शिष्यते । हवामहे । “ ह्वेञ् स्पर्धायां शब्दे च ‘। ‘ बहुलं छन्दसि ’ इति संप्रसारणम् । ’ संप्रसारणाच्च’ इति परपूर्वत्वम् । शप् । गुणावादेशौ । शपः पित्त्वादनुदात्तत्वम् । तिङश्च लसार्वधातुकस्वरेण पदस्य आद्युदात्तत्वे प्राप्ते ’ तिङ्ङतिङः’ इति आष्टमिको निघातः । अस्य । ऊड़िदम्’ इत्यादिना षष्ठ्या उदात्तत्वम् । पीतये । ‘ पा पाने । स्थागापापचः ’ ( पा. सू. ३. ३. ९५) इति भावे क्तिन् । ‘ घुमास्था ’ इति ईत्वम् । व्यत्ययेनान्तोदात्तत्वम् ॥

English translation:

“We invoke both the divinities abiding in heaven, Indra and Vāyu, to drink of this Soma juice.”

Both gods who touch the heaven, Indra and Vāyu, do we call,
to drink of this soma.

Both Deities who touch the heaven, Indra and Vayu we invoke
To drink of this our soma juice.

Die beiden Götter, die an den Himmel reichen, Indra und Vayu rufen wir, daß sie diesen Soma trinken.

Indra und Vaju laden wir, das himmelhohe Götterpaar, Zum Trunke dieses Soma’s ein.

Обоих богов, касающихся неба:
Индру-Ваю, мы зовем
Для питья этого сомы.

• इन्द्रवायू
• मेधातिथिः काण्वः
• पिपीलिकामध्यानिचृद्गायत्री
• षड्जः

अब अगले मन्त्र में परस्पर संयोग करनेवाले पदार्थों का प्रकाश किया है-

पदार्थान्वयभाषाः - हम लोग (अस्य) इस प्रत्यक्ष वा अप्रत्यक्ष (सोमस्य) उत्पन्न करनेवाले संसार के सुख के (पीतये) भोगने के लिये (दिविस्पृशा) जो प्रकाशयुक्त आकाश में विमान आदि यानों को पहुँचाने और (देवा) दिव्यगुणवाले (उभा) दोनों (इन्द्रवायू) अग्नि और पवन हैं, उनको (हवामहे) साधने की इच्छा करते हैं॥२॥

भावार्थभाषाः - जो अग्नि पवन और जो वायु अग्नि से प्रकाशित होता है, जो ये दोनों परस्पर आकाङ्क्षायुक्त अर्थात् सहायकारी हैं, जिनसे सूर्य्य प्रकाशित होता है, मनुष्य लोग जिनको साध और युक्ति के साथ नित्य क्रियाकुशलता में सम्प्रयोग करते हैं, जिनके सिद्ध करने से मनुष्य बहुत से सुखों को प्राप्त होते हैं, उनके जानने की इच्छा क्यों न करनी चाहिये॥२॥

अन्वय: वयमस्य सोमस्य पीतये दिविस्पृशा देवोभेन्द्रवायू हवामहे॥२॥

अथ परस्परानुषङ्गिणावुपदिश्येते।

पदार्थान्वयभाषाः - (उभा) द्वौ। अत्र त्रिषु प्रयोगेषु सुपां सुलुग्० इत्याकारादेशः। (देवा) दिव्यगुणै (दिविस्पृशा) यौ प्रकाशयुक्त आकाशे यानानि स्पर्शयतस्तौ। अत्रान्तर्गतो ण्यर्थः (इन्द्रवायू) अग्निपवनौ (हवामहे) स्पर्द्धामहे। अत्र बहुलं छन्दसि इति सम्प्रसारणम्। (अस्य) प्रत्यक्षाप्रत्यक्षस्य (सोमस्य) सूयन्ते पदार्था यस्मिन् जगति तस्य (पीतये) भोगाय॥२॥

भावार्थभाषाः - योऽग्निर्वायुना प्रदीप्यते वायुरग्निना चेति परस्परमाकाङ्क्षितौ सहायकारिणौ स्तो मनुष्या युक्त्या सदैव सम्प्रयोज्य साधयित्वा पुष्कलानि सुखानि प्राप्नुवन्ति, तौ कुतो न जिज्ञासितव्यौ॥२॥

भावार्थभाषाः - जो अग्नी व पवन आणि जो वायू व अग्नीने प्रकाशित होतो. हे दोन्ही परस्पर आकांक्षायुक्त साह्यकारी आहेत. ज्यांच्यामुळे सूर्य प्रकाशित होतो, माणसे ज्यांना युक्तीने नित्य क्रियाकौशल्याद्वारे संप्रयोगात आणतात, ज्यांना सिद्ध करण्याने माणसे सुख प्राप्त करतात, त्यांना जाणण्याची इच्छा का करू नये? ॥ २ ॥

• देवता - इन्द्रवायू
• ऋषिः - मेधातिथिः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

इन्द्रवायू᳓ मनोजु᳓वा
वि᳓प्रा हवन्त ऊत᳓ये
सहस्राक्षा᳓ धिय᳓स् प᳓ती

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
indravāyū́ ← indra-vāyú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

manojúvā ← manojū́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

havante ← √hū- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

ūtáye ← ūtí- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

víprāḥ ← vípra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

dhiyáḥ ← dhī́- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

pátī ← páti- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

sahasrākṣā́ ← sahasrākṣá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

इ॒न्द्र॒वा॒यू इति॑ । म॒नः॒ऽजुवा॑ । विप्राः॑ । ह॒व॒न्ते॒ । ऊ॒तये॑ ।
स॒ह॒स्र॒ऽअ॒क्षा । धि॒यः । पती॒ इति॑ ॥

• indravāyū ← indra
• [noun], masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• indravāyū ← vāyū ← vāyu
• [noun], accusative, dual, masculine
• “wind; Vayu; vāta; prāṇa (coll.); air; air; fart; breath; northwest; draft; vāyu [word]; Vāyu; Marut.”

• manojuvā ← manaḥ ← manas
• [noun], neuter
• “mind; Manas; purpose; idea; attention; heart; decision; manas [word]; manas [indecl.]; spirit; temper; intelligence.”

• manojuvā ← juvā ← jū
• [noun], accusative, dual, masculine
• “fleet.”

• viprā ← viprāḥ ← vipra
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Brahmin; poet; singer; priest; guru; Vipra.”

• havanta ← havante ← hvā
• [verb], plural, Present indikative
• “raise; call on; call; summon.”

• ūtaye ← ūti
• [noun], dative, singular, feminine
• “aid; favor; ūti [word].”

• sahasrākṣā ← sahasra
• [noun], neuter
• “thousand; one-thousandth; sahasra [word].”

• sahasrākṣā ← akṣā ← akṣa
• [noun], accusative, dual, masculine
• “eye; akṣa [word]; hole.”

• dhiyas ← dhī
• [noun], genitive, singular, feminine
• “intelligence; prayer; mind; insight; idea; hymn; purpose; art; knowledge.”

• patī ← pati
• [noun], accusative, dual, masculine
• “husband; overlord; king; deity; īśvara; ruler; pati [word]; commanding officer; leader; owner; mayor; lord.”

विप्राः मेधाविनः ऋत्विग्यजमानाः ऊतये रक्षणार्थम् इन्द्रवायू हवन्ते आह्वयन्ति । कीदृशौ मनोजुवौ मन इव वेगवेत्तरौ सहस्राक्षा सहस्रनयनयुक्तौ । यद्यपि इन्द्र एव सहस्राक्षः तथापि च्छत्रिन्यायेन वायुरपि तथोच्यते । धियस्पती कर्मणः बुद्धेर्वा पालकौ ॥ मनोजुवा । जवतिर्गतिकर्मा । मनोवत् जवतः इति मनोजुवा मन इव वेगयुक्तौ । कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् । ‘सुपां सुलुक्° ’ इति आकारः । विप्राः । औणादिको रन् । रन्प्रत्ययान्तः आद्युदात्तः। ऊतये। ऊतियूति’ इत्यादिना क्तिनः उदात्तत्वम् । सहस्राक्षा। सहस्रम् अक्षीणि ययोस्तौ । ‘ बहुव्रीहौ सक्थ्यक्ष्णोः ’ ( पा. सू. ५. ४. ११३ ) इति षच् समासान्तः । बहुव्रीहिस्वरे प्राप्ते समासान्तप्रत्ययस्य सतिशिष्टत्वात् ‘ चितः ‘इत्यन्तोदात्तत्वम् । धियः । ‘ सावेकाचः’ इति ङस उदात्तत्वम् । ‘ षष्ठ्याः पतिपुत्र’ इति संहितायां विसर्जनीयस्य सकारः । पती । डत्यन्तः आद्युदात्तः ॥

English translation:

“The wise invoke, for their preservation, Indra and Vāyu, who are swift as thought, have a thousand eyes, and are protectors of pious acts.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Sahasrākṣau = Indra, as person nified heaven, signifying its expansiveness or studded with constellations;

Manojavā = swift as thought, attribute of Vāyu

Indra and Vāyu, mind-swift, do the inspired poets call for help— the thousand-eyed lords of insight.

The singers’ for their aid, invoke Indra and Vayu, swift as mind,
The thousand-eyed, the Lords of thought.

Indra und Vayu, die gedankenschnellen rufen die Beredten zur Gnade, die tausendäugigen Meister des fromme Gedankens.

Zu Hülfe ruft der Sänger Schar sie, die mit tausend Augen schaun, Gedankenschnell, die Andachtsherrn.

Индру-Ваю быстрые мыслью
Вдохновенные зовут для поддержки,
Двух тысячеглазых повелителей молитвы.

• इन्द्रवायू
• मेधातिथिः काण्वः
• गायत्री
• षड्जः

फिर वे किस प्रकार के हैं, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है-

पदार्थान्वयभाषाः - (विप्राः) विद्वान् लोग (ऊतये) क्रियासिद्धि की इच्छा के लिये जो (सहस्राक्षा) जिन से असंख्यात अक्ष अर्थात् इन्द्रियवत् साधन सिद्ध होते (धियः) शिल्प कर्म के (पती) पालने और (मनोजुवा) मन के समान वेगवाले हैं, उन (इन्द्रवायू) विद्युत् और पवन को (हवन्ते) ग्रहण करते हैं, उनके जानने की इच्छा अन्य लोग भी क्यों न करें॥३॥

भावार्थभाषाः - विद्वानों को उचित है कि शिल्पविद्या की सिद्धि के लिये असंख्यात व्यवहारों को सिद्ध करानेवाले वेग आदि गुणयुक्त बिजुली और वायु के गुणों की क्रियासिद्धि के लिये अच्छे प्रकार सिद्धि करनी चाहिये॥३॥

अन्वय: विप्रा ऊतये यौ सहस्राक्षौ धियस्पती मनोजुवान्द्रिवायू हवन्ते, तौ कथं नान्यैरपि जिज्ञासितव्यौ॥३॥

पुनस्तौ कीदृशावित्युपदिश्यते।

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्रवायू) विद्युत्पवनौ (मनोजुवा) यौ मनोवद्वेगेन जवेते। तौ अत्र सर्वत्र सुपां सुलुग्० इत्याकारादेशः क्विप् च इति क्विप् प्रत्ययः। (विप्राः) विद्वांसः (हवन्ते) गृह्णन्ति। व्यत्ययेनात्मनेपदं बहुलं छन्दसि इति शपः श्लुर्न। (ऊतये) क्रियासिद्धीच्छायै (सहस्राक्षा) सहस्राण्यसंख्यातान्यक्षीणि साधनानि याभ्यां तौ (धियः) शिल्पकर्मणः (पती) पालयितारौ। अत्र षष्ठ्याः पति पु० (अष्टा०८.३.५३) अनेन विसर्जनीयस्य सकारादेशः॥३॥

भावार्थभाषाः - विद्वद्भिः शिल्पविद्यासिद्धये असंख्यातव्यवहारहेतू वेगादिगुणयुक्तौ विद्युद्वायू संसाध्याविति॥३॥

भावार्थभाषाः - विद्वानांनी शिल्पविद्येच्या सिद्धीसाठी असंख्य व्यवहार सिद्ध करणाऱ्या वेग इत्यादी गुणांनी युक्त विद्युत व वायूच्या गुणांना चांगल्या प्रकारे सिद्ध केले पाहिजे. ॥ ३ ॥

• देवता - मित्रावरुणौ
• ऋषिः - मेधातिथिः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

मित्रं᳓ वयं᳓ हवामहे
व᳓रुणं सो᳓मपीतये
जज्ञाना᳓ पूत᳓दक्षसा

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
havāmahe ← √hū- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

mitrám ← mitrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vayám ← ahám (pronoun)
{case:NOM, number:PL}

sómapītaye ← sómapīti- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

váruṇam ← váruṇa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

jajñānā́ ← √janⁱ- (root)
{case:ACC, gender:M, number:DU, tense:PRF, voice:MED}

pūtádakṣasā ← pūtádakṣas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

मि॒त्रम् । व॒यम् । ह॒वा॒म॒हे॒ । वरु॑णम् । सोम॑ऽपीतये ।
ज॒ज्ञा॒ना । पू॒तऽद॑क्षसा ॥

• mitraṃ ← mitram ← mitra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “friend; Mitra; mitra [word]; sun; ally.”

• vayaṃ ← vayam ← mad
• [noun], nominative, plural
• “I; mine.”

• havāmahe ← hvā
• [verb], plural, Present indikative
• “raise; call on; call; summon.”

• varuṇaṃ ← varuṇam ← varuṇa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Varuna; varuṇa [word]; Crataeva religiosa Forst.; Varuṇa; varuṇādi.”

• somapītaye ← soma
• [noun], masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• somapītaye ← pītaye ← pīti
• [noun], dative, singular, feminine
• “drinking; haritāla.”

• jajñānā ← jan
• [verb noun], accusative, dual
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• pūtadakṣasā ← pūta ← pū
• [verb noun]
• “purify; filter; blow; purify; purge; sift.”

• pūtadakṣasā ← dakṣasā ← dakṣas
• [noun], accusative, dual, masculine
• “intelligent.”

वयम् अनुष्ठातारः सोमपीतये सोमपानार्थं मित्रं वरुणं च उभौ आह्वयामः । कीदृशावुभौ । जज्ञाना कर्मप्रदेशे प्रादुर्भवन्तौ पूतदक्षसा शुद्धबलौ ॥ वरुणम् । ‘वृञ् वरणे’। ‘कृवृतॄदारिभ्य उनन्’ ( उ. सू. ३. ३३३)। नित्त्वादाद्युदात्तः । सोमपीतये। दासीभारादित्वात् पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । जज्ञाना । ‘ जनी प्रादुर्भावे’। ‘छन्दसि लिट् ’ (पा. सू. ३. २. १०५ )। तस्य ‘लिटः कानज्वा’ (पा. सू. ३. २. १०६ ) इति कानजादेशः । गमहन’ इत्यादिना उपधालोपः । तस्य ’ अचः परस्मिन् ’ इति स्थानिवद्भावात् जनशब्दस्य द्विर्वचनम् । “ स्तोः श्चुना श्चुः’ ( पा. सू. ८. ४.४०) इति नकारस्य अकारः । ‘ चितः’ इत्यन्तोदात्तत्वम् । पूर्ववत् आकारः । पूतदक्षसा । पूञ् पवने’।’ निष्ठा’ इति क्तः । श्र्युकः किति ’ (पा. सू. ७. २. ११) इति इट्प्रतिषेधः । पूतं दक्षो ययोस्तौ ।’ बहुव्रीहौ प्रकृत्या ’ इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् ॥

English translation:

“We invoke Mitra and Varuṇa, becoming present at the sacrifice, and of pure strength, to drink the Soma juice.”

Mitra do we call and Varuṇa, for soma-drinking—
the two born with refined skill.

Mitra and Varuna, renowned as Gods of consecrated might,
We call to drink the Soma juice.

Mitra rufen wir, und Varuna, zum Somatrunk, die mit lauterer Wirkenskraft geboren sind.

Zum Somatrunke laden wir den Mitra und den Varuna, Die reingesinnten von Geburt.

Митру мы зовем,
Варуну для питья сомы,
Двоих, родившихся с чистой силой действия.

• मित्रावरुणौ
• मेधातिथिः काण्वः
• गायत्री
• षड्जः

• देवता - मित्रावरुणौ
• ऋषिः - मेधातिथिः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

ऋते᳓न या᳓व् ऋतावृ᳓धाव्
ऋत᳓स्य ज्यो᳓तिषस् प᳓ती
ता᳓ मित्रा᳓व᳓रुणा हुवे

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
r̥tāvŕ̥dhau ← r̥tāvŕ̥dh- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

r̥téna ← r̥tá- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

yaú ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

jyótiṣaḥ ← jyótis- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

pátī ← páti- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

r̥tásya ← r̥tá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

huve ← √hū- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

mitrā́váruṇā ← mitrā́váruṇa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

tā́ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

ऋ॒तेन॑ । यौ । ऋ॒त॒ऽवृधौ॑ । ऋ॒तस्य॑ । ज्योति॑षः । पती॒ इति॑ ।
ता । मि॒त्रावरु॑णा । हु॒वे॒ ॥

• ṛtena ← ṛta
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “truth; order; fixed order; ṛta [word]; law; custom; custom.”

• yāv ← yau ← yad
• [noun], nominative, dual, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• ṛtāvṛdhāv ← ṛtāvṛdhau ← ṛtāvṛdh
• [noun], nominative, dual, masculine
• “sincere.”

• ṛtasya ← ṛta
• [noun], genitive, singular, neuter
• “truth; order; fixed order; ṛta [word]; law; custom; custom.”

• jyotiṣas ← jyotis
• [noun], genitive, singular, neuter
• “light; star; luminosity; fire; jyotis [word]; digestion; planet; light; sunlight.”

• patī ← pati
• [noun], nominative, dual, masculine
• “husband; overlord; king; deity; īśvara; ruler; pati [word]; commanding officer; leader; owner; mayor; lord.”

• tā ← tad
• [noun], accusative, dual, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• mitrāvaruṇā ← mitrāvaruṇa
• [noun], accusative, dual, masculine
• “Varuna; Mitra.”

• huve ← hvā
• [verb], singular, Present indikative
• “raise; call on; call; summon.”

यौ मित्रावरुणौ ऋतेन सत्यवचनेन यजमानानुग्रहकारिणा ऋतावृधौ ऋतम् अवश्यंभावितया सत्यं कर्मफलं तस्य वर्धकौ ऋतस्य सत्यस्य प्रशस्तस्य ज्योतिषः प्रकाशस्य पती पालकौ । श्रुत्यन्तरे मित्रावरुणयोः अदितिपुत्रत्वेन श्रुतत्वात् द्वादशादित्येष्वन्तर्भूतत्वेन ज्योतिष्पालकत्वं युक्तम् । श्रुत्यन्तरे च ‘ अष्टौ पुत्रासो अदितेः’ इत्युपक्रम्य ‘ मित्रश्च वरुणश्च ’ ( तै. आ. १. १३. २-३ ) इत्यादिकमाम्नातम् । ता मित्रावरुणा तथाविधौ मित्रावरुणौ हुवे आह्वयामि ॥ ऋतावृधौ ।’ वृधु वृद्धौ । ‘ क्विप् च ’ इति क्विप् । अन्येषामपि दृश्यते’ इति दीर्घः । कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् । ज्योतिषः । ‘द्युत दीप्तौ’। द्युतेरिसिन्नादेश्च जः ’ ( उ. सू. २. २६७ ) इति इसिन्प्रत्ययः । नित्त्वादाद्युदात्तः । ‘ षष्ठ्याः पतिपुत्र° ’ इति संहितायां विसर्जनीयस्य सत्वम् । मित्रावरुणा । देवताद्वन्द्वे च’ (पा. सू. ६. ३. २६ ) इति आनङ् । ’ देवताद्वन्द्वे च ’ ( पा. सू. ६. २. १४१ ) इति उभयपदप्रकृतिस्वरत्वम् । ‘ सुपां सुलुक्° ’ इति पूर्वसवर्णदीर्घ आकारः । हुवे । ह्वेञ् । आत्मनेपदोत्तमपुरुषैकवचने संप्रसारणे परपूर्वत्वे च कृते ’ बहुलं छन्दसि ’ इति शपो लुक्। टेः एत्वम् । गुणे प्राप्ते ‘ क्ङिति च’ (पा. सू. १. १. ५) इति प्रतिषेधः । उवङादेशः । तिङ्ङतिङः ’ इति निघातः ॥ ॥ ८ ॥

English translation:

“I invoke Mitra and Varuṇa, who with true speech, are the encouragers of pious acts, and are lords of true lighṭ”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Mitra and Varuṇa are among the eights sons of Aditi, Ādityas]. [ṛtasya jyotiṣas-pati: śrutyantare cāṣṭau putrāso aditeḥ ityupakramya mitraśca varuṇaśca ityādikam āmnātam (Taittirīya Āraṇyaka 1.13.2-3)

Those who through truth increase by truth, the lords of truth, of light, these two, Mitra and Varuṇa, do I call.

Those who by Law uphold the Law, Lords of the shining light of Law,
Mitra I call, and Varuna.

Die durch die Wahrheit Wahrheitsmehrer sind, die Herren der Wahrheit, des Lichts, Mitra und Varuna, diese beiden rufe ich.

Die sich durch Recht des Rechtes freun, des Rechtes und des Glanzes Herrn, Mitra ruf’ ich und Varuna.

Кто истиной умножает истину,
Двоих повелителей света истины,
Этих Митру-Варуну я зову.

• मित्रावरुणौ
• मेधातिथिः काण्वः
• गायत्री
• षड्जः

फिर वे किस प्रकार के हैं, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है-

पदार्थान्वयभाषाः - मैं (यौ) जो (ऋतेन) परमेश्वर ने उत्पन्न करके धारण किये हुए (ऋतावृधौ) जल को बढ़ाने और (ऋतस्य) यथार्थ स्वरूप (ज्योतिषः) प्रकाश के (पती) पालन करनेवाले (मित्रावरुणौ) सूर्य और वायु हैं, उनको (हुवे) ग्रहण करता हूँ॥५॥

भावार्थभाषाः - न सूर्य और वायु के विना जल और ज्योति अर्थात् प्रकाश की योग्यता, न ईश्वर के उत्पादन किये विना सूर्य्य और वायु की उत्पत्ति का सम्भव और न इनके विना मनुष्यों के व्यवहारों की सिद्धि हो सकती है॥५॥

अन्वय: अहं यावृतेन जगदीश्वरेणोत्पाद्य धारितावृतावृधावृतस्य ज्योतिषस्पती मित्रावरुणौ स्तस्तौ हुवे॥५॥

पुनस्तौ कीदृशावित्युपदिश्यते।

पदार्थान्वयभाषाः - (ऋतेन) सत्यरूपेण ब्रह्मणा निर्मितौ सन्तौ (यौ) (ऋतावृधौ) ऋतं सत्यं कारणं जलं वा वर्द्धयतस्तौ। अत्रान्तर्गतो ण्यर्थः। अन्येषामपि दृश्यते इति दीर्घश्च। (ऋतस्य) यथार्थस्वरूपस्य (ज्योतिषः) प्रकाशस्य (पती) पालयितारौ। अत्र षष्ठ्याः पतिपुत्रपृष्ठपार० (अष्टा०८.३.५३) अनेन विसर्जनीयस्य सकारादेशः। (ता) तौ (मित्रावरुणा) मित्रश्च वरुणश्च द्वौ सूर्यवायू। अत्र देवताद्वन्द्वे च। (अष्टा०६.३.३६) अनेन पूर्वपदस्यानङादेशः। अत्रोभयत्र सुपां सुलुग्० इत्याकारादेशः। (हुवे) आददे। अत्र व्यत्ययेनात्मनेपदं बहुलं छन्दसि इति शपो लुक् च॥५॥

भावार्थभाषाः - नैव सूर्यवायुभ्यां विना जलज्योतिषोरुत्पत्तेः सम्भवोऽस्ति नैव चेश्वरोत्पादनेन विना सूर्य्यवाय्वोरुत्पत्तिर्भवितुं शक्या, न चैताभ्यां विना मनुष्याणां व्यवहारसिद्धिर्भवितुमर्हतीति॥५॥

भावार्थभाषाः - सूर्य व वायूशिवाय जलवृद्धी व ज्योती अर्थात प्रकाश निर्माण होऊ शकत नाही. ईश्वराने निर्माण केल्याखेरीज सूर्य व वायूची उत्पत्तीही शक्य नाही व त्यांच्याखेरीज माणसांच्या व्यवहाराची सिद्धी होऊ शकत नाही. ॥ ५ ॥

• देवता - मित्रावरुणौ
• ऋषिः - मेधातिथिः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

व᳓रुणः प्राविता᳓ भुवन्
मित्रो᳓ वि᳓श्वाभिर् ऊति᳓भिः
क᳓रतां नः सुरा᳓धसः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
bhuvat ← √bhū- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

prāvitā́ ← prāvitár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

váruṇaḥ ← váruṇa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mitráḥ ← mitrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ūtíbhiḥ ← ūtí- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

víśvābhiḥ ← víśva- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

káratām ← √kr̥- (root)
{number:DU, person:3, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

surā́dhasaḥ ← surā́dhas- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

वरु॑णः । प्र॒ऽअ॒वि॒ता । भु॒व॒त् । मि॒त्रः । विश्वा॑भिः । ऊ॒तिऽभिः॑ ।
कर॑ताम् । नः॒ । सु॒ऽराध॑सः ॥

• varuṇaḥ ← varuṇa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Varuna; varuṇa [word]; Crataeva religiosa Forst.; Varuṇa; varuṇādi.”

• prāvitā ← prāvitṛ
• [noun], nominative, singular, masculine

• bhuvan ← bhuvat ← bhū
• [verb], singular, Aorist conj./subj.
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• mitro ← mitraḥ ← mitra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “friend; Mitra; mitra [word]; sun; ally.”

• viśvābhir ← viśvābhiḥ ← viśva
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• ūtibhiḥ ← ūti
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “aid; favor; ūti [word].”

• karatāṃ ← karatām ← kṛ
• [verb], dual, Aorist imperative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• surādhasaḥ ← surādhas
• [noun], accusative, plural, masculine
• “affluent; big.”

अयं वरुणः अस्माकं प्राविता भुवत् प्रकर्षेण रक्षको भवतु । मित्रः च विश्वाभिरूतिभिः सर्वाभिः रक्षाभिः प्राविता भुवत् । तावुभावपि नः अस्मान् सुराधसः प्रभूतधनयुक्तान् करतां कुरुताम् ॥ अविता । तृचश्चित्त्वादन्तोदात्तत्वम् । प्रादिसमासे कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वेन तदेव शिष्यते । भुवत् । ‘ भू सत्तायाम् ‘। लेटस्तिप् । ‘लेटोऽडाटौ ’ इति अडागमः । ‘ इतश्च लोपः०’ इति इकारलोपः । ‘बहुलं छन्दसि’ इति शपो लुक् । गुणे प्राप्ते ’ भूसुवोस्तिङि’ ( पा. सू. ७. ३. ८८ ) इति प्रतिषेधः । उवङादेशः । ‘ तिङ्ङतिङः’ इति निघातः । विश्वाभिः ।“ अशिप्रुषि इत्यादिना क्वनन्तो विश्वशब्द आद्युदात्तः। टाप्सुपोः अनुदात्तत्वात् तदेव शिष्यते । ऊतिभिः। ऊतियूति इत्यादिना क्तिन् उदात्तः । करताम् । ‘कृञ् करणे’। भौवादिकः । लोटस्तस् । तसस्ताम् । कर्तरि शप् । गुणो रपरत्वम् । शपः पित्त्वादनुदात्तत्वम् । तिङश्च लसार्वधातुकस्वरेण धातुस्वरः शिष्यते । सुराधसः । राध साध संसिद्धौ । राध्नोति अनेन इति राधः धनम् । शोभनं राधः येषां ते । बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वे प्राप्ते ‘ नञ्सुभ्याम् ’ इत्युत्तरपदान्तोदात्तत्वं प्राप्तं ’ सोर्मनसी अलोमोषसी’ (पा. सू. ६. २. ११७ ) इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वेन बाध्यते ॥

English translation:

“May Varuṇa be our especial protector; may Mitra defend us with all defences; may they make us most opulent.”

Varuṇa will become a helper, as will Mitra with all forms of help. They will make us well rewarded.

Let Varuna be our chief defence, let Mitra guard us with all aids
Both make us rich exceedingly.

Varuna, Mitra mit all ihren Hilfen mögen Helfer sein. Sie sollen uns reichbelohnt machen.

Ein Helfer sei uns Varuna, mit allen Hülfen Mitra auch, Sie mögen reich beschenken uns.

Пусть станет Варуна помощником,
(И) Митра со всеми подкреплениями!
Пусть сделают они нас щедро осыпанными дарами!

• मित्रावरुणौ
• मेधातिथिः काण्वः
• गायत्री
• षड्जः

फिर वे क्या करते हैं, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है-

पदार्थान्वयभाषाः - जैसे यह अच्छे प्रकार सेवन किया हुआ (वरुणः) बाहर वा भीतर रहनेवाला वायु (विश्वाभिः) सब (ऊतिभिः) रक्षा आदि निमित्तों से सब प्राणि या पदार्थों को करके (प्राविता) सुख प्राप्त करनेवाला (भुवत्) होता है (मित्रश्च) और सूर्य्य भी जो (नः) हम लोगों को (सुराधसः) सुन्दर विद्या और चक्रवर्त्ति राज्यसम्बन्धी धनयुक्त (करताम्) करते हैं, जैसे विद्वान् लोग इन से बहुत कार्य्यों को सिद्ध करते हैं, वैसे हम लोग भी इसी प्रकार इन का सेवन क्यों न करें॥६॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जिसलिये इन उक्त वायु और सूर्य के आश्रय करके सब पदार्थों के रक्षा आदि व्यवहार सिद्ध होते हैं, इसलिये विद्वान् लोग भी इनसे बहुत कार्य्यों को सिद्ध करके उत्तम-उत्तम धनों को प्राप्त होते हैं॥६॥

अन्वय: यथायं सुयुक्त्या सेवितो वरुणो विश्वाभिरूतिभिः सर्वैः पदार्थैः प्राविता भुवत् भवति मित्रश्च यौ नोस्मान् सुराधसः करताम् कुरुतस्तस्मादेतावस्माभिरप्येवं कथं न परिचर्य्यौ वर्त्तेते॥६॥

पुनस्तौ किं कुरुत इत्युपदिश्यते।

पदार्थान्वयभाषाः - (वरुणः) बाह्याभ्यन्तरस्थो वायुः (प्राविता) सुखप्रापकः (भुवत्) भवति। अत्र लडर्थे लेट् बहुलं छन्दसि इति शपो लुक्। भूसुवोस्तिङि। (अष्टा०७.३.८८) अनेन गुणनिषेधः। (मित्रः) सूर्य्यः। अत्र अमिचिमिश० (उणा०४.१६८) अनेन क्त्रः प्रत्ययः। (विश्वाभिः) सर्वाभिः (ऊतिभिः) रक्षणादिभिः कर्मभिः (करताम्) कुरुतः। अत्रापि लडर्थे लोट्। विकरणव्यत्ययश्च। (नः) अस्मान् (सुराधसः) शोभनानि विद्याचक्रवर्त्तिराज्यसंम्बन्धीनि राधांसि धनानि येषां तानेवं भूतान्॥६॥

भावार्थभाषाः - यस्मादेतयोः सकाशेन सर्वेषां पदार्थानां क्षणादयो व्यवहारास्सम्भवन्त्यस्माद्विद्वांस एनाभ्यां बहूनि कार्याणि संसाध्योत्तमानि धनानि प्राप्नुवन्तीति॥६॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे, जसे वायू व सूर्याच्या आश्रयाने सर्व पदार्थांचे रक्षण इत्यादी व्यवहार सिद्ध होतात तसेच विद्वान लोकही त्यांच्याकडून पुष्कळ कार्य सिद्ध करून धन प्राप्त करतात. ॥ ६ ॥

• देवता - इन्द्रो मरुत्वान्
• ऋषिः - मेधातिथिः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

मरु᳓त्वन्तं हवामह
इ᳓न्द्रम् आ᳓ सो᳓मपीतये
सजू᳓र् गणे᳓न तृम्पतु

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
havāmahe ← √hū- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

marútvantam ← marútvant- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

índram ← índra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sómapītaye ← sómapīti- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

gaṇéna ← gaṇá- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

sajū́s ← sajū́s (invariable)

tr̥mpatu ← √tr̥p- (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

म॒रुत्व॑न्तम् । ह॒वा॒म॒हे॒ । इन्द्र॑म् । आ । सोम॑ऽपीतये ।
स॒ऽजूः । ग॒णेन॑ । तृ॒म्प॒तु॒ ॥

• marutvantaṃ ← marutvantam ← marutvat
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Marut(a).”

• havāmaha ← havāmahe ← hvā
• [verb], plural, Present indikative
• “raise; call on; call; summon.”

• indram ← indra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• somapītaye ← soma
• [noun], masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• somapītaye ← pītaye ← pīti
• [noun], dative, singular, feminine
• “drinking; haritāla.”

• sajūr ← sajūs
• [adverb]

• gaṇena ← gaṇa
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “group; varga; troop; troop; battalion; flock; herd; gaṇa [word]; corporation; gaṇa; herd; sect; swarm; set; party; gaṇa; series; Ganesa; flight.”

• tṛmpatu ← tṛp
• [verb], singular, Present imperative
• “satiate; enjoy; delight.”

मरुत्वन्तं मरुद्भिर्युक्तम् इन्द्रं सोमपीतये सोमपानाय आ हवामहे आह्वयामः । स च इन्द्रः गणेन मरुत्समूहेन सजूः सह ‘तृम्पतु तृप्तो भवतु ॥ मरुत्वन्तम् । मरुतः अस्य सन्तीति मरुत्वान्। झयः ’ ( पा. सू. ८. २. १० ) इति मतुपो वत्वम् । तसौ मत्वर्थे ’ ( पा. सू. १. ४. १९ ) इति भसंज्ञायां पदसंज्ञाया बाधितत्वात् जश्त्वाभावः । मतुप्सुपौ पित्त्वादनुदात्तौ । ननु ‘ ह्रस्वनुड्भ्यां मतुप्’ (पा. सू. ६. १. १७६ ) इति मतुप उदात्तत्वेन भवितव्यं, ‘स्वरविधौ व्यञ्जनमविद्यमानवत् ’ ( परिभा० ७९ ) इति तकारस्य अविद्यमानवत्वेन ह्रस्वात् परत्वात् । न । ‘ ह्रस्वनुड्भ्याम् ’ इत्यत्र नुङ्ग्रहणसामर्थ्यात् अविद्यमानपरिभाषा नाश्रीयते इति वृत्तावुक्तम् ( का. ६. १. १७६ )। अतो मरुच्छब्दस्य स्वर एव शिष्यते । सजूः । जुषी प्रीतिसेवनयोः ‘। संपदादिलक्षणः क्विप्। समाना प्रीतिः यस्य इति बहुव्रीहिः । ‘ समानस्य च्छन्दसि ’ इति सभावः । ‘ ससजुषो रुः ’ ( पा. सू. ८. २. ६६ ) इति रुत्वम् । र्वोरुपधायाः° ’ ( पा. सू. ८. २.७६ ) इत्युपधादीर्घः । बहुव्रीहिस्वरे प्राप्ते ’ त्रिचक्रादीनां छन्दसि’ ( पा. सू. ६. २. १९९. १ ) इत्युत्तरपदान्तोदात्तत्वम् । तृम्पतु । ‘ तृप तृम्प तृप्तौ’। ’ तुदादिभ्यः शः । ‘शे तृम्पादीनाम् । (पा. सू. ७. १. ५९. १) इति नुमागमः ॥

English translation:

“We invoke Indra, attended by the Maruts to drink the Soma juice; may he, with his associates, be satisfied.”

We call Indra accompanied by the Maruts here for soma-drinking. Along with the troop let him reach satiety.

Indra, by Maruts girt, we call to drink the Soma juice: may he
Sate him in union with his troop.

Indra in Begleitung der Marut, rufen wir her zum Somatrunk; mit seiner Gefolgschaft zusammen soll er sich gütlich tun.

Den Indra mit der Marutschar, ihn rufen wir zum Somatrunk; Mit seiner Schar ergötz’ er sich.

Мы зовем сопровождаемого Марутами
Индру на питье сомы
Пусть насытится он вместе с (их) толпой!

• इन्द्रोमरुत्वान्
• मेधातिथिः काण्वः
• गायत्री
• षड्जः

अब अगले मन्त्र में वायु के सहचारी इन्द्र के गुण उपदेश किये हैं-

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्य लोगो ! जैसे इस संसार में हम लोग (सोमपीतये) पदार्थों के भोगने के लिये जिस (मरुत्वन्तम्) पवनों के सम्बन्ध से प्रसिद्ध होनेवाली (इन्द्रम्) बिजुली को (हवामहे) ग्रहण करते हैं (सजूः) जो सब पदार्थों में एकसी वर्तनेवाली (गणेन) पवनों के समूह के साथ (नः) हम लोगों को (आतृम्पतु) अच्छे प्रकार तृप्त करती है, वैसे उसको तुम लोग भी सेवन करो॥७॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। मनुष्यों को योग्य है कि जिस सहायकारी पवन के विना अग्नि कभी प्रज्वलित होने को समर्थ और उक्त प्रकार बिजुली रूप अग्नि के विना किसी पदार्थ की बढ़ती का सम्भव नहीं हो सकता, ऐसा जानें॥७॥

अन्वय: हे मनुष्या यथाऽस्मिन् संसारे वयं सोमपीतये यं मरुत्वन्तमिन्द्रं हवामहे, यः सजूर्गणेनास्मानातृम्पतु समन्तात् तर्पयति तथा तं यूयमपि सेवध्वम्॥७॥

अथ वायुसहचारीन्द्रगुणा उपदिश्यन्ते।

पदार्थान्वयभाषाः - (मरुत्वन्तम्) मरुतः सम्बन्धिनो विद्यन्ते यस्य तम्। अत्र सम्बन्धेऽर्थे मतुप्। तसौ मत्वर्थे। (अष्टा०१.४.१९) इति भत्वाज्जस्त्वाभावः। (हवामहे) गृह्णीमः। अत्र व्यत्ययेनात्मनेपदं बहुलं छन्दसि इति शपः श्लुर्न। (इन्द्रम्) विद्युतम् (आ) समन्तात् (सोमपीतये) प्रशस्तपदार्थभोगनिमित्ताय (सजूः) समानं सेवनं यस्य सः। इदं जुषी इत्यस्य क्विबन्तं रूपं, समानस्य छन्दस्य० इति समानस्य सकारादेशश्च। (गणेन) वायुसमूहेन (तृम्पतु) प्रीणयति। अत्र लडर्थे लोडन्तर्गतो ण्यर्थश्च॥७॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। मनुष्यैर्नैव कदाचिदपि सहकारिणा वायुना विनाऽग्निः प्रदीपयितुं शक्यते, न चैवंभूतया विद्युता विना कस्यचित् पदार्थस्य वृद्धिः सम्भवतीति वेद्यम्॥७॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. वायूच्या साह्याखेरीज अग्नी प्रज्वलित होऊ शकत नाही. विद्युतरूपी अग्नीशिवाय कोणत्याही पदार्थाची वाढ होऊ शकत नाही, हे माणसांनी जाणावे. ॥ ७ ॥

• देवता - इन्द्रो मरुत्वान्
• ऋषिः - मेधातिथिः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

इ᳓न्द्रज्येष्ठा म᳓रुद्गणा
दे᳓वासः पू᳓षरातयः
वि᳓श्वे म᳓म श्रुता ह᳓वम्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
índrajyeṣṭhāḥ ← índrajyeṣṭha- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

márudgaṇāḥ ← marúdgaṇa- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

dévāsaḥ ← devá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

pū́ṣarātayaḥ ← pū́ṣarāti- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

hávam ← háva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

máma ← ahám (pronoun)
{case:GEN, number:SG}

śruta ← √śru- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

víśve ← víśva- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

इन्द्र॑ऽज्येष्ठाः । मरु॑त्ऽगणाः । देवा॑सः । पूष॑ऽरातयः ।
विश्वे॑ । मम॑ । श्रु॒त॒ । हव॑म् ॥

• indrajyeṣṭhā ← indra
• [noun], masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• indrajyeṣṭhā ← jyeṣṭhāḥ ← jyeṣṭha
• [noun], vocative, plural, masculine
• “firstborn; best; first; excellent; highest; jyeṣṭha [word].”

• marudgaṇā ← marut
• [noun], masculine
• “Marut; vāta; wind; Vayu.”

• marudgaṇā ← gaṇāḥ ← gaṇa
• [noun], vocative, plural, masculine
• “group; varga; troop; troop; battalion; flock; herd; gaṇa [word]; corporation; gaṇa; herd; sect; swarm; set; party; gaṇa; series; Ganesa; flight.”

• devāsaḥ ← deva
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• pūṣarātayaḥ ← pūṣarāti
• [noun], vocative, plural, masculine

• viśve ← viśva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• mama ← mad
• [noun], genitive, singular
• “I; mine.”

• śrutā ← śru
• [verb], plural, Aorist imperative
• “listen; come to know; hear; hear; listen; study; heed; learn.”

• havam ← hava
• [noun], accusative, singular, masculine
• “invocation.”

हे देवासः इन्द्रमरुद्रूपाः विश्वे सर्वे यूयं मम हवम् आह्वानं श्रुत शृणुत । कीदृशाः । इन्द्रज्येष्ठाः । इन्द्रो ज्येष्ठो मुख्यो येषु ते तथाविधाः मरुद्गणाः मरुत्समूहरूपाः । पूषरातयः । पूषाख्यो देवो रातिः दाता येषाम् इन्द्रमरुतां ते पूषरातयः ॥ इन्द्रज्येष्ठाः । आमन्त्रिताद्युदात्तत्वम् । पादादित्वादनिघातः । मरुद्गणाः । विभाषितं विशेषवचने बहुवचनम् ’ ( पा. सू. ८. १. ७४ ) इति पूर्वस्याविद्यमानवत्त्वादनिघातः । देवासः पूषरातयः । पूर्ववत् । श्रुत । ‘ श्रु श्रवणे’। लोण्मध्यमबहुवचनं थ । तस्थस्थमिपाम् ’ ( पा. सू. ३. ४. १०१ ) इति तादेशः । व्यत्ययेन शप् । बहलं छन्दसि’ इति शपो लुक् । सार्वधातुकार्धधातुकयोः ’ इति गुणे प्राप्ते ‘क्ङिति च ’ इति प्रतिषेधः । ‘ द्व्यचोऽतस्तिङः’ इति दीर्घः । हवम् । ह्वेञ् स्पर्धायां शब्दे च’। भावेऽनुपसर्गस्य ’ ( पा. सू. ३. ३. ७५ ) इति अप्। संप्रसारणं परपूर्वत्वं गुणावादेशौ । पित्त्वादनुदात्तत्वम् । धातुस्वरः शिष्यते॥

English translation:

“Divine Maruts, of whom Indra is the chief and Pūṣan is the donor, or benefactor; in what way, is not specified.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Maruts are puṣarātayaḥ, of whom Pūṣan is the donor

Having Indra as chief, the Maruts as troop, and the gifts of Pūṣan, o gods,
all of you, hear my call.

It is striking that all of ab is made up of vocatives, with each one accented: because of the place of the accent, three of the four words have to be vocatives; only índrajyeṣṭhā(h) could be nom. pl., since índra- has inherent initial accent. The first word of c, víśve, may also be and probably is a voc., making a pair with voc. dévāsaḥ, which opens the preceding pāda. On the voc. of víśva- see comm. ad X.15.6.

It would be satisfying to have three GOD-X bahuvrīhis parallel in semantic and morphological structure, but although Geldner (followed by Witzel Gotō) interprets the rāti- in pū́ṣa-rātayaḥ as an agent noun (“mit Pūṣan als Gönner”), rātí- both as simplex and in its fairly numerous compounds is always an abstract ‘giving’ or concretized version thereof (‘gift’), as its morphology as a deverbal feminine abstract would require. I therefore take the third cmpd as a tatpuruṣa pūṣa-rātí- the gift(s)/giving of Pūṣan’. It owes its initial accent to the fact that it is a voc. (as does the bahuvrīhi márudgaṇāḥ [expect *marúdgaṇa-].) The ‘gift’ or ‘giving’ of Pūṣan is described as auspicious (bhadrā́) in VI.58.1.

Gods, Marut hosts whom Indra leads, distributers of Pusan’s gifts,
Hearken ye all unto my cry.

Ihr Götter mit Indra an der Spitze, mit den Marut als Gefolgschaft und mit Pusan als Gönner, höret alle auf meinen Ruf!

Ihr Scharen, welche Indra führt, mit Puschan’s Gaben Götter ihr, Vernehmet alle meinen Ruf.

О толпа Марутов с Индрой во главе,
(Вы,) боги, кому Пушан – даритель,
Все услышьте мой зов!

• इन्द्रोमरुत्वान्
• मेधातिथिः काण्वः
• गायत्री
• षड्जः

अब वे पवनों के समूह किस प्रकार के हैं, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है-

पदार्थान्वयभाषाः - जो (पूषरातयः) सूर्य्य के सम्बन्ध से पदार्थों को देने (इन्द्रज्येष्ठाः) जिनके बीच में सूर्य्य बड़ा प्रशंसनीय हो रहा है और (देवासः) दिव्य गुणवाले (विश्वे) सब (मरुद्गणाः) पवनों के समूह (मम) मेरे (हवम्) कार्य्य करने योग्य शब्द व्यवहार को (श्रुत) सुनाते हैं, वे ही आप लोगों को भी॥८॥

भावार्थभाषाः - कोई भी मनुष्य जिन पवनों के विना कहना, सुनना और पुष्ट होनादि व्यवहारों को प्राप्त होने को समर्थ नहीं हो सकता। जिन के मध्य में सूर्य्य लोक सब से बड़ा विद्यमान, जो इसके प्रदीपन करानेवाले हैं, जो यह सूर्य्य लोक अग्निरूप ही है, जिन और जिस बिजुली के विना कोई भी प्राणी अपनी वाणी के व्यवहार करने को भी समर्थ नहीं हो सकता, इत्यादि इन सब पदार्थों की विद्या को जान के मनुष्यों को सदा सुखी होना चाहिये॥८॥

अन्वय: ये पूषरातय इन्द्रज्येष्ठा देवासो विश्वे मरुद्गणा मम हवं श्रुत श्रावयन्ति ते युष्माकमपि॥८॥

अथ कीदृशा मरुद्गणा इत्युपदिश्यते।

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्रज्येष्ठाः) इन्द्रः सूर्य्यो ज्येष्ठः प्रशंस्यो येषां ते (मरुद्गणाः) मरुतां समूहाः (देवासः) दिव्यगुणविशिष्टाः (पूषरातयः) पूष्णः सूर्याद् रातिर्दानं येषां ते (विश्वे) सर्वे (मम) (श्रुत) श्रावयन्ति। अत्र व्यत्ययो लडर्थे लोडन्तर्गतो ण्यर्थो बहुलं छन्दसि इति शपो लुग् द्व्यचोऽतस्तिङ इति दीर्घश्च। (हवम्) कर्तव्यं शब्दव्यवहारम्॥८॥

भावार्थभाषाः - नैव कश्चिदपि वायुगणेन विना कथनं श्रवणं पुष्टिं च प्राप्तुं शक्नोति। योऽयं सूर्य्यलोको महान् वर्त्तते यस्य य एव प्रदीपनहेतवः सन्ति, योऽग्निरूप एवास्ति नैतैर्विद्युता च विना कश्चिद्वाचमपि चालयितुं शक्नोतीति॥८॥

भावार्थभाषाः - कोणताही माणूस वायूशिवाय कथन, श्रवण व संवर्धन इत्यादी व्यवहार करण्यास समर्थ होऊ शकत नाही. सूर्यलोक सर्वात मोठा असून प्रदीपनाचे कारण आहे. सूर्य हा अग्निरूप आहे. विद्युतशिवाय कोणताही प्राणी आपल्या वाणीचे व्यवहार करण्यासाठी समर्थ होऊ शकत नाही. या सर्व पदार्थांची विद्या जाणून माणसांनी सदैव सुखी झाले पाहिजे. ॥ ८ ॥

• देवता - इन्द्रो मरुत्वान्
• ऋषिः - मेधातिथिः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

हत᳓ वृत्रं᳓ सुदानव
इ᳓न्द्रेण स᳓हसा युजा᳓
मा᳓ नो दुःशं᳓स ईशत

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
hatá ← √han- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

sudānavaḥ ← sudā́nu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

vr̥trám ← vr̥trá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

índreṇa ← índra- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

sáhasā ← sáhas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

yujā́ ← yúj- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

duḥśáṁsaḥ ← duḥśáṁsa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

īśata ← √īś- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:MED}

mā́ ← mā́ (invariable)

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

ह॒त । वृ॒त्रम् । सु॒ऽदा॒न॒व॒ । इन्द्रे॑ण । सह॑सा । यु॒जा ।
मा । नः॒ । दुः॒ऽशंसः॑ । ई॒श॒त॒ ॥

• hata ← han
• [verb], plural, Present imperative
• “kill; cure; māray; remove; destroy; hit; injure; damage; destroy; paralyze; hurt; forge; beat; cut off; stop; overwhelm; kick; hunt; affect; strike; hammer; love; obstruct; shoot.”

• vṛtraṃ ← vṛtram ← vṛtra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Vṛtra; vṛtra [word].”

• sudānava ← sudānavaḥ ← sudānu
• [noun], vocative, plural, masculine
• “big; lavish.”

• indreṇa ← indra
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• sahasā ← sahas
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “powerful; mighty.”

• yujā ← yuj
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “ally; friend; pair; two; companion.”

• mā
• [adverb]
• “not.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• duḥśaṃsa ← duḥśaṃsaḥ ← duḥśaṃsa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “calumniatory; wicked.”

• īśata ← īś
• [verb], singular, Present injunctive
• “govern; command; master; dominate; can; reign; control; own.”

हे सुदानवः शोभनदानयुक्ताः मरुद्गणाः सहसा बलवता युजा योग्येन इन्द्रेण सह वृत्रं शत्रुं हत नाशयत । दुःशंसः दुष्टेन शंसनेन कीर्तनेन युक्तो वृत्रो नः अस्मान् प्रति मा ईशत समर्थो मा भूत् ॥ हत । ‘हन हिंसागत्योः ‘। लोटः थ । तस्य त ।’ अदिप्रभृतिभ्यः शपः’ इति शपो लुक् । ‘अनुदात्तोपदेश’ (पा. सू. ६. ४. ३७ ) इत्यादिना अनुनासिकलोपः । सुदानवः। ‘डुदाञ् दाने ‘।’ दाभाभ्यां नुः ’ ( उ. सू. ३. ३१२) इति औणादिको नुप्रत्ययः । प्रादिसमासे आमन्त्रितनिघातः । युजा । ‘युजिर् योगे’ । ‘ ऋत्विक् ’ इत्यादिना क्विन् । ’ सावेकाचः०’ इति तृतीयैकवचनस्योदात्तत्वम् । दुःशंसः । ‘ ईषद्दुःसुषु’ (पा. सू. ३. ३. १२६ ) इति खल् । ‘ लिति’ इति प्रत्ययात् पूर्वस्योदात्तत्वम्। ईशत। इंश ऐश्वर्ये’। माङि लुङि प्राप्ते ‘छन्दसि लुङ्लङ्लिटः’ इति व्यत्ययेन लङ्। तस्य ’ बहुलं छन्दसि ’ इति शपो लुगभावः । न माङयोगे’ इति आडागमाभावः। ‘ तिङ्ङतिङः’ इति निघातः ॥

English translation:

“Liberal donors, along with the mighty and associated Indra, destroy Vṛtra; let not the evil one prevail against us.”

Smash Vr̥tra, you of good drops [=Maruts/All Gods], with Indra and his might as yokemates.
Let no defamer hold sway over us.

Geldner (Witzel Gotō), following Grassmann, tr. sáhasā as an adj. modifying Indra (“mit dem starken Indra”), but this is of course impossible. With that accent it must be a neut.; accent shift to *sahás- would turn it into an adjective, but this form is unattested (versus, e.g., yáśas- ‘glory’à yaśás- ‘glorious’).

On the analysis of fairly common 3rd sg. īśata (always with mā́(kiḥ)) as an injunc. to a reduplicated aor., see Hoffmann 1967 (Injunk.): 64-66 (seemingly accepted by Lubotsky, Concordance). Although he adduces semantic and syntactic factors that impose this interpretation, it nonetheless does not seem entirely satisfying, because the thematic stem envisioned (īśa- [never accented]) seems insufficiently distinguished from the presential perfect stem ī́ś-, and Hoffmann does not suggest a mechanism for deriving such an aorist stem from either the presential perfect stem or directly from the root. Moreover, his argument that mā́preventive clauses should have an aorist might falter in the face of a root that simply lacks an aorist. (See now Ian Hollenbaugh’s work demonstrating just that.) I prefer Debrunner’s explanation, rejected by Hoffmann, that īśata represents a re-marking of īśa with -ta to make it more clearly a 3rd sg. Judging from the accent (ī́śe, ī́śāna- [versus īśāná-]), the old presential perfect had been mostly reanalyzed as a root present, and īśa would be an anomalous 3rd sg.

injunctive to such a present.

I.23.13-15: As noted in the introduction, I take the “king” that Pūṣan is returning as Agni, not, with most tr., Soma. The theme of the finding and returning of the god-in-hiding in 14 is much more appropriate for Agni than for Soma, and the “glitttering barhis” is also more likely to be associated with Agni. Both Agni and Soma are called “buttress, support” (13) (Agni in V.15.1-2) and both are called king (14). The drops (índu-) in 15 might seem rather to indicate Soma, but in VI.16.16 Agni is strengthened by drops (índubhiḥ), which must be drops of ghee.

With conquering Indra for ally, strike Vrtra down, ye bounteous Gods
Let not the wicked master us.

Erschlaget den Vritra, ihr Gabenschönen, mit dem starken Indra als Bundesgenossen! Nicht soll der Verleumder über uns Macht haben.

Mit Indra schlagt, schöngebende, den Dämon Vritra, kraftgepaart, Nicht herrsch ein Böser über uns.

Убейте Вритру, о обладатели прекрасных даров,
Вместе с сильным Индрой, как с союзником!
Да не овладеет нами хулитель!

• इन्द्रोमरुत्वान्
• मेधातिथिः काण्वः
• गायत्री
• षड्जः

फिर वे किस प्रकार के हैं, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है-

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वान् लोगो ! आप जो (सुदानवः) उत्तम पदार्थों को प्राप्त कराने (सहसा) बल और (युजा) अपने आनुषङ्गी (इन्द्रेण) सूर्य्य वा बिजुली के साथी होकर (वृत्रम्) मेघ को (हत) छिन्न-भिन्न करते हैं, उनसे (नः) हम लोगों के (दुःशंसः) दुःख करानेवाले (मा) (ईशत) कभी मत हूजिये॥९॥

भावार्थभाषाः - हम लोग ठीक पुरुषार्थ और ईश्वर की उपासना करके विद्वानों की प्रार्थना करते हैं कि जिससे हम लोगों को जो पवन, सूर्य्य की किरण वा बिजुली के साथ मेघमण्डल में रहनेवाले जल को छिन्न-भिन्न और वर्षा करके और फिर पृथिवी से जलसमूह को उठाकर ऊपर को प्राप्त करते हैं, उनकी विद्या मनुष्यों को प्रयत्न से अवश्य जाननी चाहिये॥९॥

अन्वय: हे विद्वांसो यूयं ये सुदानवो वायवः सहसा बलेन युजेन्द्रेण संयुक्ता सन्तो वृत्रं हत घ्नन्ति, तैर्नोऽस्मान् दुःशंसो मेशत दुःखकारिणः कदापि मा भवत॥९॥

पुनस्ते कीदृशा इत्युपदिश्यते।

पदार्थान्वयभाषाः - (हत) घ्नन्ति। अत्र व्यत्ययो लडर्थे लोट् च। (वृत्रम्) मेघम् (सुदानवः) शोभनं दानं येभ्यो मरुद्भ्यस्ते। अत्र दाभाभ्यां नुः। (उणा०३.३१) अनेन नुः प्रत्ययः। (इन्द्रेण) सूर्य्येण विद्युता वा (सहसा) बलेन। सह इति बलनामसु पठितम्। (निघं०२.९) (युजा) यो युनक्ति मुहूर्त्तादिकालावयवपदार्थैः सह तेन संयुक्ताः सन्तः (मा) निषेधार्थे (नः) अस्मान् (दुःशंसः) दुःखेन शंसितुं योग्यास्तान् (ईशत) समर्थयत। अत्र लडर्थे लोडन्तर्गतो ण्यर्थश्च॥९॥

भावार्थभाषाः - वयं यथावत्पुरुषार्थं कृत्वेश्वरमुपास्याचार्य्यान् प्रार्थयामो ये वायवः सूर्य्यस्य किरणैर्वा विद्युता सह मेघमण्डलस्थं जलं छित्त्वा निपात्य पुनः पृथिव्या सकाशादुत्थाप्योपरि नयन्ति, तद्विद्या मनुष्यैः प्रयत्नेन विज्ञातव्येति॥९॥

भावार्थभाषाः - आम्ही योग्य पुरुषार्थाने ईश्वराची उपासना करून विद्वानांना प्रार्थना करतो की जे वायू, सूर्याचे किरण, विद्युतबरोबर मेघमंडळात राहणाऱ्या जलाला छिन्न भिन्न करून वृष्टी करवून पुन्हा पृथ्वीवरून जल वर नेतात त्यांची विद्या सर्व माणसांनी अवश्य जाणली पाहिजे. ॥ ९ ॥

• देवता - विश्वे देवाः
• ऋषिः - मेधातिथिः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

वि᳓श्वान् देवा᳓न् हवामहे
मरु᳓तः सो᳓मपीतये
उग्रा᳓ हि᳓ पृ᳓श्निमातरः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
devā́n ← devá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

havāmahe ← √hū- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

víśvān ← víśva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

marútaḥ ← marút- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

sómapītaye ← sómapīti- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

hí ← hí (invariable)

pŕ̥śnimātaraḥ ← pŕ̥śnimātar- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ugrā́ḥ ← ugrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

विश्वा॑न् । दे॒वान् । ह॒वा॒म॒हे॒ । म॒रुतः॑ । सोम॑ऽपीतये ।
उ॒ग्राः । हि । पृश्नि॑ऽमातरः ॥

• viśvān ← viśva
• [noun], accusative, plural, masculine
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• devān ← deva
• [noun], accusative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• havāmahe ← hvā
• [verb], plural, Present indikative
• “raise; call on; call; summon.”

• marutaḥ ← marut
• [noun], accusative, plural, masculine
• “Marut; vāta; wind; Vayu.”

• somapītaye ← soma
• [noun], masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• somapītaye ← pītaye ← pīti
• [noun], dative, singular, feminine
• “drinking; haritāla.”

• ugrā ← ugrāḥ ← ugra
• [noun], nominative, plural, masculine
• “powerful; awful; dangerous; intense; mighty; potent; colicky; atrocious.”

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• pṛśnimātaraḥ ← pṛśni
• [noun], feminine
• “Pṛśni; beam.”

• pṛśnimātaraḥ ← mātaraḥ ← mātṛ
• [noun], nominative, plural, masculine
• “mother; mātṛkā; mātṛ [word]; parent; Salvinia cucullata Roxb.; Citrullus colocynthis Schrad.; cow.”

मरुतः मरुत्संज्ञकान् विश्वान् सर्वान् देवान् सोमपीतये हवामहे सोमपानार्थम् आह्वयामः । ते च मरुतः उग्राः शत्रुभिरसह्यबलाः पृश्निमातरः पृश्नेः नानावर्णयुक्ताया भूमेः पुत्राः । हिशब्दः प्रसिद्ध्यर्थः । सा च प्रसिद्धिः ‘ पृश्नेः पुत्राः ’ ( ऋ. सं. ५. ५८. ५) इति मन्त्रान्तरादवगन्तव्या ॥ पृश्निमातरः। पृश्निः माता येषां ते। पृश्निशब्दः ‘घृणिपृश्नि’ (उ. सू. ४. ४९२) इति उणादावाद्युदात्तो निपातितः । बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् ॥ ॥ ९ ॥

English translation:

“We invoke all the divine Maruts, who are fierce, and have the (many- coloured) earth for their mother, to drink the Soma juice.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Pṛṣṇī = many-coloured earth, nānāvarṇayuktā bhūḥ;

Pṛṣṇi = sky, or heaven in genitive ral

The All Gods we call, the Maruts, for soma-drinking,
for they are strong, with Pr̥śni as their mother.

We call the Universal Gods, and Maruts to the Soma draught,
For passing strong are Prsni’s Sons.

Die Allgötter rufen wir, die Marut zum Somatrunk, denn gewaltig sind die Söhne der Prisnimutter.

Zum Somatrunke laden wir der Maruts ganze Götterschar, Denn mächtig ist der Priçni Stamm.

Мы зовем Всех-Богов –
Марутов на питье сомы.
Ведь грозны те, чья мать Пришни!

• विश्वेदेवा:
• मेधातिथिः काण्वः
• गायत्री
• षड्जः

फिर वे किस प्रकार के हैं, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है-

पदार्थान्वयभाषाः - विद्या की इच्छा करनेवाले हम लोग (हि) जिस कारण से जो ज्ञान क्रिया के निमित्त से शिल्प व्यवहारों को प्राप्त करानेवाले (उग्राः) तीक्ष्णता वा श्रेष्ठ वेग के सहित और (पृश्निमातरः) जिनकी उत्पत्ति का निमित्त आकाश वा अन्तरिक्ष है, इससे उन (विश्वान्) सब (देवान्) दिव्यगुणों के सहित उत्तम गुणों के प्रकाश करानेवाले वायुओं को (हवामहे) उत्तम विद्या की सिद्धि के लिये जानना चाहते हैं॥१०॥

भावार्थभाषाः - जिससे यह वायु आकाश ही से उत्पन्न आकाश में आने-जाने और तेज स्वभाववाले हैं, इसी से विद्वान् लोग कार्य्य के अर्थ इनका स्वीकार करते हैं॥१०॥

अन्वय: हि यतो विद्यां चिकीर्षवो वयं य उग्राः पृश्निमातरः सन्ति, तस्मादेतान् विश्वान् देवान् मरुतो हवामहे॥१०॥

पुनस्ते कीदृशा इत्युपदिश्यते।

पदार्थान्वयभाषाः - (विश्वान्) सर्वान् (देवान्) दिव्यगुणसाहित्येनोत्तमगुणप्रकाशकान् (हवामहे) विद्यासिद्धये स्पर्द्धामहे। अत्र बहुलं छन्दसि इति सम्प्रसारणम्। (मरुतः) ज्ञानक्रियानिमित्तेन शिल्पव्यवहारप्रापकान्। मरुत इति पदनामसु पठितम्। (निघं०५.५) अनेन प्राप्त्यर्थो गृह्यते (सोमपीतये) पदार्थानां यथावद्भोगाय (उग्राः) तीव्रसंवेगादिगुणसहितः (हि) हेत्वर्थे (पृश्निमातरः) पृश्निराकाशमन्तरिक्षं मातोत्पत्तिनिमित्तं येषां ते। पृश्निरिति साधारणनामसु पठितम्। (निघं०१.४)॥१०॥

भावार्थभाषाः - यत एत आकाशादुत्पन्ना वायवो यत्र तत्र गमनागमनकर्त्तारस्तीक्ष्णस्वभावास्सन्त्यत एव विद्वांसः कार्य्यार्थं तान् स्वीकुर्वन्ति॥१०॥

भावार्थभाषाः - वायू आकाशात उत्पन्न होऊन आकाशात गमनागमन करतात, ते तेजस्वी स्वभावाचे असतात. त्यामुळेच विद्वान लोक कार्यासाठी त्यांचा स्वीकार करतात. ॥ १० ॥

• देवता - विश्वे देवाः
• ऋषिः - मेधातिथिः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

ज᳓यताम् इव तन्यतु᳓र्
मरु᳓ताम् एति धृष्णुया᳓
य᳓च् छु᳓भं याथ᳓ना नरः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
iva ← iva (invariable)

jáyatām ← √ji- 1 (root)
{case:GEN, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

tanyatúḥ ← tanyatú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dhr̥ṣṇuyā́ ← dhr̥ṣṇuyā́ (invariable)

eti ← √i- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

marútām ← marút- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

naraḥ ← nár- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

śúbham ← śúbh- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yāthána ← √yā- 1 (root)
{number:PL, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

जय॑ताम्ऽइव । त॒न्य॒तुः । म॒रुता॑म् । ए॒ति॒ । धृ॒ष्णु॒ऽया ।
यत् । शुभ॑म् । या॒थन॑ । न॒रः॒ ॥

• jayatām ← ji
• [verb noun], genitive, plural
• “overcome; cure; win; conquer; control; win; succeed; remove; beat; govern; surpass; suppress.”

• iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• tanyatur ← tanyatuḥ ← tanyatu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “thunder.”

• marutām ← marut
• [noun], genitive, plural, masculine
• “Marut; vāta; wind; Vayu.”

• eti ← i
• [verb], singular, Present indikative
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• dhṛṣṇuyā
• [adverb]
• “boldly.”

• yacchubhaṃ ← yat ← yad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “who; which; yat [pronoun].”

• yacchubhaṃ ← śubham ← śubha
• [noun], accusative, singular, neuter
• “good; beautiful; auspicious; good; suitable; pleasant; righteous; beautiful; wholesome; beneficial.”

• yāthanā ← yāthana ← yā
• [verb], plural, Present indikative
• “go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

• naraḥ ← nṛ
• [noun], nominative, plural, masculine
• “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

मरुतां देवानां तन्यतुः शब्दः धृष्णुया धार्ष्ट्ययुक्तः सन् एति गच्छति। केषामिव । जयतां विजययुक्तानां शूराणां भटानाम् इव । हे नरः नेतारः मरुतः यूयं यत् यदा शुभं शोभनं देवयजनं याथन प्राप्नुथ । तदा त्वदीयः शब्दो गच्छतीति पूर्वत्रान्वयः ॥ तन्यतुः । ‘ तनु विस्तारे ‘। ऋतन्यञ्जि° ’ ( उ. सू. ४. ४४२ ) इत्यादिना यतुच्प्रत्ययः । धृष्णुया। ञिधृषा प्रागल्भ्ये ‘। ’ त्रसिगृधिधृषिक्षिपेः क्नुः’ ( पा. सू. ३. २. १४०)।’ सुपां सुलुक्° ’ इति सोः याजादेशः । चित्त्वादन्तोदात्तः । याथन ।’ तप्तनसनथनाश्च’ इति थनादेशः । यच्छब्दयोगात् निघाताभावः ॥

English translation:

“Whenever, leaders (of men), you accept an auspicious (offering), then the shout of the Maruts spreads with exultation, like (that) of conquerors.”

The thundering of (you) Maruts, like that of victors, goes boldly, when, o men, you drive in beauty.

Fierce comes the Maruts’ thundering voice, like that of conquerors, when ye go
Forward to victory, O Men.

Ungestüm ergeht der Marut Donner wie der Donnerruf der Sieger, wenn ihr Herren im Prunkzug ausfahrt.

Wie kühner Sieger Donnergang, so dringt der Maruts Toben vor, Wenn, Männer, ihr zum Glänze eilt.

Мощно рождается гром
Марутов, как (грозный клич) победителей,
Когда вы едете, чтобы покрасоваться, о мужи.

• विश्वेदेवा:
• मेधातिथिः काण्वः
• गायत्री
• षड्जः

• देवता - विश्वे देवाः
• ऋषिः - मेधातिथिः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

हस्कारा᳓द् विद्यु᳓तस् प᳓रि
अ᳓तो जाता᳓ अवन्तु नः
मरु᳓तो मॄळयन्तु+ नः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
haskārā́t ← haskārá- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

pári ← pári (invariable)

vidyútaḥ ← vidyút- (nominal stem)
{case:ABL, number:SG}

átas ← átas (invariable)

avantu ← √avⁱ- (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

jātā́ḥ ← √janⁱ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, non-finite:PPP}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

marútaḥ ← marút- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

mr̥ḷayantu ← √mr̥ḍ- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

ह॒स्का॒रात् । वि॒ऽद्युतः॑ । परि॑ । अतः॑ । जा॒ताः । अ॒व॒न्तु॒ । नः॒ ।
म॒रुतः॑ । मृ॒ळ॒य॒न्तु॒ । नः॒ ॥

• haskārād ← haskārāt ← haskāra
• [noun], ablative, singular, masculine

• vidyutas ← vidyut
• [noun], genitive, singular, feminine
• “lightning; Vidyut; thunderbolt.”

• pary ← pari
• [adverb]
• “from; about; around.”

• ato ← atas
• [adverb]
• “now; therefore; then; from there; hence; consequently; then; hence; henceforth.”

• jātā ← jātāḥ ← jan
• [verb noun], nominative, plural
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• avantu ← av
• [verb], plural, Present imperative
• “support; help; prefer; prefer; like.”

• naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• maruto ← marutaḥ ← marut
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Marut; vāta; wind; Vayu.”

• mṛḍayantu ← mṛḍay ← √mṛḍ
• [verb], plural, Present imperative
• “pardon.”

• naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

हस्कारात् दीप्तिकरात् विद्युतः विशेषेण दीप्यमानात् अतः अन्तरिक्षात् परि जाताः सर्वत उत्पन्ना मरुतः नः अस्मान् अवन्तु रक्षन्तु। तथाविधाः मरुतः नः अस्मान् मृळयन्तु सुखयन्तु ॥ हस्कारात् । हसे हसने ’ । अत्र तु प्रकाशमात्रे वर्तते । अस्मात् संपदादिलक्षणः क्विप् । अस्मिन् उपपदे ‘ डुकृञ् करणे ’ इत्यस्मात् ‘कर्मण्यम् ’ (पा, सू. ३. २. १) इति अण्प्रत्ययः । तत्पुरुषे तुल्यार्थ’ इत्यादिना पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वे प्राप्ते ‘ गतिकारक ’ इत्यादिना कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् । अतः कृकमि ’ ( पा. सू. ८. ३, ४६ ) इत्यादिना विसर्जनीयस्य सत्वम् ॥

English translation:

“May the Maruts, born from the brilliant lightning, everywhere preserve us, and make us happy.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Haskarād-vidyutaḥ = variously shining, i.e. antarikṣa or firmament

Born out of the laughing lightening, from there let them help us; let the Maruts be merciful to us.

Born of the laughing lightning. may the Maruts guard us everywhere
May they be gracious unto Us.

Aus dem Lachen des Blitzes geboren sollen sie uns davor schützen; die Marut sollen uns gnädig sein.

Die Marut’s, die aus munterm Blitz erzeugt sind, mögen helfen uns Von dort her und uns gnädig sein.

От смеха молнии рожденные
Пусть защитят они нас от нее!
Да будут милостивы к нам Маруты!

• विश्वेदेवा:
• मेधातिथिः काण्वः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

फिर वे पवन किस प्रकार के हैं, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है-

पदार्थान्वयभाषाः - हम लोग जिस कारण (हस्कारात्) अति प्रकाश से (जाताः) प्रकट हुई (विद्युतः) जो कि चपलता के साथ प्रकाशित होती हैं, वे बिजली (नः) हम लोगों के सुखों को (अवन्तु) प्राप्त करती हैं। जिससे उन को (परि) सब प्रकार से साधते और जिससे (मरुतः) पवन (नः) हम लोगों को (मृळयन्तु) सुखयुक्त करते हैं (अतः) इससे उनको भी शिल्प आदि कार्यों में (परि) अच्छे प्रकार से साधें॥१२॥

भावार्थभाषाः - मनुष्य लोग जब पहिले वायु फिर बिजुली के अनन्तर जल पृथिवी और ओषधी की विद्या को जानते हैं, तब अच्छे प्रकार सुखों को प्राप्त होते हैं॥१२॥

अन्वय: वयं यतो हस्काराज्जाता विद्युतो नोऽस्मान् सुखान्यवन्तु प्रापयन्त्यतस्ताः परितः सर्वतः संसाधयेम। यतो मरुतो नोऽस्मान् मृडयन्तु सुखयन्त्यतस्तानपि कार्येषु सम्प्रयोजयेम॥१२॥

पुनः कीदृशा मरुत इत्युपदिश्यते।

पदार्थान्वयभाषाः - (हस्कारात्) हसनं हस्तत्करोति येन तस्मात् (विद्युतः) विविधतया द्योतयन्ते यास्ताः (परि) सर्वतोभावे (अतः) हेत्वर्थे (जाता) प्रकटत्वं प्राप्ताः (अवन्तु) प्रापयन्ति। अत्र ‘अव’ धातोर्गत्यर्थात् प्राप्त्यर्थो गृह्यते, लडर्थे लोडन्तर्गतो ण्यर्थश्च। (नः) अस्मान् (मरुतः) वायवः (मृळयन्तु) सुखयन्ति। अत्रापि लडर्थे लोट्। (नः) अस्मान्॥१२॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यैर्यदा पूर्वं वायुविद्या ततो विद्युद्विद्या तदनन्तरं जलपृथिव्योषधिविद्याश्चैता विज्ञायन्ते, तदा सम्यक् सुखानि प्राप्यन्त इति॥१२॥

भावार्थभाषाः - माणसे जेव्हा वायू, विद्युत, जल, पृथ्वी व औषधी इत्यादी विद्या जाणतात तेव्हा सम्यक सुख प्राप्त करतात. ॥ १२ ॥

• देवता - पूषा
• ऋषिः - मेधातिथिः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

आ᳓ पूषञ् चित्र᳓बर्हिषम्
आ᳓घृणे धरु᳓णं दिवः᳓
आ᳓जा नष्टं᳓ य᳓था पशु᳓म्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

citrábarhiṣam ← citrábarhiṣ- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

pūṣan ← pūṣán- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ā́ghr̥ṇe ← ā́ghr̥ṇi- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

dharúṇam ← dharúṇa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

diváḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

aja ← √aj- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

naṣṭám ← √naś- 2 (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, voice:PASS}

paśúm ← paśú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

yáthā ← yáthā (invariable)

आ । पू॒ष॒न् । चि॒त्रऽब॑र्हिषम् । आघृ॑णे । ध॒रुण॑म् । दि॒वः ।
आ । अ॒ज॒ । न॒ष्टम् । यथा॑ । प॒शुम् ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• pūṣañcitrabarhiṣam ← pūṣan
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Pushan; pūṣan [word]; sun.”

• pūṣañcitrabarhiṣam ← citra
• [noun]
• “manifold; extraordinary; beautiful; divers(a); varicolored; bright; bright; bright; outstanding; agitated; aglitter(p); brilliant; painted; obvious; patched; bizarre.”

• pūṣañcitrabarhiṣam ← barhiṣam ← barhis
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Barhis; barhis [word].”

• āghṛṇe ← āghṛṇi
• [noun], vocative, singular, masculine
• “aglow(p).”

• dharuṇaṃ ← dharuṇam ← dharuṇa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “holding; supportive.”

• divaḥ ← div
• [noun], genitive, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• ājā ← āj ← √aj
• [verb], singular, Present imperative

• naṣṭaṃ ← naṣṭam ← naś
• [verb noun], accusative, singular
• “disappear; vanish; gasify; fail; perish; lose; bhasmībhū.”

• yathā
• [adverb]
• “equally; as; so that; like; how; yathā [word]; that; wherein.”

• paśum ← paśu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “domestic animal; sacrificial animal; animal; cattle; Paśu; stupid; Paśu; herd; goat.”

हे पूषन् ‘चित्रबर्हिषं विचित्रैर्दर्भैर्युक्तं धरुणं यागस्य धारकं सोमं दिवः आ द्युलोकात् आहर इति शेषः । पूषा विशेष्यते । आघृणे अगतदीप्तियुक्त । तत्र दृष्टान्तः । हे अज गमनशील यथा लोके नष्टं पशुं महारण्यादौ अन्वीक्ष्य कश्चिदाहरति तद्वत् ॥ आघृणे। ‘घृ क्षरणदीप्त्योः’ इत्यस्मात् घृणिपृश्नि’ इति निप्रत्ययो निपातितः । ऋवर्णाच्चेति वक्तव्यम्’ इति णत्वम् । प्रादिसमासः । आमन्त्रिताद्युदात्तत्वम् । धरुणम् । ‘धृञ् धारणे’। अस्मात् ण्यन्ताद्धातोः ‘धारेर्णिलुक्च’ ( दश. पा. ५) इति उनन्प्रत्ययः । व्यत्ययेन नित्स्वराभावे प्रत्ययस्वरः । दिवः । ऊडिदम्’ इत्यादिना षष्ठ्या उदातत्वम् । अज। ‘ अज गतिक्षेपणयोः ॥

English translation:

“Resplendent and (swift) moving Pūṣan, bring from heaven the Soma juice, in combination with the variegated sacred grass, as (a man brings back) an animal that was lost.”

O Pūṣan, glowing one—the buttress of heaven [=Agni?] with his glittering ritual grass—
drive him here like lost livestock.

Like some lost animal, drive to us, bright Pusan, him who bears up heaven,
Resting on many-coloured grass.

Pusan, du…..! Treib den Soma, der einen bunten Teppich hat, den Träger des Himmels, heim wie ein verlorenes Stück Vieh!

Den Trank, o Puschan, strahlender, der Götter labt, dess Streu erglänzt, Bring her wie ein verlornes Rind.

О Пушан, пылающий,
Пригони (сому,) обладателя пестрой соломы,
Опору неба, (пригони,) как пропавший скот.

• पूषा
• मेधातिथिः काण्वः
• गायत्री
• षड्जः

अब अगले मन्त्र में सूर्य्यलोक के गुण प्रकाशित किये हैं-

पदार्थान्वयभाषाः - जैसे कोई पशुओं का पालनेवाला मनुष्य (नष्टम्) खो गये (पशुम्) गौ आदि पशुओं को प्राप्त होकर प्रकाशित करता है, वैसे यह (आघृणे) परिपूर्ण किरणों (पूषन्) पदार्थों को पुष्ट करनेवाला सूर्यलोक (दिवः) अपने प्रकाश से (चित्रबर्हिषम्) जिससे विचित्र आश्चर्य्यरूप अन्तरिक्ष विदित होता है (धरुणम्) धारण करनेहारे भूगोलों को (आज) अच्छे प्रकार प्रकाश करता है॥१३॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। जैसे पशुओं को पालनेवाले अनेक काम करके, गो आदि पशुओं को पुष्ट करके, उनके दुग्ध आदि पदार्थों से मनुष्यों को सुखी करते हैं, वैसे ही यह सूर्य्यलोक चित्र-विचित्र लोकों से युक्त आकाश वा आकाश में रहनेवाले पदार्थों को, अपनी किरण वा आकर्षण शक्ति से पुष्ट करके प्रकाशित करता है॥१३॥

अन्वय: यथा कश्चित्पशुपालो नष्टं पशुं प्राप्य प्रकाशयति तथाऽयमाघृण आघृणिः पूषन्पूषा सूर्यलोको दिवश्चित्रबर्हिषं धरुणमन्तरिक्षं प्राप्याज समतात् प्रकाशयति॥१३॥

अथ सूर्यलोकगुणा उपदिश्यन्ते।

पदार्थान्वयभाषाः - (आ) समन्तात् (पूषन्) पोषयतीति पूषा सूर्यलोकः। अत्रान्तर्गतो णिच्। श्वनुक्षन्पूषन्प्लीहन्। (उणा०१.१५९) अनेनायं निपातितः। (चित्रबर्हिषम्) चित्रमाश्चर्यं बर्हिरन्तरिक्षं भवति यस्मात्तत् (आघृणे) समन्तात् घृणयः किरणा दीप्तयो यस्य सः (धरुणम्) धारणकर्त्री पृथिवी (दिवः) स्वप्रकाशात् (आ) समन्तात् (अज) अजति प्रकाशं प्रक्षिप्य द्योतयति। अत्र व्यत्ययो लडर्थे लोडन्तर्गतो ण्यर्थश्च। (नष्टम्) अदृश्यम् (यथा) येन प्रकारेण (पशुम्) गवादिकम्॥१३॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। यथा पशुपाला अनेकैः कर्म्मभिः पशून् पोषित्वा दुग्धादिभिर्मनुष्यादीन् सुखयति तथैवायं सूर्यलोको विचित्रैर्लोकैर्युक्तमाकाशं तत्स्थान् पदार्थांश्च स्वस्य किरणैराकर्षणेन पोषित्वा सर्वान् प्राणिनः सुखयतीति॥१३॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जसे पशुपालक अनेक कामे करून गाय वगैरे पशूंना पुष्ट करून त्यांच्या दूध इत्यादी पदार्थांनी माणसांना सुखी करतात तसेच हा सूर्यलोक आश्चर्यकारक गोलांनी युक्त आकाशात राहणाऱ्या पदार्थांना आपल्या किरणांनी व आकर्षणशक्तीने पुष्ट करून प्रकाशित करतो. ॥ १३ ॥

• देवता - पूषा
• ऋषिः - मेधातिथिः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

पूषा᳓ रा᳓जानम् आ᳓घृणिर्
अ᳓पगूळ्हं गु᳓हा हित᳓म्
अ᳓विन्दच् चित्र᳓बर्हिषम्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
ā́ghr̥ṇiḥ ← ā́ghr̥ṇi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

pūṣā́ ← pūṣán- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

rā́jānam ← rā́jan- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ápagūḷham ← √guh- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

gúhā ← gúhā (invariable)

hitám ← √dhā- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

ávindat ← √vid- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

citrábarhiṣam ← citrábarhiṣ- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

पू॒षा । राजा॑नम् । आघृ॑णिः । अप॑ऽगूळ्हम् । गुहा॑ । हि॒तम् ।
अवि॑न्दत् । चि॒त्रऽब॑र्हिषम् ॥

• pūṣā ← pūṣan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Pushan; pūṣan [word]; sun.”

• rājānam ← rājan
• [noun], accusative, singular, masculine
• “king; Kshatriya; rājan [word]; best; rājāvarta; Yakṣa.”

• āghṛṇir ← āghṛṇiḥ ← āghṛṇi
• [noun], nominative, singular, masculine
• “aglow(p).”

• apagūḍhaṃ ← apagūḍham ← apaguh ← √guh
• [verb noun], accusative, singular
• “hide.”

• guhā
• [adverb]
• “secretly.”

• hitam ← dhā
• [verb noun], accusative, singular
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• avindac ← avindat ← vid
• [verb], singular, Imperfect
• “find; detect; marry; get; think.”

• citrabarhiṣam ← ← citra
• [noun]
• “manifold; extraordinary; beautiful; divers(a); varicolored; bright; bright; bright; outstanding; agitated; aglitter(p); brilliant; painted; obvious; patched; bizarre.”

• citrabarhiṣam ← barhiṣam ← barhis
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Barhis; barhis [word].”

आघृणिः पूषा राजानं सोमम् अविन्दत् अलभत । कीदृशम् । अपगूळ्हम् अत्यन्तगूढम् । तत्र हेतुः । गुहा हितं गुहासदृशे दुर्गमे द्युलोके स्थितं तथा चित्रबर्हिषम् ॥ अपगूळ्हम् । ‘ गुहू संवरणे’। निष्ठा’ इति कर्मणि क्तः । ‘ हो ढः’ ( पा. सू. ८. २. ३१ ) इति ढत्वम् । झषस्तथोर्धोऽधः ’ ( पा. सू. ८. २, ४० ) इति धकारः । ष्टुत्वढलोपदीर्घाः । समासे ‘ गतिरनन्तरः’ इति गतेः प्रकृतिस्वरत्वम् । गुहा ।’ सुपां सुलुक्’ इति सप्तम्या लुक् । हितम् । निष्ठायां दधातेर्हिः ॥

English translation:

“The resplendent Pūṣan has found the royal (Soma juice), although concealed, hidden in a secret plural ce, strewed amongst the sacred grass.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Guhā-hitam = plural ced in a cave or in a plural ce difficult of access; guhāsadṛśe durgame dyuloke

Pūṣan the glowing has found the king [=Agni], hidden, laid in hiding, with his glittering ritual grass.

Pusan the Bright has found the King, concealed and hidden in a cave,
Who rests on grass of many hues.

Pusan, der….., fand den verborgenen, versteckten König Soma, der einen bunten Teppich hat.

Der strahlenreiche Puschan fand den König, der verborgen war, Und der nun auf der Streu erglänzt.

Пушан пылающий нашел
(Сому) царя, скрытого, тайно положенного,
Обладателя пестрой соломы.

• पूषा
• मेधातिथिः काण्वः
• गायत्री
• षड्जः

अब अगले मन्त्र में पूषन् शब्द से ईश्वर की सर्वज्ञता का प्रकाश किया है-

पदार्थान्वयभाषाः - जिससे यह (आघृणिः) पूर्ण प्रकाश वा (पूषा) जो अपनी व्याप्ति से सब पदार्थों को पुष्ट करता है, वह जगदीश्वर (गुहा) (हितम्) आकाश वा बुद्धि में यथायोग्य स्थापन किये हुए वा स्थित (चित्रबर्हिषम्) जो अनेक प्रकार के कार्य्य को करता (अपगूढम्) अत्यन्त गुप्त (राजानम्) प्रकाशमान प्राणवायु और जीव को (अविन्दत्) जानता है, इससे वह सर्वशक्तिमान् है॥१४॥

भावार्थभाषाः - जिस कारण जगत् का रचनेवाला ईश्वर सबको पुष्ट करने हारे हृदस्यस्थ प्राण और जीव को जानता है, इससे सबका जाननेवाला है॥१४॥

अन्वय: यतोऽयमाघृणिः पूषा परमेश्वरो गुहाहितं चित्रबर्हिषमपगूढं राजानमविन्दत्, जानाति तस्मात् सर्वशक्तिमान् वर्त्तते॥१४॥

अथ पूषन् शब्देनेश्वरस्य सर्वज्ञताप्रकाशः क्रियते॥

पदार्थान्वयभाषाः - (पूषा) यो जगदीश्वरः स्वाभिव्याप्त्या सर्वान् पदार्थान् पोषयति सः (राजानम्) प्राणं जीवं वा (आघृणिः) समन्ताद् घृणयो दीप्तयो यस्य सः (अपगूढम्) अपगतश्चासौ गूढश्च तम् (गुहा) गुहायामन्तरिक्षे बुद्धौ वा। अत्र सुपां सुलुग्० इति ङेराकारादेशः। (हितम्) स्थापितं वा (अविन्दत्) जानाति। अत्र लडर्थे लङ् (चित्रबर्हिषम्) चित्रमनेकविधं बर्हिरुत्तमं कर्म क्रियते येन तम्॥१४॥

भावार्थभाषाः - यतो जगत्स्रष्टेश्वरः प्रकाशमानं सर्वस्य पुष्टिहेतुं हृदयस्थं प्राणं जीवं चापि जानाति तस्मात् सर्वज्ञोऽस्ति॥१४॥

भावार्थभाषाः - कारणापासून जगाची निर्मिती करणारा ईश्वर सर्वांना पुष्ट करणारा असून, हृदयस्थ प्राण व जीवाला जाणतो. त्यामुळे सर्वांना जाणणारा आहे. ॥ १४ ॥

• देवता - पूषा
• ऋषिः - मेधातिथिः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

उतो᳓ स᳓ म᳓ह्यम् इ᳓न्दुभिः
ष᳓ड् युक्ताँ᳓ अनुसे᳓षिधत्
गो᳓भिर् य᳓वं न᳓ चर्कृषत्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
índubhiḥ ← índu- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

máhyam ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

u ← u (invariable)

utá ← utá (invariable)

anuséṣidhat ← √sidh- (root)
{case:NOM, gender:N, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

ṣáṭ ← ṣáṣ- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

yuktā́n ← √yuj- (root)
{case:ACC, gender:M, number:PL, non-finite:PPP}

carkr̥ṣat ← √kr̥ṣ- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

góbhiḥ ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

ná ← ná (invariable)

yávam ← yáva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

उ॒तो इति॑ । सः । मह्य॑म् । इन्दु॑ऽभिः । षट् । यु॒क्तान् । अ॒नु॒ऽसेसि॑धत् ।
गोभिः॑ । यव॑म् । न । च॒र्कृ॒ष॒त् ॥

• uto ← uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• uto ← u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• mahyam ← mad
• [noun], dative, singular
• “I; mine.”

• indubhiḥ ← indu
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “moon; Soma; drop; anusvāra; one; Candra; silver; camphor; point; juice.”

• ṣaḍ ← ṣaṭ ← ṣaṣ
• [noun], accusative, plural, masculine
• “six; ṣaṣ; sixth; ṣaṣ [word].”

• yuktāṃ ← yuj
• [verb noun], accusative, plural
• “mix; use; endow; yoke; accompany; to practice Yoga; connect; hire; administer; compound; affect; add; concentrate; unite; join; prosecute; combine; supply; compound; attach to; appoint; fill; process; mobilize; mount; complement; eat; join; treat; coincide; affect; challenge.”

• anuseṣidhat ← anuseṣidh ← √sidh
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)

• gobhir ← gobhiḥ ← go
• [noun], instrumental, plural
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• yavaṃ ← yavam ← yava
• [noun], accusative, singular, masculine
• “barley; yava; barleycorn; yava [word]; yava; yavakṣāra; grain.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• carkṛṣat ← carkṛṣ ← √kṛṣ
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)

उतो अपि च सः पूषा मह्यं यजमानाय इन्दुभिः यागहेतुभिः सोमैः युक्तान षट् वसन्तादीन् ऋतून् अनुसेषिधत् अनुक्रमेण पुनःपुनर्नयन् वर्तते इति शेषः । तत्र दृष्टान्तः । गोभिः बलीवर्दैः यवं न चर्कृषत् नशब्द उपमार्थः । यथा यवमुद्दिश्य भूमिं प्रतिसंवत्सरं पुनःपुनः कृषति तद्वत् ॥ मह्यम् । ङयि च ’ ( पा. सू. ६. १. २१२ ) इत्याद्युदात्तत्वम् । इन्दुभिः । ‘ उन्दी क्लेदने । ‘ उन्देरिच्चादेः ’ ( उ. सू. १. १२ ) इति उप्रत्ययः, उकारस्य इकारादेशश्च । नित्’ इति अनुवृत्तेराद्युदात्तत्वम् । युक्तान्। दीर्घादटि समानपादे ’ इति संहितायां नकारस्य रुत्वम् । आतोऽटि नित्यम्’ इति सानुनासिक आकारः । अनुसेषिधत् । षिधु गत्याम् ।’ धातोरेकाचः ’ ( पा. सू. ३. १. २२ ) इति यङ् । यङोऽचि च ’ (पा. सू. २. ४. ७४ ) इति तस्य लुक् । प्रत्ययलक्षणेन ‘ सन्यङोः ’ (पा. सू. ६. १. ९) इति द्विर्भावः । हलादिशेषः । ‘ गुणो यङ्लुकोः ’ ( पा. सू. ७. ४. ८२ ) इति अभ्यासस्य गुणः । ‘ इण्कोः ’ ( पा. सू. ८. ३. ५७ ) इति षत्वम् । सनादित्वात् धातुसंज्ञायां लटः शतृ। कर्तरि शप् । अदादिवच्च’ इति वचनात् तस्य लुक् । ‘नाभ्यस्ताच्छतुः (पा. सू. ७. १. ७८ ) इति नुम्प्रतिषेधः । प्रत्ययस्वरे प्राप्ते ‘ अभ्यस्तानामादिः ’ ( पा. सू. ६. १. १८९) इत्याद्युदात्तत्वम् । गोभिः । ‘ सावेकाचः’ इति भिस उदात्तत्वे प्राप्ते ‘ न गोश्वन्° " इति प्रतिषेधः । चर्कृषत् । “ कृष विलेखने ’ । यङ्लुकि द्विर्भावहलादिशेषचर्त्वानि । ‘रुग्रिकौ च लुकि’ (पा. सू. ७. ४. ९१ ) इति अभ्यासस्य रुगागमः । अस्मात् यङ्लुगन्तात् लेटस्तिप्। ‘इतश्च लोपः’ । ‘लेटोऽडाटौ ’ इति अडागमः । ‘ अदिप्रभृतिभ्यः शपः’ इति शपो लुक् । लघूपधगुणे प्राप्ते ‘नाभ्यस्तस्याचि पिति” ’ ( पा. सू. ७. ३. ८७ ) इति निषेधः । ‘ तिङ्ङतिङः’ इति निघातः ॥ ॥ १० ॥

English translation:

“Verily he has brought to me successively the six (seasons), connected with the drops (of the Soma juice) as (a husbandsman) repeatedly plural ughs (the earth) for barley.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Śat. = vasantādin ṛtun, the spring and the rest of seasons

And with drops (of ghee) he will keep driving along to me the six yoked (flames),
as if plowing a grain(field) with oxen.

The ritual referent of the “six yoked” entities (ṣáḍ yuktā́n) is unclear, no matter whether Soma or Agni is taken as the main referent: those in the Soma camp consider the yoked ones to be the dakṣiṇās due the poet; I consider them the flames of the recovered Agni, roused by the drops of ghee. In terms of the simile in c, the six yoked ones are clearly the teams for plowing. See esp. AV VI.91.1, cited by Schaefer (1994: 197). On anu √sidh as ‘entlangtreiben’, see Schaefer 1994: 196-97.

In my translation I have reversed the renderings of the finite intensive (unaccented carkṛśat in c) and the intensive participle (accented anuséṣidhat) to make the relationship between simile and frame clearer.

And may he. duly bring to me the six bound closely, through these drops,
As one who ploughs with steers brings corn.

Und er soll mir, indem er durch die Somasäfte sechs Gespanne erzielt, gleichsam Korn mit Rindern erpflügen.

Herführend durch den Indusaft die Sechsgepaarten, pflüge er Mit Stieren gleichsam mir das Feld.

И пусть он мне каплями сомы
Добьется шести упряжек,
Словно ячменя напашет на быках.

• पूषा
• मेधातिथिः काण्वः
• गायत्री
• षड्जः

फिर अगले मन्त्र में उस ईश्वर ही के गुणों का उपदेश किया है-

पदार्थान्वयभाषाः - जैसे खेती करनेवाला मनुष्य हर एक अन्न की सिद्धि के लिये भूमि को (चर्कृषत्) वारंवार जोतता है (न) वैसे (सः) वह ईश्वर (मह्यम्) जो मैं धर्मात्मा पुरुषार्थी हूँ, उसके लिये (इन्दुभिः) स्निग्ध मनोहर पदार्थों और वसन्त आदि (षट्) छः (ऋतून्) ऋतुओं को (युक्तान्) (गोभिः) गौ, हाथी और घोड़े आदि पशुओं के साथ सुखसंयुक्त और (यवम्) यव आदि अन्न को (अनुसेषिधत्) वारंवार हमारे अनुकूल प्राप्त करे, इससे मैं उसी को इष्टदेव मानता हूँ॥१५॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। जैसे सूर्य्य वा खेती करनेवाला किरण वा हल आदि से वारंवार भूमि को आकर्षित वा खन, बो और धान्य आदि की प्राप्ति कर सचिक्कनकर पदार्थों के सेवन के साथ वसन्त आदि छः ऋतुओं को सुखों से संयुक्त करता है, वैसे ईश्वर भी समय के अनुकूल सब जीवों को कर्मों के अनुसार रस को उत्पन्न वा ऋतुओं के विभाग से उक्त ऋतुओं को सुख देनेवाली करता है॥१५॥

अन्वय: कृषीवलो भूमिं चर्कृषद्धान्यादिप्राप्त्यर्थं पुनः पुनर्भूमिं कर्षतो वायमीश्वरो मह्यमिन्दुभिस्सह वसन्तादीन् युक्तान् गोभिः सह यवमनुसेषिधत् पुनः पुनरनुगतं प्रापयेत् तस्मादहं तमेवेष्टं मन्ये॥१५॥

पुनस्तस्यैव गुणा उपदिश्यन्ते।

पदार्थान्वयभाषाः - (उतो) पक्षान्तरे (सः) जगदीश्वरः (मह्यम्) धर्मात्मने पुरुषार्थिने (इन्दुभिः) स्निग्धैः पदार्थैः सह (षट्) वसन्तादीनृतून् (युक्तान्) सुखसम्पादकान् (अनुसेषिधत्) पुनःपुनरनुकूलान् प्रापयेत्। अत्र यङलुगन्ताल्लेट् सेधतेर्गतौ। (अष्टा०८.३.११३) इत्यभ्यासस्य षत्वप्रतिषेधः। उपसर्गादिति वक्तव्यं किं प्रयोजनम्। उपसर्गाद् या प्राप्तिस्तस्याः प्रतिषेधो यथा स्याद्, अभ्यासाद्या प्राप्तिस्तस्याः प्रतिषेधो मा भूदिति। स्तम्भुसिवु० (अष्टा०वा०८.३.११६) अत्र महाभाष्यकारेणोक्तम्। सायणाचार्येणेदमज्ञानान्न बुद्धमिति (गोभिः) गोहस्त्यश्वादिभिः सह (यवम्) यवादिकमन्नम् (न) इव (चर्कृषत्) पुनः पुनर्भूमिं कर्षेत्। अत्र यङ्लुगन्ताल्लेट्॥१५॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। यथा सूर्य्यः कृषीवलो वा किरणैर्हलादिभिर्वा पुनः पुनर्भूमिमाकृष्य कर्षित्वा समुप्य धान्यादीनि प्राप्य वसन्तादीन् षड्ऋतून् सुखसंयुक्तान् करोति, तथेश्वरोऽप्यनुसमयं सर्वेभ्यो जीवेभ्यः कर्मानुसारेण रसोत्पादनविभजनेनर्तून् सुखसंपादकान् करोति॥१५॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जसा सूर्य किरणांद्वारे व शेतकरी नांगर इत्यादींद्वारे भूमीला वारंवार सुपीक करून, धान्य पेरून धान्य इत्यादीची प्राप्ती करून, खाण्यायोग्य बनवून पदार्थांचे सेवन करण्यासाठी वसंत इत्यादी सर्व ऋतूंमध्ये सुख देतो, तसे ईश्वरही वेळेनुसार कर्माप्रमाणे सर्व जीवांसाठी रस उत्पन्न करून, करवून ऋतूच्या विभागाप्रमाणे वरील ऋतूंना सुख देणारे बनवितो. ॥ १५ ॥

• देवता - आपः
• ऋषिः - मेधातिथिः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

अम्ब᳓यो यन्ति अ᳓ध्वभिर्
जाम᳓यो अध्वरीयता᳓म्
पृञ्चती᳓र् म᳓धुना प᳓यः

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
popular;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
popular;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
ádhvabhiḥ ← ádhvan- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

ambáyaḥ ← ambi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

yanti ← √i- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

adhvarīyatā́m ← √adhvarīy- (root)
{case:GEN, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

jāmáyaḥ ← jāmí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

mádhunā ← mádhu- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

páyaḥ ← páyas- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

pr̥ñcatī́ḥ ← √pr̥c- (root)
{case:NOM, gender:F, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

अ॒म्बयः॑ । य॒न्ति॒ । अध्व॑ऽभिः । जा॒मयः॑ । अ॒ध्व॒रि॒ऽय॒ताम् ।
पृ॒ञ्च॒तीः । मधु॑ना । पयः॑ ॥

• ambayo ← ambayaḥ ← ambi
• [noun], nominative, plural, feminine
• “mother.”

• yanty ← yanti ← i
• [verb], plural, Present indikative
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• adhvabhir ← adhvabhiḥ ← adhvan
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “way; journey; adhvan [word]; time; path; method; road; time; distance.”

• jāmayo ← jāmayaḥ ← jāmi
• [noun], nominative, plural, feminine
• “sister; woman; daughter-in-law.”

• adhvarīyatām ← adhvarīy
• [verb noun], genitive, plural
• “sacrifice.”

• pṛñcatīr ← pṛñcatīḥ ← pṛc
• [verb noun], nominative, plural
• “mix; unite.”

• madhunā ← madhu
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “honey; alcohol; sweet; nectar; madhu [word].”

• payaḥ ← payas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “milk; milky juice; water; fluid; juice; payas [word]; drink.”

अध्वरीयताम् अध्वरमात्मन इच्छताम् अस्माकम् अम्बयः मातृस्थानीया आपः । तथा च कौषीतकिब्राह्मणे समाम्नायते - अम्बयो यन्त्यध्वभिरित्यापो वा अम्बयः’ इति । ता आपः अध्वभिः देवयजनमार्गैः यन्ति गच्छन्ति। कीदृश्य आपः। जामयः हितकारिण्यो बन्धवः । तथा मधुना माधुर्यरसेन युक्तं पयः पृञ्चतीः गवादिषु योजयन्त्यः ॥ अम्बयः । ‘ रबि लबि अबि शब्दे । एतस्मात् ‘अच इः ’ ( उ. सू. ४. ५७८) इति प्रकरणे बाहुलकात् इः । प्रत्ययस्वरः । अध्वभिः । अदेर्ध च ’ ( उ. सू. ४. ५५५) इति क्वनिप् । पित्त्वात् प्रत्ययस्यानुदात्तत्वे धातुस्वरः । जामयः । ‘ जमु अदने’ । बाहुलकात् इः। अध्वरीयताम् । अध्वरशब्दात् ‘सुप आत्मनः क्यच् ’ इति क्यच् ।’ क्यचि च ’ इति ईत्वम् । ‘ अपुत्रादीनामिति वक्तव्यम् ’ ( पा. म. ७. ४. ३५ ) इति वचनात् ’ न च्छन्दस्यपुत्रस्य ’ इति ईत्वनिषेधाभावः । ‘ सर्वे विधयश्छन्दसि विकल्प्यन्ते । इति ‘कव्यध्वरपृतनस्य ’ ( पा. सू. ७. ४. ३९ ) इति अकारलोपोऽपि न भवति । क्यच्प्रत्ययान्तधातोः लटः शतृ । शपः पित्त्वादनुदात्तत्वम् । शतुश्च लसार्वधातुकस्वरेण तयोः क्यचा सहैकादेशः । ‘ एकादेश उदात्तेनोदात्तः’ इत्यन्तोदात्तत्वे सति ‘ शतुरनुमो नद्यजादी ’ इति षष्ठ्या उदात्तत्वम् ।

English translation:

“Mothers to us, who are desirous of sacrificing, the kindred (waters) flow by the paths (of sacrifice) qualifying the milk (of kine) with sweetnesṣ”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Ambayaḥ = mothers or āpo vā ambayaḥ, mothers who are waters

The motherly ones [=waters], siblings, go along the ritual roads of those who perform the rites,
mixing the milk with honey.

Contra Geldner and others but with Renou, I construe the gen. pl. adhvarīyatā́m ‘of those performing the rites’ with ádhvabhiḥ ‘along the roads’, as I do not think the waters are the mothers of the priests (Geldner “Die Mütter der diensttuenden (Priester)”).

Along their paths the Mothers go, Sisters of priestly ministrants,
Mingling their sweetness with the milk.

Die Mütter der diensttuenden Priester, die Schwestern ziehen ihre Wege, ihre Milch mit Süßigkeit durchtränkend.

Die Mütter gehn auf ihrem Pfad, verschwistert sie den Opfernden, Mit Honig mischend ihre Milch.

Матери движутся (своими) путями,
Сестры исполняющих обряд,
Смешивая молоко (свое) с медом.

• आपः
• मेधातिथिः काण्वः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

अब अगले मन्त्र में जल के गुण प्रकाशित किये हैं-

पदार्थान्वयभाषाः - जैसे भाइयों को (जामयः) भाई लोग अनुकूल आचरण सुख सम्पादन करते हैं, वैसे ये (अम्बयः) रक्षा करनेवाले जल (अध्वरीयताम्) जो कि हम लोग अपने आप को यज्ञ करने की इच्छा करते हैं, उनको (मधुना) मधुरगुण के साथ (पयः) सुखकारक रस को (अध्वभिः) मार्गों से (पृञ्चतीः) पहुँचानेवाले (यन्ति) प्राप्त होते हैं॥१६॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे बन्धुजन अपने भाई को अच्छी प्रकार पुष्ट करके सुख करते हैं, वैसे ये जल ऊपर-नीचे जाते-आते हुए मित्र के समान प्राणियों के सुखों का सम्पादन करते हैं और इनके विना किसी प्राणी वा अप्राणी की उन्नति नहीं हो सकती। इससे ये रस की उत्पत्ति के द्वारा सब प्राणियों को माता पिता के तुल्य पालन करते हैं॥१६॥

अन्वय: यथा बन्धूनां जामयो बन्धवोऽनुकूलाचरणैः सुखानि सम्पादयन्ति, तथैवेमा अम्बय आपो अध्वरीयतामस्माकमध्वभिर्मधुना पयः पृञ्चतीः स्पर्शयन्त्यो यन्ति॥१६॥

अथ जलगुणा उपदिश्यन्ते।

पदार्थान्वयभाषाः - (अम्बयः) रक्षणहेतव आपः (यन्ति) गच्छन्ति (अध्वभिः) मार्गैः (जामयः) बन्धव इव (अध्वरीयताम्) आत्मनोऽध्वरमिच्छतामस्माकम्। अत्र न छन्दस्यपुत्रस्य। (अष्टा०७.४.३५) अपुत्रादीनामिति वक्तव्यम् (अष्टा०वा०७.४.३५) इति वचनादीकारनिषेधो न भवति। वा छन्दसि सर्वे विधयो भवन्ति इति नियमात् कव्यध्वरपृतनस्यर्चि लोपः। (अष्टा०७.४.३९) इत्यकारलोपोऽपि न भवति (पृञ्चतीः) स्पर्शयन्त्यः। अत्र सुपां सुलुग्० इति पूर्वसवर्णादेशोऽन्तर्गतो ण्यर्थश्च। (मधुना) मधुरगुणेन सह (पयः) सुखकारकं रसम्॥१६॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथा बन्धवः स्वबन्धून् सम्पोष्य सुखयन्ति, तथेमा आप उपर्य्यधो गच्छन्त्यः सत्यो मित्रवत् प्राणिनां सुखानि सम्पादयन्ति, नैताभिर्विना केषांचित् प्राण्यप्राणिनामुन्नतिः सम्भवति, तस्मादेताः सम्यगुपयोजनीयाः॥१६॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात लुप्तोपमालंकार आहे. जसे बंधुगण आपल्या बंधूंना चांगल्या प्रकारे पुष्ट करून सुखी करतात तशा जलधारा वर-खाली प्रवाहित होऊन मित्राप्रमाणे सुखी करतात. त्यांच्या शिवाय कोणत्याही प्राण्याची व अप्राण्याची उन्नती होऊ शकत नाही. त्यामुळे हे जल रसाची उत्पत्ती करून सर्व प्राण्यांना माता व पित्याप्रमाणे पालन करते. ॥ १६ ॥

• देवता - आपः
• ऋषिः - मेधातिथिः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

अमू᳓र् या᳓ उ᳓प सू᳓रिये
या᳓भिर् वा सू᳓रियः सह᳓
ता᳓ नो हिन्वन्तु अध्वर᳓म्

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
popular;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
popular;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
amū́ḥ ← asaú (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

sū́rye ← sū́rya- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

úpa ← úpa (invariable)

yā́ḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

sahá ← sahá (invariable)

sū́ryaḥ ← sū́rya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vā ← vā (invariable)

yā́bhiḥ ← yá- (pronoun)
{case:INS, gender:F, number:PL}

adhvarám ← adhvará- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

hinvantu ← √hi- (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

tā́ḥ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

अ॒मूः । याः । उप॑ । सूर्ये॑ । याभिः॑ । वा॒ । सूर्यः॑ । स॒ह ।
ताः । नः॒ । हि॒न्व॒न्तु॒ । अ॒ध्व॒रम् ॥

• amūr ← amūḥ ← adas
• [noun], nominative, plural, feminine
• “that; John Doe; yonder; from here.”

• yā ← yāḥ ← yad
• [noun], nominative, plural, feminine
• “who; which; yat [pronoun].”

• upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• sūrye ← sūrya
• [noun], locative, singular, masculine
• “sun; Surya; sūrya [word]; right nostril; twelve; Calotropis gigantea Beng.; sūryakānta; sunlight; best.”

• yābhir ← yābhiḥ ← yad
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “who; which; yat [pronoun].”

• vā
• [adverb]
• “or; optionally; either.”

• sūryaḥ ← sūrya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “sun; Surya; sūrya [word]; right nostril; twelve; Calotropis gigantea Beng.; sūryakānta; sunlight; best.”

• saha
• [adverb]
• “together; together; with; jointly; together; saha [word]; along.”

• tā ← tāḥ ← tad
• [noun], nominative, plural, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• hinvantv ← hinvantu ← hi
• [verb], plural, Present imperative
• “impel; send; spur; stimulate; urge.”

• adhvaram ← adhvara
• [noun], accusative, singular, masculine
• “yajña; ceremony; adhvara [word].”

याः अमूः आपः सूर्ये उप समीपेन अवस्थिताः। ‘ आपः सूर्ये समाहिताः’ (तै. आ. १. ८. १ ) इति श्रुत्यन्तरात् । वा अथवा सूर्यः याभिः अद्भिः सह वर्तते । पूर्वत्रापां प्राधान्यम् उतरत्र सूर्यस्येति विशेषः । ताः तादृश्य आपो नः अस्मदीयम् अध्वरं यागं हिन्वन्तु प्रीणयन्तु । याभिः । ‘ सावेकाचः’ इति विभक्त्युदात्तस्य ‘ न गोश्वन्साववर्ण° ’ इति प्रतिषेधः। शेषा तु प्रक्रिया स्पष्टा ॥

English translation:

“May those waters which are contiguous to the Sun, and those with which the Sun is associated, be propitious to our rite.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Cf. āpaḥ surye samāhitāḥ, waters are collected in the Sun: Taittirīya Āraṇyaka 2.8.21).

Those (waters) yonder that are close to the sun, or with whom the sun is— let them propel our rite.

May Waters gathered near the Sun, and those wherewith the Sun is joined,
Speed forth this sacrifice of ours.

Jene Gewässer, die bei der Sonne sind oder mit denen die Sonne ist, die sollen unsere Opferhandlung fördern.

Die Wasser bei der Sonne dort, bei denen auch die Sonne weilt, Sie seien unserm Opfer hold.

Те, кто возле солнца,
Или с кем солнце вместе,
Они подгоняют наш обряд.

• आपः
• मेधातिथिः काण्वः
• गायत्री
• षड्जः

फिर वे जल कैसे हैं, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है-

पदार्थान्वयभाषाः - (याः) जो (अमूः) जल दृष्टिगोचर नहीं होते (सूर्य्ये) सूर्य वा इसके प्रकाश के मध्य में वर्त्तमान हैं (वा) अथवा (याभिः) जिन जलों के (सह) साथ (सूर्यः) सूर्यलोक वर्त्तमान है (ताः) वे (नः) हमारे (अध्वरम्) हिंसारहित सुखरूप यज्ञ को (उपहिन्वन्तु) प्रत्यक्ष सिद्ध करते हैं॥१७॥

भावार्थभाषाः - जो जल पृथिवी आदि मूर्त्तिमान् पदार्थों से सूर्य्य की किरणों करके छिन्न-भिन्न अर्थात् कण-कण होता हुआ सूर्य के सामने ऊपर को जाता है, वही ऊपर से वृष्टि के द्वारा गिरा हुआ पान आदि व्यवहार वा विमान आदि यानों में अच्छे प्रकार संयुक्त किया हुआ सुख बढ़ाता है॥१७॥

अन्वय: या अमूरापः सूर्य्ये तत्प्रकाशे वा वर्त्तते, याभिः सह सूर्य्यो वर्त्तते, ता नोऽस्माकमध्वरमुपहिन्वन्तूपसेधयन्ति॥१७॥

पुनस्ताः कीदृश्य इत्युपदिश्यते।

पदार्थान्वयभाषाः - (अमूः) परोक्षाः (याः) आपः (उप) सामीप्ये (सूर्य्ये) सूर्य्ये तत्प्रकाशमध्ये वा (याभिः) अद्भिः (वा) पक्षान्तरे (सूर्यः) सवितृलोकस्तत्प्रकाशो वा (सह) सङ्गे (ताः) आपः (नः) अस्माकम् (हिन्वन्तु) प्रीणयन्ति सेधयन्ति। अत्र लडर्थे लोडन्तर्गतो ण्यर्थश्च। (अध्वरम्) अहिंसनीयं सुखरूपं यज्ञम्॥१७॥

भावार्थभाषाः - यज्जलं पृथिव्यादयो मूर्त्तिमतो द्रव्यात् सूर्यकिरणैश्छिन्नं संल्लघुत्वं प्राप्य सूर्याभिमुखं गच्छति, तदेवोपरिष्टाद् वृष्टिद्वाराऽऽगतं यानादिव्यवहारे यानेषु वा सुयोजितं सुखं वर्द्धयतीति॥१७॥

भावार्थभाषाः - जे जल पृथ्वीवरील विविध पदार्थांचा प्रभाव व सूर्यकिरण यांच्यामुळे छिन्न भिन्न होते व त्याचे जलबिंदूंच्या स्वरूपात रूपांतर होते. सूर्यामुळे ते वर जाते व वृष्टीच्या रूपात खाली येते. पान इत्यादी व्यवहारात व विमान इत्यादी यानात चांगल्या प्रकारे संयुक्त होऊन सुख वाढविते. ॥ १७ ॥

• देवता - आपः
• ऋषिः - मेधातिथिः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

अपो᳓ देवी᳓र् उ᳓प ह्वये
य᳓त्र गा᳓वः पि᳓बन्ति नः
सि᳓न्धुभ्यः क᳓र्तुवं हविः᳓

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
popular;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
popular;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
apáḥ ← áp- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

devī́ḥ ← devī́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

hvaye ← √hvā- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

úpa ← úpa (invariable)

gā́vaḥ ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

píbanti ← √pā- 2 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

yátra ← yátra (invariable)

havíḥ ← havís- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

kártvam ← kártva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

síndhubhyaḥ ← síndhu- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:PL}

अ॒पः । दे॒वीः । उप॑ । ह्व॒ये॒ । यत्र॑ । गावः॑ । पिब॑न्ति । नः॒ ।
सिन्धु॑ऽभ्यः । कर्त्व॑म् । ह॒विः ॥

• apo ← apaḥ ← ap
• [noun], accusative, plural, feminine
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

• devīr ← devīḥ ← devī
• [noun], accusative, plural, feminine
• “Parvati; queen; goddess; Devi.”

• upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• hvaye ← hvā
• [verb], singular, Present indikative
• “raise; call on; call; summon.”

• yatra
• [adverb]
• “wherein; once [when].”

• gāvaḥ ← go
• [noun], nominative, plural, masculine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• pibanti ← pā
• [verb], plural, Present indikative
• “drink; gulp; soak; drink; suck; inhale.”

• naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• sindhubhyaḥ ← sindhu
• [noun], dative, plural, masculine
• “river; Indus; sindhu [word].”

• kartvaṃ ← kartvam ← kṛ
• [verb noun], nominative, singular
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• haviḥ ← havis
• [noun], nominative, singular, neuter
• “Havya; offering; ghee; havis [word].”

नः अस्मदीयाः गावः यत्र यास्वप्सु पिबन्ति पानं कुर्वन्ति ताः अपो देवीः उप ह्वये आह्वयामि । सिन्धुभ्यः स्यन्दनशीलाभ्योऽद्भ्यो देवताभ्यो हविः कर्त्वं अस्माभिः कर्तव्यम् ॥ अपः । ‘ ऊडिदम्’ इत्यादिना शस उदात्तत्वम् । पिबन्ति । ‘पाघ्रा ’ इत्यादिना पिबादेशः । शपः पित्त्वादनुदात्तत्वम् । तिङश्च लसार्वधातुकस्वरेण धातुस्वरेणाद्युदात्तत्वम् । ‘ निपातैर्यद्यदि इत्यादिना निघाताभावः । कर्त्वम् । डुकृञ् करणे’।’ कृत्यार्थे तवैकेकेन्यत्वनः’ (पा. सू. ३. ४. १४ ) इति कर्मणि त्वन्प्रत्ययः । गुणः । नित्स्वरेणाद्युदात्तत्वम् ॥

English translation:

“Invoke the divine waters in which our cattle drink; offer oblations to the following (streams).”

The goddess Waters do I call upon. Wherever our cows drink,
to the rivers an oblation is to be made.

Geldner and others attach b to a, with c a separate sentence, which is also possible.

I call the Waters, Goddesses, wherein our cattle quench their thirst;
Oblations to the Streams be given.

Die göttlichen Gewässer rufe ich her, aus denen unsere Kühe trinken. Den Flüssen soll ein Opfer bereitet werden!

Die Wasser, unsrer Kühe Trunk, ruf’ ich herbei, die Göttinnen, Den Strömen will ich Opfer weihn.

Я призываю божественные воды,
Где пьют наши коровы.
Рекам надо сделать жертвенное возлияние.

• आपः
• मेधातिथिः काण्वः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

फिर भी वे जल किस प्रकार के हैं, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है-

पदार्थान्वयभाषाः - (यत्र) जिस व्यवहार में (गावः) सूर्य की किरणें (सिन्धुभ्यः) समुद्र और नदियों से (देवीः) दिव्यगुणों को प्राप्त करनेवाले (अपः) जलों को (पिबन्ति) पीती हैं, उन जलों को (नः) हम लोगों के (हविः) हवन करने योग्य पदार्थों के (कर्त्वम्) उत्पन्न करने के लिये मैं (उपह्वये) अच्छे प्रकार स्वीकार करता हूँ॥१८॥

भावार्थभाषाः - सूर्य की किरणें जितना जल छिन्न-भिन्न अर्थात् कण-कण कर वायु के संयोग से खैंचती हैं, उतना ही वहाँ से निवृत्त होकर भूमि और ओषधियों को प्राप्त होता है। विद्वान् लोगों को वह जल, पान, स्नान और शिल्पकार्य आदि में संयुक्त कर नाना प्रकार के सुख सम्पादन करने चाहिये॥१८॥

अन्वय: यस्मिन् व्यवहारे गावः सिन्धुभ्यो देवीरपः पिबन्ति, ता नोऽस्माकं हविः कर्त्वमहमुपह्वये॥१८॥

पुनस्ताः कीदृश्य इत्युपदिश्यते।

पदार्थान्वयभाषाः - (अपः) या आप्नुवन्ति सर्वान् पदार्थान् ताः (देवीः) दिव्यगुणवत्त्वेन दिव्यगुणप्रापिकाः (उप) उपगमार्थे (ह्वये) स्वीकुर्वे (यत्र) (गावः) किरणाः (पिबन्ति) स्पृशन्ति (नः) अस्माकम् (सिन्धुभ्यः) समुद्रेभ्यो नदीभ्यो वा (कर्त्वम्) कर्तुम्। अत्र कृत्यार्थे तवै० इति त्वन्प्रत्ययः। (हविः) हवनीयम्॥१८॥

भावार्थभाषाः - सूर्य्यस्य किरणा यावज्जलं छित्त्वा वायुनाभित आकर्षन्ति, तावदेव तस्मान्निवृत्य भूम्योषधीः प्राप्नोति, विद्वद्भिस्तावज्जलं पानस्नानशिल्पकार्यादिषु संयोज्य नानाविधानि सुखानि सम्पादनीयानि॥१८॥

भावार्थभाषाः - सूर्यकिरणे जितके जल नष्ट करतात अर्थात सूक्ष्म करून वायूच्या संयोगाने वर खेचतात तितकेच ते तेथून निघून भूमी व औषधींना प्राप्त होते. विद्वान लोकांनी ते पिणे, स्नान करणे व शिल्पकार्य करणे इत्यादीमध्ये संयुक्त करून नाना प्रकारचे सुख प्राप्त केले पाहिजे. ॥ १८ ॥

• देवता - आपः
• ऋषिः - मेधातिथिः काण्वः
• छन्दः - पुरउष्णिक्

अप्सु᳓ अन्त᳓र् अमृ᳓तम् अप्सु᳓ भेषज᳓म्
अपा᳓म् उत᳓ प्र᳓शस्तये
दे᳓वा भ᳓वत वाजि᳓नः

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular

Morph
amŕ̥tam ← amŕ̥ta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

antár ← antár (invariable)

apsú ← áp- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

apsú ← áp- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

bheṣajám ← bheṣajá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

apā́m ← áp- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

práśastaye ← práśasti- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

utá ← utá (invariable)

bhávata ← √bhū- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

dévāḥ ← devá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

vājínaḥ ← vājín- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

अ॒प्ऽसु । अ॒न्तः । अ॒मृत॑म् । अ॒प्ऽसु । भे॒ष॒जम् । अ॒पाम् । उ॒त । प्रऽश॑स्तये ।
देवाः॑ । भव॑त । वा॒जिनः॑ ॥

• apsv ← apsu ← ap
• [noun], locative, plural, neuter
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

• antar
• [adverb]
• “inside; in; antar [word]; midmost; between; among.”

• amṛtam ← amṛta
• [noun], nominative, singular, neuter
• “amṛta; immortality; vatsanābha; ambrosia; mercury; medicine; vighasa; calcium hydroxide.”

• apsu ← ap
• [noun], locative, plural, neuter
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

• bheṣajam ← bheṣaja
• [noun], nominative, singular, neuter
• “drug; medicine; herb; bheṣaja [word]; remedy; reagent.”

• apām ← ap
• [noun], genitive, plural, neuter
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• praśastaye ← praśasti
• [noun], dative, singular, feminine
• “announcement; praise; respect.”

• devā ← devāḥ ← deva
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• bhavata ← bhū
• [verb], plural, Present imperative
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• vājinaḥ ← vājin
• [noun], nominative, plural, masculine
• “victorious; triumphant; strong; gainful.”

अप्सु जलेषु अन्तः मध्ये अमृतं पीयूषं वर्तते । तस्य अब्विकारत्वात् । अमृतं वा आपः । (तै. सं. ५. ६. २. १-२ ) इति श्रुत्यन्तराच्च । तथैव अप्सु भेषजम् औषधं वर्तते । क्षुद्रोगनिवर्तकस्य अन्नस्य अप्कार्यत्वात् । उत अपि च तादृशीनाम् अपां देवतानां प्रशस्तये प्रशंसार्थं हे देवाः ऋत्विजादयो ब्राह्मणाः । ‘ एते वै देवाः प्रत्यक्षं यद्ब्राह्मणाः ’ ( तै. सं. १. ७. ३. १ ) इति श्रुत्यन्तरात् । वाजिनः वेगवन्तः भवत । शीघ्रं स्तुतिं कुरुतेत्यर्थः ॥ अप्सु । ऊडिदम्’ इत्यादिना सप्तम्या उदात्तत्वम्। संहितायाम् ’ उदात्तस्वरितयोर्यणः स्वरितः०’ इति स्वरितत्वम्। अमृतम्। नञो जरमरमित्रमृताः’ (पा. सू. ६. २. ११६) इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम् । प्रशस्तये । ’ तादौ च निति ’ (पा. सू. ६. २. ५० ) इति गतेः प्रकृतिस्वरत्वम् । भवत । ‘ आमन्त्रितं पूर्वमविद्यमानवत्’ इति पूर्वस्यामन्त्रितस्य अविद्यमानवत्वेन पादादित्वात् न निघातः ॥

English translation:

“Ambrosia is in the waters; in the waters are medicinal herbs; therefore, divine (priest), be prompt in their praise.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Deva = ṛtvij and other brāhmaṇas; ete vai devāḥ pratyakṣam yad brāhmaṇāḥ = these dieties, who are perceptibly (present) are the brāhmaṇas (Taittirīya Saṃhitā 1.7.3.1)

Within the waters is deathlessness, in the waters healing, and (it is right) to glorify the waters.
O gods, become prizewinners.

Again I disagree with most tr. in the disposition of the b pāda. I take it with a, because I think we mortals are to glorify the waters. Others think the gods should become strong or victorious in order to praise the waters - but gods are not usually the agents of such praising.

I.23.20-23 = X.9.6-9, save that the fourth pāda of 20 is missing in X.9.6.

Amrit is in the Waters in the Waters there is healing balm
Be swift, ye Gods, to give them praise.

In den Gewässern ist Lebensbalsam, in den Gewässern Arzenei, und zu Ehren der Gewässer seid, ihr Götter, siegesstark!

Im Wasser ist Ambrosia und Arzenei; die Wasser zu verherrlichen, Seid, o ihr Götter, schnell zur Hand.

В водах – амрита, в водах – целебное средство,
И во славу вод
Будьте мужественны, о боги!

• आपः
• मेधातिथिः काण्वः
• पुरउष्णिक्
• ऋषभः

फिर वे कैसे हैं, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है-

पदार्थान्वयभाषाः - हे (देवाः) विद्वानो ! तुम (प्रशस्तये) अपनी उत्तमता के लिये (अप्सु) जलों के (अन्तः) भीतर जो (अमृतम्) मार डालनेवाले रोग का निवारण करनेवाला अमृतरूप रस (उत) तथा (अप्सु) जलों में (भेषजम्) औषध हैं, उनको जानकर (अपाम्) उन जलों की क्रियाकुशलता से (वाजिनः) उत्तम श्रेष्ठ ज्ञानवाले (भवत) हो जाओ॥१९॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो तुम अमृतरूपी रस वा ओषधिवाले जलों से शिल्प और वैद्यकशास्त्र की विद्या से उनके गुणों को जानकर कार्य्य की सिद्धि वा सब रोगों की निवृत्ति नित्य करो॥१९॥

अन्वय: हे देवा विद्वांसो यूयं प्रशस्तयेऽप्स्वन्तरमृतमुताऽप्सु भेषजम् विदित्वाऽपां प्रयोगेण वाजिनो भवत॥१४॥

पुनस्ताः कीदृश्य इत्युपदिश्यते।

पदार्थान्वयभाषाः - (अप्सु) जलेषु (अन्तः) मध्ये (अमृतम्) मृत्युकारकरोगनिवारकं रसम् (अप्सु) जलेषु (भेषजम्) औषधम् (अपाम्) जलानाम् (उत) अप्यर्थे (प्रशस्तये) उत्कर्षाय (देवाः) विद्वांसः (भवत) स्तः (वाजिनः) प्रशस्तो बाधो येषामस्ति ते। अत्र प्रशंसार्थ इनिः। गत्यर्थाद्विज्ञानं गृह्यते॥१९॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या ! यूयममृतरसाभ्य ओषधिगर्भाभ्योऽद्भ्यः शिल्पवैद्यकविद्याभ्यां गुणान् विदित्वा शिल्पकार्य्यसिद्धिं रोगनिवारणं च नित्यं कुरुतेति॥१९॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो! तुम्ही अमृतरूपी रस व औषधीयुक्त जलाने शिल्प व वैद्यकशास्त्राच्या विद्येने त्यांचे गुण जाणून कार्याची सिद्धी करा व सर्व रोगांची निवृत्ती करा. ॥ १९ ॥

• देवता - आपः
• ऋषिः - मेधातिथिः काण्वः
• छन्दः - अनुष्टुप्

अप्सु᳓ मे सो᳓मो अब्रवीद्
अन्त᳓र् वि᳓श्वानि भेषजा᳓
अग्निं᳓ च विश्व᳓शम्भुवम्
आ᳓पश् च विश्व᳓भेषजीः

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular;; epic anuṣṭubh (424)
popular;; epic anuṣṭubh (424)
popular;; epic anuṣṭubh (424)
popular;; epic anuṣṭubh (424)

Morph
abravīt ← √brū- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

apsú ← áp- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

me ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

sómaḥ ← sóma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

antár ← antár (invariable)

bheṣajā́ ← bheṣajá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

víśvāni ← víśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

agním ← agní- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ca ← ca (invariable)

viśváśambhuvam ← viśváśambhū- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ā́paḥ ← áp- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

ca ← ca (invariable)

viśvábheṣajīḥ ← viśvábheṣaja- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

अ॒प्ऽसु । मे॒ । सोमः॑ । अ॒ब्र॒वी॒त् । अ॒न्तः । विश्वा॑नि । भे॒ष॒जा ।
अ॒ग्निम् । च॒ । वि॒श्वऽश॑म्भुवम् । आपः॑ । च॒ । वि॒श्वऽभे॑षजीः ॥

• apsu ← ap
• [noun], locative, plural, neuter
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

• me ← mad
• [noun], dative, singular
• “I; mine.”

• somo ← somaḥ ← soma
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• abravīd ← abravīt ← brū
• [verb], singular, Imperfect
• “say; tell; describe; speak; state; answer; call; explain; address; proclaim; talk; talk; choose.”

• antar
• [adverb]
• “inside; in; antar [word]; midmost; between; among.”

• viśvāni ← viśva
• [noun], accusative, plural, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• bheṣajā ← bheṣaja
• [noun], accusative, plural, neuter
• “drug; medicine; herb; bheṣaja [word]; remedy; reagent.”

• agniṃ ← agnim ← agni
• [noun], accusative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• viśvaśambhuvam ← viśva
• [noun]
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• viśvaśambhuvam ← śambhuvam ← śambhu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “kind; benevolent.”

• āpaś ← āpaḥ ← ap
• [noun], accusative, plural, feminine
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• viśvabheṣajīḥ ← viśva
• [noun]
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• viśvabheṣajīḥ ← bheṣajīḥ ← bheṣaja
• [noun], accusative, plural, feminine
• “curative.”

अप्सु जलेषु अन्तः मध्ये विश्वानि भेषजा सर्वाणि औषधानि सन्तीति मे मह्यं मन्त्रदर्शिने मुनये सोमः देवः अब्रवीत् । तथा विश्वशंभुवं सर्वस्य जगतः सुखकरम् एतन्नामकं च अग्निं च अप्सु वर्तमानं सोमोऽब्रवीत् । तथा च तैत्तिरीयाः ‘ अग्नेस्त्रयो ज्यायांसः’ इत्यनुवाके ‘सोऽपः प्राविशत् ’ ( तै. सं. २. ६. ६. १ ) इति अग्नेः अप्सु प्रवेशमामनन्ति । लतागुल्मवृक्षमूलादीनाम् औषधानां वृष्टिजन्यत्वेन जलवर्तित्वं प्रसिद्धम् । विश्वभेषजीः विश्वानि भेषजानि यासु तथाविधाः अपः अपि अब्रवीत् ॥ भेषजा । सुपां सुलुक्’ इति आकारः । विश्वशंभुवम् । भवतेरन्तर्भावितण्यर्थात् क्विप् । व्यत्ययेन पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । यद्वा । विश्वे सर्वेऽपि व्यापाराः सुखकरा यस्य । ‘ बहुव्रीहौ विश्वं संज्ञायाम् ’ ( पा. सू. ६. २. १०६ ) इति पूर्वपदान्तोदात्तत्वम् । आपः । कर्मणि शसि प्राप्ते व्यत्ययेन जस् ।’ अप्तृन् ’ ( पा. सू. ६. ४. ११ ) इत्यादिना उपधादीर्घः । विश्वभेषजीः । विश्वशंभुवमितिवत् ॥ ॥ ११ ॥

English translation:

“Soma has declared to me, ‘all medicaments, as well as Agni, the benefactor of the universe, are in the waters’; the waters, contain all healing herbs.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Entrance of Agni into the water is noted in many plural ces: so āpaḥ prāviśat (Taittirīya Brāhmaṇa 2.6.6.1);

Legend: Agni hides himself through fear, an allusion to subservience of waters to Agni

“Within the waters,” Soma said to me, “are all healing remedies, and Agni who is weal to all.” And the waters are healing for all.

The semi-direct speech and esp. the casual conversational tone of this verse are quite unusual for the RV. Although most tr. take the whole as indirect speech (“Soma said to me that…”), the construction of the verse seems to me to mix direct and indirect speech, with c, couched in the acc., shading into indirect speech. I take the final pāda separately, as it is absent from the parallel in X.9.6.

Note the distraction of the apsú antár phrase that opens 19a into two pāda opening words: 20a #apsú … b #antár.

Within the Waters–Soma thus hath told me–dwell all balms that heal,
And Agni, he who blesseth all. The Waters hold all medicines.

Soma belehrt mich, daß in den Wassern alle Arzeneien und der allersprießliche Agni sei, und daß die Wasser allheilend sind.

Im Wasser, sagte Soma mir, ist alle Arzenei vereint Und Agni, der das All erquickt.

Мне сказал сома, что в водах –
Все целебные средства
И Агни всеблагой
И что воды всеисцеляющи.

• आपः
• मेधातिथिः काण्वः
• अनुष्टुप्
• गान्धारः

फिर वे जल किस प्रकार के हैं, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है॥

पदार्थान्वयभाषाः - जैसे यह (सोमः) ओषधियों का राजा चन्द्रमा वा सोमलता (मे) मेरे लिये (अप्सु) जलों के (अन्तः) बीच में (विश्वानि) सब (भेषजा) ओषधि (च) तथा (विश्वशंभुवम्) सब जगत् के लिये सुख करनेवाले (अग्निम्) बिजुली को (अब्रवीत्) प्रसिद्ध करता है, इसी प्रकार (विश्वभेषजीः) जिनके निमित्त से सब ओषधियाँ होती हैं, वे (आपः) जल भी अपने में उक्त सब ओषधियों और उक्त गुणवाले अग्नि को जानते हैं॥२०॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे सब पदार्थ अपने गुणों से अपने-अपने स्वभावों और उनमें ओषधियों की पुष्टि करानेवाला चन्द्रमा और जो ओषधियों में मुख्य सोमलता है, ये दोनों जल के निमित्त और ग्रहण करने योग्य सब ओषधियों का प्रकाश करते हैं, वैसे सब ओषधियों के हेतु जल अपने अन्तर्गत समस्त सुखों का हेतु मेघ का प्रकाश और जो जलों में ओषधियों का निमित्त और जो जल में अग्नि का निमित्त है, ऐसा जानना चाहिये॥२०॥

अन्वय: यथाऽयं सोमो मे मह्यमप्स्वन्तर्विश्वानि भेषजौषधानि विश्वशंभुवमग्निं चाब्रवीज्ज्ञापयत्येवं विश्वभेषजीरापः स्वासु सोमाद्यानि विश्वानि भेषजौषधानि विश्वशंभुवमग्निं चाब्रुवन् ज्ञापयन्ति॥२०॥

पुनस्ताः कीदृश्य इत्युपदिश्यते।

पदार्थान्वयभाषाः - (अप्सु) जलेषु (मे) मह्यम् (सोमः) ओषधिराजश्चन्द्रमाः सोमलताख्यरसो वा (अब्रवीत्) ज्ञापयति। अत्र लडर्थे लुङन्तर्गतो ण्यर्थः प्रसिद्धीकरणं धात्वर्थश्च। (अन्तः) मध्ये (विश्वानि) सर्वाणि (भेषजा) औषधानि। अत्र शेश्छन्दसि बहुलम् इति लोपः (अग्निम्) विद्युदाख्यम् (च) समुच्चये (विश्वशंभुवम्) यः सर्वस्मै जगते शं सुखं भावयति प्रकटयति तम्। अत्रान्तर्गतो ण्यर्थः क्विप् च इति क्विप्। (आपः) जलानि (च) समुच्चये (विश्वभेषजीः) विश्वाः सर्वा भेषज्य ओषध्यो यासु ताः। अत्र केवलमाम० (अष्टा०४.१.३०) अनेन भेषजशब्दान्ङीप् प्रत्ययः॥२०॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथा सर्वे पदार्थाः स्वगुणैः स्वान् प्रकाशयन्ति तथौषधिगणपुष्टिकारकश्चन्द्रमा ओषधिगणग्राह्याणीति प्रकाशयन्त्यः सर्वौषधिहेतव आपः स्वान्तर्गतं समस्तकल्याणहेतुं स्तनयित्नुं प्रकाशयन्त्यर्थात् जलगतमौषधनिमित्तजलगतमग्निनिमित्तं चास्तीति वेद्यम्॥२०॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जसे सर्व पदार्थ आपापल्या गुणांनी आपापल्या स्वभावाला प्रकट करतात व औषधी पुष्ट करणारा चंद्र व औषधांमध्ये मुख्य सोमलता हे दोन्ही जलाचे निमित्त असून, ग्रहण करण्यायोग्य सर्व औषधींना प्रकट करतात तसे सर्व औषधींचा हेतू असलेले जल आपल्या अंतर्गत संपूर्ण सुखाचा हेतू असून मेघाचा प्रकाश, जलातील औषधीचे निमित्त व अग्नीचे निमित्त आहे, हे जाणले पाहिजे. ॥ २० ॥

• देवता - आपः
• ऋषिः - मेधातिथिः काण्वः
• छन्दः - प्रतिष्ठा

आ᳓पः पृणीत᳓ भेषजं᳓
व᳓रूथं तनु᳓वे म᳓म
जियो᳓क् च सू᳓रियं दृशे᳓

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular

Morph
ā́paḥ ← áp- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:PL}

bheṣajám ← bheṣajá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

pr̥ṇītá ← √pr̥̄- 1 (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

máma ← ahám (pronoun)
{case:GEN, number:SG}

tanvè ← tanū́- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

várūtham ← várūtha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ca ← ca (invariable)

dr̥śé ← √dr̥ś- (root)
{case:DAT, number:SG}

jyók ← jyók (invariable)

sū́ryam ← sū́rya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

आपः॑ । पृ॒णी॒त । भे॒ष॒जम् । वरू॑थम् । त॒न्वे॑ । मम॑ ।
ज्योक् । च॒ । सूर्य॑म् । दृ॒शे ॥

• āpaḥ ← ap
• [noun], vocative, plural, feminine
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

• pṛṇīta ← pṛ
• [verb], plural, Present imperative
• “fill; elapse; pull back; fill; satisfy; bestow; meet; stuff; load; mix; complete.”

• bheṣajaṃ ← bheṣajam ← bheṣaja
• [noun], accusative, singular, neuter
• “drug; medicine; herb; bheṣaja [word]; remedy; reagent.”

• varūthaṃ ← varūtham ← varūtha
• [noun], accusative, singular, neuter
• “defense; protective covering.”

• tanve ← tanū
• [noun], dative, singular, feminine
• “body; self; own(a); person; form.”

• mama ← mad
• [noun], genitive, singular
• “I; mine.”

• jyok
• [adverb]
• “long.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• sūryaṃ ← sūryam ← sūrya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “sun; Surya; sūrya [word]; right nostril; twelve; Calotropis gigantea Beng.; sūryakānta; sunlight; best.”

• dṛśe ← dṛś
• [verb noun]
• “see; observe; view; visit; look; learn; meet; read; teach; examine; watch; see; notice; perceive; diagnose; travel to; show; detect; know; know; understand; understand; follow.”

हे आपः मम तन्वे शरीरार्थं वरूथं रोगनिवारकं भेषजम् औषधं पृणीत पूरयत । किंच ज्योक् चिरं सूर्यं दृशे द्रष्टुं नीरोगा वयं शक्नुवाम इति शेषः ॥ पृणीत । पॄ पालनपूरणयोः । ‘ लोण्मध्यमबहुवचनं थ । तस्य ‘ तस्थस्थमिपाम् ’ इति तादेशः । ‘ क्र्यादिभ्यः श्ना’। ’ प्वादीनां हस्वः’ इति ह्रस्वः । ‘ ई हल्यघोः’ इति ईत्वम् । ऋवर्णाच्च°’ इति णत्वम् । ‘ सतिशिष्टस्वरबलीयस्त्वमन्यत्र विकरणेभ्यः’ इति तिङः स्वरः शिष्यते । आपः इत्यस्य ’ आमन्त्रितं पूर्वमविद्यमानवत् । इति अविद्यमानवत्त्वे पादादित्वात् निघाताभावः । वरूथम् । वृञ् वरणे’।’ जॄवृञ्भ्यामूथन् । ( उ. सू. २. १६३ ) । नित्त्वादाद्युदात्तः । तन्वे । ङिति ह्रस्वश्च ’ ( पा. सू. १. ४. ६ ) इति नदीसंज्ञा पाक्षिकी इति आडागमाभावः। ‘ उदात्तयणो हल्पूर्वात्’ इति विभक्त्युदात्तत्वे प्राप्ते व्यत्ययेन ’ उदात्तस्वरितयोः० ’ इति स्वरितत्वम् । दृशे । ‘दृशे विख्ये च ’ ( पा. सू. ३. ४. ११ ) इति तुमर्थे निपात्यते ॥

English translation:

“Waters, bring to perfection all disease-dispelling medicaments for (the good of) my body, that I may long behold the sun.”

O Waters, fully grant healing and protection for my body
and (for me) to see the sun for a long time.

O Waters, teem with medicine to keep my body safe from harm,
So that I long may see the Sun.

Ihr Gewässer, spendet reichlich eure Arzenei als Schutz für meinen Leib, und daß ich noch lange die Sonne sehe!

O Wasser füllet Arzenei, Beschirmung meinem Leibe zu, Dass lang ich noch die Sonne schau.

О воды, пожертвуйте щедро целебное средство
Как защиту для тела моего,
И чтобы я долго видел солнце!

• आपः
• मेधातिथिः काण्वः
• प्रतिष्ठागायत्री
• षड्जः

फिर वे जल कैसे हैं, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है-

पदार्थान्वयभाषाः - मनुष्यों को योग्य है कि सब पदार्थों को व्याप्त होनेवाले प्राण (सूर्य्यम्) सूर्यलोक के (दृशे) दिखलाने वा (ज्योक्) बहुत काल जिवाने के लिये (मम) मेरे (तन्वे) शरीर के लिये (वरूथम्) श्रेष्ठ (भेषजम्) रोगनाश करनेवाले व्यवहार को (पृणीत) परिपूर्णता से प्रकट कर देते हैं, उनका सेवन युक्ति ही से करना चाहिये॥२१॥

भावार्थभाषाः - प्राणों के विना कोई प्राणी वा वृक्ष आदि पदार्थ बहुत काल शरीर धारण करने को समर्थ नहीं हो सकते, इससे क्षुधा और प्यास आदि रोगों के निवारण के लिये परम अर्थात् उत्तम से उत्तम औषधों को सेवने से योगयुक्ति से प्राणों का सेवन ही परम उत्तम है, ऐसा जानना चाहिये।

अन्वय: मनुष्यैर्या आपः प्राणाः सूर्य्यं दृशे द्रष्टुं ज्योक् चिरं जीवनाय मम तन्वे वरूथं भेषजं वृणीत प्रपूरयन्ति ता यथावदुपयोजनीयाः॥२१॥

पुनस्ताः कीदृशा इत्युपदिश्यते।

पदार्थान्वयभाषाः - (आपः) आप्नुवन्ति व्याप्नुवन्ति सर्वान् पदार्थास्ते प्राणाः (पृणीत) पूरयन्ति। अत्र व्यत्ययो लडर्थे लोडन्तर्गतो ण्यर्थश्च। (भेषजम्) रोगनाशकव्यवहारम् (वरूथम्) वरं श्रेष्ठम्। अत्र जॄवृभ्यामूथन्। (उणा०२.६) अनेन ‘वृञ्’ धातोरूथन्प्रत्ययः। (तन्वे) शरीराय (मम) जीवस्य (ज्योक्) चिरार्थे (च) समुच्चये (सूर्य्यम्) सवितृलोकम् (दृशे) द्रष्टुम्। दृशे विख्ये च। (अष्टा०३.४.११) अनेनायं निपातितः॥२१॥

भावार्थभाषाः - नैव प्राणैर्विना कश्चित्प्राणी वृक्षादयश्च शरीरं धारयितुं शक्नुवन्ति, तस्मात् क्षुत्तृषादिरोगनिवारणार्थं परममौषधं युक्त्या प्राणसेवनमेवास्तीति बोध्यम्॥११॥

भावार्थभाषाः - प्राणाखेरीज कोणताही प्राणी व वृक्ष इत्यादी पदार्थ फार काळ शरीर धारण करण्यास समर्थ बनू शकत नाहीत. त्यासाठी क्षुधा व तृष्णा इत्यादी रोगांच्या निवारणासाठी परम अर्थात उत्तम औषधाच्या सेवनाने योगाद्वारे प्राणांचे सेवन करणे अत्यंत उत्तम आहे, असे जाणले पाहिजे. ॥ २१ ॥

• देवता - आपः
• ऋषिः - मेधातिथिः काण्वः
• छन्दः - अनुष्टुप्

इद᳓म् आपः प्र᳓ वहत
य᳓त् किं᳓ च दुरित᳓म् म᳓यि
य᳓द् वाह᳓म् अभिदुद्रो᳓ह
य᳓द् वा शेप᳓ उता᳓नृतम्

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular;; epic anuṣṭubh (424)
popular;; epic anuṣṭubh (424)
popular;; epic anuṣṭubh (424)
popular;; epic anuṣṭubh (424)

Morph
āpaḥ ← áp- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:PL}

idám ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

prá ← prá (invariable)

vahata ← √vah- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

ca ← ca (invariable)

duritám ← duritá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

kím ← ká- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

máyi ← ahám (pronoun)
{case:LOC, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

abhidudróha ← √druh- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

ahám ← ahám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

vā ← vā (invariable)

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ánr̥tam ← ánr̥ta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

śepé ← √śap- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

utá ← utá (invariable)

vā ← vā (invariable)

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

इ॒दम् । आ॒पः॒ । प्र । व॒ह॒त॒ । यत् । किम् । च॒ । दुः॒ऽइ॒तम् । मयि॑ ।
यत् । वा॒ । अ॒हम् । अ॒भि॒ऽदु॒द्रोह॑ । यत् । वा॒ । शे॒पे । उ॒त । अनृ॑तम् ॥

• idam
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• āpaḥ ← ap
• [noun], vocative, plural, feminine
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• vahata ← vah
• [verb], plural, Present imperative
• “transport; bring; marry; run; drive; vāhay; drive; run; pull; nirvāpay; blow; transport; discharge; assume; remove.”

• yat ← yad
• [noun], nominative, singular, neuter
• “who; which; yat [pronoun].”

• kiṃ ← kim ← ka
• [noun], nominative, singular, neuter
• “what; who; ka [pronoun].”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• duritam ← durita
• [noun], nominative, singular, neuter
• “danger; sin; difficulty; difficulty; evil.”

• mayi ← mad
• [noun], locative, singular
• “I; mine.”

• yad ← yat ← yad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “who; which; yat [pronoun].”

• vāham ← vā
• [adverb]
• “or; optionally; either.”

• vāham ← aham ← mad
• [noun], nominative, singular
• “I; mine.”

• abhidudroha ← abhidruh ← √druh
• [verb], singular, Perfect indicative

• yad ← yat ← yad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “who; which; yat [pronoun].”

• vā
• [adverb]
• “or; optionally; either.”

• śepa ← śepe ← śap
• [verb], singular, Perfect indicative
• “curse; swear; affirm; promise.”

• utānṛtam ← uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• utānṛtam ← anṛtam ← anṛta
• [noun], accusative, singular, neuter
• “false; untrue; lying(a); false.”

मयि यजमाने यत् किं च दुरितम् अज्ञानात् निष्पन्नं वा अथवा अहं यजमानः अभिदुद्रोह सर्वतो बुद्धिपूर्वकं द्रोहं कृतवानस्मि वा अथवा शेपे साधुजनं शप्तवानस्मीति यत् अस्ति उत अपि च अनृतम् उक्तवान् इति यत् अस्ति तत् इदं सर्वमपराधजातं प्र वहत मत्तोऽपनीय प्रवाहेणान्यतो नयत ॥ मयि । मपर्यन्तस्य ‘त्वमावेकवचने’ इति मादेशे कृते अतो गुणे ’ इति पररूपे च सति योऽचि ’ इति दकारस्य यकारादेशः । एकादेशस्वरेण मकारात् परस्य अकारस्योदात्तत्वम् । दुद्रोह ।’ द्रुह जिघांसायाम् । णलि गुणे द्विर्वचनह्रस्वहलादिशेषाः! ‘ लिति’ इति प्रत्ययात् पूर्वस्योदात्तत्वम् । यद्वृत्तयोगात् निघाताभावः । शेपे । ‘शप आक्रोशे’। लिटि व्यत्ययेन तङ् । उत्तमैकवचनम् इट् । टेः एत्वम् । अत एकहलमध्ये ’ ( पा. सू. ६. ४. १२० ) इति एत्वाभ्यासलोपौ । प्रत्ययस्वरेणान्तोदात्तत्वम् । पूर्ववत् निघाताभावः ॥

English translation:

“Waters, take away whatever sin has been (found) in me whether I have (knowingly) done wrong, or have pronounced imprecations (against holy men) or (have spoken) untruth.”

O Waters, carry this away, whatever trouble is in me—
whether I have committed deceit or I have cursed—as well as untruth.

The construction of the 2nd hemistich is complex, containing a double vā conjoining two yád clauses and an utá, which reaches back to conjoin the indefinite yát kím ca duritám mama “whatever trouble is in me” (b) and the final word of the vs. ánṛtam (d). The two yád clauses of cd are alternative expansions of the indefinite expression of b, while ánṛtam is a new term. So Geldner, Witzel Gotō, and, with explicit disc. of the construction, Klein (DGRV I.301). By contrast Lüders (417; sim. Ober II.37) takes ánṛtam as part of the 2nd yád vā clause and seems to ignore the utá: “… was immer Sunde an mir ist, was ich betrogen habe oder was ich geschworen habe als Lüge

Whatever sin is found in me, whatever evil I have wrought.
If I have lied or falsely sworn, Waters, remove it far from me.

Ihr Gewässer führet all das fort, was von Fehle an mir ist, sei es daß ich treulos war, oder daß ich geflucht habe und jede Unwahrheit!

O Wasser, traget alles fort, was irgend Unrecht ist an mir, Was andern Uebles ich gethan, was ich gelogen, was geflucht.

Унесите прочь, о воды, то,
Что греховно во мне:
Если я обманул
Или если проклял, и (всю) неправду!

• आपः
• मेधातिथिः काण्वः
• अनुष्टुप्
• गान्धारः

फिर वे जल किस प्रकार के हैं, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है-

पदार्थान्वयभाषाः - मैं (यत्) जैसा (किम्) कुछ (मयि) कर्म का अनुष्ठान करनेवाले मुझमें (दुरितम्) दुष्ट स्वभाव के अनुष्ठान से उत्पन्न हुआ पाप (च) वा श्रेष्ठता से उत्पन्न हुआ पुण्य (वा) अथवा (यत्) अत्यन्त क्रोध से (अभिदुद्रोह) प्रत्यक्ष किसी से द्रोह करता वा मित्रता करता (वा) अथवा (यत्) जो कुछ अत्यन्त ईर्ष्या से किसी सज्जन को (शेपे) शाप देता वा किसी को कृपादृष्टि से चाहता हुआ जो (अनृतम्) झूँठ (उत) वा सत्य काम करता हूँ (इदम्) सो यह सब आचरण किये हुए को (आपः) मेरे प्राण मेरे साथ होके (प्रवहत) अच्छे प्रकार प्राप्त होते हैं॥२२॥

भावार्थभाषाः - मनुष्य लोग जैसा कुछ पाप वा पुण्य करते हैं, सो सो ईश्वर अपनी न्याय व्यवस्था से उनको प्राप्त कराता ही है॥२२॥

अन्वय: अहं यत्किंच मयि दुरितमस्ति यद्वा पुण्यमस्ति यच्चाहमभिदुद्रोह या मित्रत्वमाचरितवान् यद्वा कञ्चिच्छेपे वाऽनुगृहीतवान् यदनृतं वोत सत्यं चाचरितवानस्मि तत्सर्वमिदमापो मम प्राणा मया सह प्रवहत प्राप्नुवन्ति॥२२॥

पुनस्ताः कीदृश्य इत्युपदिश्यते।

पदार्थान्वयभाषाः - (इदम्) आचरितम् (आपः) प्राणाः (प्र) प्रकृष्टार्थे (वहत) वहन्ति। अत्र व्यत्ययो लडर्थे लोट् च। (यत्) यादृशम् (किञ्च) किंचिदपि (दुरितम्) दुष्टस्वभावानुष्ठानजनितं पापम् (मयि) कर्तरि जीवे (यत्) ईर्ष्याप्रचुरम् (वा) पक्षान्तरे (अहम्) कर्मकर्ता जीवः (अभिदुद्रोह) आभिमुख्येन द्रोहं कृतवान् (यत्) क्रोधप्रचुरम् (वा) पक्षान्तरे (शेपे) कंचित्साधुजनमाक्रुष्टवान् (उत) अपि (अनृतम्) असत्यमाचरणमानभाषणं कृतवान्॥२२॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यैर्यादृशं पापं पुण्यं चाचर्य्यते तत्तदेवेश्वरव्यवस्थया प्राप्यत इति निश्चयः॥२२॥

भावार्थभाषाः - माणसे जसे पाप व पुण्य करतात तसे ईश्वर आपल्या न्यायव्यवस्थेने त्यांना त्याचे फळ देतो. ॥ २२ ॥

• देवता - आपः;अग्निः
• ऋषिः - मेधातिथिः काण्वः
• छन्दः - अनुष्टुप्

आ᳓पो अद्या᳓न्व् अचारिषं
र᳓सेन स᳓म् अगस्महि
प᳓यस्वान् अग्न आ᳓ गहि
त᳓म् मा सं᳓ सृज व᳓र्चसा

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular;; epic anuṣṭubh (424)
popular;; epic anuṣṭubh (424)
popular;; epic anuṣṭubh (424)
popular;; epic anuṣṭubh (424)

Morph
acāriṣam ← √carⁱ- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

adyá ← adyá (invariable)

ánu ← ánu (invariable)

ā́paḥ ← áp- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

agasmahi ← √gam- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:AOR, voice:MED}

rásena ← rása- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

sám ← sám (invariable)

ā́ ← ā́ (invariable)

agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

gahi ← √gam- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

páyasvān ← páyasvant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mā ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

sám ← sám (invariable)

sr̥ja ← √sr̥j- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

várcasā ← várcas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

आपः॑ । अ॒द्य । अनु॑ । अ॒चा॒रि॒ष॒म् । रसे॑न । सम् । अ॒ग॒स्म॒हि॒ ।
पय॑स्वान् । अ॒ग्ने॒ । आ । ग॒हि॒ । तम् । मा॒ । सम् । सृ॒ज॒ । वर्च॑सा ॥

• āpo ← āpaḥ ← ap
• [noun], accusative, plural, feminine
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

• adyānv ← adya
• [adverb]
• “now; today; then; nowadays; adya [word].”

• adyānv ← anu
• [adverb]
• “subsequently; behind; along; towards; because.”

• acāriṣaṃ ← acāriṣam ← car
• [verb], singular, Athematic is aor. (Ind.)
• “car; wander; perform; travel; bore; produce; make; dwell; dig; act; observe; enter (a state); observe; cause; crop; behave; practice; heed; process; administer.”

• rasena ← rasa
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “mercury; juice; medicine; rasa; alchemy; liquid; Rasa; mahārasa; taste; broth; elixir; resin; rasa; essence; six; water; soup; liquid body substance; rasa; formulation; myrrh; rasa [word]; amṛta; purpose; delight; solution; milk; beverage; alcohol; sap; nectar; Rasātala.”

• sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• agasmahi ← gam
• [verb], plural, Athematic s aor. (Ind.)
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

• payasvān ← payasvat
• [noun], nominative, singular, masculine
• “sappy; watery; milk(a).”

• agna ← agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• gahi ← gam
• [verb], singular, Aorist imperative
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

• tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• mā ← mad
• [noun], accusative, singular
• “I; mine.”

• saṃ ← sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• sṛja ← sṛj
• [verb], singular, Present imperative
• “create; shoot; discharge; free; cause; throw; emit; send; produce; use; be born; make.”

• varcasā ← varcas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “shininess; vigor; fecal matter; glare; magnificence; energy; prestige; energy; glory; luster; light; varcas [word]; glory; body waste; droppings; color.”

अद्य अस्मिन् दिने अवभृथार्थम् आपः अन्वचारिषं जलान्यनुप्रविष्टोऽस्मि । प्रविश्य च रसेन जलसारेण समगस्महि संगताः स्मः। हे अग्ने पयस्वान् जले वर्तमानत्वेन पयोयुक्तः त्वम् आ गहि । अस्मिन् कर्मण्यागच्छ। तं मा तादृशं स्नातं मां वर्चसा तेजसा सं सृज संयोजय॥ आपः । कर्मणि शसि प्राप्ते व्यत्ययेन जस् । अचारिषम् । चर गत्यर्थः । लुङि च्लेः सिच् । ‘ आर्धधातुकस्येड्वलादेः’ (पा. सू. ७. २. ३५) इति इट् । नेटि’ (पा. सू. ७. २. ४ ) इति वृद्धिप्रतिषेधे प्राप्ते तदपवादतया ‘ अतो ल्रान्तस्य’ (पा. सू. ७. २. २) इति उपधाया वृद्धिः। अगस्महि । “ समो गम्यृच्छि° ’ (पा. सू. १. ३. २९) इति आत्मनेपदम् । च्लेः सिच् । ‘मन्त्रे घस०’ इत्यादिना च्लेर्लुगभावश्छान्दसः । ‘ एकाच उपदेशेऽनुदात्तात् ’ (पा. सू. ७. २. १० ) इति इट्प्रतिषेधः । ‘वा गमः’ (पा. सू. १. २. १३) इति सिचः कित्त्वात् “ अनुदात्तोपदेश’ इत्यादिना अनुनासिकलोपः । गहि । लोटि गमेः सिपो हिः । अपित्त्वेन ङित्त्वात् ’ अनुदात्तोपदेश’ इत्यादिना अनुनासिकलोपः । ‘ अतो हेः’ इति लुक् न भवति; ‘ असिद्धवदत्रा भात्’ इति मलोपस्यासिद्धत्वात् ॥

English translation:

“I have this day entered into the waters; we have mingled with their essence; Agni, abiding in the waters, approach, and fill me, thus (bathed), with vigour.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Rasena samagasmahi: we have become associated with the essence of water, jalasareṇa saṅgatāḥ smaḥ).

O Waters, today I have followed (you). We have united with your sap. Full of milk, come here, o Agni. Merge me with luster.

Most tr. take ā́paḥ as acc. here (“I have followed the waters.”). This is of course possible: the nom. of this stem does get used for acc. occasionally in the RV.

However, such an interpr. is not nec. in this case, since it is easy to supply an acc. “you.” And the fact that the two previous vss. (21a and 22a) contain vocatives ā́paḥ and āpaḥ respectively supports a vocative interpretation here.

The Waters I this day have sought, and to their moisture have we come:
O Agni, rich in milk, come thou, and with thy splendour cover me.

Die Gewässer habe ich heut aufgesucht; wir sind mit dem Naß in Berührung gekommen. Komm Milch bringend, Agni; begabe mich hier mit Ansehen!

Die Gewässer habe ich heute aufgesucht; wir sind mit ihrem Naß in Berührung gekommen. Komm Milch bringend, Agni, begabe mich hier mit Anziehungskraft!

Den Wassern ging ich heute nach, wir einten uns mit ihrer Flut; Komm, Agni, her mit Milch benetzt, und mich benetze du mit Glanz.

Сегодня я добрался до вод.
Мы встретились с (их) влагой.
С молоком приди, о Агни!
Соедини меня с блеском!

• अग्निः
• मेधातिथिः काण्वः
• अनुष्टुप्
• गान्धारः

फिर वे जल किस प्रकार के हैं, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है-

पदार्थान्वयभाषाः - हम लोग जो (रसेन) स्वाभाविक रसगुण संयुक्त (आपः) जल हैं, उनको (समगस्महि) अच्छे प्रकार प्राप्त होते हैं, जिनसे मैं (पयस्वान्) रसयुक्त शरीरवाला होकर जो कुछ (अन्वचारिषम्) विद्वानों के अनुचरण अर्थात् अनुकूल उत्तम काम करके उसको प्राप्त होता और जो यह (अग्ने) भौतिक अग्नि (मा) तुझको इस जन्म और जन्मान्तर अर्थात एक जन्म से दूसरे जन्म में (आगहि) प्राप्त होता है अर्थात् वही पिछले जन्म में (तम्) उसी कर्मों के नियम से पालनेवाले (मा) मुझे (अद्य) आज वर्त्तमान भी (वर्चसा) दीप्ति (संसृज) सम्बन्ध कराता है, उन और उसको युक्ति से सेवन करना चाहिये॥२३॥

भावार्थभाषाः - सब प्राणियों को पिछले जन्म में किये हुए पुण्य वा पाप का फल वायु जल और अग्नि आदि पदार्थों के द्वारा इस जन्म वा अगले जन्म में प्राप्त होता ही है॥२३॥

अन्वय: वयं या रसेन युक्ता आपः सन्ति ताः समगस्महि, याभिरहं पयस्वान् यत्किंचिदन्वचारिषं कर्मानुचरामि, तदेव प्राप्नोमि योऽग्निर्जन्मान्तर आगहि प्राप्नोति, स पूर्वजन्मनि तमेव कर्मानुष्ठातारं मा मामद्य वर्चसा संसृज सम्यक् सृजति ताः स च युक्त्या समुपयोजनीयः॥२३॥

पुनस्ताः कीदृश्य इत्युपदिश्यते।

पदार्थान्वयभाषाः - (आपः) जलानि (अद्य) अस्मिन् दिने। अत्र सद्यः परुत्परार्य्यै० (अष्टा०५.३.२२) अनेनायं निपातितः। (अनु) पश्चादर्थे (अचारिषम्) अनुतिष्ठामि। अत्र लडर्थे लुङ्। (रसेन) स्वाभाविकेन रसगुणेन सह वर्त्तमानाः (सम्) सम्यगर्थे (अगस्महि) सङ्गच्छामहे। अत्र लडर्थे लुङ्, मन्त्रे घसह्वरणश० इति च्लेर्लुक् वर्णव्यत्ययेन मकारस्थाने सकारादेशश्च। (पयस्वान्) रसवच्छरीरयुक्तो भूत्वा (अग्ने) अग्निर्भौतिकः (आ) समन्तात् (गहि) प्राप्नोति। अत्र व्यत्ययो लडर्थे लोट् बहुलं छन्दसि इति शपो लुक् च। (तम्) कर्मानुष्ठातारम् (मा) माम् (सम्) एकीभावे (सृज) सृजाति। अत्र व्यत्ययो लडर्थे लोट् च। (वर्चसा) दीप्त्या॥२३॥

भावार्थभाषाः - सर्वान् प्राणिनः पूर्वाचरितफलं वायुजलाग्न्यादिद्वाराऽस्मिञ्जन्मनि पुनर्जन्मनि वा प्राप्नोत्येवेति॥२३॥

भावार्थभाषाः - सर्व प्राण्यांना मागच्या जन्मी केलेल्या पुण्य किंवा पापाचे फळ वायू, जल व अग्नी इत्यादी पदार्थांद्वारे या जन्मी किंवा पुढच्या जन्मी प्राप्त होते. ॥ २३ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - मेधातिथिः काण्वः
• छन्दः - अनुष्टुप्

स᳓म् माग्ने व᳓र्चसा सृज
स᳓म् प्रज᳓या स᳓म् आ᳓युषा
विद्यु᳓र् मे अस्य देवा᳐᳓
इ᳓न्द्रो विद्यात् सह᳓ ऋ᳓षिभिः

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular;; epic anuṣṭubh (424)
popular;; epic anuṣṭubh (424)
popular;; epic anuṣṭubh (424)
popular;; epic anuṣṭubh (424)

Morph
agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

mā ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

sám ← sám (invariable)

sr̥ja ← √sr̥j- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

várcasā ← várcas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

ā́yuṣā ← ā́yus- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

prajáyā ← prajā́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

sám ← sám (invariable)

sám ← sám (invariable)

asya ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

devā́ḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

me ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

vidyúḥ ← √vid- 2 (root)
{number:PL, person:3, mood:OPT, tense:PRF, voice:ACT}

índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ŕ̥ṣibhiḥ ← ŕ̥ṣi- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

sahá ← sahá (invariable)

vidyāt ← √vid- 2 (root)
{number:SG, person:3, mood:OPT, tense:PRF, voice:ACT}

सम् । मा॒ । अ॒ग्ने॒ । वर्च॑सा । सृ॒ज॒ । सम् । प्र॒ऽजया॑ । सम् । आयु॑षा ।
वि॒द्युः । मे॒ । अ॒स्य॒ । दे॒वाः । इन्द्रः॑ । वि॒द्या॒त् । स॒ह । ऋषि॑ऽभिः ॥

• sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• māgne ← mā ← mad
• [noun], accusative, singular
• “I; mine.”

• māgne ← agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• varcasā ← varcas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “shininess; vigor; fecal matter; glare; magnificence; energy; prestige; energy; glory; luster; light; varcas [word]; glory; body waste; droppings; color.”

• sṛja ← sṛj
• [verb], singular, Present imperative
• “create; shoot; discharge; free; cause; throw; emit; send; produce; use; be born; make.”

• sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• prajayā ← prajā
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “people; offspring; being; national; man; prajā [word]; creature; child; descendants; population; race; animal.”

• sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• āyuṣā ← āyus
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “life; longevity; āyus; life; āyus [word]; Āyus.”

• vidyur ← vidyuḥ ← vid
• [verb], plural, Present optative
• “know; diagnose; perceive; know; accord; notice; deem; mind; learn; specify; watch; recognize; detect; call.”

• me ← mad
• [noun], dative, singular
• “I; mine.”

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• devā ← devāḥ ← deva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• indro ← indraḥ ← indra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• vidyāt ← vid
• [verb], singular, Present optative
• “know; diagnose; perceive; know; accord; notice; deem; mind; learn; specify; watch; recognize; detect; call.”

• saha
• [adverb]
• “together; together; with; jointly; together; saha [word]; along.”

• ṛṣibhiḥ ← ṛṣi
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “Ṛṣi; spiritual teacher; ascetic; Mantra.”

हे अग्ने वर्चःप्रजायुर्भिः मां संयोजय । देवाः सोमपातारः अस्य मे यजमानस्य विद्युः अनुष्ठानं जानीयुः । किंच इन्द्रः च ऋषिगणैः सह ममानुष्ठानं विद्यात् जानीयात् ॥ विद्युः । ‘ विद ज्ञाने’। लिङि झेर्जुस्’ ( पा सू. ३. ४. १०८ ) । यासुट् । ‘ लिङः सलोपः’ इति सकारलोपः । ‘ उस्यपदान्तात् ’ ( पा. सू. ६. १. ९६ ) इति पररूपत्वम् । यासुट उदात्तत्वेन एकादेश उकारोऽपि उदात्तः । अस्य । इदमोऽन्वादेशे° ’ इति अशनुदात्तः । विभक्तिरपि सुप्त्वेन अनुदात्ता । सह ऋषिभिः इत्यत्र ‘ऋत्यकः’ (पा. सू. ६. १. १२८) इति प्रकृतिभावः ॥ ॥१२॥ ॥५॥

English translation:

“Agni, confer upon me vigour, progeny and life, so that the gods may know the (sacrifice) of this my (employer), and Indra with the Ṛṣis, may know it.”

Merge me with luster, Agni, with offspring, with long life.
The gods should know this (hymn?) of mine; Indra should know it
along with the seers.
As Oldenberg (1888: 225) observes, I.24–30, the Śunaḥśepa hymns, like the preced ing Medhātithi hymns (I 12–23), generally follow the organization of the hymns of Maṇḍala VIII. He argues that irregularities in the placement of I.25, 27, and 30 can be explained if these hymns are composites of several hymns.
The story of Śunaḥśepa, the putative poet of these hymns, appears in Aitareya Brāhmaṇa VII 13–18 and Śāṅkhāyana Śrauta Sūtra XV 17–27. According to the story, King Hariścandra had begged Varuṇa for a son and promised that if Varuṇa gave him one, he would sacrifice his son to the god. A boy, Rohita, was born to Hariścandra, but the king managed to delay the sacrifice of his son until Rohita reached adulthood. When the king could no longer avoid the inevitable sacrifice, he told Rohita that he was to be sacrificed to Varuṇa. But Rohita refused to be the sacrificial victim and departed the kingdom. As a result Hariścandra was struck by dropsy in punishment for not performing the sacrifice.
In his travels Rohita eventually came upon a poor brahmin named Ajīgarta, who sold his son Śunaḥśepa to Rohita to be a substitute sacrificial victim. Rohita returned with Śunaḥśepa and Varuṇa accepted the substitution of Śunaḥśepa for Rohita. But when Śunaḥśepa was bound to the stake and was about to be killed, he appealed to the gods by reciting I.24.1 to Prajāpati, the god Ka (cf. 1a kásya “of which (god)?” and 1c káḥ “who?”), 24.2 to Agni, 24.3–5 to Savitar, 24.6–15 and I.25 to Varuṇa, I.26 and 27.1–12 to Agni, 27.13 to the All Gods, I.29 and 30.1–16 to Indra, 30.17–19 to the Aśvins, and 30.20–22 to Dawn. Each time Śunaḥśepa recited a verse, one of his bonds was loosened and Hariścandra’s belly became smaller. With the last verse Śunaḥśepa was free of his bonds and Hariścandra was free of disease. Although I.24 refers directly to Śunaḥśepa and to his rescue by Varuṇa, the story of Śunaḥśepa in the form in which it told in the Aitareya Brāhmaṇa does not fully correspond to that at the basis of any of the hymns in this collection. Probably closer to the R̥gvedic version is that alluded to in the Yajurveda. Taittirīya Saṃhitā
V 2.1.3 and Kāṭhaka Saṃhitā XIX 11 say simply that Śunaḥśepa had been seized by Varuṇa but then rescued himself from Varuṇa’s bonds.

It is difficult to know what, if anything, is the referent of asya. I have tentatively supplied ‘hymn’, but the poet may simply be calling upon the gods to witness the general situation (so Geldner). The same expression √VID me asya is found in the refrain of I.105, except with accented asyá, for which reason I more confidently supply ‘speech’ there.

[I.24-25 JPB]

Fill me with splendour, Agni; give offspring and length of days; the Gods
Shall know me even as I am, and Indra with the Rsis, know.

Begab mich, Agni, mit Ansehen, mit Nachkommenschaft und langem Leben! Die Götter mögen mir dessen Zeuge sein, Indra möge mit den Rishi´s Zeuge sein.

Benetze, Agni, mich mit Glanz, mit Alter und mit Kinderschar, Dess sei’n die Götter Zeugen mir und Indra nebst den Sehern auch.

С блеском меня соедини,
С потомством, с долгой жизнью!
Да подтвердят мне это боги!
Да подтвердит Индра вместе с риши!

• अग्निः
• मेधातिथिः काण्वः
• अनुष्टुप्
• गान्धारः

वह अग्नि किस प्रकार का है, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है-

पदार्थान्वयभाषाः - मनुष्यों को योग्य है कि जो (ऋषिभिः) वेदार्थ जाननेवालों के (सह) साथ (देवाः) विद्वान् लोग और (इन्द्रः) परमात्मा (अग्ने) भौतिक अग्नि (वर्चसा) दीप्ति (प्रजया) सन्तान आदि पदार्थ और (आयुषा) जीवन से (मा) मुझे (संसृज) संयुक्त करता है, उस और (मे) मेरे (अस्य) इस जन्म के कारण को जानते और (विद्यात्) जानता है, इससे उनका संग और उसकी उपासना नित्य करें॥२४॥

भावार्थभाषाः - जब जीव पिछले शरीर को छोड़कर अगले शरीर को प्राप्त होता है, तब उसके साथ जो स्वाभाविक मानस अग्नि जाता है, वही फिर शरीर आदि पदार्थों को प्रकाशित करता है, जो जीवों के पाप-पुण्य और जन्म का कारण है, उसको वे (ऋषि और विद्वान्) ही परमेश्वर के सिवाय जानते हैं, किन्तु परमेश्वर तो निश्चय के साथ यथायोग्य जीवों के पाप वा पुण्य को जानकर, उनके कर्म के अनुसार शरीर देकर, सुख दुःख का भोग कराता ही है॥२४॥पूर्व सूक्त से कहे हुए अश्वि आदि पदार्थों के अनुषङ्गी जो वायु आदि पदार्थ हैं, उनके वर्णन से पिछले बाईसवें सूक्त के अर्थ के साथ इस तेईसवें सूक्त के अर्थ की सङ्गति जाननी चाहिये॥

अन्वय: मनुष्यैर्ऋषिभिः सह देवाः विद्वांसः परमात्मा च यदग्ने अग्निर्वर्चसा प्रजयाऽऽयुषा मा मां सृजति संयुनक्ति, यन्मे मम पापपुण्यात्मकं कर्म जन्मनः कारणं विद्युर्विदन्ति विद्यात् वेत्ति च तस्मान्मया तत्सङ्गस्तदुपासना च नित्यं कार्य्या॥२४॥

सोऽग्निः कीदृश इत्युपदिश्यते।

पदार्थान्वयभाषाः - (सम्) योगार्थे (मा) माम् (अग्ने) विद्युदाख्यः (वर्चसा) दीप्त्या (सृज) सृजति। अत्र व्यत्ययो लडर्थे लोट् च। (सम्) मेलनार्थे (प्रजया) सन्तानादिना (सम्) एकीभावे (आयुषा) जीवनेन (विद्युः) विदन्ति। अत्र लडर्थे लिङ्। (मे) मम जीवस्य (अस्य) मनुष्यपशुवृक्षादिस्थस्य (देवाः) विद्वांसः (इन्द्रः) परमेश्वरः (विद्यात्) वेत्ति। अत्र लडर्थे लिङ्। (सह) सङ्गार्थे (ऋषिभिः) विचारशीलैर्मन्त्रार्थदृष्टिभिः॥२४॥

भावार्थभाषाः - यदा जीवः पूर्व शरीरं त्यक्त्वोत्तरं प्राप्नोति तदा तेन सह यः स्वाभाविको मानसोऽग्निर्गच्छति स एव पुनः शरीरादिकं प्रकाशयति जीवानां यत्पापं पुण्यं च जन्मकारणमस्ति तदृषिसहिता विद्वांसो जानन्ति नेतरे, परमेश्वरस्तु खलु यथार्थतया सर्वं विदित्वा स्वस्वकर्मानुसारेण जीवान् शरीरसंयुक्तान् कृत्वा फलं भोजयतीति॥२४॥पूर्वसूक्तेनोक्तैरश्व्यादिभिर्वाय्वादीनामनुषङ्गिणामत्रोक्तत्वाद् द्वाविंशेनातीतेन सूक्तार्थेन सहास्य त्रयोविंशस्य सूक्तोक्तार्थस्य सङ्गतिरस्तीति बोध्यम्॥

भावार्थभाषाः - जेव्हा जीव पूर्वीचे शरीर सोडून पुढचे शरीर प्राप्त करतो तेव्हा त्याच्याबरोबर स्वाभाविक मानस अग्नी जातो तोच पुन्हा शरीर इत्यादी पदार्थांना प्रकाशित करतो. जो जीवाचे पाप व पुण्य आणि जन्माचे कारण आहे, त्यांना परमेश्वरानंतर विद्वान जाणतात; परंतु परमेश्वर निश्चयपूर्वक जीवांच्या पाप-पुण्यांना जाणून त्यांच्या कर्मानुसार शरीर देतो व सुखदुःखांचा भोग करवितो. ॥ २४ ॥