०२२

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - मेधातिथिः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

प्रातर्यु᳓जा वि᳓ बोधय
अश्वि᳓नाव् ए᳓ह᳓ गछताम्
अस्य᳓ सो᳓मस्य पीत᳓ये

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
bodhaya ← √budh- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

prātaryújā ← prātaryúj- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

ví ← ví (invariable)

ā́ ← ā́ (invariable)

aśvínau ← aśvín- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

gachatām ← √gam- (root)
{number:DU, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

ihá ← ihá (invariable)

asyá ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

pītáye ← pītí- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

sómasya ← sóma- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

प्रा॒तः॒ऽयुजा॑ । वि । बो॒ध॒य॒ । अ॒श्विनौ॑ । आ । इ॒ह । ग॒च्छ॒ता॒म् ।
अ॒स्य । सोम॑स्य । पी॒तये॑ ॥

• prātaryujā ← prātar
• [adverb]
• “at dawn; early.”

• prātaryujā ← yujā ← yuj
• [noun], accusative, dual, masculine
• “amalgamated; harnessed.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• bodhayāśvināv ← bodhaya ← bodhay ← √budh
• [verb], singular, Present imperative
• “awaken; ignite; advise; admonish; communicate.”

• bodhayāśvināv ← aśvinau ← aśvin
• [noun], nominative, dual, masculine
• “Asvins; two.”

• eha ← ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• eha ← iha
• [adverb]
• “here; now; in this world; now; below; there; here; just.”

• gacchatām ← gam
• [verb], singular, Present imperative
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• somasya ← soma
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• pītaye ← pīti
• [noun], dative, singular, feminine
• “drinking; haritāla.”

अत्र होता अध्वर्युमुद्दिश्य ब्रूते । हे अध्वर्यो प्रातर्युजा प्रातःसवनग्रहेण संयुक्तावश्विनौ देवौ वि बोधय विशेषेण प्रबुद्धौ कुरु । अश्विनौ प्रबुद्धौ चाश्विनौ देवौ अस्य अभिषवसंस्कारयुक्तस्य सोमस्य पीतये पानाय इह कर्मणि आ गच्छताम् । प्रातर्युञ्जाते गृह्यमाणेन ग्रहेण सहेति प्रातर्युजा । ‘सत्सूद्विष" ’ इत्यादिना क्विप् । सुपां सुलुक्° ’ इति आकारः । कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् । अस्य । ‘उडिदम्’ इत्यादिना विभक्तेरुदात्तत्वम् । पीतये । व्यत्ययेन क्तिन उदात्तत्वम् ॥

English translation:

“Awaken, the Aśvins, associated for the morning sacrifice; let them both come hither to drink of this Soma juice.”

Awaken the two who hitch up early in the morning. Let the Aśvins come here,
to drink of this soma.

WAKEN the Asvin Pair who yoke their car at early morn: may they
Approach to drink this Soma juice.

Wecke die beiden Frühanspanner auf: die Asvin sollen hierher kommen zum Trunk dieses Soma.

Die früh anspannen, wecke auf, die Ritter mögen sich uns nahn, Zu trinken diesen Somatrank.

Разбуди (тех) двоих, кто запрягает поутру:
Оба Ашвина пусть придут сюда
Для питья этого сомы.

• अश्विनौ
• मेधातिथिः काण्वः
• पिपीलिकामध्यानिचृद्गायत्री
• षड्जः

अब बाईसवें सूक्त का आरम्भ है। इसके पहिले मन्त्र में अश्वि के गुणों का उपदेश किया है-

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वन् मनुष्य ! जो (प्रातर्युजा) शिल्पविद्या सिद्ध यन्त्रकलाओं में पहिले बल देनेवाले (अश्विनौ) अग्नि और पृथिवी (इह) इस शिल्प व्यवहार में (गच्छताम्) प्राप्त होते हैं, इससे उनको (अस्य) इस (सोमस्य) उत्पन्न करने योग्य सुखसमूह को (पीतये) प्राप्ति के लिये तुम हमको (विबोधय) अच्छी प्रकार विदित कराओ॥१॥

भावार्थभाषाः - शिल्प कार्य्यों की सिद्धि करने की इच्छा करनेवाले मनुष्यों को चाहिये कि उसमें भूमि और अग्नि का पहिले ग्रहण करें, क्योंकि इनके विना विमान आदि यानों की सिद्धि वा गमन सम्भव नहीं हो सकता॥१॥

अन्वय: हे विद्वन् ! यौ प्रातर्युजावश्विनाविह गच्छतां प्राप्नुतस्तावस्य सोमस्य पीतये सर्वसुखप्राप्तयेऽस्मान् विबोधयावगमय॥१॥

तत्रादावश्विगुणा उपदिश्यन्ते।

पदार्थान्वयभाषाः - (प्रातर्युजा) प्रातः प्रथमं युङ्क्तस्तौ। अत्र सुपां सुलुग्० इत्याकारादेशः। (वि) विशिष्टार्थे (बोधय) अवगमय (अश्विनौ) द्यावापृथिव्यौ (आ) समन्तात् (इह) शिल्पव्यवहारे (गच्छताम्) प्राप्नुतः। अत्र लडर्थे लोट् (अस्य) प्रत्यक्षस्य (सोमस्य) स्तोतव्यस्य सुखस्य (पीतये) प्राप्तये॥१॥

भावार्थभाषाः - शिल्पकार्य्याणि चिकीर्षुभिर्मनुष्यैर्भूम्यग्नी प्रथमं संग्राह्यौ नैताभ्यां विना यानादिसिद्धिगमने सम्भवत इतीश्वरस्योपदेशः॥१॥

पहिल्या सूक्तात जे दोन पदांचे अर्थ सांगितलेले आहेत, त्यांचे सहचारी अश्वी, सविता, अग्नी, देवी, इंद्राणी, वरुणानी, अग्नायी, द्यावापृथ्वी, भूमी, विष्णू यांच्या अर्थाचे प्रकटीकरण या सूक्तात केलेले आहे. यामुळे पहिल्या सूक्ताबरोबर या सूक्ताची संगती जाणली पाहिजे.

भावार्थभाषाः - शिल्पकार्याची सिद्धी करण्याची इच्छा बाळगणाऱ्यांनी भूमी व अग्नीचा प्रथम अंगीकार करावा कारण त्याशिवाय विमान इत्यादी यानांची सिद्धी व गमन करणे शक्य नसते. ॥ १ ॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - मेधातिथिः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

या᳓ सुर᳓था रथी᳓तम
उभा᳓ देवा᳓ दिविस्पृ᳓शा
अश्वि᳓ना ता᳓ हवामहे

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
rathī́tamā ← rathī́tama- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

suráthā ← surátha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

yā́ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

devā́ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

divispŕ̥śā ← divispŕ̥ś- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

ubhā́ ← ubhá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

aśvínā ← aśvín- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

havāmahe ← √hū- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

tā́ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

या । सु॒ऽरथा॑ । र॒थिऽत॑मा । उ॒भा । दे॒वा । दि॒वि॒ऽस्पृशा॑ ।
अ॒श्विना॑ । ता । ह॒वा॒म॒हे॒ ॥

• yā ← yad
• [noun], nominative, dual, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• surathā ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• surathā ← rathā ← ratha
• [noun], nominative, dual, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• rathītamobhā ← rathītamā ← rathītama
• [noun], nominative, dual, masculine

• rathītamobhā ← ubhā ← ubh
• [noun], nominative, dual, masculine
• “both(a).”

• devā ← deva
• [noun], nominative, dual, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• divispṛśā ← divispṛś
• [noun], nominative, dual, masculine
• “heavenward.”

• aśvinā ← aśvin
• [noun], accusative, dual, masculine
• “Asvins; two.”

• tā ← tad
• [noun], accusative, dual, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• havāmahe ← hvā
• [verb], plural, Present indikative
• “raise; call on; call; summon.”

या उभा अश्विना देवा यावुभावश्विनौ देवौ सुरथा शोभनरथयुक्तौ रथीतमा रथिनां मध्ये अतिशयेन रथिनौ दिविस्पृशा द्युलोकनिवासिनौ ता हवामहे तादृशावश्विनावाह्वयामहे ॥ या इत्यादिष्वष्टसु पदेषु ‘सुपां सुलुक्’ इति द्विवचनस्य आकारः । सुरथा । शोभनो रथो ययोस्तौ सुरथौ । समासान्तोदात्तत्वापवादं बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरं बाधित्वा ‘नञ्सुभ्याम् ’ इत्युत्तरपदान्तोदात्तत्वे प्राप्ते ’ आद्युदात्तं द्व्यच्छन्दसि ’ इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम् । रथीतमा । ‘अन्येषामपि दृश्यते’ ( पा. सू. ६. ३. १३७ ) इति संहितायाम् इकारस्य दीर्घत्वम् । दिविस्पृशा । दिवि स्पृशतः इति दिविस्पृशौ । ‘क्विप् च ’ इति क्विप् । ‘तत्पुरुषे कृति बहुलम् ’ ( पा. सू. ६. ३. १४ ) इति अलुक् ।’ गतिकारकोपपदात्कृत्’ इति कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् ॥

English translation:

“We invoke the two Aśvins, who are both divine, the best of charioteers, riding in an excellent car and attaining heaven.”

Those two possessing a good chariot who are the best charioteers, both gods who touch heaven,
the Aśvins we invoke.

We call the Asvins Twain, the Gods borne in a noble car, the best
Of charioteers, who reach the heavens.

Die auf gutem Wagen die besten Wagenführer sind, die beiden Götter, die an den Himmel reichen, diese Asvin rufen wir.

Die schönster Wagen Lenker sind und bis zum Himmel ragen auf, Die beiden Ritter rufen wir.

Обладатели прекрасных колесниц, лучшие из колесничих,
Оба бога, касающихся неба, –
Этих Ашвинов мы призываем.

• अश्विनौ
• मेधातिथिः काण्वः
• पिपीलिकामध्यानिचृद्गायत्री
• षड्जः

फिर वे किस प्रकार के हैं, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है-

पदार्थान्वयभाषाः - हम लोग (या) जो (दिविस्पृशा) आकाशमार्ग से विमान आदि यानों को एक स्थान से दूसरे स्थान में शीघ्र पहुँचाने (रथीतमा) निरन्तर प्रशंसनीय रथों को सिद्ध करनेवाले (सुरथा) जिनके योग से उत्तम-उत्तम रथ सिद्ध होते हैं (देवा) प्रकाशादि गुणवाले (अश्विनौ) व्याप्ति स्वभाववाले पूर्वोक्त अग्नि और जल हैं, (ता) उन (उभा) एक-दूसरे के साथ संयोग करने योग्यों को (हवामहे) ग्रहण करते हैं॥२॥

भावार्थभाषाः - जो मनुष्यों के लिये अत्यन्त सिद्धि करानेवाले अग्नि और जल हैं, वे शिल्पविद्या में संयुक्त किये हुए कार्य्यसिद्धि के हेतु होते हैं॥२॥

अन्वय: वयं यौ दिविस्पृशा रथीतमा सुरथा देवाऽश्विनौ स्तस्तावुभौ हवामहे स्वीकुर्मः॥२॥

पुनस्तौ कीदृशावित्युपदिश्यते।

पदार्थान्वयभाषाः - (या) यौ। अत्र षट्सु प्रयोगेषु सुपां सुलुग्० इत्याकारादेशः। (सुरथा) शोभना रथा याभ्यां तौ (रथीतमा) प्रशस्ता रथा विद्यन्ते ययोः सकाशात् तावतिशयितौ। रथिन ईद्वक्तव्यः। (अष्टा०वा०८.२.१७) इतीकारादेशः। (उभा) द्वौ परस्परमाकांक्ष्यौ (देवा) देदीप्यमानौ (दिविस्पृशा) यौ दिव्यन्तरिक्षे यानानि स्पर्शयतस्तौ। अत्रान्तर्गतो ण्यर्थः। (अश्विना) व्याप्तिगुणशीलौ (ता) तौ (हवामहे) आदद्मः। अत्र बहुलं छन्दसि इति शपो लुकि श्लोरभावः॥२॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यैर्यौ शिल्पानां साधकतमावग्निजले स्तस्तौ सम्प्रयोजितौ कार्य्यसिद्धिहेतू भवत इति॥२॥

भावार्थभाषाः - माणसांसाठी अग्नी व जल हे अत्यंत सिद्धी करविणारे असतात. ते शिल्पविद्येत संयुक्त केलेल्या कार्यसिद्धीचे हेतू असतात. ॥ २ ॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - मेधातिथिः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

या᳓ वां क᳓शा म᳓धुमती
अ᳓श्विना सूनृ᳓तावती
त᳓या यज्ञ᳓म् मिमिक्षतम्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
káśā ← káśā- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

mádhumatī ← mádhumant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

yā́ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

áśvinā ← aśvín- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

sūnŕ̥tāvatī ← sūnŕ̥tāvant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

mimikṣatam ← √myakṣ- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

táyā ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:INS, gender:F, number:SG}

yajñám ← yajñá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

या । वा॒म् । कशा॑ । मधु॑ऽमती । अश्वि॑ना । सू॒नृता॑ऽवती ।
तया॑ । य॒ज्ञम् । मि॒मि॒क्ष॒त॒म् ॥

• yā ← yad
• [noun], nominative, singular, feminine
• “who; which; yat [pronoun].”

• vāṃ ← vām ← tvad
• [noun], genitive, dual
• “you.”

• kaśā
• [noun], nominative, singular, feminine
• “whip.”

• madhumaty ← madhumatī ← madhumat
• [noun], nominative, singular, feminine
• “sweet; honeyed; sweet; pleasant.”

• aśvinā ← aśvin
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Asvins; two.”

• sūnṛtāvatī ← sūnṛtāvat
• [noun], nominative, singular, feminine
• “happy; big; auspicious.”

• tayā ← tad
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• yajñam ← yajña
• [noun], accusative, singular, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• mimikṣatam ← mikṣ
• [verb], dual, Perfect imperative
• “season.”

अश्विना हे अश्विनौ देवौ वां युवयोः संबन्धिनी या कशा अश्वताडनी विद्यते तया सहागत्य यज्ञम् अस्मदीयं मिमिक्षतं सोमरसेन सेक्तुमिच्छतम् । कशयाश्वान् दृढं ताडयित्वा सहसा समागत्य भवद्विषयां सोमरसाहुतिं निष्पादयितुमुद्युक्तौ भवतमित्यर्थः । कीदृशी कशा । मधुमती।’ अर्णः क्षोदः’ इत्यादिषु एकशतसंख्याकेषु उदकनामसु ‘मधु पुरीषम्’ (नि. १. १२. ११) इति पठितम् । तस्मात् उदकवतीत्युक्तं भवति । अश्वस्य शीघ्रगत्या यत् स्वेदोदकं स्रवति तेनेयं कशा क्लिन्नेत्यर्थः । सूनृतावती प्रियसत्यवाग्युक्ता । तीव्रेण कशाताडनेन यो ध्वनिर्निष्पद्यते ताडनवेलायाम् अश्वारूढेन च य आक्रोशः क्रियते तदुभयं शीघ्रगमनहेतुत्वेन यजमानस्य प्रियम् । यद्वा । ’ श्लोकः धारा’ इत्यादिषु सप्तपञ्चाशद्वाङ्नामसु • कशा धिषणा ’ ( नि. १. ११. ४३ ) इति पठितम् । अश्विनोर्या वाक् मधुमती माधुर्योपेता पारुष्यरहिता सूनृतावती प्रियत्वसत्यत्वोपेता फलप्रदानविषयेत्यर्थः । तया वाचा युक्तौ यज्ञं मिमिक्षतमिति योजनीयम् ॥ कशा ।’ कश गतिशातनयोः ‘। पचाद्यच् । वृषादित्वादाद्युदात्तः । सूनृतावती। ‘ऊन परिहाणे ‘। सुष्ठु ऊनयति अप्रियम् इति सून् । तथाविधम् ऋतं सत्यं यस्यां वाचि सा सुनृता। ‘नञ्सुभ्याम्’ इत्युत्तरपदान्तोदात्तत्वं बाधित्वा • परादिश्छन्दसि बहुलम्’ इति ऋकार उदात्तः । सा यस्या अस्ति सा कशा सूनृतावतीति कशायाः संज्ञा । एवंनामा या कशेत्यर्थः । ‘संज्ञायाम् ’ (पा. सू. ८. २. ११) इति मतुपो वत्वम् । मिमिक्षतम् । मिहेः सन् । हलन्ताच्च ’ ( पा. सू. १. २. १० ) इति कित्वाद्गुणाभावः । ढत्वकत्वषत्वानि ॥

हे अश्विना अश्विनौ । पूर्ववदाकारः ।
मधुमती मधुकर-रसवती । सूनृतावती, प्रियं सूनृतं वचनं, तद्वती । ‘अन्येषामपि दृश्यते’ इति दीर्घत्वम् ।
इर्दृशी या वां युवयोः, कशा वाक्-प्रवृत्ति-सूक्ति-लक्षणा युष्मद्-विषया ऽस्माभिः क्रियमाणा, तया हेतुभूतया तां श्रोतुं यज्ञम् इमं मिमिक्षतम् आगत्योत्पादयितुम् इच्छतम् । मिहेस् सनि ढत्वे ‘षढोः कस्सि’ इति कत्वम् । तया वा करणभूतया यज्ञं निर्वर्तयतम् ॥

English translation:

“Aśvins, stir up (mimikṣatam = mix intimately, rapidly like a whip) the sacrifice with your whip that is wet the foam (of your horses), and lashing loudly.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Kāśa = whip, may also mean speech; madhumatī and sunṛtāvatī = wet and loud, signifying sweet and veracious–come with such speech, Aśvins and taste the libation

The honeyed whip that is yours, Aśvins, that has a liberal spirit— with that mix the sacrifice.

Dropping with honey is your whip, Asvins, and full of pleasantness
Sprinkle therewith the sacrifice.

That I whip of yours which is rich in sweetness
And full of mercy, O Aśvins,
With that touch the sacrifice.

Eure honighaltige, glückbringende Peitsche, ihr Asvin, mit der würzet das Opfer!

Die Peitsche, die von Honig trieft, o Ritter, reich an Gaben ist, Mit der benetzt das Opferwerk.

Ваш медовый кнут,
О Ашвины, что дает благо –
Окропите им жертву!

• अश्विनौ
• मेधातिथिः काण्वः
• पिपीलिकामध्यानिचृद्गायत्री
• षड्जः

वे क्रिया में किनसे संयुक्त हो सकते हैं, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है-

पदार्थान्वयभाषाः - हे उपदेश करने वा सुनने तथा पढ़ने-पढ़ानेवाले मनुष्यो ! (वाम्) तुम्हारे (अश्विना) गुणप्रकाश करनेवालों की (या) जो (सूनृतावती) प्रशंसनीय बुद्धि से सहित (मधुमती) मधुरगुणयुक्त (कशा) वाणी है, (तया) उससे तुम (यज्ञम्) श्रेष्ठ शिक्षारूप यज्ञ को (मिमिक्षतम्) प्रकाश करने की इच्छा नित्य किया करो॥३॥

भावार्थभाषाः - उपदेश के विना किसी मनुष्य को ज्ञान की वृद्धि कुछ भी नहीं हो सकती, इससे सब मनुष्यों को उत्तम विद्या का उपदेश तथा श्रवण निरन्तर करना चाहिये॥३॥

अन्वय: हे उपदेष्ट्रुपदेश्यावध्यापकशिष्यौ वां युवयोरश्विनोर्या सूनृतावती मधुमती कशाऽस्ति तया युवां यज्ञं मिमिक्षतं सेक्तुमिच्छतम्॥३॥

काभ्यामेतौ सम्प्रयोजितुं शक्यावित्युपदिश्यते।

पदार्थान्वयभाषाः - (या) (वाम्) युवयोर्युवां वा (कशा) वाक्। कशेति वाङ्नामसु पठितम्। (निघं०१.११) (मधुमती) मधुरगुणा (अश्विना) प्रकाशितगुणयोरध्वर्य्योः। अत्र सुपां सुलुग्० इत्याकारादेशः। (सूनृतावती) सूनृता प्रशस्ता बुद्धिर्विद्यते यस्यां सा। सूनृतेति वाङ्नामसु पठितम्। (निघं०१.११) अत्र प्रशंसार्थे मतुप्। (तया) कशया (यज्ञम्) सुशिक्षोपदेशाख्यम् (मिमिक्षतम्) सेक्तुमिच्छतम्॥३॥

भावार्थभाषाः - नैवोपदेशमन्तरा कस्यचित् किञ्चिदपि विज्ञानं वर्धते। तस्मात्सर्वैर्विद्वज्जिज्ञासुभिर्मनुष्यैर्नित्यमुपदेशः श्रवणं च कार्य्यमिति॥३॥

भावार्थभाषाः - उपदेशाशिवाय कोणत्याही माणसाच्या ज्ञानाची थोडीही वृद्धी होऊ शकत नाही. त्यासाठी सर्व माणसांनी उत्तम विद्येचा उपदेश व श्रवण निरंतर केले पाहिजे. ॥ ३ ॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - मेधातिथिः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

नहि᳓ वाम् अ᳓स्ति दूरके᳓
य᳓त्रा र᳓थेन ग᳓छथः
अ᳓श्विना सोमि᳓नो गृह᳓म्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
ásti ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

dūraké ← dūraká- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

nahí ← nahí (invariable)

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

gáchathaḥ ← √gam- (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

ráthena ← rátha- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

yátra ← yátra (invariable)

áśvinā ← aśvín- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

gr̥hám ← gr̥há- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

somínaḥ ← somín- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

न॒हि । वा॒म् । अस्ति॑ । दू॒र॒के । यत्र॑ । रथे॑न । गच्छ॑थः ।
अश्वि॑ना । सो॒मिनः॑ । गृ॒हम् ॥

• nahi
• [adverb]

• vām ← tvad
• [noun], dative, dual
• “you.”

• asti ← as
• [verb], singular, Present indikative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• dūrake ← dūraka
• [noun], locative, singular, neuter

• yatrā ← yatra
• [adverb]
• “wherein; once [when].”

• rathena ← ratha
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• gacchathaḥ ← gam
• [verb], dual, Present indikative
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

• aśvinā ← aśvin
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Asvins; two.”

• somino ← sominaḥ ← somin
• [noun], genitive, singular, masculine

• gṛham ← gṛha
• [noun], accusative, singular, neuter
• “house; palace; temple; home; place; family; family; stable.”

अश्विना हे अश्विनौ देवौ युवां सोमिनः सोमवतो यजमानस्य गृहं प्रति रथेन गच्छथः स मार्गो वां युवयोः दूरके दूरदेशे नहि अस्ति न वर्तते खलु । यद्वा । यत्र गृहे गच्छथः तच्च गृहं दूरे न भवति ॥ नहि। ’ एवमादीनामन्तः’ इत्यन्तोदात्तः । अस्ति । ‘चादिलोपे विभाषा’ इति निघाताभावः । अत्र हि गृहं दूरे च नास्ति युवां च रथेन गच्छथः इति समुच्चयश्चार्थो गम्यते, चशब्दो न प्रयुज्यते इति चलोपे प्रथमा तिङ्विभक्तिरस्तीति । यत्र । ‘निपातस्य च ’ इति संहितायां दीर्घत्वम् । गच्छथः । इयं यद्यपि न प्रथमा तथापि यत्र इति यद्वृत्तयोगात् न निघातः ॥

English translation:

“The abode of the offerer of the libation is not far from you, Aśvins, going thither in your car.”

For it is not even a little distance from you, when you come in your chariot
to the house of a man with soma, Aśvins.

The use of the diminutivizing -ka-suffix on dūraké ‘at a (little) distance’ reinforces the point of the verse, that it’s not much of a trip for the Aśvins to come here.

As ye go thither in your car, not far, O Asvins, is the home
Of him who offers Soma juice.

Für euch liegt ja nicht in der Ferne, wohin ihr zu Wagen fahret, das Haus des Somaopfers, ihr Asvin.

Denn nicht, o Ritter, ist entfernt von euch des Somabringers Haus, Zu dem ihr mit dem Wagen kommt.

Не бывает для вас далеким,
Когда вы едете на колеснице,
О Ашвины, дом того, кто приносит в жертву сому.

• अश्विनौ
• मेधातिथिः काण्वः
• गायत्री
• षड्जः

इसको करके अश्वियों के योग से क्या होता है, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है-

पदार्थान्वयभाषाः - हे रथों के रचने वा चलानेहारे सज्जन लोगो ! तुम (यत्र) जहाँ उक्त (अश्विना) अश्वियों से संयुक्त (रथेन) विमान आदि यान से (सोमिनः) जिसके प्रशंसनीय पदार्थ विद्यमान हैं, उस पदार्थविद्या वाले के (गृहम्) घर को (गच्छथः) जाते हो, वह दूरस्थान भी (वाम्) तुमको (दूरके) दूर (नहि) नहीं है॥४॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! जिस कारण अग्नि और जल के वेग से युक्त किया हुआ रथ अति दूर भी स्थानों को शीघ्र पहुँचाता है, इससे तुम लोगों को भी यह शिल्पविद्या का अनुष्ठान निरन्तर करना चाहिये॥४॥

अन्वय: हे रथानां रचयितृचालयितारौ युवां यत्राश्विना रथेन सोमिनो गृहं गच्छथस्तत्र दूरस्थमपि स्थानं वा युवयोर्दूरके नह्यस्ति॥४॥

एतं कृत्वाऽश्विनोर्योगेन किं भवतीत्युपदिश्यते।

पदार्थान्वयभाषाः - (नहि) प्रतिषेधार्थे (वाम्) युवयोः (अस्ति) भवति (दूरके) दूर एव दूरके। स्वार्थे कन्। (यत्र) यस्मिन्। ऋचि तुनुघ० (अष्टा०६.३.१३३) इति दीर्घः। (रथेन) विमानादियानेन (गच्छथः) गमनं कुरुतम्। लट् प्रयोगोऽयम्। (अश्विना) अश्विभ्यां युक्तेन (सोमिनः) सोमाः प्रशस्ताः पदार्थाः सन्ति यस्य तस्य। अत्र प्रशंसार्थ इनिः। (गृहम्) गृह्णाति यस्मिंस्तत्॥४॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या ! यतोऽश्विवेगयुक्तं यानमतिदूरमपि स्थानं शीघ्रं गच्छति तस्मादेताभिरेतन्नित्यमनुष्ठेयम्॥४॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो! अग्नी व जलाने वेगयुक्त केलेला रथ (वाहन) अतिदूर स्थानीही तात्काळ पोहोचवितो. त्यासाठी तुम्हीही त्या शिल्पविद्येचे निरंतर अनुष्ठान करावे. ॥ ४ ॥

• देवता - सविता
• ऋषिः - मेधातिथिः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

हि᳓रण्यपाणिम् ऊत᳓ये
सविता᳓रम् उ᳓प ह्वये
स᳓ चे᳓त्ता देव᳓ता पद᳓म्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
híraṇyapāṇim ← híraṇyapāṇi- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ūtáye ← ūtí- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

hvaye ← √hvā- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

savitā́ram ← savitár- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

úpa ← úpa (invariable)

céttā ← céttar- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

devátā ← devátā (invariable)

padám ← padá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

हिर॑ण्यऽपाणिम् । ऊ॒तये॑ । स॒वि॒तार॑म् । उप॑ । ह्व॒ये॒ ।
सः । चेत्ता॑ । दे॒वता॑ । प॒दम् ॥

• hiraṇyapāṇim ← hiraṇya
• [noun], neuter
• “gold; jewelry; hiraṇya [word]; gold.”

• hiraṇyapāṇim ← pāṇim ← pāṇi
• [noun], accusative, singular, masculine
• “hand; hoof; pāṇi [word].”

• ūtaye ← ūti
• [noun], dative, singular, feminine
• “aid; favor; ūti [word].”

• savitāram ← savitṛ
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Savitar; sun; Surya; Savitṛ.”

• upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• hvaye ← hvā
• [verb], singular, Present indikative
• “raise; call on; call; summon.”

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• cettā ← cit
• [verb], singular, periphrast. future
• “notice; observe; attend to; intend.”

• devatā
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “Hindu deity; Deva; deity; idol; devatā [word]; divinity; temple.”

• padam ← pada
• [noun], accusative, singular, neuter
• “word; location; foot; footprint; pada [word]; verse; footstep; metrical foot; situation; dwelling; state; step; mark; position; trace; construction; animal foot; way; moment; social station; topographic point; path; residence; site; topic.”

ऊतये अस्मद्रक्षणार्थं सवितारं देवम् उप हृये आह्वयामि। सः च सविता देवः एतन्मन्त्रप्रतिपाद्यदेवता भूत्वा पदं यजमानेन प्राप्यं स्थानं चेत्ता ज्ञापयिता भवति । कीदृशं सवितारम् । हिरण्यपाणिं यजमानाय दातुं हस्ते सुवर्णधारिणम् । यद्वा । देवकर्तृके यागे सविता स्वयमृत्विग्भूत्वा ब्रह्मत्वेन अवस्थितः । तदानीं कस्यांचिदिष्टौ अध्वर्यवः तस्मै सवित्रे ब्रह्मणे प्राशित्रनामकं पुरोडाशभागं दत्तवन्तः । तच्च प्राशित्रं हस्ते सवित्रा गृहीतं सत् तदीयपाणिं चिच्छेद । ततः प्राशित्रस्य दातारोऽध्वर्यवः सुवर्णमयं पाणिं निर्माय प्रक्षिप्तवन्तः । सोऽयमर्थः कौषीतकिब्राह्मणे समाम्नातः- सवित्रे प्राशित्रं प्रतिजह्रुस्तत्तस्य पाणी प्रचिच्छेद तस्मै हिरण्मयौ प्रतिदधुस्तस्माद्धिरण्यपाणिरिति स्तुतः ’ इति । हिरण्यशब्दं पाणिशब्दं च यास्क एवं निर्वक्ति - ’हिरण्यं कस्माद्ध्रियत आयम्यमानमिति वा ह्रियते जनाज्जनमिति वा हितरमणं भवतीति वा हृदयरमणं भवतीति वा हर्यतेर्वा स्थात्प्रेप्साकर्मणः’ (निरु. २. १०) इति । तथा ’ पाणिः पणायतेः पूजाकर्मणः ’ ( नि. २. २६ ) इति ॥ हिरण्यशब्दो नञ्विषयत्वादाद्युदात्तः । बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरः । ऊतये । ‘उदात्तः ’ इत्यनुवृत्तौ उतियूतिजूतिसाति’ इत्यादिना क्तिनन्तः अन्तोदात्तो निपातितः । सवितारम् । तृचश्चित्त्वादन्तोदात्तत्वम् । चेत्ता। ‘चिती संज्ञाने’। अस्मादन्तर्भावितण्यर्थात्ताच्छील्ये तृन् । ’ अनित्यमागमशासनम् ’ इति इडभावः । नित्त्वादाद्युदात्तः । देवता । देवात्तल्’ (पा. सू. ५. ४.२७ ) इति स्वार्थे तल् । ‘लिति’ इति प्रत्ययात्पूर्वमुदात्तत्वम् । पदशब्दः पचाद्यजन्तः । ‘चितः ’ इत्यन्तोदात्तः ॥ ॥ ४ ॥

हिरण्यस्य विकारः कटककेयूराङ्गुलीयादीनि आभरणानि पाण्योः यस्य स हिरण्यपाणिः । समुदायविकारषष्ठ्या बहुव्रीहिर्वाचोत्तरपदलोपश्च । यद्वा - रसहरणशीलाः पाणयो रश्मयो यस्य । हितरमणीयपाणिर्वा । तं हिरण्यपाणिं सवितारमुपह्वये मनसा उपेत्याह्वयामि ऊतये अवनाय तर्पणाय वा । ‘ऊतियूति’ इति क्तिन उदात्तत्वम् । कः पुनस्तस्य विशेष इत्याह - स हि देवस्सविता अस्माकं पदमास्पदं स्थानमित्यर्थः । कीदृशः? चेत्ता ज्ञाता, रक्षाविधानोपायज्ञः । साधुकारिणि त्रण्, व्यत्ययेनेडभावः । देवता चास्माकम् ॥

English translation:

“Invoke Savitā (Sun), the golden- handed, to protect me; he will appoint the station of the worshippers.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Suvarṇahasta = golden-handed, i.e. he who gives gold to the worshipper. Legend: At a sacrifice performed by the gods, Sūrya undertook the office of ṛtvij, but positioned himself in the station of Brahmā. The Adhvaryu priests saw him in that position and gave him the oblation termed prāśitra. As soon as this was received, Sūrya cut off the hand that had improperly accepted it. The priests who had given the oblation bestowed upon Sūrya a hand of gold

I call upon golden-palmed Savitar for help.
He, through his divinity, is attentive to the track.

For my protection I invoke the golden-handed Savitar.
He knoweth, as a God, the place.

To help us I summon
The golden-handed Savitr
He as a god knoweth the place.

Den Savitri mit goldener Hand rufe ich zur Gnade her; er unter den Göttern kennt die Wegspur.

Den Savitar mit goldner Hand, ihn rufe ich zur Hülfe her; Er kennt als Gott den rechten Ort.

Савитара, золоторукого,
Я призываю для поддержки.
Он знаток следа (пути) среди богов.

• सविता
• मेधातिथिः काण्वः
• गायत्री
• षड्जः

अगले मन्त्र में परम ऐश्वर्य्य करानेवाले परमेश्वर का प्रकाश किया है-

पदार्थान्वयभाषाः - मैं (ऊतये) प्रीति के लिये जो (पदम्) सब चराचर जगत् को प्राप्त और (हिरण्यपाणिम्) जिससे व्यवहार में सुवर्ण आदि रत्न मिलते हैं, उस (सवितारम्) सब जगत् के अन्तर्यामी ईश्वर को (उपह्वये) अच्छी प्रकार स्वीकार करता हूँ (सः) वह परमेश्वर (चेत्ता) ज्ञानस्वरूप और (देवता) पूज्यतम देव है॥५॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यों को जो चेतनमय सब जगह प्राप्त होने और निरन्तर पूजन करने योग्य प्रीति का एक पुञ्ज और ऐश्वर्य्यों का देनेवाला परमेश्वर है, वही निरन्तर उपासना के योग्य है। इस विषय में इसके विना कोई दूसरा पदार्थ उपासना के योग्य नहीं है॥५॥

अन्वय: अहमूतये यं पदं हिरण्यपाणिं सवितारं परमात्मानमुपह्वये सा चेत्ता देवतास्ति॥५॥

अथैश्वर्य्यहेतुरुपदिश्यते।

पदार्थान्वयभाषाः - (हिरण्यपाणिम्) हिरण्यानि सुवर्णादीनि रत्नानि पाणौ व्यवहारे लभन्ते यस्मात्तम् (ऊतये) प्रीतये (सवितारम्) सर्वजगदन्तर्यामिणमीश्वरम् (उप) उपगमार्थे (ह्वये) स्वीकुर्वे (सः) जगदीश्वरः (चेत्ता) ज्ञानस्वरूपः (देवता) देव एवेति देवता पूज्यतमा। देवात्तल्। (अष्टा०५.४.२७) इति स्वार्थे तल् प्रत्ययः। (पदम्) पद्यते प्राप्तोऽस्ति चराचरं जगत् तम्॥५॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यैर्यश्चिन्मयः सर्वत्र व्यापकः पूज्यतमः प्रीतिविषयः सर्वैश्वर्य्यप्रदः परमेश्वरोऽस्ति, स एव नित्यमुपास्यः। नैव तद्विषयेऽस्मादन्यः कश्चित्पदार्थ उपासितुमर्होऽस्तीति मन्तव्यम्॥५॥

भावार्थभाषाः - जो चैतन्यमय, सर्वव्यापक, निरंतर पूजनीय, प्रेमपुंज व संपूर्ण ऐश्वर्यदाता परमेश्वर आहे. तोच माणसांनी उपासना करण्यायोग्य आहे. त्याच्याशिवाय दुसरा कोणताही पदार्थ उपासना करण्यायोग्य नाही. ॥ ५ ॥

• देवता - सविता
• ऋषिः - मेधातिथिः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

अपां᳓ न᳓पातम् अ᳓वसे
सविता᳓रम् उ᳓प स्तुहि
त᳓स्य व्रता᳓नि उश्मसि

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
apā́m ← áp- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

ávase ← ávas- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

nápātam ← nápat- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

savitā́ram ← savitár- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

stuhi ← √stu- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

úpa ← úpa (invariable)

tásya ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

uśmasi ← √vaś- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

vratā́ni ← vratá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

अ॒पाम् । नपा॑तम् । अव॑से । स॒वि॒तार॑म् । उप॑ । स्तु॒हि॒ ।
तस्य॑ । व्र॒तानि॑ । उ॒श्म॒सि॒ ॥

• apāṃ ← apām ← ap
• [noun], genitive, plural, neuter
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

• napātam ← napāt
• [noun], accusative, singular, masculine
• “grandson; nephew; napāt [word].”

• avase ← av
• [verb noun]
• “support; help; prefer; prefer; like.”

• savitāram ← savitṛ
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Savitar; sun; Surya; Savitṛ.”

• upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• stuhi ← stu
• [verb], singular, Present imperative
• “laud; praise; declare; stu.”

• tasya ← tad
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• vratāny ← vratāni ← vrata
• [noun], accusative, plural, neuter
• “vrata (vote); commandment; law; oath; command; rule; custom; vrata [word]; rule; behavior.”

• uśmasi ← vaś
• [verb], plural, Present indikative
• “desire; agree; call; care; like; love.”

अत्र होता सामगमृत्विजम् अन्यं वा शस्त्रिणं ब्रूते । अवसे अस्मान् रक्षतुं सवितारम् उप स्तुहि । तस्य सवितुः संबन्धीनि व्रतानि कर्माणि सोमयागादिरूपाणि उश्मसि कामयामहे । कीदृशं सवितारम् । अपां नपातं जलस्य न पालकम् । संतापेन शोषकमित्यर्थः ॥ अपाम् । ‘उडिदम्’ इत्यादिना विभक्तेरुदात्तत्वम् । नपातम् ।’ पा रक्षणे ’ । अस्य शत्रन्तः पाच्छब्दः । तस्य नञा समासे ‘नभ्राण्नपात्’ इत्यादिना नलोपप्रतिषेध इति वृत्तिकारः । अग्निर्ह्यपो न पाति तच्छोषकत्वात् । तर्हि कथम् अपाम् इति षष्ठी ‘न लोकाव्ययनिष्ठाखलर्थ’ (पा. सू. २. ३. ६९ ) इति कर्मणि षष्ठ्याः प्रतिषेधात् इति चेत्, तर्ह्येषा शेषलक्षणास्तु। अग्न्यादित्यौ अपां कारणतया संबन्धिनौ ‘अग्नेरापः’ (तै. आ. ८.२ ) इति श्रुतेः । ‘आदित्याज्जायते वृष्टिः’ (मनु. ३.७६) इति स्मृतेश्च । अस्मिन्पक्षे ‘उगिदचाम्’ इति नुमभावोऽपि निपातनादेवेति मन्तव्यम् । पातेः क्विबन्तस्य तुग्वा निपातनात् द्रष्टव्यः । अथवा न पातयति इति नपात् । पत्लृ गतौ ’ इति धातोर्यन्तात्क्विप् । अग्न्यादित्यौ ह्यपां न प्रापकौ प्रत्युत तच्छोषकौ । अव्ययपूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । अवसे । ‘तुमर्थे सेसेन्’ इत्यादिना असेन् । नित्त्वादाद्युदात्तः । उश्मसि ।’ वश कान्तौ’ ।’ अदिप्रभृतिभ्यः° ’ इति शपो लुक् । ‘इदन्तो मसि’ इति इकारोपजनः ॥

English translation:

“Glorify Savitā, who is no friend to water, or our protection; we desire to celebrate his worship.(apām napāt = son of the waters).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Apām-napat may also mean the Sun, who is the parent of the waters: ādityāt jāyate vṛṣṭiḥ: rain is born from the sun (Manu 3.76);

Napāt = lit. who does not cherish (na pālayati), but dried them up by his heat, santāpena śoṣakaḥ

Praise the Child of the Waters, Savitar, for help.
We desire his commandments.

It is not entirely clear why we “desire the commandments (vratā́ni)” of Savitar, though I think it is likely that it is because his vratá keep the world functioning, esp. the cyclical rising and setting of the sun.

That he may send us succour, praise the Waters’ Offspring Savitar:
Fain are we for his holy ways.

Besinge den Apam Napat, den Savitri zur Gnade! Nach seinem Dienste haben wir verlangen.

Den Sohn der Wasser Savitar, ihn preis’ ich, dass er hülfreich sei, Sein göttlich Wirken wünschen wir.

Апам Напата – для помощи,
Савитара прославь!
Мы жаждем твоих обетов.

• सविता
• मेधातिथिः काण्वः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

फिर उस परमेश्वर की स्तुति करनी चाहिये, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है-

पदार्थान्वयभाषाः - हे धार्मिक विद्वान् मनुष्य ! जैसे मैं (अवसे) रक्षा आदि के लिये (अपाम्) जो सब पदार्थों को व्याप्त होने अन्त आदि पदार्थों के वर्त्ताने तथा (नपातम्) अविनाशी और (सवितारम्) सकल ऐश्वर्य्य के देनेवाले परमेश्वर की स्तुति करता हूँ, वैसे तू भी उसकी (उपस्तुहि) निरन्तर प्रशंसा कर। हे मनुष्यो ! जैसे हम लोग जिसके (व्रतानि) निरन्तर धर्मयुक्त कर्मों को (उश्मसि) प्राप्त होने की कामना करते हैं, वैसे (तस्य) उसके गुण कर्म्म और स्वभाव को प्राप्त होने की कामना तुम भी करो॥६॥

भावार्थभाषाः - जैसे विद्वान् मनुष्य परमेश्वर की स्तुति करके उसकी आज्ञा का आचरण करता है, वैसे तुम लोगों को भी उचित है कि उस परमेश्वर के रचे हुए संसार में अनेक प्रकार के उपकार ग्रहण करो॥६॥

अन्वय: हे विद्वन् ! यथाहमवसे यमपां नपातं सवितारं परमात्मानमुपस्तौमि तथा तं त्वमप्युपस्तुहि प्रशंसय यथा वयं यस्य व्रतान्युश्मसि प्रकाशितुं कामयामहे तथा तस्यैतानि यूयमपि प्राप्तुं कामयध्वम्॥६॥

पुनः स स्तोतव्य इत्युपदिश्यते।

पदार्थान्वयभाषाः - (अपाम्) ये व्याप्नुवन्ति सर्वान् पदार्थानन्तरिक्षादयस्तेषां प्रणेतारम् (नपातम्) न विद्यते पातो विनाशो यस्येति तम्। नभ्राण्नपान्नवेदा० (अष्टा०६.३.७५) अनेनाऽयं निपातितः। (अवसे) रक्षणाद्याय (सवितारम्) सकलैश्वर्य्यप्रदम् (उप) सामीप्ये (स्तुहि) प्रशंसय (तस्य) जगदीश्वरस्य (व्रतानि) नियतधर्मयुक्तानि कर्माणि गुणस्वभावाँश्च (उश्मसि) प्राप्तुं कामयामहे॥६॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथा विद्वान् परमेश्वरं स्तुत्वा तस्याज्ञामाचरन्ति। तथैव युष्माभिरप्यनुष्ठाय तद्रचितायामस्यां सृष्टावुपकाराः संग्राह्या इति॥६॥

भावार्थभाषाः - जसा विद्वान माणूस परमेश्वराची स्तुती करून त्याच्या आज्ञेप्रमाणे वागतो, तसे तुम्हीही त्या परमेश्वराने निर्माण केलेल्या जगात त्याचे अनंत उपकार मान्य करा. ॥ ६ ॥

• देवता - सविता
• ऋषिः - मेधातिथिः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

विभक्ता᳓रं हवामहे
व᳓सोश् चित्र᳓स्य रा᳓धसः
सविता᳓रं नृच᳓क्षसम्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
havāmahe ← √hū- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

vibhaktā́ram ← vibhaktár- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

citrásya ← citrá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

rā́dhasaḥ ← rā́dhas- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

vásoḥ ← vásu- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

nr̥cákṣasam ← nr̥cákṣas- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

savitā́ram ← savitár- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

वि॒ऽभ॒क्तार॑म् । ह॒वा॒म॒हे॒ । वसोः॑ । चि॒त्रस्य॑ । राध॑सः ।
स॒वि॒तार॑म् । नृ॒ऽचक्ष॑सम् ॥

• vibhaktāraṃ ← vibhaktāram ← vibhaktṛ
• [noun], accusative, singular, masculine

• havāmahe ← hvā
• [verb], plural, Present indikative
• “raise; call on; call; summon.”

• vasoś ← vasoḥ ← vasu
• [noun], genitive, singular, neuter
• “wealth; property; gold; vasu [word]; ruby; treasure; jewel.”

• citrasya ← citra
• [noun], genitive, singular, neuter
• “manifold; extraordinary; beautiful; divers(a); varicolored; bright; bright; bright; outstanding; agitated; aglitter(p); brilliant; painted; obvious; patched; bizarre.”

• rādhasaḥ ← rādhas
• [noun], genitive, singular, neuter
• “gift; munificence; liberality; bounty.”

• savitāraṃ ← savitāram ← savitṛ
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Savitar; sun; Surya; Savitṛ.”

• nṛcakṣasam ← nṛ
• [noun], masculine
• “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

• nṛcakṣasam ← cakṣasam ← cakṣas
• [noun], accusative, singular, masculine
• “eye; look; radiance.”

वसोः निवासहेतोः चित्रस्य सुवर्णरजतादिरूपेण बहुविधस्य राधसः धनस्य विभक्तारम् अस्य यजमानस्य एतावद्धनदानम् उचितमिति विभागकारिणं नृचक्षसं मनुष्याणां प्रकाशकारिणं सवितारं हवामहे । कौषीतकिन एतस्या ऋचो व्याख्यानरूपे ब्राह्मणे सवितुर्विभागहेतुत्वम् एव समामनन्ति- ’ यदेतद्वसोश्चित्रं राधस्तदेष सविता विभक्ताभ्यः प्रजाभ्यो विभजति’ इति ॥ विभक्तारम् । तृचश्चित्त्वादन्तोदात्तत्वम्। कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वेन तदेव शिष्यते । हवामहे । ह्वयतेः ‘बहुलं छन्दसि’ इति संप्रसारणम् । वसोः । वस निवासे ‘।’ शॄस्वृस्निहि ’ ( उ. सू. १. १० ) इत्यादिना उः । ‘नित्’ इत्यनुवृत्तेः नित्त्वादाद्युदात्तः । राधसः । असुनन्तः नित्त्वादाद्युदात्तः । नृचक्षसम् । नॄन् चष्टे इति नृचक्षाः तं नृचक्षसम् । ‘चक्षेर्बहुलं शिच्च’ ( उ. सू. ४. ६७२) इति असुन्। शित्त्वात् अनार्धधातुकत्वेन ख्याञादेशाभावः । कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् ॥

English translation:

“We invoke Savitā, the enlightener of men, the dispenser of various home-insuring wealth.”

We call upon the apportioner of goods, of brilliant bounty,
on Savitar, whose eye is on men.

We call on him, distributer of wondrous bounty and of wealth,
On Savitar who looks on men.

Wir rufen den Austeiler des Gutes, der ansehnlichen Ehrengabe, den Savitr mit dem Herrenblick an.

Ihn rufen wir, der vieles Gut und mannichfachen Schatz vertheilt, Den männerschaunden Savitar.

Мы зовем распределителя
Добра, удивительного дара –
Савитара, взирающего на людей.

• सविता
• मेधातिथिः काण्वः
• गायत्री
• षड्जः

अगले मन्त्र में सविता शब्द से ईश्वर और सूर्य्य के गुणों का उपदेश किया है-

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्य लोगो ! जैसे हम लोग (नृचक्षसम्) मनुष्यों में अन्तर्यामिरूप से विज्ञान प्रकाश करने (वसोः) पदार्थों से उत्पन्न हुए (चित्रस्य) अद्भुत (राधसः) विद्या सुवर्ण वा चक्रवर्ति राज्य आदि धन के यथायोग्य (विभक्तारम्) जीवों के कर्म के अनुकूल विभाग से फल देने वा (सवितारम्) जगत् के उत्पन्न करनेवाले परमेश्वर और (नृचक्षसम्) जो मूर्त्तिमान् द्रव्यों का प्रकाश करने (वसोः) (चित्रस्य) (राधसः) उक्त धनसम्बन्धी पदार्थों को (विभक्तारम्) अलग-अलग व्यवहारों में वर्त्ताने और (सवितारम्) ऐश्वर्य्य हेतु सूर्य्यलोक को (हवामहे) स्वीकार करें, वैसे तुम भी उनका ग्रहण करो॥७॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में श्लेष और उपमालङ्कार हैं। मनुष्यों को उचित है कि जिससे परमेश्वर सर्वशक्तिपन वा सर्वज्ञता से सब जगत् की रचना करके सब जीवों को उसके कर्मों के अनुसार सुख दुःखरूप फल को देता और जैसे सूर्य्यलोक अपने ताप वा छेदनशक्ति से मूर्त्तिमान् द्रव्यों का विभाग और प्रकाश करता है, इससे तुम भी सबको न्यायपूर्वक दण्ड वा सुख और यथायोग्य व्यवहार में चला के विद्यादि शुभ गुणों को प्राप्त कराया करो॥७॥

अन्वय: हे मनुष्या ! यथा वयं नृचक्षसं वसोश्चित्रस्य राधसो विभक्तारं सवितारं परमेश्वरं सूर्य्यं वा हवामहे आददीमहि तथैव यूयमप्यादत्त॥७॥

अथ सवितृशब्देनेश्वरसूर्य्यगुणा उपदिश्यन्ते।

पदार्थान्वयभाषाः - (विभक्तारम्) जीवेभ्यस्तत्तत्कर्मानुकूलफलविभाजितारम्। विविधपदार्थानां पृथक् पृथक् कर्त्तारं वा (हवामहे) आदद्मः। अत्र बहुलं छन्दसि इति शपः स्थाने श्लोरभावः। (वसोः) वस्तुजातस्य (चित्रस्य) अद्भुतस्य (राधसः) विद्यासुवर्णचक्रवर्त्तिराज्यादिधनस्य च (सवितारम्) उत्पादकमैश्वर्य्यहेतुं वा (नृचक्षसम्) नृषु चक्षा अन्तर्य्यामिरूपेण विज्ञानप्रकाशो वा यस्य तम्॥७॥

भावार्थभाषाः - अत्र श्लेषोपमालङ्कारौ। मनुष्यैर्यतः परमेश्वरः सर्वशक्तिमत्त्वसर्वज्ञत्वाभ्यां सर्वजगद्रचनं कृत्वा सर्वेभ्यः कर्मफलप्रदानं करोति। सूर्य्योऽग्निमयत्वछेदकत्वाभ्यां मूर्त्तद्रव्याणां विभागप्रकाशौ करोति, तस्मादेतौ सर्वदा युक्त्योपचर्य्यौ॥७॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात श्लेष व उपमालंकार आहेत. जसा परमेश्वर सर्वशक्तिमान, सर्वज्ञ असून सर्व जगाची निर्मिती करतो व सर्व जीवांना त्यांच्या कर्मानुसार सुखदुःखरूपी फळ देतो व सूर्यलोक आपल्या तापाने व छेदनशक्तीने प्रत्यक्ष द्रव्यांचे विभाजन करतो आणि प्रकाशही देतो तसा तुम्ही माणसांनी यथायोग्य व्यवहार करावा. ॥ ७ ॥

• देवता - सविता
• ऋषिः - मेधातिथिः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

स᳓खाय आ᳓ नि᳓ षीदत
सविता᳓ स्तो᳓मियो नु᳓ नः
दा᳓ता रा᳓धांसि शुम्भति

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

ní ← ní (invariable)

sákhāyaḥ ← sákhi- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

sīdata ← √sad- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

nú ← nú (invariable)

savitā́ ← savitár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

stómyaḥ ← stómya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dā́tā ← dā́tar- 1 (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

rā́dhāṁsi ← rā́dhas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

śumbhati ← √śubh- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

सखा॑यः । आ । नि । सी॒द॒त॒ । स॒वि॒ता । स्तोम्यः॑ । नु । नः॒ ।
दाता॑ । राधां॑सि । शु॒म्भ॒ति॒ ॥

• sakhāya ← sakhāyaḥ ← sakhi
• [noun], vocative, plural, masculine
• “friend; companion; sakhi [word].”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• ni
• [adverb]
• “back; down.”

• ṣīdata ← sad
• [verb], plural, Present imperative
• “sit down; break down; slow; sink; crumble; fracture; perish; ride; stop; besiege; tire.”

• savitā ← savitṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Savitar; sun; Surya; Savitṛ.”

• stomyo ← stomyaḥ ← stomya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “applaudable.”

• nu
• [adverb]
• “now; already.”

• naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• dātā ← dātṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “giving; big.”

• rādhāṃsi ← rādhas
• [noun], accusative, plural, neuter
• “gift; munificence; liberality; bounty.”

• śumbhati ← śubh
• [verb], singular, Present indikative
• “look; shine; beautify.”

सखिभूता हे ऋत्विजः आ नि षीदत सर्वत्रोपविशत । नः अस्माकम् अयं सविता नु क्षिप्रं स्तोम्यः स्तुतियोग्यः राधांसि धनानि दाता प्रदातुमुद्युक्तः एष सविता शुम्भति शोभते ॥ समानाः सन्तः ख्यान्ति प्रकाशन्ते इति सखायः। ‘ख्या प्रकथने ‘। ‘समाने ख्यश्चोदात्तः ’ ( उ.सू. ४. ५७६ ) इति इण्प्रत्ययः; तत्संनियोगेन डित्त्वं यलोपश्च । डित्त्वात् आकारलोपः । ‘समानस्यू च्छन्दसि ’ (पा. सू. ६. ३. ८४ ) इत्यादिना समानशब्दस्य सादेशः । इण्संनियोगेनोदात्तत्वम् । जसि ‘सख्युरसंबुद्धौ ’ ( पा. सू. ७. १. ९२ ) इति णित्त्वात् वृद्धिः आयादेशश्च । नि षीदत । ‘सदिरप्रतेः ’ ( पा. सू. ८. ३. ६६ ) इति षत्वम् । स्तोमेषु प्रतिपाद्यत्वेन भवः स्तोम्यः । ‘भवे छन्दसि ’ ( पा. सू. ४. ४. ११०) इति यत् । यतोऽनावः ’ ( पा. सू. ६. १. २१३ ) इत्याद्युदात्तत्वम् दाता दानशीलः । ताच्छील्ये तृन् । नित्त्वादाद्युदात्तः । राधांसि । गतम् । ‘कर्तृकर्मणोः कृति ’ ( पा. सू. २. ३. ६५) इति प्राप्तायाः षष्ठ्याः ‘न लोकव्यय° ’ ( पा. सू. २. ३. ६९ ) इति प्रतिषेधः ॥

English translation:

“Sit down, friends; Savitā verily is to be praised by us, for he is the giver of riches.”

Comrades, sit down here: Savitar is now to be praised by us.
The giver beautifies his bounties.

Come hither, friends, and seat yourselves Savitar, to be praised by us,
Giving good gifts, is beautiful.

Ihr Freunde, setzet euch nieder, Savitri soll jetzt für uns der Preisliche sein! Der Geber macht die Ehrengabe schön.

Ihr Freunde, kommt und setzet euch, lasst preisen uns den Savitar; Es glänzt der Gaben spendende.

Друзья, усаживайтесь!
Сейчас Савитар достоин нашей хвалы!
Даритель делает дары прекрасными.

• सविता
• मेधातिथिः काण्वः
• गायत्री
• षड्जः

कैसे मनुष्य इस उपकार को ग्रहण कर सकें, सो अगले मन्त्र में उपदेश किया है-

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! तुम लोग सदा (सखायः) आपस में मित्र सुख वा उपकार करनेवाले होकर (आनिषीदत) सब प्रकार स्थित रहो और जो (स्तोम्यः) प्रशंसनीय (नः) हमारे लिये (राधांसि) अनेक प्रकार के उत्तम धनों को (दाता) देनेवाला (सविता) सकल ऐश्वर्य्ययुक्त जगदीश्वर (शुम्भति) सबको सुशोभित करता है, उसकी (नु) शीघ्रता के साथ नित्य प्रशंसा करो। तथा हे मनुष्यो ! जो (स्तोम्यः) प्रशंसनीय (नः) हमारे लिये (राधांसि) उक्त धनों को (शुम्भति) सुशोभित कराता वा उनके (दाता) देने का हेतु (सविता) ऐश्वर्य्य देने का निमित्त सूर्य्य है, उसकी (नु) नित्य शीघ्रता के साथ प्रशंसा करो॥८॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में श्लेषालङ्कार है। मनुष्यों को परस्पर मित्रभाव के विना कभी सुख नहीं हो सकता। इससे सब मनुष्यों को योग्य है कि एक-दूसरे के साथ होकर जगदीश्वर वा अग्निमय सूर्य्यादि का उपदेश कर वा सुनकर उनसे सुखों के लिये सदा उपकार ग्रहण करें॥८॥

अन्वय: हे मनुष्या यूयं सदा सखायः सन्त आनिषीदत यः स्तोम्यो नोऽस्मभ्यं राधांसि दाता सविता जगदीश्वरः सूर्य्यो वा शुम्भति तं नु नित्यं प्रशंसत॥८॥

कथमयुमपकारो ग्रहीतुं शक्य इत्युपदिश्यते।

पदार्थान्वयभाषाः - (सखायः) परस्परं सुहृदः परोपकारका भूत्वा (आ) अभितः (नि) निश्चयार्थे (सीदत) वर्त्तध्वम् (सविता) सकलैश्वर्य्ययुक्तः। ऐश्वर्य्यहेतुर्वा (स्तोम्यः) प्रशंसनीयः (नु) क्षिप्रम्। न्विति क्षिप्रनामसु पठितम्। (निघं०२.१५) (नः) अस्मभ्यम् (दाता) दानशीलो दानहेतुर्वा (राधांसि) नानाविधान्युत्तमानि धनानि (शुम्भति) शोभयति॥८॥

भावार्थभाषाः - अत्र श्लेषालङ्कारः। नैव मनुष्याणां मित्रभावेन विना परस्परं सुखं सम्भवति। अतः सर्वैः परस्परं मिलित्वा जगदीश्वरस्याग्निमयस्य सूर्य्यादेर्वा गुणानुपदिश्य श्रुत्वा च तेभ्यः सुखाय सदोपकारो ग्राह्य इति॥८॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात श्लेषालंकार आहे. माणसांनी परस्पर मैत्रीने वागल्याशिवाय कधी सुख लागत नाही. त्यामुळे सर्व माणसांनी परस्पर मिळून परमेश्वर व अग्निमय सूर्य इत्यादीचा उपदेश करून, ऐकून सुखासाठी त्यांचा सदैव उपयोग करून घ्यावा. ॥ ८ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - मेधातिथिः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

अ᳓ग्ने प᳓त्नीर् इहा᳓ वह
देवा᳓नाम् उशती᳓र् उ᳓प
त्व᳓ष्टारं सो᳓मपीतये

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

ágne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ihá ← ihá (invariable)

pátnīḥ ← pátnī- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

vaha ← √vah- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

devā́nām ← devá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

úpa ← úpa (invariable)

uśatī́ḥ ← √vaś- (root)
{case:ACC, gender:F, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

sómapītaye ← sómapīti- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

tváṣṭāram ← tváṣṭar- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

अग्ने॑ । पत्नीः॑ । इ॒ह । आ । व॒ह॒ । दे॒वाना॑म् । उ॒श॒तीः । उप॑ ।
त्वष्टा॑रम् । सोम॑ऽपीतये ॥

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• patnīr ← patnīḥ ← patnī
• [noun], accusative, plural, feminine
• “wife; mistress; queen.”

• ihā ← iha
• [adverb]
• “here; now; in this world; now; below; there; here; just.”

• ihā ← ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• vaha ← vah
• [verb], singular, Present imperative
• “transport; bring; marry; run; drive; vāhay; drive; run; pull; nirvāpay; blow; transport; discharge; assume; remove.”

• devānām ← deva
• [noun], genitive, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• uśatīr ← uśatīḥ ← vaś
• [verb noun], accusative, plural
• “desire; agree; call; care; like; love.”

• upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• tvaṣṭāraṃ ← tvaṣṭāram ← tvaṣṭṛ
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Tvaṣṭṛ; Viśvakarman; sun.”

• somapītaye ← soma
• [noun], masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• somapītaye ← pītaye ← pīti
• [noun], dative, singular, feminine
• “drinking; haritāla.”

हे अग्ने उशतीः कामयमानाः देवानां पत्नीः इन्द्राण्याद्याः इह देवयजनदेशे आ वह । तथा त्वष्टारं देवं सोमपीतये सोमपानार्थम् उप समीपे आ वह ॥ पत्नीः । डत्यन्तः पतिशब्द आद्युदात्तः । ‘पत्युर्नो यज्ञसंयोगे’ ( पा. सू. ४. १. ३३ ) इति ङीप्; तत्संनियोगेन नकारश्च । डीपः पित्त्वात् डतिस्वर एव । उशतीः । ‘वश कान्तौ । लटः शतृ । ‘अदिप्रभृतिभ्यः शपः’ इति शपो लुक् । शतुर्ङित्वात् ग्रहिज्यादिना संप्रसारणम् । उगितश्च ’ इति ङीप् । ‘शतुरनुमः० ’ इति ङीप् उदात्तः ॥

English translation:

“Agni, bring hither the loving wives of the gods, and Tvaṣṭā, to drink the Soma juice.”

Agni, convey the eager Wives of the Gods here,
and Tvaṣṭar, for soma-drinking.

O Agni, hither bring to us the willing Spouses of the Gods,
And Tvastar, to the Soma draught.

Agni, fahr die willigen Göttergemahlinnen und den Tvastri zum Somatrunke her!

O Agni, fahre zu uns her die Götterfraun, die willigen, Und Tvaschtar zu dem Somatrunk.

О Агни, привези сюда
Согласных жен богов
(И) Тваштара на питье сомы.

• अग्निः
• मेधातिथिः काण्वः
• गायत्री
• षड्जः

फिर अगले मन्त्र में अग्नि के गुणों का उपदेश किया है-

पदार्थान्वयभाषाः - (अग्ने) जो यह भौतिक अग्नि (सोमपीतये) जिस व्यवहार में सोम आदि पदार्थों का ग्रहण होता है, उसके लिये (देवानाम्) इकत्तीस जो कि पृथिवी आदि लोक हैं, उनकी (उशतीः) अपने-अपने आधार के गुणों का प्रकाश करनेवाला (पत्नीः) स्त्रीवत् वर्त्तमान अदिति आदि पत्नी और (त्वष्टारम्) छेदन करनेवाले सूर्य्य वा कारीगर को (उपावह) अपने सामने प्राप्त करता है, उसका प्रयोग ठीक-ठीक करें॥९॥

भावार्थभाषाः - विद्वानों को उचित है कि जो बिजुली प्रसिद्ध और सूर्य्यरूप से तीन प्रकार का भौतिक अग्नि शिल्पविद्या की सिद्धि के लिये पृथिवी आदि पदार्थों के सामर्थ्य प्रकाश करने में मुख्य हेतु है, उसी का स्वीकार करें और यह इस शिल्पविद्यारूपी यज्ञ में पृथिवी आदि पदार्थों के सामर्थ्य का पत्नी नाम विधान किया है, उसको जानें॥९॥

अन्वय: योऽयमग्निः सोमपीतये देवानामुशतीः पत्नीस्त्वष्टारं चोपावह समीपे प्रापयति तस्य प्रयोगो यथावत्कर्त्तव्यः॥९॥

पुनरग्निगुणा उपदिश्यन्ते।

पदार्थान्वयभाषाः - (अग्ने) अग्निर्भौतिकः (पत्नीः) पत्युर्नो यज्ञसंयोगे। (अष्टा०४.१.३३) अनेन ङीप् प्रत्ययो नकारादेशश्च। इयं वै पृथिव्यदितिः सेयं देवानां पत्नी। (श०ब्रा०५.२.५.४) देवानां पत्न्य उशत्योऽवन्तु नः। प्रावन्तु नस्तुजयेऽपत्यजननाय चान्नसंसननाय च। याः पार्थिवासो या अपामपि व्रते कर्मणि ता नो देव्यः सुहवाः शर्म यच्छन्तु शरणम्। अपि च ग्नाः व्यन्तु देवपत्न्य इन्द्राणीन्द्रस्य पत्न्यग्नाय्यग्नेः पत्न्यश्विन्यश्विनोः पत्नी राड् राजते रोदसी रुद्रस्य पत्नी वरुणानी च वरुणस्य पत्नी व्यन्तु देव्यः कामयन्तां य ऋतुः कालो जायानाम्। (निरु०१२.४५-४६) देवानां विदुषां पालनयोग्याऽग्न्यादीनां स्थित्यर्थेयं पृथिवी वर्त्तते तस्माद् दैवपत्नीत्युच्यते यस्मिन् यस्मिन् द्रव्ये या याः शक्तयः सन्ति, तास्तास्तेषां द्रव्याणां पत्न्य इवेत्युच्यन्ते (इह) अस्मिन् शिल्पयज्ञे (आ) समन्तात् (वह) वहति प्रापयति। अत्र व्यत्ययो लडर्थे लोट् च। (देवानाम्) पृथिव्यादीनामेकत्रिंशतः (उशतीः) स्वस्वाधारगुणप्रकाशयन्तीः (उप) सामीप्ये (त्वष्टारम्) छेदनकर्त्तारं सूर्य्यं शिल्पिनं वा (सोमपीतये) सोमानां पदार्थानां पीतिर्ग्रहणं यस्मिन् व्यवहारे तस्मै॥९॥

भावार्थभाषाः - विद्वद्भिर्योऽग्निर्भौतिको विद्युत्पृथिवीस्थसूर्य्यरूपेण त्रिधा वर्त्तमानः शिल्पविद्यासिद्धये पृथिव्यादीनां सामर्थ्यप्रकाशको मुख्यहेतुरस्ति स स्वीकार्य्यः। अत्र शिल्पविद्यायज्ञे पृथिव्यादीनां संयोजनार्थत्वात् तत्तत्सामर्थ्यस्य पत्नीति संज्ञा विहिता॥९॥

भावार्थभाषाः - जो प्रसिद्ध अग्नी, विद्युत व सूर्य या तीन प्रकारचा भौतिक अग्नी शिल्पविद्येच्या सिद्धीसाठी पृथ्वी इत्यादी पदार्थ सामर्थ्याच्या प्रकाशाचा मुख्य हेतू आहे. विद्वानांनी त्याचाच स्वीकार करावा व या शिल्पविद्यारूपी यज्ञात पृथ्वी इत्यादी पदार्थांच्या सामर्थ्याला पत्नी नावाने संबोधलेले आहे, हे जाणावे. ॥ ९ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - मेधातिथिः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

आ᳓ ग्ना᳓ अग्न इहा᳓वसे
हो᳓त्रां यविष्ठ भा᳓रतीम्
व᳓रूत्रीं धिष᳓णां वह

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ávase ← ávas- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

gnā́ḥ ← gnā́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

ihá ← ihá (invariable)

bhā́ratīm ← bhā́ratī- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

hótrām ← hótrā- 2 (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

yaviṣṭha ← yáviṣṭha- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

dhiṣáṇām ← dhiṣáṇā- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

vaha ← √vah- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

várūtrīm ← várūtrī- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

आ । ग्नाः । अ॒ग्ने॒ । इ॒ह । अव॑से । होत्रा॑म् । य॒वि॒ष्ठ॒ । भार॑तीम् ।
वरू॑त्रीम् । धि॒षणा॑म् । व॒ह॒ ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• gnā ← gnāḥ ← gnā
• [noun], accusative, plural, feminine
• “goddess.”

• agna ← agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• ihāvase ← iha
• [adverb]
• “here; now; in this world; now; below; there; here; just.”

• ihāvase ← avase ← av
• [verb noun]
• “support; help; prefer; prefer; like.”

• hotrāṃ ← hotrām ← hotrā
• [noun], accusative, singular, feminine
• “hotrā [word]; Hautra.”

• yaviṣṭha
• [noun], vocative, singular, masculine
• “youngest.”

• bhāratīm ← bhāratī
• [noun], accusative, singular, feminine
• “statement; language; voice; bhāratī; Sarasvatī; voice; speech; word; voice.”

• varūtrīṃ ← varūtrīm ← varūtṛ
• [noun], accusative, singular, feminine
• “varūtṛ [word].”

• dhiṣaṇāṃ ← dhiṣaṇām ← dhiṣaṇā
• [noun], accusative, singular, feminine
• “heaven and earth.”

• vaha ← vah
• [verb], singular, Present imperative
• “transport; bring; marry; run; drive; vāhay; drive; run; pull; nirvāpay; blow; transport; discharge; assume; remove.”

हे अग्ने अवसे अस्मानवितुं ग्नाः देवपत्नीः इह आ वह । तथा हे यविष्ठ युवतमाग्ने होत्रां होमनिष्पादकाग्निपत्नीं भारतीं भरतनामकस्य आदित्यस्य पत्नीं वरूत्रीं वरणीयां धिषणां वाग्देवीं च आ वह। ‘वाग्वै धिषणा’ इति वाजसनेयकम् । भरत आदित्यः (निरु. ८. १३ ) इति यास्केन उक्तत्वात् तस्य पत्नी भारती इत्युच्यते ॥ गम्यन्त इति ग्नाः । ‘गम्लृ सृप्लृ गतौ’। औणादिको ड्नप्रत्ययः । डित्त्वात् टिलोपः । प्रत्ययस्वरः । होत्राम् । हुयामाश्रुभसिभ्यस्त्रन् ’ ( उ. सू. ४. ६०७ ) इति त्रनन्तो नित्त्वादाद्युदात्तः । अतिशयेन युवा यविष्ठः । ‘अतिशायने तमबिष्ठनौ ’ ( पा. सू. ५. ३. ५५ )। ’ स्थूलदूर ’ ( पा. सू.. ६. ४. १५६ ) इत्यादिना यणादिपरस्य लोपः पूर्वस्य च गुणः। भारतीम् । शार्ङ्गरवादेः अवृत्कृतत्वात् ङीनन्तो नित्त्वादाद्युदात्तः । वरूत्रीम् । ‘ग्रसितस्कभित° ’ (पा. सू. ७. २. ३४) इत्यादौ यद्यपि वरूतृशब्दः तृजन्त इत्युक्तं तथापि अन्ते इतिकरणस्य प्रदर्शनार्थत्वात् वरूतृशब्दः तृनन्तोऽपि द्रष्टव्यः । तेन नित्त्वादाद्युदात्तत्वम् । शेषनिघातेन ऋकारस्य अनुदात्तत्वात् “ उदात्तयणो हल्पूर्वात्’ इत्यपि न ङीप उदात्तत्वम्। धिषणाम् । क्युप्रत्ययानुवृत्तौ • धृषेर्धिष च संज्ञायाम् ’ ( उ. सू. २. २४० ) इति क्युः ॥ ॥ ५ ॥

English translation:

“Youthful Agni, bring hither for our protection the wives (of the gods), Hotrā (wife of Agni or person nified invocation), Bhāratī (an Āditya), Varutrī (= varaṇīyā, chosen), and Dhiṣaṇā (= vāc or vāg-devī, goddess of speech).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Varutrī: varaṇīyā, who is to be chosen or preferred).

Agni, youngest one, convey the Wives here for help, and
Hotrā Bhāratī,
Varūtrī, Dhiṣaṇā.

Note the opening phonetic figure ā́gnā́agna.

The shadowy goddess figures mentioned here are difficult to sort out. I assume that there are three goddesses here, with Hotrā Bhāratī the double name of the deified libation belonging to the Bharatas. In this passage Geldner takes them as two different figures (also in II.1.11, III.62.3), but in I.142.9 as a doubly named single figure. See Oldenberg (SBE, ad I.142.9): “Hotrâ Bhâratî, i.e., the personified Offering of the Bharatas, seems to be one goddess, more usually called simply Bhâratî,” with reff.

Most youthful Agni, hither bring their Spouses, Hotra, Bharati,
Varutri, Dhisana, for aid.

Die Götterfrauen fahr, o Agni, her zu Gnade, Hotra, Bharati, Varutri, die Dhisana, du Jüngster!

O jüngster Agni, fahre her die Frauen Hotra, Bharati, Zur Huld Varutri, Dhischana.

Божественных жен, о Агни, привези сюда
Для помощи: Хотру, Бхарати,
Варутри, Дхишану, о юнейший!

• अग्निः
• मेधातिथिः काण्वः
• गायत्री
• षड्जः

वे कौन-कौन देवपत्नी हैं, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है-

पदार्थान्वयभाषाः - हे (यविष्ठ) पदार्थों को मिलाने वा उनमें मिलनेवाले (अग्ने) क्रियाकुशल विद्वान् ! तू (इह) शिल्पकार्य्यों में (अवसे) प्रवेश करने के लिये (ग्नाः) पृथिवी आदि पदार्थ (होत्राम्) होम किये हुए पदार्थों को बहाने (भारतीम्) सूर्य्य की प्रभा (वरूत्रीम्) स्वीकार करने योग्य दिन रात्रि और (धिषणाम्) जिससे पदार्थों को ग्रहण करते हैं, उस वाणी को (आवह) प्राप्त हो॥१०॥

भावार्थभाषाः - विद्वानों को इस संसार में मनुष्य जन्म पाकर वेद द्वारा सब विद्या प्रत्यक्ष करनी चाहिये, क्योंकि कोई भी विद्या पदार्थों के गुण और स्वभाव को प्रत्यक्ष किये विना सफल नहीं हो सकती॥१०॥

अन्वय: हे यविष्ठाग्ने विद्वँस्त्वमिहावसे ग्ना होत्रां भारतीं वरूत्रीं धिषणामा वह समन्तात् प्राप्नुहि॥१०॥

का का सा देवपत्नीत्युपदिश्यते।

पदार्थान्वयभाषाः - (आ) क्रियायोगे (ग्नाः) पृथिव्याः। ग्ना इत्युत्तरपदनामसु पठितम्। (निघं०३.१६) (अग्ने) पदार्थविद्यावेत्तर्विद्वन् (इह) शिल्पकार्य्येषु (अवसे) प्रवेशाय (होत्राम्) हुतद्रव्यगतिम् (यविष्ठ) यौति मिश्रयति विविनक्ति वा सोऽतिशयितस्तत्सम्बुद्धौ। (भारतीम्) यो ययाशुभैर्गुणैर्बिभर्त्ति पृथिव्यादिस्थान् प्राणिनः स भरतस्तस्येमां भाम्। भरत आदित्यस्तस्य भा इळा। (निरु०८.१३) (वरूत्रीम्) वरितुं स्वीकर्त्तुमर्हाम्। अहोरात्राणि वै वरूत्रयः। (श०ब्रा०६.४.२.६) (धिषणाम्) धृष्णोति कार्य्येषु यया तामग्नेर्ज्वालाप्रेरितां वाचम्। धिषणेति वाङ्नामसु पठितम्। (निघं०१.११) धृषेर्धिषच् संज्ञायाम्। (उणा०२.८०) इति क्युः प्रत्ययो धिषजादेशश्च। (वह) प्राप्नुहि। अत्र व्यत्ययो लडर्थे लोट् च॥१०॥

भावार्थभाषाः - विद्वद्भिरस्मिन् संसारे मनुष्यजन्म प्राप्य वेदादिद्वारा सर्वा विद्याः प्रत्यक्षीकार्य्याः। नैव कस्यचिद् द्रव्यस्य गुणकर्मस्वभावानां प्रत्यक्षीकरणेन विना विद्या सफला भवतीति वेदितव्यम्॥१०॥

भावार्थभाषाः - विद्वानांनी या जगात मनुष्यजन्म प्राप्त करून वेदाद्वारे विद्येचे प्रत्यक्ष संप्रयोजन करावे. कारण कोणतीही क्रिया पदार्थांचे गुण व स्वभाव यांना प्रत्यक्ष केल्याखेरीज सफल होऊ शकत नाही. ॥ १० ॥

• देवता - देव्यः
• ऋषिः - मेधातिथिः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

अभि᳓ नो देवी᳓र् अ᳓वसा
महः᳓ श᳓र्मणा नृप᳓त्नीः
अ᳓छिन्नपत्राः सचन्ताम्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.
genre M;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.
genre M;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.

Morph
abhí ← abhí (invariable)

ávasā ← ávas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

devī́ḥ ← devī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

maháḥ ← máh- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

nr̥pátnīḥ ← nr̥pátnī- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

śármaṇā ← śárman- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

áchinnapatrāḥ ← áchinnapatra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

sacantām ← √sac- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}

अ॒भि । नः॒ । दे॒वीः । अव॑सा । म॒हः । शर्म॑णा । नृ॒ऽपत्नीः॑ ।
अच्छि॑न्नऽपत्राः । स॒च॒न्ता॒म् ॥

• abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• devīr ← devīḥ ← devī
• [noun], nominative, plural, feminine
• “Parvati; queen; goddess; Devi.”

• avasā ← avas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “aid; favor; protection.”

• mahaḥ ← mah
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “great; great; distinguished; much(a); adult; long; high.”

• śarmaṇā ← śarman
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “protection; protective covering; refuge; joy.”

• nṛpatnīḥ ← nṛ
• [noun], masculine
• “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

• nṛpatnīḥ ← patnīḥ ← patnī
• [noun], nominative, plural, feminine
• “wife; mistress; queen.”

• acchinnapatrāḥ ← acchinna
• [noun]

• acchinnapatrāḥ ← patrāḥ ← pattra
• [noun], nominative, plural, feminine
• “leaf; leaf; feather; pattratālaka; draft animal; vehicle; hammer; pattra [word]; petal; page; wing; plant.”

• sacantām ← sac
• [verb], plural, Present imperative
• “accompany; follow; company; obey; participate; enter.”

देवीः देव्यः देवपत्न्यः अवसा रक्षणेन महः महता शर्मणा च सुखेन च सह नः अस्मान् अभि सचन्ताम् आभिमुख्येन सेवन्ताम् । कीदृश्यो देव्यः । नृपत्नीः मनुष्याणां पालयित्र्यः अच्छिन्नपत्राः अच्छिन्नपक्षाः । न हि पक्षिरूपाणां देवपत्नीनां पक्षाः केनचित् छिद्यन्ते ॥ देवीः । ‘पुंयोगादाख्यायाम् ’ ( पा. सू. ४. १. ४८ ) इति ङीषन्तः प्रत्ययस्वरेणान्तोदात्तः । ‘दीर्घाञ्जसि च ’ ( पा. सू. ६. १. १०५) इति प्रतिषेधस्य वा छन्दसि ’ ( पा. सू. ६. १. १०६ ) इति पाक्षिकस्योक्तेः पूर्वसवर्णदीर्घत्वम् । अवसा । अव रक्षणे ’ । असुन् । नित्वादाद्युदात्तः । महः । ‘मह पूजायाम् ’ । क्विप् । ‘सुपां सुपो भवन्ति ’ ( पा. म. ७. १. ३९ ) इति तृतीयैकवचनस्य ङसादेशः । ‘सावेकाचः° ’ इति विभक्तेरुदात्तत्वम् । नृपत्नीः । समासान्तोदात्तत्वे प्राप्ते ‘परादिश्छन्दसि बहुलम्’ इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम् । अच्छिन्नपत्राः । न च्छिन्नानि अच्छिन्नानि ॥ अव्ययपूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । अच्छिन्नानि पत्राणि यासां ताः । बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् ॥

English translation:

“May the goddesses, whose wings are unclipt the protectresses of mankind, favour us with perfection, and with entire felicity.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Acchinna-pakśāḥ: the wives of the gods being in the form of birds, no one had cut their wings

Let the goddesses, Wives of superior men [=gods], attend upon us greatly with help, with shelter—those with unclipped
wings.

The goddesses “with unclipped wings” (áchinnapatra-) are found only here in the RV, but appear in a set of YV mantras used in the Agnicayana at the placing and heating of the ukhā pot (for firing the bricks). See VS XI.61, MS II.76, KS XVI.6, ŚB VI.5.4.8, etc. A number of other female divinities are mentioned in the same context. What áchinnapatra- actually refers to is unclear to me. Griffith (ad VS XI.61) suggests “moving freely and without interruption.” It mightb evoke the myth of the originally winged mountains, whose wings Indra clipped so that they would settle down. But the mountains are masculine fitures. I also do not see any sign of the later Agnicayana employment here, simply an association with other female divine figures.

Spouses of Heroes, Goddesses, with whole wings may they come to us
With great protection and with aid.

Die Göttinnen sollen mit ihrer Gnade, mit ihrem großen Schirm uns zur Seite stehen, die Herrscherfrauen mit ungebrochenen Fittichen.

Mit unbeschnittnen Flügeln lass die Göttinnen, die Heldenfraun Mit Hülf’ und starkem Schutz uns nahn.

Да сопутствуют нам богини со (своей) помощью,
Великие жены повелителей со (своей) защитой,
(Эти) неповрежденнокрылые.

• देव्यः
• मेधातिथिः काण्वः
• गायत्री
• षड्जः

• देवता - इन्द्राणीवरुणान्यग्नाय्यः
• ऋषिः - मेधातिथिः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

इहे᳓न्द्राणी᳓म् उ᳓प ह्वये
वरुणानीं᳓ सुअस्त᳓ये
अग्ना᳓यीं सो᳓मपीतये

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
hvaye ← √hvā- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

ihá ← ihá (invariable)

indrāṇī́m ← indrāṇī́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

úpa ← úpa (invariable)

svastáye ← svastí- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

varuṇānī́m ← varuṇānī́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

agnā́yīm ← agnā́yī- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

sómapītaye ← sómapīti- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

इ॒ह । इ॒न्द्रा॒णीम् । उप॑ । ह्व॒ये॒ । व॒रु॒णा॒नीम् । स्व॒स्तये॑ ।
अ॒ग्नायी॑म् । सोम॑ऽपीतये ॥

• ihendrāṇīm ← iha
• [adverb]
• “here; now; in this world; now; below; there; here; just.”

• ihendrāṇīm ← indrāṇīm ← indrāṇī
• [noun], accusative, singular, feminine
• “Śacī; nirguṇḍī.”

• upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• hvaye ← hvā
• [verb], singular, Present indikative
• “raise; call on; call; summon.”

• varuṇānīṃ ← varuṇānīm ← varuṇānī
• [noun], accusative, singular, feminine

• svastaye ← svasti
• [noun], dative, singular, feminine
• “prosperity; well-being; fortune; benediction; svasti [word]; well; luck.”

• agnāyīṃ ← agnāyīm ← agnāyī
• [noun], accusative, singular, feminine

• somapītaye ← soma
• [noun], masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• somapītaye ← pītaye ← pīti
• [noun], dative, singular, feminine
• “drinking; haritāla.”

इह अस्मिन्कर्मणि स्वस्तये अस्माकमविनाशाय सोमपीतये सोमपानाय च इन्द्रवरुणाग्नीनां पत्नीः आह्वयामि ॥ इन्द्राणीम् । वरुणानीम् । इन्द्रवरुण ’ ( पा. सू. ४. १. ४९ ) इत्यादिना पुंयोगे ङीष्प्रत्ययः आनुगागमश्च । प्रत्ययस्वरः । अग्नायीम् । ‘वृषाकप्यग्निकुसितकुसिदानामुदात्तः ’ ( पा. सू. ४. १. ३७ ) इति ङीप्; तत्संनियोगेन इकारस्य ऐकार उदात्तः । सोमपीतये । असकृत् । पूर्वोक्तम् ॥ द्वितीये छन्दोमे वैश्वदेवशस्त्रे ‘मही द्यौः पृथिवी च नः’ इति द्यावापृथिव्यनिविद्धानीयस्तृचः । ‘द्वितीयस्याग्निं वः’ इति खण्डे सूत्रितं - ‘मही द्यौः पृथिवी च नो युवाना पितरा पुनः’ (आश्व. श्रौ. ८. १०) इति । आग्रयणेष्टौ ‘मही द्यौः’ इत्येषा द्यावापृथिव्यैककपालस्य अनुवाक्या।’ आग्रयणं व्रीहिश्यामाक० ’ इति खण्डे सूत्रितं- ये के च ज्मा महिनो अहिमाया मही द्यौः पृथिवी च नः । ( आश्व. श्रौ. २. ९) इति । अग्निमन्थनेऽप्येषा विनियुक्ता।’ प्रातर्वैश्वदेव्याम् ’ इति खण्डे सूत्रितम् - ’अभि त्वा देव सवितर्मही द्यौः पृथिवी च नः ’ (आश्व. श्रौ. २. १६) इति । विष्यन्दमानं सांनाय्यमनयैव आहवनीयदेशे निनयेत् । ‘विध्यपराधे’ इति खण्डे तथैव सूत्रितं– विष्यन्दमानं मही द्यौः पृथिवी च न इत्यन्तःपरिधिदेशे निनयेयुः ’ (आश्व. श्रौ. ३. १० ) इति । आश्विनशस्त्रेऽप्येषा ‘संस्थितेष्वाश्विनाय ’ इति खण्डे सूत्रितं -’मही द्यौः पृथिवी च नस्ते हि द्यावापृथिवी विश्वशंभुवा ’ ( आश्व, श्रौ. ६. ५) इति ॥

English translation:

“Invoke hither, Indrāṇī, Varuṇānī, and Agnāyī, for our welfare, and to drink the Soma juice.”

Here I call upon Indrāṇī, Varuṇānī for well-being,
upon Agnāyī for soma-drinking.

Indrani, Varunani, and Agnayi hither I invite,
For weal, to drink the Soma juice.

Ich rufe die Frau des Indra, des Varuna zum Glück, die Frau des Agni zum Somatrunk.

Des Indra und des Varuna, des Agni Gattin ruf’ ich her Zum Wohlergehn, zum Somatrunk.

Сюда я призываю Индрани,
Варунани – на счастье,
Агнайи – на питье сомы.

• इन्द्राणीवरुणान्यग्नाय्यः
• मेधातिथिः काण्वः
• पिपीलिकामध्यानिचृद्गायत्री
• षड्जः

फिर वे कैसी देवपत्नी हैं, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है-

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्य लोगो ! जैसे हम लोग (इह) इस व्यवहार में (स्वस्तये) अविनाशी प्रशंसनीय सुख वा (सोमपीतये) ऐश्वर्य्यों का जिसमें भोग होता है, उस कर्म के लिये जैसा (इन्द्राणीम्) सूर्य्य (वरुणानीम्) वायु वा जल और (अग्नायीम्) अग्नि की शक्ति हैं, वैसी स्त्रियों को पुरुष और पुरुषों को स्त्री लोग (उपह्वये) उपयोग के लिये स्वीकार करें, वैसे तुम भी ग्रहण करो॥१२॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमा और उपमालङ्कार हैं। मनुष्यों को उचित है कि ईश्वर के बनाये हुए पदार्थों के आश्रय से अविनाशी निरन्तर सुख की प्राप्ति के लिये उद्योग करके परस्पर प्रसन्नतायुक्त स्त्री और पुरुष का विवाह करें, क्योंकि तुल्य स्त्री पुरुष और पुरुषार्थ के विना किसी मनुष्य को कुछ भी ठीक-ठीक सुख का सम्भव नहीं हो सकता॥१२॥

अन्वय: मनुष्या यथाहमिह स्वस्तये सोमपीतय इन्द्राणीं वरुणानीमग्नायीमिव स्त्रियमुपह्वये तथा भवद्भिरपि सर्वैरनुष्ठेयम्॥१२॥

पुनस्ताः कीदृश्यो देवपत्न्य इत्युपदिश्यते।

पदार्थान्वयभाषाः - (इह) एतस्मिन् व्यवहारे। (इन्द्राणीम्) इन्द्रस्य सूर्य्यस्य वायोर्वा शक्तिं सामर्थ्यमिव वर्त्तमानम् (उप) उपयोगे (ह्वये) स्वीकुर्वे (वरुणानीम्) यथा वरुणस्य जलस्येयं शान्तिमाधुर्य्यादिगुणयुक्ता शक्तिस्तथाभूतम् (स्वस्तये) अविनष्टा याभिपूजिताय सुखाय। स्वस्तीत्यविनाशिनामास्तिरभिपूजितः। (निरु०३.२१) (अग्नायीम्) यथाग्नेरियं ज्वालास्ति तादृशीम्। वृषाकप्यग्नि० (अष्टा०४.१.३७) अनेन ङीप्प्रत्यय ऐकारादेशश्च। (सोमपीतये) सोमानामैश्वर्य्याणां पीतिर्भोगो यस्मिन् तस्मै। सह सुपा इति समासः। अग्नाय्यग्नेः पत्नी तस्या एषा भवति। इहेन्द्राणीमुपह्वये० सा निगदव्याख्याता। (निरु०८.३४)॥१२॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। मनुष्यैरीश्वररचितानां पदार्थानां सकाशादविनश्वरसुख- प्राप्तयेऽत्युत्तमाः स्त्रियः प्राप्तव्याः। नित्यमुद्योगेनान्योऽन्यं प्रीता विवाहं कुर्य्युः। नैव सदृशस्त्रीः पुरुषार्थं चान्तरा कस्यचित् किंचिदपि यथावत् सुखं सम्भवति॥१२॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार व उपमालंकार आहेत. ईश्वराने निर्माण केलेल्या पदार्थांच्या आश्रयाचे अविनाशी व निरंतर सुखाच्या प्राप्तीसाठी उद्योग करून परस्पर प्रसन्नतेने स्त्री-पुरुषांनी विवाह करावा. कारण तुल्य स्त्री-पुरुष व पुरुषार्थ याशिवाय कोणत्याही माणसाला कोणतेही सुख मिळणे शक्य नाही. ॥ १२ ॥

• देवता - द्यावापृथिव्यौ
• ऋषिः - मेधातिथिः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

मही᳓ द्यउः᳓ पृथिवी᳓ च न
इमं᳓ यज्ञ᳓म् मिमिक्षताम्
पिपृतां᳓ नो भ᳓रीमभिः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
ca ← ca (invariable)

dyaúḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

mahī́ ← máh- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

pr̥thivī́ ← pr̥thivī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

imám ← ayám (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

mimikṣatām ← √myakṣ- (root)
{number:DU, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

yajñám ← yajñá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

bhárīmabhiḥ ← bhárīman- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

pipr̥tā́m ← √pr̥- (root)
{number:DU, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

म॒ही । द्यौः । पृ॒थि॒वी । च॒ । नः॒ । इ॒मम् । य॒ज्ञम् । मि॒मि॒क्ष॒ता॒म् ।
पि॒पृ॒ताम् । नः॒ । भरी॑मऽभिः ॥

• mahī ← mahi
• [noun], nominative, singular, feminine
• “great; firm.”

• dyauḥ ← div
• [noun], nominative, singular, feminine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• pṛthivī
• [noun], nominative, singular, feminine
• “Earth; pṛthivī; floor; Earth; earth; pṛthivī [word]; land.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• na ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• imaṃ ← imam ← idam
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• yajñam ← yajña
• [noun], accusative, singular, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• mimikṣatām ← mikṣ
• [verb], dual, Perfect imperative
• “season.”

• pipṛtāṃ ← pipṛtām ← pṛ
• [verb], dual, Present imperative
• “protect; promote; rescue; help.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• bharīmabhiḥ ← bharīman
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “support.”

मही महती द्यौः द्युलोकदेवता पृथिवी भूमिदेवता च नः अस्मदीयम् इमं यज्ञं मिमिक्षतां स्वकीयसारभूतेन रसेन मिमिक्षतां सेक्तुमिच्छताम् । तथा भरीमभिः भरणैः पोषणैः नः अस्मान् पिपृताम् उभे देव्यौ पूरयताम् ॥ मही । महच्छब्दात् ‘ उगितश्च ’ ( पा. सू. ४. १. ६) इति ङीप् । अच्छब्दलीपश्छान्दसः। ‘बृहन्महतोरुपसंख्यानम्’ (पा. सू. ६. १. १७३. १ ) इति ङीप उदात्तत्वम् । द्यौः । दिव्शब्दः प्रातिपदिकस्वरेणान्तोदात्तः । ‘गोतो णित् ’ ( पा. सू. ७. १. ९०) इति ततः परस्य सोः णिद्वद्भावात् भवन्ती वृद्धिरपि स्थानिवद्भावेनोदात्ता । पृथिवी। ‘प्रथ प्रख्याने ‘। प्रथेः षिवन्संप्रसारणं च ’ ( उ. सू. १. १४८ ) इति षिवन्प्रत्ययः । ‘षिद्गौरादिभ्यश्च ’ ( पा. सू. ४. १. ४१ ) इति ङीष् । प्रत्ययस्वरः । मिमिक्षताम् । मिह सेचने’। सनि द्विर्भावहलादिशेषौ । ढत्वकत्वषत्वानि । पिपृताम् । पॄ पालनपूरणयोः ’ । ह्रस्व इत्येके । शपः श्लुः । ‘अर्तिपिपर्त्योश्च’ (पा. सू. ७. ४. ७७ ) इति अभ्यासस्य अकारस्य इकारः । तिङः प्रत्ययस्वरः । भरीमभिः । ‘डुभृञ् धारणपोषणयोः । ‘हुस्तॄभृधृस्वृसृभ्य ईमन् ’ ( दश. पा. ६) इति ईमन् । नित्त्वादाद्युदात्तः ॥

English translation:

“May the great heven and the earth be plural ased to blend this sacrifice (with their own dews) and fill us with nutriment.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Bharīmabhiḥ = bharaṇaiḥ poṣaṇaiḥ

Let the great ones, Heaven and Earth, mix this sacrifice for us.
Let them carry us through with their support.

mahī́is grammatically ambiguous, as it can be either fem. singular or fem.

(or neut.) dual. Most tr. take it as the former, modifying only dyaúḥ, but all things being equal, it is preferable to take dyaúḥ as masculine (though fem. occasionally is unavoidable), esp. as mahī́by itself can refer to the earth without further specification. I see no reason why mahī́cannot be dual here, modifying the conjoined NP dyaúḥ pṛthivī́ca.

May Heaven and Earth, the Mighty Pair, bedew for us our sacrifice,
And feed us full with nourishments.

Der große Himmel und die Erde sollen uns dieses Opfer würzen; sie sollen uns mit ihren Unterstützungen helfen.

Dies Opfer mögen netzen hold die grossen Erd’ und Himmel uns, Und füllen uns mit Speis’ und Trank.

Великие Небо и Земля
Пусть окропят нам эту жертву!
Пусть они наполнят нас питанием!

• द्यावापृथिव्यौ
• मेधातिथिः काण्वः
• गायत्री
• षड्जः

शिल्पविद्या में भूमि और अग्नि मुख्य साधन हैं, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है-

पदार्थान्वयभाषाः - हे उपदेश के करने और सुननेवाले मनुष्यो ! तुम दोनों जो (मही) बड़े-बड़े गुणवाले (द्यौः) प्रकाशमय बिजुली, सूर्य्य आदि और (पृथिवी) अप्रकाशवाले पृथिवी आदि लोकों का समूह (भरीमभिः) धारण और पुष्टि करनेवाले गुणों से (नः) हमारे (इमम्) इस (यज्ञम्) शिल्पविद्यामय यज्ञ (च) और (नः) हम लोगों को (पिपृताम्) सुख के साथ अङ्गों से अच्छी प्रकार पूर्ण करते हैं, वे (इमम्) इस (यज्ञम्) शिल्पविद्यामय यज्ञ को (मिमिक्षताम्) सिद्ध करने की इच्छा करो तथा (पिपृताम्) उन्हीं से अच्छी प्रकार सुखों को परिपूर्ण करो॥१३॥

भावार्थभाषाः - द्यौः यह नाम प्रकाशमान लोकों का उपलक्षण अर्थात् जो जिसका नाम उच्चारण किया हो, वह उसके समतुल्य सब पदार्थों के ग्रहण करने में होता है तथा पृथिवी यह विना प्रकाशवाले लोकों का है। मनुष्यों को इन से प्रयत्न के साथ सब उपकारों को ग्रहण करके उत्तम-उत्तम सुखों को सिद्ध करना चाहिये॥१३॥

अन्वय: हे उपदेश्योपदेष्टारौ युवां ये मही द्यौः पृथिवी च भरीमभिर्न इमं यज्ञं नोऽस्मांश्च पिपृतामङ्गैः सुखेन प्रपिपूर्त्तस्ताभ्यामिमं यज्ञं मिमिक्षतां पिपृतां च॥१३॥

अत्र भूम्यग्नी मुख्ये साधने स्त इत्युपदिश्यते।

पदार्थान्वयभाषाः - (मही) महागुणविशिष्टा (द्यौः) प्रकाशमयो विद्युत् सूर्य्यादिलोकसमूहः (पृथिवी) अप्रकाशगुणानां पृथिव्यादीनां समूहः (च) समुच्चये (नः) अस्मभ्यम् (इमम्) प्रत्यक्षम् (यज्ञम्) शिल्पविद्यामयम् (मिमिक्षताम्) सेक्तुमिच्छताम् (पिपृताम्) प्रपिपूर्त्तः। अत्र लडर्थे लोट्। (नः) अस्मान् (भरीमभिः) धारणपोषणकरैर्गुणैः। ‘भृञ्’धातोर्मनिन् प्रत्ययो बहुलं छन्दसि इतीडागमः॥१३॥

भावार्थभाषाः - द्यौरिति प्रकाशवतां लोकानामुपलक्षणं पृथिवीत्यप्रकाशवतां च। मनुष्यैरेताभ्यां प्रयत्नेन सर्वानुपकारान् गृहीत्वा पूर्णानि सुखानि सम्पादनीयानि॥१३॥

भावार्थभाषाः - ‘द्यौ’ हे नाव प्रकाशमान असणाऱ्या गोलाचे उपलक्षण आहे. अर्थात ज्याचे उच्चारण केलेले असेल त्याच्यासारख्या सर्व पदार्थांचे असते. तसेच ‘पृथ्वी’ ही प्रकाशहीन गोलाचे नाव आहे. माणसांनी उपयोग करून घेऊन सुख मिळविले पाहिजे. ॥ १३ ॥

• देवता - द्यावापृथिव्यौ
• ऋषिः - मेधातिथिः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

त᳓योर् इ᳓द् घृत᳓वत् प᳓यो
वि᳓प्रा रिहन्ति धीति᳓भिः
गन्धर्व᳓स्य ध्रुवे᳓ पदे᳓

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
ghr̥távat ← ghr̥távant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ít ← ít (invariable)

páyaḥ ← páyas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

táyoḥ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:GEN, gender:F, number:DU}

dhītíbhiḥ ← dhītí- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

rihanti ← √rih- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

víprāḥ ← vípra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

dhruvé ← dhruvá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

gandharvásya ← gandharvá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

padé ← padá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

तयोः॑ । इत् । घृ॒तऽव॑त् । पयः॑ । विप्राः॑ । रि॒ह॒न्ति॒ । धी॒तिऽभिः॑ ।
ग॒न्ध॒र्वस्य॑ । ध्रु॒वे । प॒दे ॥

• tayor ← tayoḥ ← tad
• [noun], genitive, dual, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• ghṛtavat
• [noun], accusative, singular, neuter
• “buttery.”

• payo ← payaḥ ← payas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “milk; milky juice; water; fluid; juice; payas [word]; drink.”

• viprā ← viprāḥ ← vipra
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Brahmin; poet; singer; priest; guru; Vipra.”

• rihanti ← rih
• [verb], plural, Present indikative
• “lick.”

• dhītibhiḥ ← dhīti
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “thinking; prayer; understanding.”

• gandharvasya ← gandharva
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Gandharva; castor-oil plant; horse; Gandharva; Indian cuckoo.”

• dhruve ← dhruva
• [noun], locative, singular, neuter
• “certain; fixed; permanent; changeless; firm; safe; resident; immovable; fixed; fixed; vital; faithful.”

• pade ← pada
• [noun], locative, singular, neuter
• “word; location; foot; footprint; pada [word]; verse; footstep; metrical foot; situation; dwelling; state; step; mark; position; trace; construction; animal foot; way; moment; social station; topographic point; path; residence; site; topic.”

गन्धर्वस्य ध्रुवं पदम् अन्तरिक्षम् । तथा च तापनीयशाखायां समाम्नायते- यक्षगन्धर्वाप्सरोगणसेवितमन्तरिक्षम् ’ (नृ. ता. १. २) इति । तेनान्तरिक्षेण उपलक्षिते आकाशे वर्तमानयोः तयोरित् द्यावापृथिव्योरेव संबन्धि पयः जलं घृतवत् घृतसदृशं विप्राः मेधाविनः प्राणिनः धीतिभिः कर्मभिः रिहन्ति लिहन्ति । यद्वा । घृतवत् घृतं सारं तेनोपेतं रिहन्ति ॥ लिहेर्व्यत्ययेन रेफः । गन्धर्वस्य । ‘धृञ् धारणे’।’ गवि गन् धृञो वः’ इति वप्रत्ययः; तत्संनियोगेन गोशब्दस्य च गन्नादेशः ॥

English translation:

“The wise taste, through their pious acts, the ghee-resembling waters of these two, (abiding) in the permanent region of the Gandharvas. (Antarikṣa, the sphere of gandharvas, yakṣas and apsarasas, the firmament between heaven and earth).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Ākāśe varmānayoḥ dyāvāpṛthivyoḥ

The inspired poets lick the ghee-filled milk of this very pair [=Heaven and Earth] with their poetic insights,
in the firm footstep of the Gandharva.

The meaning of this verse is entirely obscure to me, and it comes as a surprise in a hymn (or set of hymns) displaying no other verbal tricks at all. (It is true that the Gandharva spreads obscurity almost every place he appears in the RV.) I might speculate that what the verse is conveying is that by their inspired hymns the poets have achieved a place in the highest firmament, where the Gandharva often seems to be located, and where they consume the luscious food produced by Heaven and Earth. If this speculation has any merit, the instr. dhītíbhiḥ should not be taken as an instrument of licking (“lick … with their poetic insights”), but rather as an instr.

of cause (“by reason of their [prior and successful] poetic insights”), so the published translation

could be amended accordingly.

Their water rich with fatness, there in the Gandharva’s steadfast place,
The singers taste through sacred songs.

Nach dieser schmalzigen Milch lecken die Redekundigen mit ihren Gedichten an der bleibenden Stätte des Gandharva.

Denn ihre butterreiche Milch saugt eifrig auf der Weisen Schar An des Gandharven festem Ort.

Ведь богатое жиром молоко этих двух
Лижут (своими) помыслами вдохновенные
На твердом месте Гандхарвы.

• द्यावापृथिव्यौ
• मेधातिथिः काण्वः
• गायत्री
• षड्जः

उक्त दो प्रकार के लोकों से क्या-क्या करना चाहिये, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है-

पदार्थान्वयभाषाः - जो (विप्राः) बुद्धिमान् पुरुष जिनसे प्रशंसनीय होते हैं (तयोः) उन प्रकाशमय और अप्रकाशमय लोकों के (धीतिभिः) धारण और आकर्षण आदि गुणों से (गन्धर्वस्य) पृथिवी को धारण करनेवाले वायु का (ध्रुवे) जो सब जगह भरा निश्चल (पदे) अन्तरिक्ष स्थान है, उसमें विमान आदि यानों को (रिहन्ति) गमनागमन करते हैं, वे प्रशंसित होके, उक्त लोकों ही के आश्रय से (घृतवत्) प्रशंसनीय जलवाले (पयः) रस आदि पदार्थों को ग्रहण करते हैं॥१४॥

भावार्थभाषाः - विद्वानों को पृथिवी आदि पदार्थों से विमान आदि यान बनाकर उनकी कलाओं में जल और अग्नि के प्रयोग से भूमि, समुद्र और आकाश में जाना आना चाहिये॥१४॥

अन्वय: ये विप्रा याभ्यां श्लाघन्ते तयोर्धीतिभिर्गन्धर्वस्य ध्रुवे पदे विमानादीनि यानानि रिहन्ति ते श्लाघन्ते घृतवत्पय आददते॥१४॥

एताभ्यां कि कार्य्यमित्युपदिश्यते।

पदार्थान्वयभाषाः - (तयोः) द्यावापृथिव्योः (इत्) एव (घृतवत्) घृतं प्रशस्तं जलं विद्यते यस्मिंस्तत्। अत्र प्रशंसार्थे मतुप्। (पयः) रसादिकम् (विप्राः) मेधाविनः (रिहन्ति) आददते श्लाघन्ते वा (धीतिभिः) धारणाकर्षणादिभिर्गुणैः (गन्धर्वस्य) यो गां पृथिवीं धरति सः। गन्धर्वो वायुस्तस्य वातो गन्धर्वस्तस्यापो अप्सरसः। (श०ब्रा०९.३.३.१०) (ध्रुवे) निश्चले (पदे) सर्वत्र प्राप्तेऽन्तरिक्षे॥१४॥

भावार्थभाषाः - विद्वद्भिः पृथिव्यादिपदार्थैर्यानानि रचयित्वा तत्र कलासु जलाग्निप्रयोगेण भूसमुद्रान्तरिक्षेषु गन्तव्यमागन्तव्यं चेति॥१४॥

भावार्थभाषाः - विद्वानांनी पृथ्वी इत्यादी पदार्थांपासून विमान वगैरे याने तयार करावीत व त्यांच्या कलांमध्ये जल व अग्नीचा प्रयोग करून भूमी, समुद्र व आकाश यात जाणे येणे करावे. ॥ १४ ॥

• देवता - पृथिवी
• ऋषिः - मेधातिथिः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

सियोना᳓ पृथिवि भव
अनृक्षरा᳓ निवे᳓शनी
य᳓छा नः श᳓र्म सप्र᳓थः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
bhava ← √bhū- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

pr̥thivi ← pr̥thivī́- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:SG}

syonā́ ← syoná- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

anr̥kṣarā́ ← anr̥kṣará- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

nivéśanī ← nivéśana- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

sapráthaḥ ← sapráthas- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

śárma ← śárman- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

yácha ← √yam- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

स्यो॒ना । पृ॒थि॒वि॒ । भ॒व॒ । अ॒नृ॒क्ष॒रा । नि॒ऽवेश॑नी ।
यच्छ॑ । नः॒ । शर्म॑ । स॒ऽप्रथः॑ ॥

• syonā ← syona
• [noun], nominative, singular, feminine
• “benevolent; agreeable; pleasant; agreeable.”

• pṛthivi ← pṛthivī
• [noun], vocative, singular, feminine
• “Earth; pṛthivī; floor; Earth; earth; pṛthivī [word]; land.”

• bhavānṛkṣarā ← bhava ← bhū
• [verb], singular, Present imperative
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• bhavānṛkṣarā ← anṛkṣarā ← anṛkṣara
• [noun], nominative, singular, feminine
• “thornless.”

• niveśanī ← niveśana
• [noun], nominative, singular, feminine

• yacchā ← yam
• [verb], singular, Present imperative
• “concentrate; grant; restrain; cause; control; offer; cover; raise.”

• naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• śarma ← śarman
• [noun], accusative, singular, neuter
• “protection; protective covering; refuge; joy.”

• saprathaḥ ← saprathas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “extensive; wide; extended.”

हे पृथिवि स्योनत्वादिगुणयुक्ता भव । स्योनशब्दो विस्तीर्णवाची । तथा च वाजसनेयब्राह्मणे स्योनशब्दोपेतं कंचिन्मन्त्रमुदाहृत्य व्याख्यातम् -‘इन्द्रस्योरुमाविश स्योनः स्योनमिति विस्तीर्णो विस्तीर्णमित्येव तदाह’ इति। यद्वा । स्योनशब्दः सुखवाची (नि. ३.६. १५)। तथा च यास्कवाक्यमुदाहरिष्यते । अनृक्षरा कण्टकरहिता निवेशनी निवेशस्थानभूता सप्रथः विस्तारयुक्तं शर्म शरणं नः अस्मभ्यं यच्छ हे पृथिवि देहि । तामेतामृचमुदाहृत्य यास्क एवं व्याचष्टे- ‘सुखा नः पृथिवि भवानृक्षरा निवेशन्यृक्षरः कण्टक ऋच्छतेः कण्टकः कन्तपो वा कृन्ततेर्वा कण्टतेर्वा स्याद्गतिकर्मण उद्गततमो भवति यच्छ नः शर्म शरणं सर्वतः पृथु ’ ( निरु. ९. ३२ ) इति ॥ स्योना । ‘षिवु तन्तुसन्ताने ‘। • सिवेष्टेर्यो च ’ ( उ. सू. ३. ३८९ ) इति नप्रत्ययः । टेश्च यो इत्यादेशः । प्रत्ययस्वरः । स्योना पृथिवि इत्यनयोः भव इत्याख्यातेनैवान्वयो न परस्परम् । अतः असामर्थ्येनैव पराङ्गवद्भावाभावात् ओकारस्य न आमन्त्रिताद्युदात्तत्वम् । अनृक्षरा । ’ ऋषी गतौ । गच्छति अन्तः इति ऋक्षरः कण्टकः । ‘तन्यृषिभ्यां क्सरन् ’ ( उ. सू. ३. ३५५)। ‘षढोः कः सि’ (पा. सू. ८. २, ४१ ) इति कत्वम् । ‘आदेशप्रत्यययोः’ इति षत्वम् । नञा बहुव्रीहिः । ‘तस्मान्नुडचि’ (पा. सू. ६. ३. ७४ ) इति नुडागमः । ‘नञ्सुभ्याम्’ इत्युत्तरपदान्तोदात्तत्वम् । निविशन्ति अस्याम् इति निवेशनी । करणाधिकरणयोश्च’ (पा. सू. ३. ३. ११७ ) इति ल्युट् । ‘लिति ’ इति प्रत्ययात्पूर्वस्योदात्तत्वम् । यच्छ ।’ दाण् दाने ‘।’ पाघ्रा’ (पा. सू. ७. ३. ७८ ) इत्यादिना यच्छादेशः । द्व्यचोऽतस्तिङः’ इति दीर्घः । सप्रथः । ‘प्रथ प्रख्याने ‘। असुन्। प्रथसा सह वर्तते इति ‘तेन सहेति तुल्ययोगे’ (पा. सू. २. २. २८) इति समासः। वोपसर्जनस्य ’ ( पा. सू. ६. ३. ८२) इति सभावः । कृत्स्वरः ॥ ॥ ६ ॥

English translation:

“Earth be your wide-spreading, free from thorns, and our abiding plural ce; give us great happiness.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Syonā = expanded, plural asant, agreeable]. [The hymn is repeated at the ceremony termed mahānāmni, at the time of touching the earth

Earth, become comfortable, a place to settle down, not sweeping men away.
Extend to us widespread shelter.

On anṛkṣará- as ‘not sweeping men away’, rather than ‘thornless’, see Jamison 1993 (Fs. Rix). The standard ‘thornless’ interpretation has no real support; I derive the word instead from a-nṛ-kṣara-, to the root √kṣar ‘flow, stream’, cognate with Greek φϑείρω ‘I destroy’. Formulaic and textual support for this analysis is given in the art. cit.

“A place to settle down” (nivéśanī) might have been better tr. adjectivally “bring to rest, causing to settle down,” but this causes awkwardness in the English.

I.22.16-18: This tṛca is marked by minor ring composition: the átaḥ [sandhi áto] ‘from there’ that begins 16a also begins the last pāda of 18, in the same sandhi form.

Thornless be thou, O Earth, spread wide before us for a dwelling-place:
Vouchsafe us shelter broad and sure.

Sei behaglich, Erde, dornenlos, eine Ruhestätte bereitend; gewähr uns deinen Schirm in ganzer Ausdehnung!

O Erde, sei uns freudenreich, voll schöner Wohnung, dornenlos, Und reich uns ausgedehnten Schutz.

О Земля, будь покойной,
Без шипов, дающей приют!
Даруй нам обширное убежище!

• पृथिवी
• मेधातिथिः काण्वः
• विराड्गायत्री
• षड्जः

यह भूमि किसलिये और कैसी है, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है-

पदार्थान्वयभाषाः - जो यह (पृथिवी) अति विस्तारयुक्त (स्योना) अत्यन्त सुख देने तथा (अनृक्षरा) जिसमें दुःख देनेवाले कण्टक आदि न हों (निवेशनी) और जिसमें सुख से प्रवेश कर सकें, वैसी (भव) होती है, सो (नः) हमारे लिये (सप्रथः) विस्तारयुक्त सुखकारक पदार्थवालों के साथ (शर्म्म) उत्तम सुख को (यच्छ) देती है॥१५॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यों को योग्य है, कि यह भूमि ही सब मूर्त्तिमान् पदार्थों के रहने की जगह और अनेक प्रकार के सुखों की करानेवाली और बहुत रत्नों को प्राप्त करानेवाली होती है, ऐसा ज्ञान करें॥१५॥

अन्वय: येयं पृथिवी स्योनाऽनृक्षरा निवेशनी भवति सा नोऽस्मभ्यं सप्रथः शर्म्म यच्छ प्रयच्छति॥१५॥

इयं भूमिः किमर्था कीदृशी चेत्युपदिश्यते।

पदार्थान्वयभाषाः - (स्योना) सुखहेतुः। इदं ‘सिवु’धातो रूपम् सिवेष्टेर्यू च। (उ०३.९) अनेन नः प्रत्ययष्टेर्यूरादेश्च। स्योनमिति सुखनामसु पठितम्। (निघं०३.६) (पृथिवि) विस्तीर्णा सती विशालसुखदात्री भूमिः। अत्र पुरुषव्यत्ययः। (भव) भवति। अत्र व्यत्ययो लडर्थे लोट् च। (अनृक्षरा) अविद्यमाना ऋक्षरा दुःखप्रदाः कण्टकादयो यस्यां सा (निवेशनी) निविशन्ति प्रविशन्ति यस्यां सा (यच्छ) यच्छति फलादिभिर्ददति। अत्र व्यत्ययो लडर्थे लोट्। द्व्यचोऽतस्तिङ इति दीर्घश्च। (नः) अस्मभ्यम् (शर्म) सुखम् (सप्रथः) यत् प्रथोभिर्विस्तृतैः पदार्थैः सह वर्त्तते तत्। यास्कमुनिरिमं मन्त्रमेवं व्याख्यातवान्-सुखा नः पृथिवि भवानृक्षरा निवेशन्यृक्षरः कण्टक ऋच्छतेः। कण्टकः कन्तपो वा कृन्ततेर्वा कण्टतेर्वा स्याद् गतिकर्म्मण उद्गततमो भवति। यच्छ नः शर्म्म यच्छन्तु शरणं सर्वतः पृथु। (निरु०९.३२)॥१५॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यैर्भूगर्भविद्यया गुणैर्विदितेयं भूमिरेव मूर्त्तिमतां निवासस्थानमनेकसुखहेतुः सती बहुरत्नप्रदा भवतीति वेद्यम्॥१५॥

भावार्थभाषाः - ही भूमी सर्व मूर्तिमान पदार्थ राहण्याचे स्थान असून, अनेक प्रकारचे सुख देणारी व अनेक रत्ने प्राप्त करून देणारी आहे हे माणसांनी जाणावे. ॥ १५ ॥

• देवता - विष्णुर्देवा वा
• ऋषिः - मेधातिथिः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

अ᳓तो देवा᳓ अवन्तु नो
य᳓तो वि᳓ष्णुर् विचक्रमे᳓
पृथिव्याः᳓ सप्त᳓ धा᳓मभिः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
átas ← átas (invariable)

avantu ← √avⁱ- (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

devā́ḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

vicakramé ← √kramⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

víṣṇuḥ ← víṣṇu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yátas ← yátas (invariable)

dhā́mabhiḥ ← dhā́man- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

pr̥thivyā́ḥ ← pr̥thivī́- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

saptá ← saptá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

अतः॑ । दे॒वाः । अ॒व॒न्तु॒ । नः॒ । यतः॑ । विष्णुः॑ । वि॒ऽच॒क्र॒मे ।
पृ॒थि॒व्याः । स॒प्त । धाम॑ऽभिः ॥

• ato ← atas
• [adverb]
• “now; therefore; then; from there; hence; consequently; then; hence; henceforth.”

• devā ← devāḥ ← deva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• avantu ← av
• [verb], plural, Present imperative
• “support; help; prefer; prefer; like.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• yato ← yatas
• [adverb]
• “from which; whence; wherein.”

• viṣṇur ← viṣṇuḥ ← viṣṇu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Vishnu; Krishna; Viṣṇu; Om; Shiva.”

• vicakrame ← vikram ← √kram
• [verb], singular, Perfect indicative
• “act heroicly; stride.”

• pṛthivyāḥ ← pṛthivī
• [noun], genitive, singular, feminine
• “Earth; pṛthivī; floor; Earth; earth; pṛthivī [word]; land.”

• sapta ← saptan
• [noun], accusative, singular, neuter
• “seven; seventh.”

• dhāmabhiḥ ← dhāman
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “domain; dwelling; law; appearance; light; race; agreement; color; location.”

विष्णुः परमेश्वरः सप्त धामभिः सप्तभिर्गायत्र्यादिभिश्छन्दोभिः साधनभूतैः यतः पृथिव्याः यस्माद्भूप्रदेशात् विचक्रमे विविधं पदक्रमणं कृतवान् , अतः अस्मात् पृथिवीप्रदेशात् नः अस्मान् देवाः अवन्तु । विष्णोः पृथिव्यादिलोकेषु च्छन्दोभिः साधनैर्जयं तैत्तिरिया आमनन्ति– विष्णुमुखा वै देवाश्छन्दोभिरिमाल्ँलोकाननपजय्यमभ्यजयन् ’ ( तै. सं. ५. २. १. १ ) इति । विष्णोस्त्रिविक्रमावतारे पादत्रयक्रमणस्य पृथिव्यपादानम् । पृथिवीप्रदेशाद्रक्षणं नाम भूलोके वर्तमानानां पापनिवारणम् ॥ अतः । एतच्छब्दात् ‘पञ्चम्यास्तसिल् ’ ( पा. सू. ५. ३. ७ ) इति तसिल् । ‘एतदोऽश् ’ ( पा. सू. ५. ३. ५) इति अशादेशः । लित्स्वरेण अकार उदात्तः । यतः । तसिलः ‘प्राग्दिशो विभक्तिः ’ (पा. सू. ५. ३. १ ) इति विभक्तिसंज्ञायां त्यदाद्यत्वम् । लित्स्वरः । विष्णुः । विषेः किच्च (उ. सू. ३. ३१९) इति नुप्रत्ययः। कित्त्वात् न गुणः। नित्’ इत्यनुवृत्तेः आद्युदात्तत्वम्। विचक्रमे । ‘सुप् ’ इति योगविभागात् विशब्दस्य समासः । समासान्तोदात्तत्वम् । यद्वृत्तयोगात् न निघातः । सप्त । ‘सुपां सुलुक्’ इति भिसो लुक् । धामभिः । दधातेः ‘आतो मनिन्’ (पा. सू. ३. २. ७४ ) इति मनिन् । नित्स्वरः ॥

English translation:

“May the gods preserve us (from that portion) of the earth whence Viṣṇu (aided) by the seven metres, stepped.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Viṣṇu = parameśvara, supreme ruler, one who pervades the world: viṣṇur-viṣaterva vyaśnoter-vā;

Vicakrame = stepped; vividhapādakramaṇam kṛtavān, he made the goiing of various steps; gods, headed by Viṣṇu subdued the invincible earth, using the seven metres of the Veda as their instrumental uments; an allusion to the Trivikrama avatāra where Viṣṇu traverses the three worlds in three steps; preserve us from the earth = the hindrance of the sin of those inhabiting the earth, bhūloke vartamānānām pāpanivāraṇam

Let the gods help us from there whence Viṣṇu strode out
from the earth through the seven domains.

The Gods be gracious unto us even from the place whence Visnu strode
Through the seven regions of the earth!

Von dort sollen uns die Götter huldreich sein, von wo Vishnu ausgeschritten ist durch die sieben Formen der Erde.

Von dort her mögen schützen uns die Götter, von wo Vischnu durch Der Erde sieben Stätten schritt.

Оттуда пусть помогут нам боги,
Откуда зашагал Вишну
Через семь местностей земли.

• विष्णुर्देवो वा
• मेधातिथिः काण्वः
• गायत्री
• षड्जः

अब पृथिवी आदि पदार्थों का रचने और धारण करनेवाला कौन है, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है-

पदार्थान्वयभाषाः - (यतः) जिस सदा वर्त्तमान नित्य कारण से (विष्णुः) चराचर संसार में व्यापक जगदीश्वर (पृथिव्याः) पृथिवी को लेकर (सप्त) सात अर्थात् पृथिवी, जल, अग्नि, वायु, विराट्, परमाणु और प्रकृति पर्य्यन्त लोकों को (धामभिः) जो सब पदार्थों को धारण करते हैं, उनके साथ (विचक्रमे) रचता है (अतः) उसी से (देवाः) विद्वान् लोग (नः) हम लोगों को (अवन्तु) उक्त लोकों की विद्या को समझते वा प्राप्त कराते हुए हमारी रक्षा करते रहें॥१६॥

भावार्थभाषाः - विद्वानों के उपदेश के विना किसी मनुष्य को यथावत् सृष्टिविद्या का बोध कभी नहीं हो सकता। ईश्वर के उत्पादन करने के विना किसी पदार्थ का साकार होना नहीं बन सकता और इन दोनों कारणों के जाने विना कोई मनुष्य पदार्थों से उपकार लेने को समर्थ नहीं हो सकता। और जो यूरोपदेशवाले विलसन साहिब ने पृथिवी उस खण्ड के अवयव से तथा विष्णु की सहायता से देवता हमारी रक्षा करें यह इस मन्त्र का अर्थ अपनी झूँठी कल्पना से वर्णन किया है, सो समझना चाहिये॥१६॥

अन्वय: यतोऽयं विष्णुर्जगदीश्वरः पृथिवीमारभ्य प्रकृतिपर्य्यन्तैः सप्तभिर्धामभिः सह वर्त्तमानाल्ँलोकान् विचक्रमे रचितवानत एतेभ्यो देवा विद्वांसो नोऽस्मानवन्त्वेतद्विद्यामवगमयन्तु॥१६॥

अथ पृथिव्यादीनां रचको धारकश्च कोऽस्तीत्युपदिश्यते।

पदार्थान्वयभाषाः - (अतः) अस्मात् कारणात् (देवाः) विद्वांसोऽग्न्यादयो वा (अवन्तु) अवगमयन्तु प्रापयन्ति वा पक्षे लडर्थे लोट्। (नः) अस्मान् (यतः) यस्मादनादिकारणात् (विष्णुः) वेवेष्टि व्याप्नोति चराचरं जगत् स परमेश्वरः। विषेः किच्च। (उणा०३.३८) अनेन ‘विष्लृ’धातोर्नुः प्रत्ययः किच्च। (विचक्रमे) विविधतया रचितवान् (पृथिव्याः) पृथिवीमारभ्य। पञ्चमीविधाने ल्यब्लोपे कर्म्मण्युपसंख्यानम्। (अष्टा०२.३.२८) अनेन पञ्चमी। (सप्त) पृथिवीजलाग्निवायुविराट्परमाणुप्रकृत्याख्यैः सप्तभिः पदार्थैः। अत्र सुपां सुलुग्० इति विभक्तेर्लुक्। (धामभिः) दधति सर्वाणि वस्तूनि येषु तैः सह॥१६॥

भावार्थभाषाः - नैव विदुषामुपदेशेन विना कस्यचिन्मनुष्यस्य यथावत्सृष्टिविद्या सम्भवति नैवेश्वरोत्पादनेन विना कस्यचिद् द्रव्यस्य स्वतो महत्त्वपरिमाणेन मूर्त्तिमत्त्वं जायते नैवैताभ्यां विना मनुष्या उपकारान् ग्रहीतुं शक्नुवन्तीति बोध्यम्। विलसनाख्येनास्य मन्त्रस्य ‘पृथिव्यास्तस्मात्खण्डादवयवाद्विष्णोः सहायेन देवा अस्मान् रक्षन्तु’ इति मिथ्यात्वेनार्थो वर्णित इति विज्ञयेम्॥१६॥

भावार्थभाषाः - विद्वानांच्या उपदेशाशिवाय कोणत्याही माणसाला यथायोग्य सृष्टिविद्येचा बोध कधीही होत नाही. ईश्वराने उत्पन्न केल्याशिवाय कोणताही पदार्थ साकार होऊ शकत नाही. ही दोन्ही कारणे जाणल्याशिवाय कोणताही माणूस पदार्थांचा लाभ घेण्यास समर्थ होऊ शकत नाही. ॥ १६ ॥

टिप्पणी: युरोपियन विल्सनसाहेबांनी ‘पृथ्वी त्या खंडाच्या अवयवाने व विष्णूच्या साह्याने देवतेने आमचे रक्षण करावे’ हा या मंत्राचा अर्थ विपरीत केलेला आहे, हे ओळखावे. ॥ १६ ॥

• देवता - विष्णुः
• ऋषिः - मेधातिथिः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

इदं᳓ वि᳓ष्णुर् वि᳓ चक्रमे
त्रे᳐धा᳓ नि᳓ दधे पद᳓म्
स᳓मूळ्हम् अस्य पांसुरे᳓

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
cakrame ← √kramⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

idám ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ví ← ví (invariable)

víṣṇuḥ ← víṣṇu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dadhe ← √dhā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

ní ← ní (invariable)

padám ← padá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

tredhā́ ← tredhā́ (invariable)

asya ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

pāṁsuré ← pāṁsurá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

sámūḷham ← √vah- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

इ॒दम् । विष्णुः॑ । वि । च॒क्र॒मे॒ । त्रे॒धा । नि । द॒धे॒ । प॒दम् ।
सम्ऽऊ॑ळ्हम् । अ॒स्य॒ । पां॒सु॒रे ॥

इ॒दम् । विष्णुः॑ । वीति॑ । च॒क्र॒मे॒ । त्रे॒धा । नीति॑ । द॒धे॒ । प॒दम् ॥ समू॑ढ॒मिति॒ सम्-ऊ॒ढ॒म् । अ॒स्य॒ । [25] पाँ॒सु॒रे ।

• idaṃ ← idam
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• viṣṇur ← viṣṇuḥ ← viṣṇu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Vishnu; Krishna; Viṣṇu; Om; Shiva.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• cakrame ← kram
• [verb], singular, Perfect indicative
• “kram; step; go; continue; proceed; traverse; heat.”

• tredhā
• [adverb]
• “threefold.”

• ni
• [adverb]
• “back; down.”

• dadhe ← dhā
• [verb], singular, Perfect indicative
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• padam ← pada
• [noun], accusative, singular, neuter
• “word; location; foot; footprint; pada [word]; verse; footstep; metrical foot; situation; dwelling; state; step; mark; position; trace; construction; animal foot; way; moment; social station; topographic point; path; residence; site; topic.”

• samūḍham ← saṃvah ← √vah
• [verb noun], nominative, singular
• “massage.”

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• pāṃsure ← pāṃsura
• [noun], locative, singular, neuter

विष्णुः त्रिविक्रमावतारधारी इदं प्रतीयमानं सर्वं जगदुद्दिश्य वि चक्रमे विशेषेण क्रमणं कृतवान् । तदा त्रेधा त्रिभिः प्रकारैः पदं नि दधे स्वकीयं पादं प्रक्षिप्तवान् । अस्य विष्णोः पांसुरे धूलियुक्ते पादस्थाने समूळ्हम् इदं सर्वं जगत् सम्यगन्तर्भूतम्। सेयमृक् यास्केनैवं व्याख्याता - ’विष्णुर्विशतेर्वा व्यश्नोतेर्वा यदिदं किंच तद्विक्रमते विष्णुस्त्रिधा निधत्ते पदं त्रेधाभावाय पृथिव्यामन्तरिक्षे दिवीति शाकपूणिः समारोहणे विष्णुपदे गयशिरसीत्यौर्णवाभः समूळ्हमस्य पांसुरे प्यायनेऽन्तरिक्षे पदं न दृश्यतेऽपि वोपमार्थे स्यात् पांसुर इव पदं न दृश्यत इति पांसवः पादैः सूयन्त इति वा पन्नाः शेरत इति वा पंसनीया भवन्तीति वा’ (निरु. १२. १८-१९) इति ॥ त्रेधा। ‘एधाच्च’ (पा. सू. ५. ३. ४६ ) इति एधाच्प्रत्ययः । चितोऽन्तोदात्तः । समूळ्हम् । ‘वह प्रापणे ‘। निष्ठा ’ इति क्तः। ‘वचिस्वपि ’ ( पा. सू. ६. १. १५ ) इत्यादिना संप्रसारणम् । ढत्वधत्वष्टुत्वढलोपदीर्घत्वानि । ‘गतिरनन्तरः’ इति गतेः प्रकृतिस्वरत्वम् । अस्य । इदमोऽन्वादेशे ’ इति अश् अनुदात्तः, प्रत्ययश्च सुप्स्वरेण । पांसुरे । ‘नगपांसुपाण्डुभ्यश्चेति वक्तव्यम् ’ ( का. ५. २. १०७. २ ) इति मत्वर्थीयो रः । प्रत्ययस्वरः ।

इदं विश्वं विष्णुः व्यापी भगवान् विचक्रमे विभज्य क्रमतेस्म । ‘वृत्तिसर्गतायनेषु क्रमः’ इति वृत्तावात्मनेपदम् । ‘वेः पादविहरणे’ इति वा ।

कतिधा विचक्रम इत्यत आह - त्रेधा त्रिधा पदं पादं निदधे स्थापयामास पृथिव्यामन्तरिक्षे दिवि चेत्याधारभेदेन पदस्य त्रैविध्यम् । त्रीणि पदानीति यावत्, यथा ‘त्रीणि पदा वि चक्रमे’ इति । ‘एधाच्च’ इत्येधाप्रत्ययः । यस्मादेवं तस्मादस्य विष्णोः पांसुरे पांसुमति पादे । रः मत्वर्थीयः ।

यद् वा - सिध्मादिलक्षणो लः, रलयोरेकत्वं स्मर्यते । पांसवो रजांसि लोका उच्यन्ते । तैः रजःकरण[कण ]कल्पैः तद्वति विष्णोः पद-कमले समूढं सम्यगूढं तेनैव समवस्थापितम् । किमिदं विश्वां यद् विचक्रमे । ‘गतिरनन्तरः’ इति गतेः प्रकृतिस्वरत्वम् । अस्येति ‘इदमोन्वादेशेऽशनुदात्तः’ इत्यशादेशोनुदात्तः । य इममर्थमकरोत्स विष्णुर् अनेन होमेनेमं यज्ञं समापयत्विति भावः ।

अपरा योजना - इदं विष्णुर् एव स्वयं विचक्रमे विक्रमते यद्धविर्धानं विक्रमते गच्छति । ‘छन्दसि लुङ्लङ्लिटः’ इति लिट् ।
विष्णोरेवेदं क्रमणं यद्+धविर्-धानस्येति यावत् विष्णुर् विशेष्यते -

त्रेधा निदधे पदं तस्मादस्य हविर्धानस्य
पांसुरे पांसुमति च मार्गे समूढं सम्यगूढं प्रापितम् इदम् आज्यम् अस्त्व् इति ।

अन्ये पुनराहुः - इदं विश्वं विष्णुर् व्यापी आदित्यात्मा विचक्रमे विक्रमते विभज्य प्राप्नोति त्रेधा पृथिव्याम् अन्तरिक्षे दिवि च पदं निदधाति अग्नि-विद्युत्-सूर्यात्मना त्रिषु स्थानेषु पादन्यासं करोति । अस्य विष्णोः पांसुरे त्वन्तरिक्षे स[य]त्पदं विद्युद्रूपं तदेव समूढं सम्मूढं कारणानित्यत्वात् सर्वदा न दृश्यते । (मनो) यथेतरे ज्योतिषी सम्यग् गृह्येते दृष्ट्या सोऽयम् आदित्य इदं यज्ञम् अनेन होमेन समापयत्व् इति ॥

English translation:

“Viṣṇu traversed this (world); three times he plural nted his foot and the whole (world) was collected in the dust of his (footstep).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Tredhā nidhadhe padam: the three paces of Viṣṇu imply the presence of Viṣṇu in the three regions of earth, air and heaven, in the forms of Agni, Vāyu and Sūrya, fire, wind and the sun. According to Śākapūṇi, the step was on earth, in the firmament, in heaven; according to Aurṇavābha on Samārohaṇa or the eastern mountain, on Viṣṇupada the meridian sky and Gayaśiras the western mountain, thus identifiying Viṣṇu with the Sun, and his three paces with the rise, culmination, and setting of that luminary

Viṣṇu strode out this (world); three times he laid down a step:
(this world) is concentrated in his dusty (step).

Through all this world strode Visnu; thrice his foot he planted, and the whole
Was gathered in his footstep’s dust.

Over this Visnu strode;
Thrice did he set down his foot;
(All) is gathered [1] in its dust.

Vishnu hat dieses All ausgeschritten, dreimal hat er seine Spur hinterlassen. In seiner staubigen Fußspur ist es zusammengehäuft.

Vischnu durchschritt die ganze Welt, trat dreimal nieder mit dem Fuss, An seinem Fussstaub ballt sie sich.

Через это шагнул Вишну.
Трижды запечатлел он (свой) след.
В его пыльном (следе все) сосредоточено.

• विष्णुः
• मेधातिथिः काण्वः
• पिपीलिकामध्यानिचृद्गायत्री
• षड्जः

ईश्वर ने इस संसार को कितने प्रकार का रचा है, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है-

पदार्थान्वयभाषाः - मनुष्य लोग जो (विष्णुः) व्यापक ईश्वर (त्रेधा) तीन प्रकार का (इदम्) यह प्रत्यक्ष वा अप्रत्यक्ष (पदम्) प्राप्त होनेवाला जगत् है, उसको (विचक्रमे) यथायोग्य प्रकृति और परमाणु आदि के पद वा अंशों को ग्रहण कर सावयव अर्थात् शरीरवाला करता और जिसने (अस्य) इस तीन प्रकार के जगत् का (समूढम्) अच्छी प्रकार तर्क से जानने योग्य और आकाश के बीच में रहनेवाला परमाणुमय जगत् है, उसको (पांसुरे) जिसमें उत्तम-उत्तम मिट्टी आदि पदार्थों के अति सूक्ष्म कण रहते हैं, उनको आकाश में (विदधे) धारण किया है। जो प्रजा का शिर अर्थात् उत्तम भाग कारणरूप और जो विद्या आदि धनों का शिर अर्थात् उत्तम फल आनन्दरूप तथा जो प्राणों का शिर अर्थात् प्रीति उत्पादन करनेवाला सुख है, ये सब विष्णुपद कहाते हैं, यह और्णवाभ आचार्य्य का मत है। पादैः सूयन्त इति वा इसके कहने से कारणों से कार्य्य की उत्पत्ति की है, ऐसा जानना चाहिये। पदं न दृश्यते जो इन्द्रियों से ग्रहण नहीं होते, वे परमाणु आदि पदार्थ अन्तरिक्ष में रहते भी हैं, परन्तु आँखों से नहीं दीखते। इदं त्रेधाभावाय इस तीन प्रकार के जगत् को जानना चाहिये अर्थात् एक प्रकाशरहित पृथिवीरूप, दूसरा कारणरूप जो कि देखने में नहीं आता, और तीसरा प्रकाशमय सूर्य्य आदि लोक हैं। इस मन्त्र में विष्णु शब्द से व्यापक ईश्वर का ग्रहण है॥१७॥

भावार्थभाषाः - परमेश्वर ने इस संसार में तीन प्रकार का जगत् रचा है अर्थात् एक पृथिवीरूप, दूसरा अन्तरिक्ष आकाश में रहनेवाला प्रकृति परमाणुरूप और तीसरा प्रकाशमय सूर्य्य आदि लोक तीन आधाररूप हैं, इनमें से आकाश में वायु के आधार से रहनेवाला जो कारणरूप है, वही पृथिवी और सूर्य्य आदि लोकों का बढ़ानेवाला है और इस जगत् को ईश्वर के विना कोई बनाने को समर्थ नहीं हो सकता, क्योंकि किसी का ऐसा सामर्थ्य ही नहीं॥१७॥

अन्वय: मनुष्यैर्यो विष्णुस्त्रेधेदं पदं विचक्रमेऽस्य त्रिविधस्य जगतः समूढं मध्यस्थं जगत्पांसुरेऽन्तरिक्षे विदधे विहितवानस्ति स एवोपास्यो वर्त्तते इति बोध्यम्॥१७॥

ईश्वरेणैतज्जगत् कियत्प्रकारकं रचितमित्युपदिश्यते।

पदार्थान्वयभाषाः - (इदम्) प्रत्यक्षाप्रत्यक्षं जगत् (विष्णुः) व्यापकेश्वरः (वि) विविधार्थे (चक्रमे) यथायोग्यं प्रकृतिपरमाण्वादिपादानंशान् विक्षिप्य सावयवं कृतवान् (त्रेधा) त्रिःप्रकारकम् (नि) नितराम् (दधे) धृतवान् (पदम्) यत्पद्यते प्राप्यते तत् (समूढम्) यत्सम्यक् तर्क्यते तर्केण यद्विज्ञायते तत् (अस्य) जगतः (पांसुरे) प्रशस्ताः पांसवो रेणवो विद्यन्ते यस्मिन्नन्तरिक्षे तस्मिन्। नगपांसुपाण्डुभ्यश्चेति वक्तव्यम्। (अष्टा०५.२.१०७) अनेन प्रशंसार्थे रः प्रत्ययः॥यास्कमुनिरिमं मन्त्रमेवं व्याचष्टे-विष्णुर्विशतेव्यश्नोतेर्वा यदिदं किं च तद्विक्रमते विष्णुस्त्रिधा निधत्ते पदं त्रेधाभावाय पृथिव्यामन्तरिक्षे दिवीति शाकपूणिः। समारोहणं विष्णुपदे गयशिरसीत्यौर्णवाभः। समूढमस्य पांसुरेऽप्यायनेऽन्तरिक्षे पदं न दृश्यतेऽपि वोपमार्थे समूढमस्य पांसुर इव पदं न दृश्यत इति पांसवः पादैः सूयन्त इति वा पन्नाः शेरत इति वा पंसनीया भन्तीति वा। (निरु०१२.१९) गयशिरसीत्यत्र गय इत्यपत्यनामसु पठितम्। (निघं०२.२) गय इति धननामसु च। (निघं०२.१०) प्राणा वै गयाः। (श०ब्रा०१४.७.१.७) प्रजायाः शिर उत्तमभागो यत्कारणं तद्विष्णुपदं गयानां विद्यादिधनानां यच्छिरः फलमानन्दः सोऽपि विष्णुपदाख्यः। गयानां प्राणानां शिरः प्रीतिजनकं सुखं तदपि विष्णुपदमित्यौर्णवाभाचार्य्यस्य मतम्। पादैः सूयन्ते वाऽनेन कारणांशैः कार्य्यमुत्पद्यत इति बोध्यम्। पदं न दृश्यतेऽनेनातीन्द्रियाः परमाण्वादयोऽन्तरिक्षे विद्यमाना अपि चक्षुषा न दृश्यन्त इति वेदितव्यम्। इदं त्रेधाभावायेति। एकं प्रत्यक्षं प्रकाशरहितं पृथिवीमयं द्वितीयं कारणाख्यमदृश्यं तृतीयं प्रकाशमयं सूर्य्यादिकं च जगदस्तीति बोध्यम्। विष्णुशब्देनात्र व्यापकेश्वरो ग्राह्य इति॥१७॥

भावार्थभाषाः - परमेश्वरेणास्मिन् संसारे त्रिविधं जगद्रचितमेकं पृथिवीमयं द्वितीयमन्तरिक्षस्थं त्रसरेण्वादिमयं तृतीयं प्रकाशमयं च। एतेषां त्रयाणामेतानि त्रीण्येवाधारभूतानि यच्चान्तरिक्षस्थं तदेव पृथिव्याः सूर्य्यादेश्च वर्धकं नैवैतदीश्वरेण विना कश्चिज्जीवो विधातुं शक्नोति। सामर्थ्याभावात्। सायणाचार्य्यादिभिर्विलसनाख्येन चास्य मन्त्रस्यार्थस्य वामनाभिप्रायेण वर्णितत्वात्स पूर्वपश्चिमपर्वतस्थो विष्णुरस्तीति मिथ्यार्थोऽस्तीति वेद्यम्॥१७॥

भावार्थभाषाः - परमेश्वराने या जगात तीन प्रकारची निर्मिती केलेली आहे. अर्थात एक पृथ्वीरूपी, दुसरी अंतरिक्ष, आकाशात राहणारे प्रकृती परमाणूरूपी व तिसरी प्रकाशमय सूर्य इत्यादी लोक. हे तीन आधाररूप आहेत.

टिप्पणी: यापैकी आकाशात राहणारे वायूच्या आधारे कारणरूप आहेत. तेच पृथ्वी व सूर्य इत्यादींना वाढविणारे आहे. ईश्वराखेरीज कोणीही हे जग उत्पन्न करण्यास समथ नाही, कारण असे कुणाचेच सामर्थ्य नाही. ॥ १७ ॥

• देवता - विष्णुः
• ऋषिः - मेधातिथिः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

त्री᳓णि पदा᳓ वि᳓ चक्रमे
वि᳓ष्णुर् गोपा᳓ अ᳓दाभियः
अ᳓तो ध᳓र्माणि धार᳓यन्

त्रिणि॑ प॒दा विच॑क्रमे । विष्णु॑र्गो॒पा अदा॑भ्यः । ततो॒ धर्मा॑णि धा॒रयन्न्॑ ॥51॥

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
cakrame ← √kramⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

padā́ ← padá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

trī́ṇi ← trí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

ví ← ví (invariable)

ádābhyaḥ ← ádābhya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

gopā́ḥ ← gopā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

víṣṇuḥ ← víṣṇu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

átas ← átas (invariable)

dhāráyan ← √dhr̥- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

dhármāṇi ← dhárman- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

त्रीणि॑ । प॒दा । वि । च॒क्र॒मे॒ । विष्णुः॑ । गो॒पाः । अदा॑भ्यः ।
अतः॑ । धर्मा॑णि । धा॒रय॑न् ॥

• trīṇi ← tri
• [noun], accusative, plural, neuter
• “three; tri/tisṛ [word].”

• padā ← pada
• [noun], accusative, plural, neuter
• “word; location; foot; footprint; pada [word]; verse; footstep; metrical foot; situation; dwelling; state; step; mark; position; trace; construction; animal foot; way; moment; social station; topographic point; path; residence; site; topic.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• cakrame ← kram
• [verb], singular, Perfect indicative
• “kram; step; go; continue; proceed; traverse; heat.”

• viṣṇur ← viṣṇuḥ ← viṣṇu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Vishnu; Krishna; Viṣṇu; Om; Shiva.”

• gopā ← gopāḥ ← gopā
• [noun], nominative, singular, masculine
• “herder; defender.”

• adābhyaḥ ← adābhya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “trustworthy; disabused(p).”

• ato ← atas
• [adverb]
• “now; therefore; then; from there; hence; consequently; then; hence; henceforth.”

• dharmāṇi ← dharma
• [noun], accusative, plural, neuter
• “Dharma; custom; dharma [word]; regulation; duty; Dharma; Dharma; Dharma; Dharma; law; law; peculiarity; justice.”

• dhārayan ← dhāray ← √dhṛ
• [verb noun], nominative, singular
• “keep; sustain; put; hold; wear; hold; carry; keep alive; suppress; preserve; remember; stow; stop; have; fill into; endure; support; understand; fixate; govern; restrain.”

अदाभ्यः केनापि हिंसितुमशक्यः गोपाः सर्वस्य जगतः रक्षकः विष्णुः पृथिव्यादिस्थानेषु अतः एतेषु त्रीणि पदानि वि चक्रमे । किं कुर्वन् । धर्माणि अग्निहोत्रादीनि धारयन् पोषयन् ॥ पदा । सुपां सुलुक्’ इत्यादिना विभक्तेः डादेशः । तस्य स्थानिवद्भावेन अनुदात्तत्वे प्राप्ते उदात्तनिवृत्तिस्वरेणोदात्तत्वम् । गोपाः । गोपामृतस्य’ (ऋ. सं. १. १. ८) इत्यत्रोक्तम् । अदाभ्यः । दभेः “ ऋहलोर्ण्यत् ’ (पा. सू. ३. १. १२४) इति ण्यत् । नञ्समासः । अव्ययपूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । धारयन्। शपः पित्त्वादनुदात्तत्वम् । शतुश्च लसार्वधातुकस्वरेण णिच एव स्वरः शिष्यते ॥

3अथ तृतीयामाह - गोपाः सर्वस्य जगतो रक्षकः अदाम्यः केनाप्यतिरस्कार्यो विष्णुः कृत्स्नेऽपि जगति त्रीणि पदा विचक्रमे पदत्रयं निदधौ । किं कुर्वन्? ततस्तस्मत्पदत्रयात् धर्माणि धारयितव्यानि सर्वाणि वस्तूनि धारयन् ॥

English translation:

“Viṣṇu, the preserver, the uninjurable, stepped three steps, upholding thereby righteous acts.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Gopā, sarvasya jagato rakṣakaḥ: the preserver of all the worlds; the principal attribute of Viṣṇu

He strode three steps, Viṣṇu the undeceivable cowherd,
founding the foundations from there—

Visnu, the Guardian, he whom none deceiveth, made three steps; thenceforth
Establishing his high decrees.

Drei Schritte schritt er aus, der untrügliche Wächter Vishnu, von dort die Gesetze festsetzend.

Drei Schritte hat durchschritten er, Vischnu, der nie getäuschte Hirt, Die Stützen dort befestigend.

Три шага прошагал
Вишну – страж, не поддающийся обману,
Оттуда поддерживая законы.

• विष्णुः
• मेधातिथिः काण्वः
• पिपीलिकामध्यानिचृद्गायत्री
• षड्जः

फिर वह सर्वव्यापक जगदीश्वर क्या-क्या करता है, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है-

पदार्थान्वयभाषाः - जिस कारण यह (अदाभ्यः) अपने अविनाशीपन से किसी की हिंसा में नहीं आ सकता (गोपाः) और सब संसार की रक्षा करनेवाला, सब जगत् को (धारयन्) धारण करनेवाला (विष्णुः) संसार का अन्तर्यामी परमेश्वर (त्रीणि) तीन प्रकार के (पदानि) जाने, जानने और प्राप्त होने योग्य पदार्थों और व्यवहारों को (विचक्रमे) विधान करता है, इसी कारण से सब पदार्थ उत्पन्न होकर अपने-अपने (धर्माणि) धर्मों को धारण कर सकते हैं॥१८॥

भावार्थभाषाः - ईश्वर के धारण के विना किसी पदार्थ की स्थिति होने का सम्भव नहीं हो सकता। उसकी रक्षा के विना किसी के व्यवहार की सिद्धि भी नहीं हो सकती॥१८॥

अन्वय: यतोऽयमदाभ्यो गोपा विष्णुरीश्वरः सर्वं जगद्धारयन् संस्त्रीणि पदानि विचक्रमेऽतः कारणादुत्पद्य सर्वे पदार्थाः स्वानि स्वानि धर्माणि धरन्ति॥१८॥

पुनर्विष्णुर्जगदीश्वरः किं कृतवानित्युपदिश्यते।

पदार्थान्वयभाषाः - (त्रीणि) त्रिविधानि (पदा) पदानि वेद्यानि प्राप्तव्यानि वा। अत्र शेश्छन्दसि बहुलम् इति लोपः। (वि) विविधार्थे (चक्रमे) विहितवान् (विष्णुः) विश्वान्तर्यामी (गोपाः) रक्षकः। (अदाभ्यः) अविनाशित्वान्नैव केनापि हिंसितुं शक्यः (अतः) कारणादुत्पद्य (धर्माणि) स्वस्वभावजन्यान् धर्मान् (धारयन्) धारणां कुर्वन्॥१८॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यैर्नैवेश्वरस्य धारणेन विना कस्यचिद् वस्तुनः स्थितिः सम्भवति। न चैतस्य रक्षणेन विना कस्यचिद् व्यवहारः सिध्यतीति वेदितव्यम्॥१८॥

भावार्थभाषाः - ईश्वराने धारण केल्याशिवाय कोणत्याही पदार्थाचे अस्तित्त्व टिकू शकत नाही. त्याच्या रक्षणाखेरीज कुणाच्याही व्यवहाराची सिद्धी होऊ शकत नाही. ॥ १८ ॥

• देवता - विष्णुः
• ऋषिः - मेधातिथिः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

वि᳓ष्णोः क᳓र्माणि पश्यत
य᳓तो व्रता᳓नि पस्पशे᳓
इ᳓न्द्रस्य यु᳓जियः स᳓खा

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
kármāṇi ← kárman- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

paśyata ← √paś- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

víṣṇoḥ ← víṣṇu- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

paspaśé ← √spaś- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

vratā́ni ← vratá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

yátas ← yátas (invariable)

índrasya ← índra- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

sákhā ← sákhi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yújyaḥ ← yújya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

विष्णोः॑ । कर्मा॑णि । प॒श्य॒त॒ । यतः॑ । व्र॒तानि॑ । प॒स्प॒शे ।
इन्द्र॑स्य । युज्यः॑ । सखा॑ ॥

विष्णोः॑ । कर्मा॑णि । प॒श्य॒त॒ । यतः॑ । व्र॒तानि॑ । प॒स्प॒शे ॥ इन्द्र॑स्य । युज्यः॑ । सखा॑ ॥

• viṣṇoḥ ← viṣṇu
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Vishnu; Krishna; Viṣṇu; Om; Shiva.”

• karmāṇi ← karman
• [noun], accusative, plural, neuter
• “action; saṃskāra; ritual; procedure; karman; treatment; object; function; production; job; operation; karman [word]; act; job; passive voice; activity; consequence; function; yajña; pañcakarman; cooking; occupation; profession; construction; duty; method; natural process; duty; therapy.”

• paśyata ← paś
• [verb], plural, Present imperative
• “see; view; watch; meet; observe; think of; look; examine; behold; visit; understand.”

• yato ← yatas
• [adverb]
• “from which; whence; wherein.”

• vratāni ← vrata
• [noun], accusative, plural, neuter
• “vrata (vote); commandment; law; oath; command; rule; custom; vrata [word]; rule; behavior.”

• paspaśe ← paś
• [verb], singular, Perfect indicative
• “see; view; watch; meet; observe; think of; look; examine; behold; visit; understand.”

• indrasya ← indra
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• yujyaḥ ← yujya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “adequate to(p); appropriate; united; allied.”

• sakhā ← sakhi
• [noun], nominative, singular
• “friend; companion; sakhi [word].”

हे ऋत्विगादयः विष्णोः कर्माणि पालनादीनि पश्यत । यतः यैः कर्मभिः व्रतानि अग्निहोत्रादीनि पस्पशे सर्वो यजमानः स्पृष्टवान् विष्णोरनुग्रहात् अनुतिष्ठति इत्यर्थः । तादृशो विष्णुः इन्द्रस्य युज्यः योज्यः अनुकूलः सखा भवति । विष्णोः इन्द्रानुकूल्यं त्वष्टा हतपुत्रः’ इत्यनुवाके ‘अथ वै तर्हि विष्णुः ’ ( तै. सं. २. ४. १२. २ ) इत्यादिना प्रपञ्चेन तैत्तिरीया आमनन्ति ॥ पस्पशे । ’ स्पश बाधनस्पर्शनयोः । लिट् । द्विर्भावे ‘शर्पूर्वाः खयः’ ( पा. सू. ७. ४. ६१ ) इति पकारः शिष्यते सकारो लुप्यते । यद्वृत्तयोगादनिघातः । युज्यः । युजेः बाहुलकात् क्यप् । कित्त्वाद्गुणाभावः । क्यपः पित्त्वादनुदात्तत्वम् । धातुस्वरः ॥

12अथ द्वितीया ॥ विष्णोः कर्माणि चरितानि पश्यत हे जनाः । कीदृशानीत्याह - यतः यैः । ‘इतराभ्योपि दृश्यन्ते’ इति तृतीयान्तात्तसिः । व्रतानि युष्मदीयानि कर्माणि यैः कर्मभिः पस्पशे स्पृशति बध्नातीति वा युष्मासु । स्पश बाधनादौ स्वरितेत्, ‘छन्दसि लुङ्लङ्लिटः’ इति लिट् । शर्पूर्वाः खयश्शिष्यन्ते इति पकारशेषः । पुनश्च विशेष्यते - इन्द्रस्य युज्यः योग्यस्सखा । योगो युक् । सम्पदादित्वाद्युजेः क्विप् । युजि साधुर्युज्यः । ‘तत्र साधुः’ इति यत्, ‘यतोऽनावः’ इत्याद्युदात्तत्वम् । यद्वा - युञ्जाना युजः योगिनः । ‘सत्सूद्विष’ इत्यादिना क्विप् । तत्र भवः । दिगादिर्द्रष्टव्यः । तादृशस्यास्य तादृशानि कर्माणि पश्यतेति ॥

English translation:

“Behold the deeds of Viṣṇu, through which (the worshipper) has accomplished (pious) vows; he is the worthy friend of Indra.”

Behold the deeds of Viṣṇu: from (the place) where he watches over the commandments,
the partner in yoke with Indra,

Look ye on Visnu’s works, whereby the Friend of Indra, close-allied,
Hath let his holy ways be seen.

Behold the deeds of Visnu
Wherein he displayed his laws,
Indra’s true friend.

Schaut die Werke des Vishnu, von wo aus er auf seine Gebote acht gibt, des Indra treuer Freund!

Des Vischnu Thaten schauet an, durch die die Ordnungen er sah, Des Indra eng verbundner Freund.

Взгляните на деяния Вишну,
Откуда он следит за обетами,
Близкий друг Индры.

• विष्णुः
• मेधातिथिः काण्वः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

फिर व्यापक परमेश्वर के किये हुए कर्म मनुष्य नित्य देखें, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है-

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्य लोगो ! तुम जो (इन्द्रस्य) जीव का (युज्यः) अर्थात् जो अपनी व्याप्ति से पदार्थों में संयोग करनेवाले दिशा, काल और आकाश हैं, उनमें व्यापक होके रमने वा (सखा) सर्व सुखों के सम्पादन करने से मित्र है (यतः) जिससे जीव (व्रतानि) सत्य बोलने और न्याय करने आदि उत्तम कर्मों को (पस्पशे) प्राप्त होता है उस (विष्णोः) सर्वत्र व्यापक शुद्ध और स्वभावसिद्ध अनन्त सामर्थ्यवाले परमेश्वर के (कर्माणि) जो कि जगत् की रचना पालना न्याय और प्रयत्न करना आदि कर्म हैं, उनको तुम लोग (पश्यत) अच्छे प्रकार विदित करो॥१९॥

भावार्थभाषाः - जिस कारण सब के मित्र जगदीश्वर ने पृथिवी आदि लोक तथा जीवों के साधनसहित शरीर रचे हैं, इसी से सब प्राणी अपने-अपने कार्यों के करने को समर्थ होते हैं॥१९॥

अन्वय: हे मनुष्या यूयं य इन्द्रस्य युज्यः सखास्ति, यतो जीवो व्रतानि पस्पशे स्पृशति, तस्य विष्णोः कर्माणि पश्यत॥१९॥

पुनस्तत्कृतानि कर्म्माणि मनुष्येण नित्यं द्रष्टव्यानीत्युपदिश्यते।

पदार्थान्वयभाषाः - (विष्णोः) सर्वत्र व्यापकस्य शुद्धस्य स्वाभाविकानन्तसामर्थ्यस्येश्वरस्य (कर्माणि) जगद्रचनपालनन्यायकरणप्रलयत्वादीनि (पश्यत) सम्यग्विजानीत (यतः) कर्मबोधस्य सकाशात् (व्रतानि) सत्यभाषणन्यायकरणादीनि (पस्पशे) स्पृशति कर्त्तुं शक्नोति। अत्र लडर्थे लिट्। (इन्द्रस्य) जीवस्य (युज्यः) युञ्जन्ति व्याप्त्या सर्वान् पदार्थान् ते युजो दिक्कालाकाशादयस्तत्र भवः (सखा) सर्वस्य मित्रः सर्वसुखसम्पादकत्वात्॥१९॥

भावार्थभाषाः - यस्मात् सर्वमित्रेण जगदीश्वरेण जीवानां पृथिव्यादीनि ससाधनानि शरीराणि रचितानि तस्मादेवं सर्वे प्राणिनः स्वानि स्वानि कर्माणि कर्त्तुं शक्नुवन्तीति॥१९॥

भावार्थभाषाः - ज्या कारणांपासून (प्रकृतीपासून) सर्वांचा मित्र असलेल्या जगदीश्वराने पृथ्वी इत्यादी लोक तसेच जीवांच्या साधनांसह शरीरे उत्पन्न केलेली आहेत, त्याद्वारे सर्व प्राणी आपापले कार्य करण्यास समर्थ होतात. ॥ १९ ॥

• देवता - विष्णुः
• ऋषिः - मेधातिथिः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

त᳓द् वि᳓ष्णोः परम᳓म् पदं᳓
स᳓दा पश्यन्ति सूर᳓यः
दिवी᳓व च᳓क्षुर् आ᳓ततम्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
padám ← padá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

paramám ← paramá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

víṣṇoḥ ← víṣṇu- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

paśyanti ← √paś- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

sádā ← sádā (invariable)

sūráyaḥ ← sūrí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ā́tatam ← √tan- (root)
{case:NOM, gender:N, number:SG, non-finite:PPP}

cákṣuḥ ← cákṣus- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

diví ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

iva ← iva (invariable)

तत् । विष्णोः॑ । प॒र॒मम् । प॒दम् । सदा॑ । प॒श्य॒न्ति॒ । सू॒रयः॑ ।
दि॒विऽइ॑व । चक्षुः॑ । आऽत॑तम् ॥

तत् । विष्णोः॑ । प॒र॒मम् । प॒दम् । सदा॑ । प॒श्य॒न्ति॒ । सू॒रयः॑ ॥ दि॒वि । इ॒व॒ । चक्षुः॑ । आत॑त॒मित्या-त॒त॒म् ॥

• tad ← tat ← tad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• viṣṇoḥ ← viṣṇu
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Vishnu; Krishna; Viṣṇu; Om; Shiva.”

• paramam ← parama
• [noun], accusative, singular, neuter
• “extreme; best; excellent; highest; highest; devoted(p); maximal; distant; parama [word]; very; farthermost.”

• padaṃ ← padam ← pada
• [noun], accusative, singular, neuter
• “word; location; foot; footprint; pada [word]; verse; footstep; metrical foot; situation; dwelling; state; step; mark; position; trace; construction; animal foot; way; moment; social station; topographic point; path; residence; site; topic.”

• sadā
• [adverb]
• “always; continually; always; perpetually.”

• paśyanti ← paś
• [verb], plural, Present indikative
• “see; view; watch; meet; observe; think of; look; examine; behold; visit; understand.”

• sūrayaḥ ← sūri
• [noun], nominative, plural, masculine
• “guru.”

• divīva ← divi ← div
• [noun], locative, singular
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• divīva ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• cakṣur ← cakṣuḥ ← cakṣus
• [noun], accusative, singular, neuter
• “eye; look; visual perception; cakṣus [word]; sight.”

• ātatam ← ātan ← √tan
• [verb noun], accusative, singular
• “expand; prolong; chant; inflate.”

सूरयः विद्वांस ऋत्विगादयः विष्णोः संबन्धि परमम् उत्कृष्टं तत् शास्त्रप्रसिद्धं पदं स्वर्गस्थानं शास्त्रदृष्ट्या सर्वदा पश्यन्ति । तत्र दृष्टान्तः । दिवीव । आकाशे यथा आततं सर्वतः प्रसृतं चक्षुः निरोधाभावेन विशदं पश्यति तद्वत् ॥ सदा । ‘सर्वैकान्य ’ ( पा. सू. ५. ३. १५) इति दाप्रत्ययः । सर्वस्य सोऽन्यतरस्यां दि ’ ( पा. सू. ५. ३. ६ ) इति सर्वशब्दस्य सभावः । व्यत्ययेनाद्युदात्तत्वम् । दिवि । ’ उडिदम्’ इत्यादिना विभक्तेरुदात्तत्वम् । ‘इवेन विभक्त्यलोपः पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वं च ’ इति तदेव शिष्यते । चक्षुः । ‘नब्विषयस्य° ’ इत्याद्युदात्तत्वम् । आततम् । तनोतेः कर्मणि क्तः ।’ यस्य विभाषा ’ इति इट्प्रतिषेधः । अनुदात्तोपदेश’ इत्यादिना नलोपः । कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वे प्राप्ते ‘ गतिरनन्तरः’ इति गतेरुदात्तत्वम् ॥

13चषालमीक्षते - तद्विष्णोरिति त्रिपदया गायत्र्या ॥ ‘विष्णोः परमं पदमवभाति भूरेः’ इति यत्पूर्वोक्तं तदेव हि विष्णोः परमं पदं सदा सर्वदा सूरयः मेधाविनः पश्यन्तीति । कीदृशं? दिवि चक्षुरिवाततम् । सर्वेषां चक्शुस्स्थानीयं सूर्यमण्डलमिह चक्षुरुच्यते । आततं समन्ताद्विस्तारितप्रकाशं, सवत्र प्रकाशत्वात् । ‘गतिरनन्तरः’ इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । दिवि सूर्यमण्डलमिव यदात्मप्रकाशस्वरूपं तत्सूरयस्सदा हृदि पश्यन्ति । तस्मात्त्वमपि विष्णोः परमपदस्थानीयं चषालं पश्येति ॥

English translation:

“The wise ever contemplate that supreme station of Viṣṇu, as the eye ranges over the sky.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

paramam padam = supreme degree or station, svarga

That is the highest footstep of Viṣṇu. The patrons always
behold it
stretched out like the eye [=sun] in heaven.

The image in pāda c needs a little unpacking. The “eye in heaven” is of course the sun; the incongruity is that it is depicted as “stretched out,” which might suggest an elongated ovoid sun, not a happy picture. The concentrated expression of pāda c rests on the common formula of the sun stretching (through space) with its rays (raśmí-), as in VII.47.4 yā́ḥ sū́ryo raśmíbhir ātatā́na “towards which [=waters] the sun has stretched with its rays.” Note that sūráyaḥ ‘patrons’ ending b phonologically evokes the absent sū́r i ya- in c.

The princes evermore behold that loftiest place where Visnu is,
Laid as it were an eye in heaven.

That highest step of Visnu
The singers ever gaze upon

Like an eye stretched in the sky.

Immerdar schauen die freigebigen Patrone diese höchste Fußtapfe des Vishnu, die wie das Auge am Himmel weithin reicht.

Auf ihn, des Vischnu höchsten Tritt; der wie des Himmels Auge glänzt, Schaun fort und fort die Weisen hin.

На этот высший след Вишну
Всегда глядят приносящие жертву,
Как на глаз, разверстый в небе.

• विष्णुः
• मेधातिथिः काण्वः
• गायत्री
• षड्जः

वह ब्रह्म कैसा है, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है-

पदार्थान्वयभाषाः - (सूरयः) धार्मिक बुद्धिमान् पुरुषार्थी विद्वान् लोग (दिवि) सूर्य आदि के प्रकाश में (आततम्) फैले हुए (चक्षुरिव) नेत्रों के समान जो (विष्णोः) व्यापक आनन्दस्वरूप परमेश्वर का विस्तृत (परमम्) उत्तम से उत्तम (पदम्) चाहने जानने और प्राप्त होने योग्य उक्त वा वक्ष्यमाण पद हैं (तत्) उस को (सदा) सब काल में विमल शुद्ध ज्ञान के द्वारा अपने आत्मा में (पश्यन्ति) देखते हैं॥२०॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। जैसे प्राणी सूर्य्य के प्रकाश में शुद्ध नेत्रों से मूर्त्तिमान् पदार्थों को देखते हैं, वैसे ही विद्वान् लोग निर्मल विज्ञान से विद्या वा श्रेष्ठ विचारयुक्त शुद्ध अपने आत्मा में जगदीश्वर को सब आनन्दों से युक्त और प्राप्त होने योग्य मोक्ष पद को देखकर प्राप्त होते हैं। इस की प्राप्ति के विना कोई मनुष्य सब सुखों को प्राप्त होने में समर्थ नहीं हो सकता। इस से इसकी प्राप्ति के निमित्त सब मनुष्यों को निरन्तर यत्न करना चाहिये। इस मन्त्र में परमम् पदम् इन पदों के अर्थ में यूरोपियन विलसन साहब ने कहा है कि इन का अर्थ स्वर्ग नहीं हो सकता, यह उनकी भ्रान्ति है, क्योंकि परमपद का अर्थ स्वर्ग ही है॥२०॥

अन्वय: सूरयो विद्वांसो दिव्याततं चक्षुरिव यद्विष्णोराततं परमं पदमस्ति तत् स्वात्मनि सदा पश्यन्ति॥२०॥

तद् ब्रह्म कीदृशमित्युपदिश्यते।

पदार्थान्वयभाषाः - (तत्) उक्तं वक्ष्यमाणं वा (विष्णोः) व्यापकस्यानन्दस्वरूपस्य (परमम्) सर्वोत्कृष्टम् (पदम्) अन्वेष्यं ज्ञातव्यं प्राप्तव्यं वा (सदा) सर्वस्मिन् काले (पश्यन्ति) सम्प्रेक्षन्ते (सूरयः) धार्मिका मेधाविनः पुरुषार्थयुक्ता विद्वांसः। सूरिरिति स्तोतृनामसु पठितम्। (निघं०३.१६) अत्र सूङः क्रिः। (उणा०४.६४) अनेन ‘सूङ’ धातोः क्रिः प्रत्ययः। (दिवीव) यथा सूर्यादिप्रकाशे विमलेन ज्ञानेन। स्वात्मनि वा (चक्षुः) चष्टे येन तन्नेत्रम्। चक्षेः शिच्च। (उणा०२.११५) अनेन ‘चक्षे’ रुसिप्रत्ययः शिच्च। (आततम्) समन्तात् ततं विस्तृतम्॥२०॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। यथा प्राणिनः सूर्यप्रकाशे शुद्धेन चक्षुषा मूर्त्तद्रव्याणि पश्यन्ति, तथैव विद्वांसो विमलेन ज्ञानेन विद्यासुविचारयुक्ते शुद्धे स्वात्मनि जगदीश्वरस्य सर्वानन्दयुक्तं प्राप्तुमर्हं मोक्षाख्यं पदं दृष्ट्वा प्राप्नुवन्ति। नैतत्प्राप्त्या विना कश्चित्सर्वाणि सुखानि प्राप्तुमर्हति तस्मादेतत्प्राप्तौ सर्वैः सर्वदा प्रयत्नोऽनुविधेय इति। विलसनाख्येन ‘परमं पदम्’ इत्यस्यार्थो हि स्वर्गो भवितुमशक्य इति भ्रान्त्योक्तत्वान्मिथ्यार्थोऽस्ति, कुतः’ परमस्य पदस्य स्वर्गवाचकत्वादिति॥२०॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जसे प्राणी सूर्यप्रकाशात शुद्ध नेत्रांनी मूर्तिमान पदार्थ पाहतात तसेच विद्वान लोक शुद्ध ज्ञानाने, विद्येने किंवा श्रेष्ठ विचाराने शुद्ध झालेल्या आत्म्यात जगदीश्वराला पाहतात व आनंद देणाऱ्या मोक्षाला प्राप्त करतात. त्याच्या प्राप्तीखेरीज कोणताही माणूस सर्व सुख प्राप्त करण्यास समर्थ बनू शकत नाही. त्यामुळे त्याच्या प्राप्तीसाठी सर्व माणसांनी निरंतर प्रयत्न केले पाहिजेत. ॥ २० ॥

टिप्पणी: या मंत्रात ‘परमम्’ पदम् या पदाचा अर्थ युरोपियन विल्सन साहेबांनी स्वर्ग होऊ शकत नाही, असे म्हटले आहे. हा त्यांचा भ्रम आहे. कारण परमपदाचा अर्थ स्वर्गच आहे. ॥ २० ॥

• देवता - विष्णुः
• ऋषिः - मेधातिथिः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

त᳓द् वि᳓प्रासो विपन्य᳓वो
जागृवां᳓सः स᳓म् इन्धते
वि᳓ष्णोर् य᳓त् परम᳓म् पद᳓म्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vipanyávaḥ ← vipanyú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

víprāsaḥ ← vípra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

indhate ← √idh- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

jāgr̥vā́ṁsaḥ ← √gr̥- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRF, voice:ACT}

sám ← sám (invariable)

padám ← padá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

paramám ← paramá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

víṣṇoḥ ← víṣṇu- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

तत् । विप्रा॑सः । वि॒प॒न्यवः॑ । जा॒गृ॒ऽवांसः॑ । सम् । इ॒न्ध॒ते॒ ।
विष्णोः॑ । यत् । प॒र॒मम् । प॒दम् ॥

• tad ← tat ← tad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• viprāso ← viprāsaḥ ← vipra
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Brahmin; poet; singer; priest; guru; Vipra.”

• vipanyavo ← vipanyavaḥ ← vipanyu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “admiring; laudatory.”

• jāgṛvāṃsaḥ ← jāgṛ
• [verb noun], nominative, plural
• “wake; watch; awaken; wake up; oversee.”

• sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• indhate ← indh
• [verb], singular, Present indikative
• “kindle; ignite; set ablaze.”

• viṣṇor ← viṣṇoḥ ← viṣṇu
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Vishnu; Krishna; Viṣṇu; Om; Shiva.”

• yat ← yad
• [noun], nominative, singular, neuter
• “who; which; yat [pronoun].”

• paramam ← parama
• [noun], nominative, singular, neuter
• “extreme; best; excellent; highest; highest; devoted(p); maximal; distant; parama [word]; very; farthermost.”

• padam ← pada
• [noun], nominative, singular, neuter
• “word; location; foot; footprint; pada [word]; verse; footstep; metrical foot; situation; dwelling; state; step; mark; position; trace; construction; animal foot; way; moment; social station; topographic point; path; residence; site; topic.”

पूर्वोक्तं विष्णोः यत् परमं पदम् अस्ति तत् पदं विप्रासः मेधाविनः समिन्धते सम्यक् दीपयन्ति। कीदृशाः। विपन्यवः विशेषेण स्तोतारः जागृवांसः शब्दार्थयोः प्रमादराहित्येन जागरूकाः॥ विप्रासः । ‘आज्जसेरसुक्’। विपन्यवः । स्तुत्यर्थस्य पनेः बाहुलक औणादिको युप्रत्ययः । तत्र प्रत्ययस्वरः । जागृवांसः ।’ जागृ निद्राक्षये ‘। लिटः क्वसुः । क्रादिनियमाप्राप्तस्य इटः ‘वस्वेकाजाद्धसाम् ’ ( पा. सू. ७. २. ६७ ) इति नियमात् निवृत्तिः ॥ ॥ ७ ॥

English translation:

“The wise, ever vigilant and diligent in praise, amply glorify that which is the supreme station of Viṣṇu.”

That do the inspired poets, admiring and wakeful, kindle—
the highest footstep of Viṣṇu.

This verse also contains some semantic incongruities: “kindling the footstep” is of course a curious expression, and that poets, presumably human, perform this action on the “highest footstep of Viṣṇu,” usually an expression for highest heaven, makes it all the odder. Geldner (also Oldenberg, Witzel Gotō) plausibly identify “the highest footstep of Viṣṇu” here as the sun, and the verse would therefore express the common notion that priests kindling the ritual fire at dawn cause the sun to shine.

This, Vishnu’s station most sublime, the singers, ever vigilant,
Lovers of holy song, light up.

Die laut preisenden Redner, die frühwachen, entflammen jene höchste Fußtapfe des Vishnu.

Und diesen Tritt des Vischnu, der der höchste ist, entzünden stets, Die Priester, wachsam, rühmenswerth.

Вдохновенные, громко прославляющие,
Рано пробуждаясь, зажигают того,
Кто – высший след Вишну.

• विष्णुः
• मेधातिथिः काण्वः
• गायत्री
• षड्जः

कैसे मनुष्य उक्त पद को प्राप्त होने योग्य हैं, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है-

पदार्थान्वयभाषाः - (विष्णोः) व्यापक जगदीश्वर का (यत्) जो उक्त (परमम्) सब उत्तम गुणों से प्रकाशित (पदम्) प्राप्त होने योग्य पद है (तत्) उसको (विपन्यवः) अनेक प्रकार के जगदीश्वर के गुणों की प्रशंसा करनेवाले (जागृवांसः) सत्कर्म में जागृत (विप्रासः) बुद्धिमान् सज्जन पुरुष हैं, वे ही (समिन्धते) अच्छे प्रकार प्रकाशित करके प्राप्त होते हैं॥२१॥

भावार्थभाषाः - जो मनुष्य अविद्या और अधर्माचरणरूप नींद को छोड़कर विद्या धर्माचरण में जाग रहे हैं, वे ही सच्चिदानन्दस्वरूप सब प्रकार से उत्तम सबको प्राप्त होने योग्य निरन्तर सर्वव्यापी विष्णु अर्थात् जगदीश्वर को प्राप्त होते हैं॥२१॥पहिले सूक्त में जो दो पदों के अर्थ कहे थे, उनके सहचारि अश्वि, सविता, अग्नि, देवी, इन्द्राणी, वरुणानी, अग्नायी, द्यावापृथिवी, भूमि, विष्णु और इनके अर्थों का प्रकाश इस सूक्त में किया है, इससे पहिले सूक्त के साथ इस सूक्त की सङ्गति जाननी चाहिये। इसके आगे सायण और विलसन आदि विषय में जो यह सूक्त के अन्त में खण्डन द्योतक पङ्क्ति लिखते हैं, सो न लिखी जायेगी, क्योंकि जो सर्वथा अशुद्ध है, उसको बारंबार लिखना पुनरुक्त और निरर्थक है, जहाँ कहीं लिखने योग्य होगा, वहाँ तो लिखा ही जायेगा, परन्तु इतने लेख से यह अवश्य जानना कि ये टीका वेदों की व्याख्या तो नहीं हैं, किन्तु इनको व्यर्थ दूषित करनेहारी हैं॥

अन्वय: विष्णोर्जगदीश्वरस्य यत्परमं पदमस्ति तद्विपन्यवो जागृवांसो विप्रासः समिन्धते प्राप्नुवन्ति॥२१॥

कीदृशा एतत्प्राप्तुमर्हन्तीत्युपदिश्यते।

पदार्थान्वयभाषाः - (तत्) पूर्वोक्तम् (विप्रासः) मेधाविनः (विपन्यवः) विविधं जगदीश्वरस्य गुणसमूहं पनायन्ति स्तुवन्ति ये ते। अत्र बाहुलकादौणादिको युच् प्रत्ययः। (जागृवांसः) जागरूकाः। अत्र जागर्तेर्लिटः स्थाने क्वसुः। द्विर्वचनप्रकरणे छन्दसि वेति वक्तव्यम्। (अष्टा०वा०६.१.८) अनेन द्विर्वचनाभावश्च। (सम्) सम्यगर्थे (इन्धते) प्रकाशयन्ते (विष्णोः) व्यापकस्य (यत्) कथितम् (परमम्) सर्वोत्तमगुणप्रकाशम् (पदम्) प्रापणीयम्॥२१॥

भावार्थभाषाः - ये मनुष्या अविद्याधर्माचरणाख्यां निद्रां त्यक्त्वा विद्याधर्माचरणे जागृताः सन्ति त एव सच्चिदानन्दस्वरूपं सर्वोत्तमं सर्वैः प्राप्तुमर्हं नैरन्तर्येण सर्वव्यापिनं विष्णुं जगदीश्वरं प्राप्नुवन्ति॥२१॥पूर्वेसूक्तोक्ताभ्यां पदार्थाभ्यां सहचारिणामश्विसवित्रग्निदेवीन्द्राणीवरुणान्यग्नायीद्यावापृथिवी- भूमिविष्णूनामर्थानामत्र प्रकाशितत्वात् पूर्वसूक्तेन सहास्य सङ्गतिरस्तीति बोध्यम्॥

भावार्थभाषाः - जी माणसे अविद्या व अधर्माचरणरूपी निद्रा सोडून विद्या व धर्माचरणात जागृत असतात, तीच सच्चिदानंदस्वरूप, सर्वोत्तम, सर्वांना प्राप्त होण्यायोग्य निरंतर सर्वव्यापी विष्णू अर्थात जगदीश्वराला प्राप्त करतात. ॥ २१ ॥

टिप्पणी: यापुढे सायण व विल्सन इत्यादीविषयी जी सूक्ताच्या शेवटी खंडन दर्शविणारी ओळ लिहिलेली आहे ती लिहिली जाणार नाही. कारण ते सर्वथा अशुद्ध आहे. ते वारंवार लिहिणे पुनरुक्त व निरर्थक आहे. जेथे लिहिण्यायोग्य असेल तेथे लिहिले जाईलच; परंतु इतके लिहिण्याने हे अवश्य जाणावे की या टीका वेदांच्या व्याख्या तर नाहीत; परंतु त्यांना दूषित करणाऱ्या आहेत. ॥