०२१

• देवता - इन्द्राग्नी
• ऋषिः - मेधातिथिः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

इहे᳓न्द्राग्नी᳓ उ᳓प ह्वये
त᳓योर् इ᳓त् स्तो᳓मम् उश्मसि
ता᳓ सो᳓मं सोमपा᳓तमा

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
hvaye ← √hvā- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

ihá ← ihá (invariable)

indrāgnī́ ← indrāgní- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

úpa ← úpa (invariable)

ít ← ít (invariable)

stómam ← stóma- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

táyoḥ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:DU}

uśmasi ← √vaś- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

sómam ← sóma- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

somapā́tamā ← somapā́tama- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

tā́ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

इ॒ह । इ॒न्द्रा॒ग्नी इति॑ । उप॑ । ह्व॒ये॒ । तयोः॑ । इत् । स्तोम॑म् । उ॒श्म॒सि॒ ।
ता । सोम॑म् । सो॒म॒ऽपात॑मा ॥

• ihendrāgnī ← iha
• [adverb]
• “here; now; in this world; now; below; there; here; just.”

• ihendrāgnī ← indra
• [noun], masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• ihendrāgnī ← agnī ← agni
• [noun], accusative, dual, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• hvaye ← hvā
• [verb], singular, Present indikative
• “raise; call on; call; summon.”

• tayor ← tayoḥ ← tad
• [noun], genitive, dual, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• it ← id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• stomam ← stoma
• [noun], accusative, singular, masculine
• “hymn; Stoma; stoma [word].”

• uśmasi ← vaś
• [verb], plural, Present indikative
• “desire; agree; call; care; like; love.”

• tā ← tad
• [noun], nominative, dual, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• somaṃ ← somam ← soma
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• somapātamā ← soma
• [noun], masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• somapātamā ← pātamā ← pātama
• [noun], nominative, dual, masculine

इह अस्मिन्कर्मणि इन्द्राग्नी देवौ उप ह्वये आह्वयामि तयोरित् इन्द्राग्न्योरेव स्तोमं स्तोत्रं उश्मसि कामयामहे । सोमपातमा अतिशयेन सोमं पातुं क्षमौ तौ द्वौ देवौ सोमं पिबताम् इति शेषः ॥ इन्द्राग्नी । अत्र देवताद्वन्द्वेऽपि पूर्वपदस्य आनङ् न भवति । तत्र हि द्वन्द्वे इत्यनुवृत्तौ पुनर्द्वन्द्वग्रहणात् लोकप्रसिद्धसाहचर्याणामेव द्वन्द्वे आनङ् इत्युक्तम् (का. ६. ३. २६ )। तस्मात् अत्र अवग्रहे ह्रस्व इन्द्रशब्दः । ‘ समासस्य ’ इत्यन्तोदात्तत्वम् । ‘देवताद्वन्द्वे च ’ ( पा. सू. ६. २. १४१ ) इति उभयपदप्रकृतिस्वरत्वं तु न भवति । अग्निशब्दस्यानुदात्तादित्वेन ‘नोत्तरपदेऽनुदात्तादौ ’ ( पा. सू. ६. २. १४२ ) इति प्रतिषेधात् । उश्मसि ।’ वश कान्तौ । लटो मस् । ‘इदन्तो मसि’ (पा. सू. ७. १. ४६ ) इति इकारोपजनः । अदादित्वात् शपो लुक् । मसेर्ङित्त्वात् ’ ग्रहिज्या° ’ इत्यादिना संप्रसारणम् । ता सोमपातमा । उभयत्र ‘सुपां सुलक्°’ इति आकारः ॥

English translation:

“Invoke hither Indra and Agni, to whom we desire to present our praise; let them, who are both copious drinkers of the Soma juice, (accept the libation).”

I call Indra and Agni here. For those two alone we desire a praise hymn. They are the best soma-drinkers of soma.

INDRA and Agni I invoke fain are we for their song of praise:
Chief Soma-drinkers are they both.

Indra und Agni rufe ich hierher; wir wünschen ihren Lobpreis; die beiden sind die größten Somatrinker.

Indra und Agni ruf’ ich her, denn deren Lob begehren wir; Die besten Somatrinker sie.

Сюда Индру-Агни я призываю.
Это их хвалить мы стремимся.
Они больше всех пьют сому.

• इन्द्राग्नी
• मेधातिथिः काण्वः
• गायत्री
• षड्जः

अब इक्कीसवें सूक्त का आरम्भ है। उसके पहिले मन्त्र में इन्द्र और अग्नि के गुण प्रकाशित किये हैं-

पदार्थान्वयभाषाः - (इह) इस संसार होमादि शिल्प में जो (सोमपातमा) पदार्थों की अत्यन्त पालन के निमित्त और (सोमम्) संसारी पदार्थों की निरन्तर रक्षा करनेवाले (इन्द्राग्नी) वायु और अग्नि हैं (ता) उनको मैं (उपह्वये) अपने समीप काम की सिद्धि के लिये वश में लाता हूँ, और (तयोः) उनके (इत्) और (स्तोमम्) गुणों के प्रकाश करने को हम लोग (उश्मसि) इच्छा करते हैं॥१॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यों को वायु और अग्नि के गुण जानने की इच्छा करनी चाहिये, क्योंकि कोई भी मनुष्य उनके गुणों के उपदेश वा श्रवण के विना उपकार लेने को समर्थ नहीं हो सकते हैं॥१॥

अन्वय: इह यौ सोमपातमाविन्द्राग्नी सोमं रक्षतस्तावहमुपह्वये तयोरिच्च स्तोमं वयमुश्मसि॥१॥

तत्रेन्द्राग्निगुणा उपदिश्यन्ते।

पदार्थान्वयभाषाः - (इह) अस्मिन् हवनशिल्पविद्यादिकर्मणि (इन्द्राग्नी) वायुवह्नी। यो वै वायुः स इन्द्रो य इन्द्रः स वायुः। (श०ब्रा०४.१.३.१९) (उप) सामीप्ये (ह्वये) स्वीकुर्वे (तयोः) इन्द्राग्न्योः (इत्) चार्थे (स्तोमम्) गुणप्रकाशम् (उश्मसि) कामयामहे। अत्र इदन्तो मसि इति मसेरिदन्त आदेशः (ता) तौ। अत्रोभयत्र सुपां सुलुग्० इत्याकारादेशः। (सोमम्) उत्पन्नं पदार्थसमूहम् (सोमपातमा) सोमानां पदार्थानामतिशयेन पालकौ॥१॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यैरिह वाय्वग्न्योर्गुणा जिज्ञासितव्याः। न चैतर्योर्गुणानामुपदेशश्रवणाभ्यां विनोपकारो ग्रहीतुं शक्योऽस्ति॥१॥

विसाव्या सूक्तात सांगितलेल्या बुद्धिमान लोकांच्या पदार्थविद्येच्या सिद्धीसाठी वायू व अग्नी मुख्य कारण आहेत. हा अभिप्राय जाणण्याने पूर्वोक्त विसाव्या सूक्ताच्या अर्थाबरोबर एकविसाव्या सूक्ताच्या अर्थाचा मेळ घातला पाहिजे.

भावार्थभाषाः - माणसांनी वायू व अग्नीचे गुण जाणण्याची जिज्ञासा ठेवली पाहिजे. कारण कोणतीही माणसे त्यांच्या गुणांचा उपदेश व श्रवण केल्याशिवाय उपयोग करून घेण्यास समर्थ होऊ शकत नाहीत. ॥ १ ॥

• देवता - इन्द्राग्नी
• ऋषिः - मेधातिथिः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

ता᳓ यज्ञे᳓षु प्र᳓ शंसत
इन्द्राग्नी᳓ शुम्भता नरः
ता᳓ गायत्रे᳓षु गायत

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
prá ← prá (invariable)

śaṁsata ← √śaṁs- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

tā́ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

yajñéṣu ← yajñá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

indrāgnī́ ← indrāgní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

naraḥ ← nár- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

śumbhata ← √śubh- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

gāyata ← √gā(y)- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

gāyatréṣu ← gāyatrá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

tā́ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

ता । य॒ज्ञेषु॑ । प्र । शं॒स॒त॒ । इ॒न्द्रा॒ग्नी इति॑ । शु॒म्भ॒त॒ । न॒रः॒ ।
ता । गा॒य॒त्रेषु॑ । गा॒य॒त॒ ॥

• tā ← tad
• [noun], accusative, dual, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• yajñeṣu ← yajña
• [noun], locative, plural, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• śaṃsatendrāgnī ← śaṃsatā ← śaṃs
• [verb noun], instrumental, singular
• “recommend; tell; praise; approve; communicate; recite; commend; bode; name; agree.”

• śaṃsatendrāgnī ← indra
• [noun], masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• śaṃsatendrāgnī ← agnī ← agni
• [noun], accusative, dual, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• śumbhatā ← śubh
• [verb], plural, Present imperative
• “look; shine; beautify.”

• naraḥ ← nṛ
• [noun], vocative, plural, masculine
• “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

• tā ← tad
• [noun], accusative, dual, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• gāyatreṣu ← gāyatra
• [noun], locative, plural, neuter
• “Gāyatrī; Gāyatra.”

• gāyata ← gā
• [verb], plural, Present imperative
• “sing; praise; jap; recite; describe.”

हे नरः मनुष्याः ऋत्विजः ता पूर्वोक्तौ तौ इन्द्राग्नी यज्ञेषु अनुष्ठीयमानकर्मसु प्र शंसत शस्त्रैः। तथा शुम्भत नानाविधैरलंकारैः शोभितौ कुरुत । तथा ता पूर्वोक्तौ ताविन्द्राग्नी गायत्रेषु गायत्रीच्छन्दस्केषु मन्त्रेषु सामरूपेण गायत ॥ ता । ‘ सुपां सुलुक्° ’ इति आकारः । शुम्भत । अस्य संहितायाम् अन्येषामपि दृश्यते ’ ( पा. सू. ६. ३. १३७ ) इति दीर्घः ॥

English translation:

“Praise, men, Indra and Agni, in sacrifices, decorate them (with ornaments) and hymn them with hymns.”

Proclaim them at the sacrifices; embellish Indra and Agni, o men. Sing to them in songs.

Praise ye, O men, and glorify Indra-Agni in the holy rites:
Sing praise to them in sacred songs.

Diese beiden preiset bei Opfern, verherrlichet Indra und Agni, ihr Männer; besinget sie in Sangesliedern!

Indra und Agni preist beim Fest, o Männer und verherrlicht sie, Besingt mit Lobgesängen sie.

Восславьте их обоих на жертвоприношениях!
Индру-Агни украсьте, о мужи!
Воспойте их в песнях (размером) Гаятри!

• इन्द्राग्नी
• मेधातिथिः काण्वः
• पिपीलिकामध्यानिचृद्गायत्री
• षड्जः

• देवता - इन्द्राग्नी
• ऋषिः - मेधातिथिः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

ता᳓ मित्र᳓स्य प्र᳓शस्तय
इन्द्राग्नी᳓ ता᳓ हवामहे
सोमपा᳓ सो᳓मपीतये

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
mitrásya ← mitrá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

práśastaye ← práśasti- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

tā́ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

havāmahe ← √hū- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

indrāgnī́ ← indrāgní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

tā́ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

somapā́ ← somapā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

sómapītaye ← sómapīti- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

ता । मि॒त्रस्य॑ । प्रऽश॑स्तये । इ॒न्द्रा॒ग्नी इति॑ । ता । ह॒वा॒म॒हे॒ ।
सो॒म॒ऽपा । सोम॑ऽपीतये ॥

• tā ← tad
• [noun], nominative, dual, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• mitrasya ← mitra
• [noun], genitive, singular, masculine
• “friend; Mitra; mitra [word]; sun; ally.”

• praśastaya ← praśastaye ← praśasti
• [noun], dative, singular, feminine
• “announcement; praise; respect.”

• indrāgnī ← indra
• [noun], masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• indrāgnī ← agnī ← agni
• [noun], accusative, dual, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• tā ← tad
• [noun], accusative, dual, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• havāmahe ← hvā
• [verb], plural, Present indikative
• “raise; call on; call; summon.”

• somapā ← soma
• [noun], masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• somapā ← pā
• [noun], accusative, dual, masculine
• “drinking.”

• somapītaye ← soma
• [noun], masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• somapītaye ← pītaye ← pīti
• [noun], dative, singular, feminine
• “drinking; haritāla.”

मित्रस्य स्नेहविषयस्य मम अनुष्ठातुः प्रशस्तये ता पूर्वोक्तौ देवौ संपद्येताम् इति शेषः । यद्वा । मित्रस्य मम संबन्धिनौ ताविन्द्राग्नी प्रशस्तये प्रशंसितुमिच्छामः इति शेषः । सोमपा सोमपानक्षमौ ता पूर्वोक्तौ इन्द्राग्नी सोमपीतये सोमपानार्थं हवामहे आह्वयामः ॥ प्रशस्तये । ‘तुमर्थाच्या भाववचनात् ’ (पा. सू. २. ३. १५) इति चतुर्थी । कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वं बाधित्वा • तादौ च निति कृत्यतौ ’ (पा. सू. ६. २. ५० ) इति गतेः प्रकृतिस्वरत्वम् । सोमपीतये । सोमस्य पीतिर्यस्मिन्कर्मणि तस्मै । बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । सोमस्य पीतिः इति तत्पुरुषे वा दासीभारादित्वात् पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् ॥

English translation:

“We invoke Indra and Agni, for the benefit of our friend (the instrumental tutor of the rite), drinkers of the Soma juice, to drink the libation.”

We call these two to proclaim their alliance; we call them, Indra and Agni, the two soma-drinkers, to drink soma.

Indra and Agni we invite, the Soma-drinkers, for the fame
Of Mitra, to the Soma-draught.

Diese beiden gereichen Mitra zum Preise. Indra und Agni rufen wir, die beiden Somatrinker zum Somatrunke.

Indra und Agni rufen wir, die Trinker zu dem Somatrunk, Zu Mitra’s Ruhm und Herrlichkeit.

Эти двое – во славу Митре.
Индру-Агни – их мы зовем,
Двух любителей пить сому – на питье сомы.

• इन्द्राग्नी
• मेधातिथिः काण्वः
• गायत्री
• षड्जः

• देवता - इन्द्राग्नी
• ऋषिः - मेधातिथिः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

उग्रा᳓ स᳓न्ता हवामह
उ᳓पेदं᳓ स᳓वनं सुत᳓म्
इन्द्राग्नी᳓ ए᳓ह᳓ गछताम्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).;; repeated line
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
havāmahe ← √hū- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

sántā ← √as- 1 (root)
{case:ACC, gender:M, number:DU, tense:PRS, voice:ACT}

ugrā́ ← ugrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

idám ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

sávanam ← sávana- 1 (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

sutám ← √su- (root)
{case:NOM, gender:N, number:SG, non-finite:PPP}

úpa ← úpa (invariable)

ā́ ← ā́ (invariable)

gachatām ← √gam- (root)
{number:DU, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

ihá ← ihá (invariable)

indrāgnī́ ← indrāgní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

उ॒ग्रा । सन्ता॑ । ह॒वा॒म॒हे॒ । उप॑ । इ॒दम् । सव॑नम् । सु॒तम् ।
इ॒न्द्रा॒ग्नी इति॑ । आ । इ॒ह । ग॒च्छ॒ता॒म् ॥

• ugrā ← ugra
• [noun], accusative, dual, masculine
• “powerful; awful; dangerous; intense; mighty; potent; colicky; atrocious.”

• santā ← as
• [verb noun], accusative, dual
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• havāmaha ← havāmahe ← hvā
• [verb], plural, Present indikative
• “raise; call on; call; summon.”

• upedaṃ ← upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• upedaṃ ← idam
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• savanaṃ ← savanam ← savana
• [noun], accusative, singular, neuter
• “yajña; savana [word]; Snāna; Soma sacrifice; press.”

• sutam ← su
• [verb noun], accusative, singular
• “press out; su.”

• indrāgnī ← indra
• [noun], masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• indrāgnī ← agnī ← agni
• [noun], nominative, dual, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• eha ← ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• eha ← iha
• [adverb]
• “here; now; in this world; now; below; there; here; just.”

• gacchatām ← gam
• [verb], dual, Present imperative
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

सुतम् अभिषवोपेतम् इदम् अनुष्ठीयमानं सवनं प्रातःसवनादिरूपं कर्म उप सामीप्येन प्राप्तुम् उग्रा सन्ता वैरिवधादिषु क्रूरौ सन्तौ देवौ हवामहे आह्वयामः । इन्द्राग्नी देवौ इह कर्मणि आ गच्छताम् ॥ सन्ता। अस्तेः शतरि ‘ श्नसोरल्लोपः ‘। सवनं सुतम् इति द्वयं • सेमं नः स्तोममा गहि ’ (ऋ. सं. १. १६, ५) इत्यत्रोक्तम् ॥

English translation:

“We invoke the two who are fierce (to their foes) to attend the rite, where the libation is prepared; Indra and Agni, come hither.”

Those two, though formidable, we will call near to this pressing
pressed here.
Let Indra and Agni come right here.

Strong Gods, we bid them come to this libation that stands ready here:
Indra and Agni, come to us.

Die Gewaltigen rufen wir her zu dieser ausgepreßten Trankspende: Indra und Agni sollen hierher kommen.

Wir rufen sie, die mächtigen, zu diesem ausgepressten Saft, O Indra, Agni kommt herbei.

Мы призываем (их двоих,) бывающих грозными,
Сюда, к выжатому соме.
Пусть Индра-Агни придут сюда!

• इन्द्राग्नी
• मेधातिथिः काण्वः
• गायत्री
• षड्जः

फिर वे कैसे हैं, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है-

पदार्थान्वयभाषाः - हम लोग विद्या की सिद्धि के लिये जिन (उग्रा) तीव्र (सन्ता) वर्त्तमान (इन्द्राग्नी) वायु और अग्नि का (हवामहे) उपदेश वा श्रवण करते हैं, वे (इदम्) इस प्रत्यक्ष (सवनम्) अर्थात् जिससे पदार्थों को उत्पन्न और (सुतम्) उत्तम शिल्पक्रिया से सिद्ध किये हुए व्यवहार को (उपागच्छताम्) हमारे निकटवर्ती करते हैं॥४॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यों को जिस कारण ये दृष्टिगोचर हुए तीव्र वेग आदि गुणवाले वायु और अग्नि शिल्पक्रियायुक्त व्यवहार में सम्पूर्ण कार्य्यों के उपयोगी होते हैं, इससे इनको विद्या की सिद्धि के लिये कार्यों में सदा संयुक्त करना चाहिये॥४॥

अन्वय: वयं याविदं सुतं सवनमुपागच्छतामुपागमयतस्तावुग्रोग्रौ सन्तासन्ताविन्द्राग्नी इह हवामहे॥४॥

पुनस्तौ कीदृशावित्युपदिश्यते।

पदार्थान्वयभाषाः - (उग्रा) तीव्रौ (सन्ता) वर्त्तमानौ। अत्रोभयत्र सुपां सुलुग्० इत्याकारः। (हवामहे) विद्यासिध्यर्थमुपदिशामः शृणुमश्च (उप) उपगमार्थे (इदम्) प्रत्यक्षम् (सवनम्) सुन्वन्ति निष्पादयन्ति पदार्थान् येन तत् (सुतम्) क्रियया निष्पादितं व्यवहारम् (इन्द्राग्नी) पूर्वोक्तौ (आ) समन्तात् (इह) शिल्पक्रियाव्यवहारे (गच्छताम्) गमयतः। अत्र लडर्थे लोडन्तर्गतो ण्यर्थश्च॥४॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यैर्यत इमौ प्रत्यक्षीभूतौ तीव्रवेगादिगुणौ शिल्पक्रियाव्यवहारे सर्वकार्य्योपयोगिनौ स्तस्तस्मादेतौ विद्यासिद्धये कार्य्येषु सदोपयोजनीयाविति॥४॥

भावार्थभाषाः - माणसांना दृष्टिगोचर होणारे तीव्र वेग इत्यादी गुण असणारे वायू व अग्नी शिल्पक्रियायुक्त व्यवहाराच्या संपूर्ण कार्यात सदैव उपयोगी असतात. यामुळे त्यांना विद्येच्या सिद्धीसाठी कार्यात सदैव संयुक्त केले पाहिजे. ॥ ४ ॥

• देवता - इन्द्राग्नी
• ऋषिः - मेधातिथिः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

ता᳓ महा᳓न्ता स᳓दस्प᳓ती
इ᳓न्द्राग्नी र᳓क्ष उब्जतम्
अ᳓प्रजाः सन्तु अत्रि᳓णः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
mahā́ntā ← mahā́nt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

sádaspátī ← sádaspáti- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

tā́ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

índrāgnī ← indrāgní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

rákṣaḥ ← rákṣas- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

ubjatam ← √ubj- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

áprajāḥ ← áprajā- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

atríṇaḥ ← atrín- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

santu ← √as- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

ता । म॒हान्ता॑ । सद॒स्पती॒ इति॑ । इन्द्रा॑ग्नी॒ इति॑ । रक्षः॑ । उ॒ब्ज॒त॒म् ।
अप्र॑जाः । स॒न्तु॒ । अ॒त्रिणः॑ ॥

• tā ← tad
• [noun], nominative, dual, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• mahāntā ← mahat
• [noun], nominative, dual, masculine
• “large; eminent; great; loud; dangerous; strong; long; high; much(a); mahant [word]; ample; very; great; adult; important; dark; high; abundant; violent; remarkable; mighty; big; long.”

• sadaspatī ← sadaspati
• [noun], nominative, dual, masculine

• indrāgnī ← indra
• [noun], masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• indrāgnī ← agniḥ ← agni
• [noun], nominative, dual, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• rakṣa ← rakṣaḥ ← rakṣas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “Rākṣasa; Rakṣas; rakṣas [word].”

• ubjatam ← ubj
• [verb], dual, Present imperative
• “oppress.”

• aprajāḥ ← apraja
• [noun], nominative, plural, masculine
• “childless.”

• santv ← santu ← as
• [verb], plural, Present imperative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• atriṇaḥ ← atrin
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Atrin; eater.”

तौ पूर्वोक्तौ इन्द्राग्नी रक्षः राक्षसजातिम् उब्जतम् ऋजु कुरुतं क्रौर्यं परित्याजयतमित्यर्थः । कीदृशौ । महान्ता महान्तौ गुणैरधिकौ सदस्पती सभापालकौ । तयोः प्रसादात् अत्रिणः भक्षकाः राक्षसाः अप्रजाः अनुत्पन्नाः सन्तु ॥ महान्ता । ‘ सान्तमहतः संयोगस्य’ ( पा. सू. ६. ४. १०) इति दीर्घः । सदस्पती । सदसः पती इति समासे षष्ठ्या लुकि प्रातिपदिकसकारस्य रुत्वाभावश्छान्दसः। उभे वनस्पत्यादिषु युगपत् ’ ( पा. सू. ६. २. १४० ) इति उभयपदप्रकृतिस्वरत्वम् । इन्द्राग्नी । आमन्त्रिताद्युदात्तत्वम् । अप्रजाः । प्रजायन्ते इति प्रजाः । अन्येष्वपि दृश्यते ’ (पा. सू. ३. २. १०१ ) इति जनेः डप्रत्ययः । न प्रजाः अप्रजाः। प्रजाशब्दस्य बहुव्रीहौ हि नित्यमसिच् प्रजामेधयोः’ ( पा. सू. ५. ४. १२२ ) इति असिजादेशः स्यात् । अव्ययपूर्वपदप्रकृतिस्वरः । अत्रिणः । तृजन्तस्य अत्तृशब्दस्य जसश्छान्दसः इनुडागमः।’ चितः’ इति ऋकार उदात्तः । तस्य यणादेशे ‘उदात्तयणो हल्पूर्वात् ’ (पा. सू. ६. १. १७४ ) इति इकार उदात्तः ॥

English translation:

“May those two, Indra and Agni who are mighty, and guardians of the assembly, render the Rākṣas innocuous, and may the devourers (of men) be destitute of progeny.”

As great lords of the seat, Indra and Agni, crush the demonic force. Let the voracious ones be without offspring.

Indra and Agni, mighty Lords of our assembly, crush the fiends:
Childless be the devouring ones.

Als die großen Schutzherren des Opferhauses fanget den Unhold ein, Indra und Agni! Kinderlos sollen die Atrin´s sein!

O Indra, Agni, Wohnungsherrn, ihr grossen, beugt die Geisterschar, Die Fresser seien kinderlos.

Как два великие господина сиденья,
О Индра-Агни, придавите ракшаса!
Да будут бездетными атрины!

• इन्द्राग्नी
• मेधातिथिः काण्वः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

फिर वे किस प्रकार के हैं, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है-

पदार्थान्वयभाषाः - मनुष्यों ने जो अच्छी प्रकार क्रिया की कुशलता में संयुक्त किये हुए (महान्ता) बड़े-बड़े उत्तम गुणवाले (ता) पूर्वोक्त (सदस्पती) सभाओं के पालन के निमित्त (इन्द्राग्नी) वायु और अग्नि हैं, जो (रक्षः) दुष्ट व्यवहारों को (उब्जतम्) नाश करते और उनसे (अत्रिणः) शत्रु जन (अप्रजाः) पुत्रादिरहित (सन्तु) हों, उनका उपयोग सब लोग क्यों न करें॥५॥

भावार्थभाषाः - विद्वानों को योग्य है कि जो सब पदार्थों के स्वरूप वा गुणों से अधिक वायु और अग्नि हैं, उनको अच्छी प्रकार जानकर क्रियाव्यवहार में संयुक्त करें, तो वे दुःखों को निवारण करके अनेक प्रकार की रक्षा करनेवाले होते हैं॥५॥

अन्वय: मनुष्यैर्यौ सम्यक् प्रयुक्तौ महान्ता महान्तौ सदस्पती इन्द्राग्नी रक्ष उब्जतं कुटिलं रक्षो दूरीकुरुतो याभ्यामत्रिणः शत्रवोऽप्रजाः सन्तु भवेयुरेतौ सर्वैर्मनुष्यैः कथं न सूपयोजनीयौ॥५॥

पुनस्तौ कीदृशावित्युपदिश्यते।

पदार्थान्वयभाषाः - (ता) तौ (महान्ता) महागुणौ। अत्रोभयत्र सुपां सुलुग्० इत्याकारादेशः। (सदस्पती) सीदन्ति गुणा येषु द्रव्येषु तानि सदांसि तेषां यौ पालयितारौ तौ (इन्द्राग्नी) तावेव (रक्षः) दुष्टव्यवहारान्। अत्र व्यत्ययेनैकवचनम्। (उब्जतम्) कुटिलमपहतः। अत्र व्यत्ययो लडर्थे लोट् च। (अप्रजाः) अविद्यमानाः प्रजा येषां ते (सन्तु) भवेयुः। अत्र लडर्थे लोट्। (अत्रिणः) शत्रवः॥५॥

भावार्थभाषाः - विद्वद्भिः सर्वेषु पदार्थेषु स्वरूपेण गुणैरधिकौ वाय्वग्नी सम्यग्विदित्वा सम्प्रयोजितौ दुःखनिवारणेन रक्षणहेतू भवत इति॥५॥

भावार्थभाषाः - सर्व पदार्थांच्या स्वरूपापेक्षा गुणाने अधिक वायू व अग्नी असतात. त्यांना जाणून विद्वानांनी क्रियाव्यवहारात संयुक्त करावे तेव्हा ते दुःखाचे निवारण करून अनेक प्रकारे रक्षण करतात. ॥ ५ ॥

• देवता - इन्द्राग्नी
• ऋषिः - मेधातिथिः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

ते᳓न सत्ये᳓न जागृतम्
अ᳓धि प्रचेतु᳓ने पदे᳓
इ᳓न्द्राग्नी श᳓र्म यछतम्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
jāgr̥tam ← √gr̥- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRF, voice:ACT}

satyéna ← satyá- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

téna ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:INS, gender:M, number:SG}

ádhi ← ádhi (invariable)

padé ← padá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

pracetúne ← pracetúna- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

índrāgnī ← indrāgní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

śárma ← śárman- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

yachatam ← √yam- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

तेन॑ । स॒त्येन॑ । जा॒गृ॒त॒म् । अधि॑ । प्र॒ऽचे॒तुने॑ । प॒दे ।
इन्द्रा॑ग्नी॒ इति॑ । शर्म॑ । य॒च्छ॒त॒म् ॥

• tena ← tad
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• satyena ← satya
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “truth; oath; satya [word]; promise.”

• jāgṛtam ← jāgṛ
• [verb], dual, Present imperative
• “wake; watch; awaken; wake up; oversee.”

• adhi
• [adverb]
• “on; from; accordingly.”

• pracetune ← pracetuna
• [noun], locative, singular, neuter

• pade ← pada
• [noun], locative, singular, neuter
• “word; location; foot; footprint; pada [word]; verse; footstep; metrical foot; situation; dwelling; state; step; mark; position; trace; construction; animal foot; way; moment; social station; topographic point; path; residence; site; topic.”

• indrāgnī ← indra
• [noun], masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• indrāgnī ← agnī ← agni
• [noun], vocative, dual, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• śarma ← śarman
• [noun], accusative, singular, neuter
• “protection; protective covering; refuge; joy.”

• yacchatam ← yam
• [verb], dual, Present imperative
• “concentrate; grant; restrain; cause; control; offer; cover; raise.”

हे इन्द्राग्नी सत्येन अवश्यफलप्रदानादवितथेन तेन अस्माभिरनुष्ठितेन कर्मणा ‘प्रचेतुने प्रकर्षेण फलभोगज्ञापके पदे स्वर्गलोकादिस्थाने अधि जागृतं आधिक्येन सावधानौ भवतम् । ततः अस्मभ्यं शर्म यच्छतं सुखं गृहं वा दत्तम् । ‘गयः कृदरः’ इत्यादिषु द्वाविंशतिसंख्याकेषु गृहनामसु ‘ शर्म वर्म’ (नि. ३. ४. २१) इत्युक्तम् ॥ जागृतम् । ‘ जागृ निद्राक्षये’। ‘अदिप्रभृतिभ्यः शपः इति शपो लुक्। ‘ तिङ्ङतिङः’ इति निघातः । प्रचेतुने । ‘ चिती संज्ञाने ‘इत्यस्मात् ण्यन्तात् बाहुलकादौणादिक उनप्रत्ययः । समासे कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् । इन्द्राग्नी । ‘ इहेन्द्राग्नी ’ इत्यत्रोक्तम् । आमन्त्रितत्वदाद्युदात्तत्वमत्र विशेषः । शृणाति हिनस्ति दुःखमिति शर्म। ‘शॄ हिंसायाम् ’ । ‘ अन्येभ्योऽपि दृश्यन्ते’ इति मनिन् । यच्छतम् । इषुगमियमां छः ’ ( पा. सू. ७. ३. ७७ ) इति छः ॥ ॥ ३ ॥

English translation:

“By this unfailing sacrifice, by you rendered vigilant, Indra and Agni, in the station which affords knowledge (of the consequence of acts), and bestow upon us happiness.”

By this truth be watchful over the footprint of discernment [=ritual ground].
Indra and Agni, extend (us) shelter.114 I.22

The opening of this vs., téna satyéna, is of course the standard signal of the later truth formulation (satyakriyā). It is difficult to impose such a value here, but the phrase can be seen as a summary of the praise-hymn that precedes this final vs. and therefore as the grounds on which the poet asks for their vigilance and help.

Geldner (followed by Witzel Gotō) considers the padá- that is to be watched over the track or traces of something demonic or monstrous (“Die Spur der Unholde”), presumably the rákṣas- of the previous vs. But Renou (XIV.121) points out that the root √gṛ ‘be watchful, wakeful’ always governs an object with favorable sense. Still, the exact reference of padá- is unclear. As the word is often used of the ritual ground (e.g., in the phrase iḷás padé “in the footprint of refreshment” [I.128.1, etc.]), I have interpreted it in this way in the transl. But it’s also possible to invoke another common use of the word, for the cosmogonic footsteps of Viṣṇu, an example of which is in the last verse of the next hymn, also close to a form of √gṛ (I.22.21): jāgrv̥ ā́ṃsaḥ … víṣṇor yát paramám padám “watchful (over) what is the highest footstep of Viṣṇu.” These two views can in fact be reconciled. As noted below, the “highest footstep of Viṣṇu” in that verse is probably a reference to the sun, identified with the ritual fire, and therefore here “the footprint of discernment” can be both the ritual ground and Viṣṇu’s footprint in heaven.

Watch ye, through this your truthfulness, there in the place of spacious view
Indra and Agni, send us bliss.

So wahr ich dies sage, wachet beide über ihre kenntliche Spur! Indra und Agni gewähret Schirm!

So wahr dies ist, so wacht für uns am Ort, der weite Aussicht beut; O Indra, Agni, reicht uns Schutz.

Силой этой истины бодрствуйте
Над приметным следом!
О Индра-Агни, даруйте защиту!

• इन्द्राग्नी
• मेधातिथिः काण्वः
• गायत्री
• षड्जः

फिर भी वे किस प्रकार के हैं, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है-

पदार्थान्वयभाषाः - जो (इन्द्राग्नी) प्राण और बिजुली हैं वे (तेन) उस (सत्येन) अविनाशी गुणों के समूह से (प्रचेतुने) जिसमें आनन्द से चित्त प्रफुल्लित होता है (पदे) उस सुखप्रापक व्यवहार में (अधिजागृतम्) प्रसिद्ध गुणवाले होते और (शर्म) उत्तम सुख को भी (यच्छतम्) देते हैं, उनको क्यों उपयुक्त न करना चाहिये॥६॥

भावार्थभाषाः - जो नित्य पदार्थ हैं, उनके गुण भी नित्य होते हैं, जो शरीर में वा बाहर रहनेवाले प्राणवायु तथा बिजुली हैं, वे अच्छी प्रकार सेवन किये हुए चेतनता करानेवाले होकर सुख देनेवाले होते हैं॥६॥बीसवें सूक्त में कहे हुए बुद्धिमानों की पदार्थविद्या की सिद्धि के वायु और अग्नि मुख्य हेतु होते हैं, इस अभिप्राय के जानने से पूर्वोक्त बीसवें सूक्त के अर्थ के साथ इस इक्कीसवें सूक्त के अर्थ का मेल जानना चाहिये। यह भी सूक्त सायणाचार्य्य आदि तथा यूरोपदेशवासी विलसन आदि ने विरुद्ध अर्थ से वर्णन किया है॥

अन्वय: याविन्द्राग्नी तेन सत्येन प्रचेतुने पदेऽधिजागृतं तौ शर्म यच्छतं दत्तः॥६॥

पुनस्तौ कीदृशावित्युपदिश्यते।

पदार्थान्वयभाषाः - (तेन) गुणसमूहाधारेण (सत्येन) अविनाशिस्वभावेन कारणेन (जागृतम्) प्रसिद्धगुणौ स्तः। अत्र व्यत्ययो लडर्थे लोट् च (अधि) उपरिभावे (प्रचेतुने) प्रचेतयन्त्यानन्देन यस्मिँस्तस्मिन्। (पदे) प्राप्तुं योग्ये (इन्द्राग्नी) प्राणविद्युतौ (शर्म) सुखम् (यच्छतम्) दत्तः। अत्र व्यत्ययो लडर्थे लोट् च॥६॥

भावार्थभाषाः - ये नित्याः पदार्थाः सन्ति तेषां गुणा अपि नित्या भवितुमर्हन्ति, ये शरीरस्था बहिस्थाः प्राणा विद्युच्च सम्यक् सेविताश्चेतनत्वहेतवो भूत्वा सुखप्रदा भवन्ति, ते कथं न सम्प्रयोक्तव्यौ॥६॥ विंशसूक्तोक्ता मेधाविनः पदार्थविद्यासिद्धेरिन्द्राग्नी मुख्यौ हेतू भवत इति जानन्त्यनेन पूर्वसूक्तार्थेन सहैकविंशसूक्तार्थस्य सङ्गतिरस्तीति बोध्यम्। इदमपि सूक्तं सायणाचार्य्यादिभिर्यूरोपाख्यदेशनिवासिभिर्विलसनादिभिश्च विरुद्धार्थं व्याख्यातम्॥

भावार्थभाषाः - जे पदार्थ नित्य असतात त्यांचे गुणही नित्य असतात. शरीरात किंवा बाहेर राहणारे प्राणवायू व विद्युत चांगल्या प्रकारे सेवन केलेले, चेतनतेचे हेतू असतात. ते सुखी करणारे असतात. तेव्हा त्यांना उपयुक्त का म्हणू नये? ॥ ६ ॥

टिप्पणी: याही सूक्तात सायणाचार्य इत्यादी व युरोपवासी विल्सन इत्यादींनी विरुद्ध अर्थाचे वर्णन केलेले आहे.