०१८

• देवता - ब्रह्मणस्पतिः
• ऋषिः - मेधातिथिः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

सोमा᳓नं सुअ᳓रणं
कृणुहि᳓ ब्रह्मणस् पते
कक्षी᳓वन्तं य᳓ औशिजः᳓

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
somā́nam ← somā́n- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sváraṇam ← sváraṇa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

brahmaṇaḥ ← bráhman- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

kr̥ṇuhí ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

pate ← páti- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

auśijáḥ ← auśijá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

kakṣī́vantam ← kakṣī́vant- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

सो॒मान॑म् । स्वर॑णम् । कृ॒णु॒हि । ब्र॒ह्म॒णः॒ । प॒ते॒ ।
क॒क्षीव॑न्तम् । यः । औ॒शि॒जः ॥

• somānaṃ ← somānam ← soman
• [noun], accusative, singular, masculine

• svaraṇaṃ ← svaraṇam ← svaraṇa
• [noun], accusative, singular, masculine

• kṛṇuhi ← kṛ
• [verb], singular, Present imperative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• brahmaṇas ← brahman
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Brahma; Brahmin; dhak; Brahman; brahman [word]; Brahman; Brahmin; Brahmapurāṇa; Vishnu; Brihaspati.”

• pate ← pati
• [noun], vocative, singular, masculine
• “husband; overlord; king; deity; īśvara; ruler; pati [word]; commanding officer; leader; owner; mayor; lord.”

• kakṣīvantaṃ ← kakṣīvantam ← kakṣīvant
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Kakṣīvant; kakṣīvant [word].”

• ya ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• auśijaḥ ← auśija
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Kakṣīvant.”

हे ब्रह्मणस्पते एतन्नामकदेव सोमानम् अभिषवस्य कर्तारं स्वरणं देवेषु प्रकाशनवन्तं कृणुहि कुरु । अत्र दृष्टान्तः । कक्षीवन्तम् एतन्नामकमृषिम् । इवशब्दोऽत्राध्याहर्तव्यः । कक्षीवान् यथा देवेषु प्रसिद्धस्तद्वदित्यर्थः । यः कक्षीवानृषिः औशिजः उशिजः पुत्रः। तमिवेति पूर्वत्र योजना। कक्षीवतोऽनुष्ठातृषु मुनिषु प्रसिद्धिस्तैत्तिरीयैराम्नायते - एतं वै पर आट्णारः कक्षीवाँ औशिजो वीतहव्यः श्रायसस्त्रसदस्युः पौरुकुत्स्यः प्रजाकामा अचिन्वत ’ ( तै. सं. ५. ६. ५. ३) इति । ऋगन्तरेऽपि ऋषित्वकथनेनानुष्ठातृत्वप्रसिद्धिः सूच्यते - अहं कक्षीवाँ ऋषिरस्मि विप्रः ’ ( ऋ. सं. ४. २६. १ ) इति । तस्मात् अस्यानुष्ठातारं प्रति दृष्टान्तत्वं युक्तम् । सोऽयं मन्त्रो यास्केनैवं व्याख्यातः - सोमानं सोतारं प्रकाशनवन्तं कुरु ब्रह्मणस्पते कक्षीवन्तमिव य औशिजः । कक्षीवान् कक्ष्यावानौशिज उशिजः पुत्र उशिग्वष्टेः कान्तिकर्मणोऽपि त्वयं मनुष्यकक्ष एवाभिप्रेतः स्यात्तं सोमानं सोतारं मा प्रकाशनवन्तं कुरु ब्रह्मणस्पते ’ ( निरु. ६. १० ) इति । अस्मिन् मन्त्रे सोमानमिति पादेन कृणुहि ब्रह्मण इति पादेन सूचितं तात्पर्यं तैत्तिरीया आमनन्ति - सोमानं स्वरणमित्याह सोमपीथमेवाव रुन्धे । कृणुहि ब्रह्मणस्पत इत्याह ब्रह्मवर्चसमेवाव रुन्धे ’ ( तै. सं. १. ५. ८. ४ ) इति ॥ सोमानम् । सुनोतीति । षुञ् अभिषवे । । ‘ अन्येभ्योऽपि दृश्यन्ते’ इति मनिन् । दृशिग्रहणस्य विध्यन्तरोपसंग्रहणार्थत्वात् नित्त्वेऽपि नाद्युदात्तत्वं किंतु प्रत्ययस्वर एव । उञ्छादिषु (पा. सू. ६. १. १६० ) वा सोमञ्शब्दो द्रष्टव्यः बहुलग्रहणात् औणादिको वा मनिर्द्रष्टव्यः । स्वरणं प्रख्यातम् । स्वृ शब्दोपतापयोः । ‘ कृत्यल्युटो बहुलम् ’ (पा. सू. ३. ३. ११३) इति कर्मणि ल्युट्। ’ लिति’ इति अकार उदात्तः । कृणुहि । ‘ कृवि हिंसाकरणयोश्च । इदितो नुम् धातोः’ (पा. सू. ७. १. ५८ ) इति नुम् । लोटः सिपो हिः । शपि प्राप्ते ‘धिन्विकृण्व्योर च ’ इति उप्रत्ययः; तत्संनियोगेन वकारस्य च अकारः । तस्य ’ अतो लोपः’ इति लोपः । तस्य स्थानिवद्भावात् न पूर्वस्य लघूपधगुणः । हेर्ङित्त्वात् उकारस्य न गुणः । ‘ उतश्च प्रत्ययाच्छन्दोवावचनम् ( पा. सू. ६. ४. १०६. १ ) इति हेर्लुक् न ।’ सति शिष्टस्वरबलीयस्त्वमन्यत्र विकरणेभ्यः ’ इति वचनात् हेरेव प्रत्ययस्वरेणोदात्तत्वम् । पादादित्वात् न निघातः । ब्रह्मणः । ‘ षष्ठ्याः पतिपुत्र! ( पा. सू. ८. ३. ५३ ) इत्यादिना संहितायां विसर्जनीयस्य सकारः। सुबामन्त्रितपराङ्गवद्भावात् पदद्वयस्य आमन्त्रितनिघातः । कक्षीवन्तम् । कक्षे भवा कक्ष्या अश्वोदरसंबन्धिनी रज्जुः । ‘ भवे छन्दसि ’ ( पा. सू. ४. ४. ११० ) इति यप्रत्ययः । सो अस्यास्तीत्यर्थे ’ आसन्दीवदष्ठीवच्चक्रीवत्कक्षीवत्° ’ ( पा. सू. ८. २. १२) इति ऋषिविशेषनाम कक्षीवच्छब्दो निपातितः । ‘ छन्दसीरः ’ इति वत्वम् । यप्रत्ययस्वरेण तदादेशो निपातित ईकार उदात्तः । मतुप्सुपौ पित्त्वादनुदात्तौ । औशिजः । ‘ वश कान्तौ । ’ इजि ’ ( उ. सू. २. २२८ ) इत्यनुवृत्तौ ‘वशेः किच्च ’ ( उ. सू. २. २२९ ) इति इजिप्रत्ययः । तस्य कित्त्वात् ’ ग्रहिज्या ’ ( पा. सू. ६. १. १६ ) इत्यादिना संप्रसारणं, परपूर्वत्वे गुणाभावः। तस्यापत्यम्’ (पा. सू. ४. १. ९२ ) इति ‘ प्राग्दीव्यतोऽण् ’ ( पा. सू. ४. १. ८३ )। आदिवृद्धिः । प्रत्ययस्वरेणान्तोदात्तत्वम् ॥

सोमानं सोतारं सोमानामभिषोतारं मां कृणुहि । ‘अन्येभ्योपि दृश्यते’ इति मनिन् । उञ्छादित्वादन्तोदात्तत्वम् । औणादिको वा मनिन्प्रत्ययः ।
अन्यं आहुः - सोमानाम् इति वक्तव्ये छान्दसं ह्रस्वत्वम् । सोमानां सप्तविधानां सम्बन्धिनं मां कुर्विति । तत्राप्य् अन्तोदात्तर्त्वं मृग्यम्, सोमशब्दस्याद्युदात्तत्वात्।

स्वरणं शब्दितं सोमत्वेन प्रकाशितम् । स्वृ शब्दोपतापयोः कर्मणि लुट् ईदृशं च मां कुरु ।

हे ब्रह्मणः परिबृढस्यान्नस्य वा पते स्वामिन् । ‘षष्ठ्याः पतिपुत्र’ इति सत्वम् । ‘सुबामन्त्रिते’ इति पराङ्गवद्भावात् षष्ठ्यामन्त्रितसमुदायो निहन्यते ।

कक्षीवन्तं ताद्धर्म्यात्ताच्छब्द्यम् । कक्षीवान् नाम ऋषिः तमिव य औशिजम् । स्वार्थिकोण् वचनव्यत्ययः ।

यद्वा - कक्षीवन्तं हस्त्यादिकक्ष्यावन्तं ईश्वरं मा कुरु । ‘आसन्दीवदष्टीवत्’ इत्यादिना निपात्यते । य औशिज ईश्वर औशिजो भवति तम्मा कुरु । उशिक् कान्तः सर्वलोकप्रियः स औशिजः । स्वार्थिकोण् ॥

English translation:

“Brahmaṇaspati (=Agni, connected with prayer) make the offerer of the libation illustrious among the gods, like Kakṣīvat, the son of Uśij (and Dīrghatamas).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Legend: Kakṣīvat, was the son of Dīrghatamas, by Uṣij, a feminine le servant of the queen of Kaliṅga Rāja, whom her husband had desired to submit to the embraces of sage to beget a son. The queen substituted her maid Uṣij. Sage was aware of the deception, sanctified Uṣij, begot by her a son, named Kakṣīvat, who was a kṣatriya with the affiliation to Kaliṅga and was also a brāhmaṇa since he was the son of Dīrghatamas. He is also a ṛṣi: aham kaśivān ṛṣirasmi: I am the ṛṣi kakṣīvat (Nirukta.6.10)

O Lord of the Sacred Formulation, make him a possessor of soma, a sounding [/sun-like] one,
(make him) a Kakṣīvant, who is (also) descended from fire-priests.

Though somā́nam is assigned to a -man-stem by Debrunner (AiG II.2.760), it seems preferable to analyze it, with Kuiper (IIJ 15 [1973]: 190-94 [my thanks to Elizabeth Tucker for the ref.]), as having the so-called “Hoffmann suffix” (*-Hon- / -Hn-) (Hoffmann 1955 = Aufs. II, 378-83) added to the thematic noun sóma-, of the same type as Aves.

mąϑrān- ‘possessing mąϑras’ to mąϑra-. Our somā́nam is a hapax, so there are no diagnostic forms; a masc. agent noun in -mán would also have suffixal accent and a long suffixal vowel (cf. dharmā́nam, -as ‘upholder(s)’). In favor of the Hoffmannsuffix interpretation is the quadrisyllabic scansion, inviting distraction of the -ā-, which should not occur in a man-stem. The accent might be a problem; Hoffmann is somewhat cagey about the accent of these forms (not difficult, since most of his examples are Avestan), but he does suggest (p. 381) that the original accent of the acc. sg. might fall on the suffix, as here. Kuiper makes no mention of the accent.

Most translators (Geldner ‘Lautsingenden(?)’, Renou, Schmidt Bṛhaspati und Indra, Witzel Gotō) take sváraṇam to the ‘sound’ root √svar, though Grassmann connects it with svàr- ‘sun’ (‘glanzreich’). The metrical distraction to suváraṇam might favor a connection with the ‘sun’ word, since, as far as I know, the ‘sound’ root is never so distracted. This hapax is also phonologically reminiscent of svàrṇara- ‘possessing solar glory’, whose initial cluster is always distracted and which almost always occupies the end of the pāda, as our word does. At the very least, it is likely that svàraṇa- is a pun.

It is surprising to find Kakṣīvant Auśija, the dazzling poet of I.116-26, in the context of this rather simple and mundane hymn, for Medhātithi certainly lacks Kakṣīvant’s skill. The request must then be seen as a species of wishful thinking. I translate auśijá- literally, as ‘descendant of a fire-priest’, though it is also Kakṣīvant’s patronymic, because I think the word previews the Agni theme of the second half of this hymn. The published translation follows Geldner in assuming a desired identification of Medhātithi with Kakṣīvant: Geldner “Mach … zu einem (zweiten) Kakṣīvat.” Elizabeth Tucker points out that there is actually no overt mention of Medhātithi and the verse could simply mean “make Kakṣīvant a possessor of soma …” But then we still must explain the presence of Kakṣīvant here.

O BRAHMANAPSATI, make him who presses Soma glorious,
Even Kaksivan Ausija.

Make famous the Soma-presser,
O lord of prayer,
Even as (thou did make famous) Kaksivant Auśija.

Mach, Brahmanaspati, den Somapressenden, Lautsingenden zu einem zweiten Kaksivat, der der Sohn der Usij.

Mach, o Gebetsherr, glanzbegabt den, welcher dir den Soma bringt, Kakschivat, ihn der Uçidsch Sohn.

Выжимателя сомы, громкозвучного,
О Брахманаспати, сделай
Какшивантом, что сын Ушидж.

• ब्रह्मणस्पतिः
• मेधातिथिः काण्वः
• विराड्गायत्री
• षड्जः

अब अठारहवें सूक्त का आरम्भ है। उसके पहले मन्त्र में यजमान ईश्वर की प्रार्थना कैसी करें, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है-

पदार्थान्वयभाषाः - (ब्रह्मणस्पते) वेद के स्वामी ईश्वर ! (यः) जो मैं (औशिजः) विद्या के प्रकाश में संसार को विदित होनेवाला और विद्वानों के पुत्र के समान हूँ, उस मुझको (सोमानम्) ऐश्वर्य्य सिद्ध करनेवाले यज्ञ का कर्त्ता (स्वरणम्) शब्द अर्थ के सम्बन्ध का उपदेशक और (कक्षीवन्तम्) कक्षा अर्थात् हाथ वा अङ्गुलियों की क्रियाओं में होनेवाली प्रशंसनीय शिल्पविद्या का कृपा से सम्पादन करनेवाला (कृणुहि) कीजिये॥१॥

भावार्थभाषाः - जो कोई विद्या के प्रकाश में प्रसिद्ध मनुष्य है, वही पढ़ानेवाला और सम्पूर्ण शिल्पविद्या के प्रसिद्ध करने योग्य है। क्योंकि ईश्वर भी ऐसे ही मनुष्य को अपने अनुग्रह से चाहता है। इस मन्त्र का अर्थ सायणाचार्य्य ने कल्पित पुराण ग्रन्थ भ्रान्ति से कुछ का कुछ ही वर्णन किया है॥१॥

अन्वय: हे ब्रह्मणस्पते ! योऽहमौशिजोऽस्मि तं मां सोमानं स्वरणं कक्षीवन्तं कृणुहि॥१॥

तत्रादौ यजमानेनेश्वरप्रार्थना कीदृशी कार्य्येत्युपदिश्यते।

पदार्थान्वयभाषाः - (सोमानम्) यः सवत्यैश्वर्य्यं करोतीति तं यज्ञानुष्ठातारम् (स्वरणम्) यः स्वरति शब्दार्थसम्बन्धानुपदिशति तम् (कृणुहि) सम्पादय। उतश्च प्रत्ययाच्छन्दो वा वचनम्। (अष्टा०६.४.१०६) इति विकल्पाद्धेर्लोपो न भवति। (ब्रह्मणः) वेदस्य (पते) स्वामिन्नीश्वर ! षष्ठ्याः पतिपुत्रपृष्ठपारपदपयस्पोषेषु। (अष्टा०८.३.५३) इति सूत्रेण षष्ठ्या विसर्जनीयस्य सकारादेशः। (कक्षीवन्तम्) याः कक्षासु कराङ्गुलिक्रियासु भवाः शिल्पविद्यास्ताः प्रशस्ता विद्यन्ते यस्य तम्। कक्षा इत्यङ्गुलिनामसु पठितम्। (निघं०२.५) अत्र कक्षाशब्दाद् भवे छन्दसि इति यत्, ततः प्रशंसायां मतुप्। कक्ष्यायाः संज्ञायां मतौ सम्प्रसारणं कर्त्तव्यम्। (अष्टा०६.१.३७) अनेन वार्त्तिकेन सम्प्रसारणम्। आसंदीवद० (अष्टा०८.२.१२) इति निपातनान्मकारस्य वकारादेशः। (यः) अहम् (औशिजः) य उशिजि प्रकाशे जातः स उशिक् तस्य विद्यावतः पुत्र इव। इमं मन्त्रं निरुक्तकार एवं व्याख्यातवान्-सोमानं सोतारं प्रकाशनवन्तं कुरु ब्रह्मणस्पते कक्षीवन्तमिव य औशिजः। कक्षीवान् कक्ष्यावान्, औशिज उशिजः पुत्रः, उशिग्वष्टेः कान्तिकर्मणः। अऽपि त्वयं मनुष्यकक्ष एवाभिप्रेतः स्यात्। तं सोमानं सोतारं मां प्रकाशनवन्तं कुरु ब्रह्मणस्पते। (निरु०६.१०)॥१॥

भावार्थभाषाः - यः कश्चिद्विद्याप्रकाशे प्रादुर्भूतो मनुष्योऽस्ति स एवाध्यापकः सर्वशिल्पविद्यासम्पादको भवितुमर्हति। ईश्वरोऽपीदृशमेवानुगृह्णाति। इमं मन्त्रं सायणाचार्य्यः कल्पितपुराणेतिहासभ्रान्त्याऽन्यथैव व्याख्यातवान्॥१॥

पूर्वीच्या सतराव्या सूक्ताच्या अर्थाबरोबर मित्र व वरुण यांच्याबरोबर अनुयोगी बृहस्पती इत्यादी अर्थाच्या प्रतिपादनाने या अठराव्या सूक्ताच्या अर्थाची संगती जाणली पाहिजे. ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. विद्येने प्रसिद्ध असलेला माणूसच अध्यापक व संपूर्ण शिल्पविद्येचा संपादक असतो. अशा माणसावर ईश्वरही अनुग्रह करतो.

टिप्पणी: या मंत्राचा अर्थ सायणाचार्यांनी कल्पित पुराण इत्यादी ग्रंथांच्या भ्रामक गोष्टींनी लावलेला आहे. ॥ १ ॥

• देवता - ब्रह्मणस्पतिः
• ऋषिः - मेधातिथिः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

यो᳓ रेवा᳓न् यो᳓ अमीवहा᳓
वसुवि᳓त् पुष्टिव᳓र्धनः
स᳓ नः सिषक्तु य᳓स् तुरः᳓

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
amīvahā́ ← amīvahán- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

revā́n ← revánt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

puṣṭivárdhanaḥ ← puṣṭivárdhana- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vasuvít ← vasuvíd- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

siṣaktu ← √sac- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

turáḥ ← turá- 1 (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

यः । रे॒वान् । यः । अ॒मी॒व॒ऽहा । व॒सु॒ऽवित् । पु॒ष्टि॒ऽवर्ध॑नः ।
सः । नः॒ । सि॒स॒क्तु॒ । यः । तु॒रः ॥

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• revān ← revat
• [noun], nominative, singular, masculine
• “abundant; rich; affluent; brilliant; brilliant.”

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• amīvahā ← amīva
• [noun], neuter
• “disease.”

• amīvahā ← hā ← han
• [noun], nominative, singular, masculine
• “killing; curative; destroying; removing; māraka; stabbing.”

• vasuvit ← vasu
• [noun], neuter
• “wealth; property; gold; vasu [word]; ruby; treasure; jewel.”

• vasuvit ← vid
• [noun], nominative, singular, masculine
• “finding.”

• puṣṭivardhanaḥ ← puṣṭi
• [noun], feminine
• “prosperity; growth; increase; puṣṭi; luxury; wealth; comfort; increase; corpulence.”

• puṣṭivardhanaḥ ← vardhanaḥ ← vardhana
• [noun], nominative, singular, masculine
• “increasing; fortifying; promotive; prolonging.”

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• siṣaktu ← sac
• [verb], singular, Present imperative
• “accompany; follow; company; obey; participate; enter.”

• yas ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• turaḥ ← tura
• [noun], nominative, singular, masculine
• “powerful; noble; noble.”

यः ब्रह्मणस्पतिः रेवान् धनवान् यः च अमीवहा रोगाणां हन्ता वसुवित् धनलब्धा पुष्टिवर्धनः पुष्टेर्वर्धयिता यः च तुरः त्वरोपेतः शीघ्रफलदः सः ब्रह्मणस्पतिः नः अस्मान् सिषक्तु सेवताम् । परिगृह्यानुगृह्णात्वित्यर्थः । अत्र सिषक्तुशब्दस्य सेवार्थत्वं यास्क आह - सिषक्तु सचत इति सेवमानस्य’ (निरु. ३. २१) इति। प्रत्यायकौ शब्दाविति शेषः ॥ रेवान् । रयिरस्यास्तीति मतुप् । ‘ रयेर्मतौ बहुलम् ’ ( पा. सू. ६. १. ३७. ६ ) इति यकारस्य संप्रसारणं परपूर्वत्वम् । छन्दसीरः ’ इति वत्वम् । आद्गुणः। ननु वत्वस्य असिद्धत्वात् बहिरङ्गत्वाच्च प्रागेव गुणे कृते इवर्णाभावान्न वत्वम् । न च ’ अन्तादिवच्च’ ( पा. सू. ६. १. ८५) इति आदिवद्भावेन इवर्णसंपादनं, वर्णाश्रयविधौ तत्प्रतिषेधात् । अन्यथा खट्वाभिः इत्यत्र सवर्णदीर्घस्य अन्तवद्भावेन अकारत्वात् ‘ अतो भिस ऐस्’ ( पा. सू. ७. १. ९ ) इति ऐसादेशः स्यात् । न च निरवकाशत्वेन वत्वस्य अनवकाशत्वम् । अग्निवान्वै दर्भस्तम्बः ’ ( तै. ब्रा. २. २. १. ५ ), ‘ उप ब्रह्माणि हरिवः ’ ( ऋ. सं. १०. १०४. ६ ) इत्यादौ अवकाशलाभात् । सत्यम् । अत्र गुणप्रवृत्तेः प्राक् इकारात्परो मतुप् । कदाचित् इवर्णात्परस्य मतुपः पश्चात् एकारादेशेन इवर्णाभावेऽपि भवति वत्वमिति ‘छन्दसीरः’ इति सूत्रकृता विवक्षितम् । अमुनैवाभिप्रायेण • हरिवः’ इत्यादिकमुदाहृत्यापि अन्ते वृत्तिकृता “ आरेवान्’ (का. ८. २. १५) इत्यप्युदाहृतम् । “ ह्रस्वनुड्भ्याम्’ इत्यत्र आरेशब्दात् मतुप इत्युदात्तत्वं वक्तव्यम्? ( पा. सू. ६. १. १७६. १ ) इत्यत्र आरेशब्दो रेशब्दस्याप्युपलक्षणम् । अत एव हि ’ रेवाँ इन्द्र’ इत्यादौ । मतुप उदात्तत्वं दृष्टम् । अथवा “ ह्रस्वनुड्भ्याम् ’ इत्यत्रापि कदाचित् ह्रस्वात्परस्य मतुप उदात्तत्वमित्येव व्याख्येयम् । एवं च संप्रसारणपरपूर्वत्वयोः कृतयोर्गुणात् प्राक् ह्रस्वात्परो मतुप् इति रेवान् आरेवान् इत्यादौ सर्वत्रोदात्तत्वं सिध्यति । अयमेव सूत्रकृतोऽभिप्रायो वार्तिककृता व्याख्यात इति । अमीवहा । ’ अम रोगे’ इत्येतस्मात् वन्प्रत्ययेन अमीवशब्दो निपातितः । तं हन्तीति • बहुलं छन्दसि ’ ( पा. सू. ३. २. ८८ ) इति क्विप् । कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् । वसुवित् । वसु विन्दतीति वसुवित् । ‘ क्विप् च ’ इति क्विप् । उत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् । पुष्टिवर्धनः । वर्धयतेः नन्द्यादित्वात् ( पा. सू. ३. १. १३४ ) ल्युः । ‘ लिति’ इति प्रत्ययात्पूर्वस्योदात्तत्वम् । पुष्टेर्वर्धन इति कर्मणि षष्ठ्या समासः । कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् । सिषक्तु । ‘षच समवाये । लोटि ‘ बहुलं छन्दसि ’ ( पा. सू. २. ४. ७६ ) इति शपः श्लुः । श्लौ ’ इति द्वित्वे हलादिशेषे’ बहुलं छन्दसि ’ (पा. सू. ७. ४. ७८) इत्यभ्यासस्य अकारस्य इकारः । तुरः । ‘ तुर त्वरणे ’ । ‘इगुपधज्ञाप्रीकिरः कः’ । प्रत्ययस्वरः ॥

English translation:

“May he who is opulent, the healer of disease, the acquirer of riches, the augmenter of nourishment, the prompt (bestower of rewards) be favourable to us.”

He who is rich, who smashes afflictions, while finding goods and increasing prosperity,
let him accompany us, he who is powerful.

The rich, the healer of disease, who giveth wealth, increaseth store,
The prompt,–may he be with us still.

Er, der Reiche, der Krankheitsvertreiber, der Schätzefinder, der Wohlstandmehrer soll mit uns sein, der Überlegene.

Der reich ist, und der Leid verjagt, der Schätze schenkt und Nahrung mehrt, Der sei uns hold, der kräftige.

(Тот,) кто богат, кто изгоняет болезни,
Находит добро, умножает процветание,
Пусть будет он с нами, (тот,) кто силен!

• ब्रह्मणस्पतिः
• मेधातिथिः काण्वः
• गायत्री
• षड्जः

फिर वह ईश्वर कैसा है, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है-

पदार्थान्वयभाषाः - (यः) जो जगदीश्वर (रेवान्) विद्या आदि अनन्त धनवाला, (यः) जो (पुष्टिवर्धनः) शरीर और आत्मा की पुष्टि बढ़ाने तथा (वसुवित्) सब पदार्थों का जानने (अमीवहा) अविद्या आदि रोगों का नाश करने तथा (यः) जो (तुरः) शीघ्र सुख करनेवाला वेद का स्वामी जगदीश्वर है, (सः) सो (नः) हम लोगों को विद्या आदि धनों के साथ (सिषक्तु) अच्छी प्रकार संयुक्त करे॥२॥

भावार्थभाषाः - जो मनुष्य सत्यभाषण आदि नियमों से संयुक्त ईश्वर की आज्ञा का अनुष्ठान करते हैं, वे अविद्या आदि रोगों से रहित और शरीर वा आत्मा की पुष्टिवाले होकर चक्रवर्त्ति राज्य आदि धन तथा सब रोगों की हरनेवाली ओषधियों को प्राप्त होते हैं॥२॥

अन्वय: यो रेवान् यः पुष्टिवर्धनो यो वसुविदमीवहा यस्तुरो ब्रह्मणस्पतिर्जगदीश्वरोऽस्ति, स नोऽस्मान् विद्यादिधनैः सह सिषक्तु अतिशयेन संयोजयतु॥२॥

पुनः स कीदृश इत्युपदिश्यते।

पदार्थान्वयभाषाः - (यः) जगदीश्वरः (रेवान्) विद्याद्यनन्तधनवान्। अत्र भूम्न्यर्थे मतुप्। रयेर्मतौ बहुलं सम्प्रसारणम्। (अष्टा०६.१.३७) इति वार्त्तिकेन सम्प्रसारणम्। छन्दसीरः। (अष्टा०८.२.१५) इति मकारस्य वकारः। (यः) सर्वरोगरहितः (अमीवहा) अविद्यादिरोगाणां हन्ता (वसुवित्) यो वसूनि सर्वाणि वस्तूनि वेत्ति (पुष्टिवर्धनः) यः शरीरात्मनोः पुष्टिं वर्धयतीति (सः) ईश्वरः (नः) अस्मान् (सिषक्तु) अतिशयेन सचयतु। अत्र ‘सच’धातोः बहुलं छन्दसि इति शपः श्लुः। (यः) शीघ्रं सुखकारी (तुरः) तुरतीति। तुर त्वरणे इत्यस्मादृगुपधत्वात्कः॥२॥

भावार्थभाषाः - ये मनुष्याः सत्यभाषणादिलक्षणामीश्वराज्ञामनुतिष्ठन्ति तेऽविद्यादिरोगरहिताः शरीरात्मपुष्टिमन्तः सन्तश्चक्रवर्त्तिराज्यादिधनानि सर्वरोगहराण्यौषधानि च प्राप्नुवन्तीति॥२॥

भावार्थभाषाः - जी माणसे सत्यभाषण इत्यादी नियमांनी ईश्वराचे अनुष्ठान करतात ती अविद्या इत्यादी रोगांनी रहित होऊन शरीर आणि आत्मा यांची पुष्टी करून चक्रवर्ती राज्य इत्यादी धन तसेच सर्व रोगांना नष्ट करणारी औषधी प्राप्त करतात. ॥ २ ॥

• देवता - ब्रह्मणस्पतिः
• ऋषिः - मेधातिथिः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

मा᳓ नः शं᳓सो अ᳓ररुषो
धूर्तिः᳓ प्र᳓णङ् म᳓र्तियस्य
र᳓क्षा णो ब्रह्मणस् पते

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
áraruṣaḥ ← árarivaṁs- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

mā́ ← mā́ (invariable)

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

śáṁsaḥ ← śáṁsa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dhūrtíḥ ← dhūrtí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

mártyasya ← mártya- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

práṇak ← √naś- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

brahmaṇaḥ ← bráhman- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

pate ← páti- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

rákṣa ← √rakṣⁱ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

मा । नः॒ । शंसः॑ । अर॑रुषः । धू॒र्तिः । प्रण॑क् । मर्त्य॑स्य ।
रक्ष॑ । नः॒ । ब्र॒ह्म॒णः॒ । प॒ते॒ ॥

• mā
• [adverb]
• “not.”

• naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• śaṃso ← śaṃsaḥ ← śaṃsa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “praise; śaṃs; recitation.”

• araruṣo ← ← a
• [adverb]
• “not; akāra; a [taddhita]; a [word]; a; a.”

• araruṣo ← raruṣaḥ ← rā
• [verb noun], genitive, singular
• “give; impart.”

• dhūrtiḥ ← dhūrti
• [noun], nominative, singular, feminine
• “fraud; damage.”

• praṇaṅ ← praṇak ← praṇaś ← √naś
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)

• martyasya ← martya
• [noun], genitive, singular, masculine
• “man; people; martya [word]; Earth.”

• rakṣā ← rakṣ
• [verb], singular, Present imperative
• “protect; guard; keep; stow; govern; guard; spare; accumulate.”

• ṇo ← ṇaḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• brahmaṇas ← brahman
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Brahma; Brahmin; dhak; Brahman; brahman [word]; Brahman; Brahmin; Brahmapurāṇa; Vishnu; Brihaspati.”

• pate ← pati
• [noun], vocative, singular, masculine
• “husband; overlord; king; deity; īśvara; ruler; pati [word]; commanding officer; leader; owner; mayor; lord.”

अररुषः मर्त्यस्य उपद्रवं कर्तुमस्मत्समीपं प्राप्तस्य शत्रुरूपस्य मनुष्यस्य धूर्तिः हिंसकः शंसः शंसनम् । अधिक्षेप इत्यर्थः । तादृशो वाग्विशेषः नः अस्मान् मा णक् मा संपृणक्तु । शत्रुणा प्रयुक्तोऽधिक्षेपः कदाचिदस्मान्मा प्राप्नोत्वित्यर्थः । तदर्थं हे ब्रह्मणस्पते नः अस्मान् रक्ष पालय ॥ मा । निपातः । शंसनं शंसः । भावे घञ् । ञित्त्वादाद्युदात्तः । अररुषः । ‘ अर्तेररुः ’ ( उ. सू. ४. ५१९ ) इति अन्तर्भावितण्यर्थात् ‘ ऋ गतौ ’ इत्यस्मात् अरुस् । गुणो रपरत्वम् । प्रत्ययस्वरे प्राप्ते वृषादित्वादाद्युदात्तः । धूर्तिः । धुर्वी हिंसार्थः। ‘क्तिच्क्तौ च संज्ञायाम्’ इति क्तिच् । • तितुत्रतथसिसुसरकसेषु च ’ ( पा. सू. ७. २. ९ ) इति इट्प्रतिषेधः । उपधायां च ’ ( पा. सू. ८. २. ७८ ) इति उपधादीर्घत्वम् । वलि लोपं बाधित्वा ऊठि प्राप्ते ( पा. सू. ६. ४, १९ ) ‘ राल्लोपः ’ ( पा. सू. ६. ४. २१ ) इति वकारलोपः। प्रणक्। ‘ पृची संपर्के । लङस्तिप् । इतश्च ’ इति इकारलोपः । हल्ङ्यादिलोपः । कुत्वम् । ‘रुधादिभ्यः श्नम्। तस्य ‘ व्यत्ययो बहुलम् ’ ( पा. सू. ३. १. ८५ ) इति अडागमः । यणादेशः । अकारस्य आगमानुदात्तत्वं बाधित्वा व्यत्ययेनोदात्तत्वम् । ‘ चादिलोपे विभाषा ’ ( पा. सू. ८, १. ६३ ) इति निघाताभावः । मर्त्यस्य । मृङ् प्राणत्यागे । ‘ असिहसिमृ° ’ ( उ. सू. ३. ३६६ ) इत्यादिना औणादिकः तन्प्रत्ययः । मर्तेषु भव इत्यर्थे ’ भवे छन्दसि ’ ( पा. सू. ४. ४. १ १० ) इति यत् । यतोऽनावः’ इत्याद्युदात्तत्वम् । रक्ष। ‘ रक्ष पालने ’ । शपः पित्त्वादनुदात्तत्वम् । धातुस्वर एव शिष्यते । पादादित्वात् न निघातः । रक्षा णः । ‘ द्व्यचोऽतस्तिङः ’ (पा. सू. ६. ३. १३५) इति दीर्घः ।’ उपसर्गाद्बहुलम् ’ ( पा. सू. ८. ४. २८) इति बहुलग्रहणात् अनुपसर्गादपि नसो णत्वम् । ब्रह्मणस्पते । षष्याःिङ पतिपुत्र’ (पा. सू. ८.३. ५३ ) इति संहितायां विसर्गस्य सकारः। सुबामन्त्रिते पराङ्गवद्भावात् पदद्वयस्य आमन्त्रितनिघातः ॥

English translation:

“Protect us, Brahmaṇaspati, so that no calumnious censure of a melevolent man may reach us.”

Let not the (male)diction, the malice of the grudging mortal reach us. Guard us, Lord of the Sacred Formulation.

The śáṃso áruruṣaḥ … mártyasya “(male)diction of the grudging mortal,” which is dreaded by the poet, anticipates the desirable nárāśáṃsa- ‘praise of men’ that opens the last verse of the hymn (9).

Let not the foeman’s curse, let not a mortal’s onslaught fall on us
Preserve us, Brahmanaspati.

Nicht sollen uns das harte Wort eines Geizigen, noch die Tücke eines Sterblichen treffen. Schütz uns davor, Brahmanaspati!

Nicht treffe uns des Bösen Fluch, noch Frevelthat des Sterblichen, Behüt uns, o Gebetesherr.

Да не постигнет нас
Проклятие скупого, коварство смертного!
Защити нас (от этого), о Брахманаспати!

• ब्रह्मणस्पतिः
• मेधातिथिः काण्वः
• पिपीलिकामध्यानिचृद्गायत्री
• षड्जः

अगले मन्त्र में ईश्वर की प्रार्थना का प्रकाश किया है-

पदार्थान्वयभाषाः - हे (ब्रह्मणस्पते) वेद वा ब्रह्माण्ड के स्वामी जगदीश्वर ! आप (अररुषः) जो दान आदि धर्मरहित मनुष्य है, उस (मर्त्यस्य) मनुष्य के सम्बन्ध से (नः) हमारी (रक्ष) रक्षा कीजिये, जिससे कि वह (नः) हम लोगों के बीच में कोई मनुष्य (धूर्त्तिः) विनाश करनेवाला न हो और आपकी कृपा से जो (नः) हमारा (शंसः) प्रशंसनीय यज्ञ अर्थात् व्यवहार है, वह (मा पृणक्) कभी नष्ट न होवे॥३॥

भावार्थभाषाः - किसी मनुष्य को धूर्त्त अर्थात् छल कपट करनेवाले मनुष्य का संग न करना तथा अन्याय से किसी की हिंसा न करनी चाहिये, किन्तु सब को सब की न्याय ही से रक्षा करनी चाहिये॥३॥

अन्वय: हे ब्रह्मणस्पते जगदीश्वर ! त्वमररुषो मर्त्त्यस्य सकाशान्नोऽस्मान् रक्ष, यतः स नोऽस्माकं मध्ये कश्चिद्धूर्त्तिर्मनुष्यो न भवेत्, भवत्कृपयाऽस्माकं शंसो मा प्रणक् कदाचिन्मा नश्यतु॥३॥

अथेश्वरप्रार्थनोपदिश्यते।

पदार्थान्वयभाषाः - (मा) निषेधार्थे (नः) अस्माकम् (शंसः) शंसन्ति यत्र सः (अररुषः) अदातुः। रा दाने इत्यस्मात्क्वसुस्ततः षष्ठ्येकवचनम्। (धूर्त्तिः) हिंसकः (प्रणक्) नश्यतु। अत्र लोडर्थे लुङ्। मन्त्रे घसह्वरणश० (अष्टा०२.४.८०) अनेन सूत्रेण च्लेर्लुक्। (मर्त्यस्य) मनुष्यस्य (रक्ष) पालय। द्व्यचोऽतस्तिङ इति दीर्घः। (नः) अस्मानस्माकं वा (ब्रह्मणः) वेदस्य ब्रह्माण्डस्य वा (पते) स्वामिन्। षष्ठ्याः पति० विसर्जनीयस्य सत्वम्॥३॥

भावार्थभाषाः - नैव केनचिन्मनुष्येण धूर्त्तस्य मनुष्यस्य कदाचित्सङ्गः कर्त्तव्यः। न चैवान्यायेन कस्यचिद्धिंसनं कर्त्तव्यम्, किन्तु सर्वैः सर्वस्य न्यायेनैव रक्षा विधेयेति॥३॥

भावार्थभाषाः - कोणत्याही माणसाने धूत अर्थात छळ कपट करणाऱ्या माणसांची संगती धरू नये तसेच अन्यायाने कुणाचीही हिंसा करू नये तर सर्वांचे न्यायाने रक्षण करावे. ॥ ३ ॥

• देवता - इन्द्रो ब्रह्मणस्पतिः सोमश्च
• ऋषिः - मेधातिथिः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

स᳓ घा वीरो᳓ न᳓ रिष्यति
य᳓म् इ᳓न्द्रो ब्र᳓ह्मणस् प᳓तिः
सो᳓मो हिनो᳓ति म᳓र्तियम्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
gha ← gha (invariable)

ná ← ná (invariable)

riṣyati ← √riṣ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vīráḥ ← vīrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

bráhmaṇaḥ ← bráhman- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

pátiḥ ← páti- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yám ← yá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

hinóti ← √hi- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

mártyam ← mártya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sómaḥ ← sóma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

सः । घ॒ । वी॒रः । न । रि॒ष्य॒ति॒ । यम् । इन्द्रः॑ । ब्रह्म॑णः । पतिः॑ ।
सोमः॑ । हि॒नोति॑ । मर्त्य॑म् ॥

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• ghā ← gha
• [adverb]

• vīro ← vīraḥ ← vīra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “hero; man; Vīra; vīra; vīra [word]; Vīra.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• riṣyati ← riṣ
• [verb], singular, Present indikative
• “suffer; harm.”

• yam ← yad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• indro ← indraḥ ← indra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• brahmaṇas ← brahman
• [noun], genitive, singular, neuter
• “brahman; mantra; prayer; spell; Veda; Brahmin; sacred text; final emancipation; hymn; brahman [word]; Brāhmaṇa; study.”

• patiḥ ← pati
• [noun], nominative, singular, masculine
• “husband; overlord; king; deity; īśvara; ruler; pati [word]; commanding officer; leader; owner; mayor; lord.”

• somo ← somaḥ ← soma
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• hinoti ← hi
• [verb], singular, Present indikative
• “impel; send; spur; stimulate; urge.”

• martyam ← martya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “man; people; martya [word]; Earth.”

इन्द्रः देवः यं मर्त्यं यक्ष्यमाणं हिनोति प्राप्नोति वर्धयति वा । तथा ब्रह्मणस्पतिः देवो हिनोति । तथा सोमः हिनोति । सः घ स एव यजमानः वीरः वीर्ययुक्तः सन् न रिष्यति न विनश्यति ॥ घ । चादिरनुदात्तः । संहितायाम् ’ ऋचि तुनुघमक्षुतङ्कुत्रोरुष्याणाम् ’ इति दीर्घः । ब्रह्मणस्पतिः । उक्तम् । हिनोति । ’ हि गतौ वृद्धौ च । स्वादिभ्यः श्नुः’। तिपः पित्त्वात् श्नुप्रत्ययस्वर एव शिष्यते ॥

English translation:

“The liberal man, whom Indra, Brahmaṇaspati, and Soma protect, never perishes.”

That hero is certainly not harmed whom Indra, whom the Lord of the Sacred Formulation,
whom Soma urges on—(though he is) mortal.

Ne’er is the mortal hero harmed whom Indra, Brahmanaspati,
And Soma graciously inspire.

Der Mann kommt wahrlich nicht zu Schaden, welchen Sterblichen Indra, Brahmanaspati, Soma aneifern.

Der Sterbliche wird nicht verletzt, der Mann, den der Gebetesherr, Den Indra und den Soma liebt.

Тот муж не гибнет,
Кого Индра, Брахманаспати,
Сома поощряют – (его,) смертного.

• ब्रह्मणस्पतिरिन्द्रश्च सोमश्च
• मेधातिथिः काण्वः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

अगले मन्त्र में इन्द्रादिकों के कार्य्यों का उपदेश किया है-

पदार्थान्वयभाषाः - उक्त इन्द्र (ब्रह्मणस्पतिः) ब्रह्माण्ड का पालन करनेवाला जगदीश्वर और (सोमः) सोमलता आदि ओषधियों का रससमूह (यम्) जिस (मर्त्यम्) मनुष्य आदि प्राणी को (हिनोति) उन्नतियुक्त करते हैं, (सः) वह (वीरः) शत्रुओं का जीतनेवाला वीर पुरुष (न घ रिष्यति) निश्चय है कि वह विनाश को प्राप्त कभी नहीं होता॥४॥

भावार्थभाषाः - जो मनुष्य वायु, विद्युत्, सूर्य्य और सोम आदि ओषधियों के गुणों को ग्रहण करके अपने कार्य्यों को सिद्ध करते हैं, वे कभी दुखी नहीं होते॥४॥

अन्वय: इन्द्रो ब्रह्मणस्पतिः सोमश्च यं मर्त्यं हिनोति स वीरो न घ रिष्यति नैव विनश्यति॥४॥

अथेन्द्रादिकृत्यान्युपदिश्यन्ते।

पदार्थान्वयभाषाः - (सः) इन्द्रो बृहस्पतिः सोमश्च (घ) एव। ऋचि तुनुघ० इति दीर्घः। (वीरः) अजति व्याप्नोति शत्रुबलानि यः (न) निषेधार्थे (रिष्यति) नश्यति (यम्) प्राणिनम् (इन्द्रः) वायुः (ब्रह्मणः) ब्रह्माण्डस्य (पतिः) पालयिता परमेश्वरः (सोमः) सोमलतादिसमूहरसः (हिनोति) वर्धयति (मर्त्यम्) मनुष्यम्॥४॥

भावार्थभाषाः - ये वायुविद्युत्सूर्य्यसोमौषधगुणान् सङ्गृह्य कार्य्याणि साधयन्ति न ते खलु नष्टसुखा भवन्तीति॥४॥

भावार्थभाषाः - जी माणसे वायू, विद्युत, सूर्य व सोम इत्यादींच्या औषधी गुणांना ग्रहण करून आपले कार्य सिद्ध करतात ती कधी दुःखी होत नाहीत. ॥ ४ ॥

• देवता - ब्रह्मणस्पतिः सोम इन्द्रो दक्षिणा च
• ऋषिः - मेधातिथिः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

तुवं᳓ त᳓म् ब्रह्मणस् पते
सो᳓म इ᳓न्द्रश् च म᳓र्तियम्
द᳓क्षिणा पातु अं᳓हसः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
brahmaṇaḥ ← bráhman- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

pate ← páti- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

ca ← ca (invariable)

índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mártyam ← mártya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sómaḥ ← sóma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

áṁhasaḥ ← áṁhas- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

dákṣiṇā ← dákṣiṇa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

pātu ← √pā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

त्वम् । तम् । ब्र॒ह्म॒णः॒ । प॒ते॒ । सोमः॑ । इन्द्रः॑ । च॒ । मर्त्य॑म् ।
दक्षि॑णा । पा॒तु॒ । अंह॑सः ॥

• tvaṃ ← tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• brahmaṇas ← brahman
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Brahma; Brahmin; dhak; Brahman; brahman [word]; Brahman; Brahmin; Brahmapurāṇa; Vishnu; Brihaspati.”

• pate ← pati
• [noun], vocative, singular, masculine
• “husband; overlord; king; deity; īśvara; ruler; pati [word]; commanding officer; leader; owner; mayor; lord.”

• soma ← somaḥ ← soma
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• indraś ← indraḥ ← indra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• martyam ← martya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “man; people; martya [word]; Earth.”

• dakṣiṇā
• [noun], nominative, singular, feminine
• “Dakṣiṇā; south; dakṣiṇā [word]; gift; South.”

• pātv ← pātu ← pā
• [verb], singular, Present imperative
• “protect; govern.”

• aṃhasaḥ ← aṃhas
• [noun], ablative, singular, neuter
• “trouble; sin.”

हे ब्रह्मणस्पते त्वं तं मर्त्यम् अनुष्ठातारं मनुष्यम् अंहसः पापात् पाहीति शेषः । तथा सोमः पातु इन्द्रश्च पातु दक्षिणाख्या देवता च पातु ॥ दक्षिणा । दक्ष वृद्धौ’ । ‘द्रुदक्षिभ्यामिनन् (उ. सू. २. २०८ )। नित्त्वादाद्युदात्तः । अंहसः । ‘नब्विषयस्य’ इत्यादिनाद्युदात्तः । ॥ ३४ ॥

English translation:

“Do you, Brahmaṇaspati, and do you, Soma, Indra and Dakṣiṇā (= present person nified as a feminine le divinity), protect that man from sin.”

O Lord of the Sacred Formulation, (protect) him; let Soma and Indra (protect) the mortal:
Let the Priestly Gift protect (him) from difficult straits.

Do, thou, O Brahmanaspati, and Indra, Soma, Daksina,
Preserve that mortal from distress.

Du Brahmanaspati, Soma und Indra und die Daksina sollen den Sterblichen vor Not schützen.

Den Mann, o du Gebetesherr, und Soma, Indra schützt vor Noth, Und Dakschina beschütze ihn.

Ты, о Брахманаспати,
Сома и Индра, Дакшина,
Спасите этого смертного от беды!

• ब्रह्मणस्पतिसोमेन्द्रदक्षिणाः
• मेधातिथिः काण्वः
• पादनिचृद्गायत्री
• षड्जः

कैसे वे रक्षा करनेवाले होते हैं, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है-

पदार्थान्वयभाषाः - हे (ब्रह्मणस्पते) ब्रह्माण्ड के पालन करनेवाले जगदीश्वर ! (त्वम्) आप (अहंसः) पापों से जिसकी (पातु) रक्षा करते हैं, (तम्) उस धर्मात्मा यज्ञ करनेवाले (मर्त्यम्) विद्वान् मनुष्य की (सोमः) सोमलता आदि ओषधियों के रस (इन्द्रः) वायु और (दक्षिणा) जिससे वृद्धि को प्राप्त होते हैं, ये सब (पातु) रक्षा करते हैं॥५॥

भावार्थभाषाः - जो मनुष्य अधर्म से दूर रहकर अपने सुखों के बढ़ाने की इच्छा करते हैं, वे ही परमेश्वर के सेवक और उक्त सोम, इन्द्र और दक्षिणा इन पदार्थों को युक्ति के साथ सेवन कर सकते हैं॥५॥

अन्वय: हे ब्रह्मणस्पते ! त्वमंहसो यं पासि तं मर्त्यं सोम इन्द्रो दक्षिणा च पातु पाति॥१५॥

कथं ते रक्षका भवन्तीत्युपदिश्यते।

पदार्थान्वयभाषाः - (त्वम्) जगदीश्वरः (तम्) यज्ञानुष्ठातारम् (ब्रह्मणः) ब्रह्माण्डस्य (पते) पालकेश्वर ! (सोमः) सोमलताद्योषधिसमूहः (इन्द्रः) वायुः (च) समुच्चये (मर्त्यम्) विद्वांसं मनुष्यम् (दक्षिणा) दक्षन्ते वर्धन्ते यया सा। अत्र द्रुदक्षिभ्यामिनन्। (उणा०२.४९) इतीनन्प्रत्ययः। (पातु) पाति। अत्र लडर्थे लोट्। (अंहसः) पापात्। अत्र अम रोगे इत्यस्मात् अमेर्हुक् च। (उणा०४.२१३) अनेनासुन्प्रत्ययो हुगागमश्च॥५॥

भावार्थभाषाः - ये मनुष्या अधर्माद् दूरे स्थित्वा स्वेषां सुखवृद्धिमिच्छन्ति ते परमेश्वरमुपास्य सोममिन्द्रं दक्षिणां च युक्त्या सेवयन्तु॥५॥

भावार्थभाषाः - जी माणसे अधर्मापासून दूर राहून आपले सुख वाढविण्याची इच्छा बाळगतात तीच माणसे परमेश्वराचे सेवक व वरील सोम, इन्द्र व दक्षिणा (वृद्धी करणाऱ्या) या पदार्थांना युक्तीने सेवन करू शकतात. ॥ ५ ॥

• देवता - सदसस्पतिः
• ऋषिः - मेधातिथिः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

स᳓दसस् प᳓तिम् अ᳓द्भुतम्
प्रिय᳓म् इ᳓न्द्रस्य का᳓मियम्
सनि᳓म् मेधा᳓म् अयासिषम्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
ádbhutam ← ádbhuta- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

pátim ← páti- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sádasaḥ ← sádas- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

índrasya ← índra- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

kā́myam ← kā́mya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

priyám ← priyá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ayāsiṣam ← √yā- 2 (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

medhā́m ← medhā́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

saním ← saní- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

सद॑सः । पति॑म् । अद्भु॑तम् । प्रि॒यम् । इन्द्र॑स्य । काम्य॑म् ।
स॒निम् । मे॒धाम् । अ॒या॒सि॒ष॒म् ॥

• sadasas ← sadas
• [noun], genitive, singular, neuter
• “mansion; assembly; seat; seat.”

• patim ← pati
• [noun], accusative, singular, masculine
• “husband; overlord; king; deity; īśvara; ruler; pati [word]; commanding officer; leader; owner; mayor; lord.”

• adbhutam ← adbhuta
• [noun], accusative, singular, masculine
• “extraordinary; amazing; supernatural.”

• priyam ← priya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “beloved; pleasant; dear; fond(p); wanted; priya [word]; favorite; good; liked; suitable; proper.”

• indrasya ← indra
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• kāmyam ← kāmya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “desirable; optional; beautiful.”

• sanim ← sani
• [noun], accusative, singular, masculine
• “gain.”

• medhām ← medhā
• [noun], accusative, singular, feminine
• “intelligence; medhā [word]; Medhā.”

• ayāsiṣam ← yā
• [verb], singular, Athematic s aor. (Ind.)
• “go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

मेधां लब्धुं सदसस्पतिम् एतन्नामकं देवम् अयासिषं प्राप्तवानस्मि । कीदृशम् । अद्भुतम् आश्चर्यकरं इन्द्रस्य प्रियं सोमपाने सहचारित्वात् ‘काम्यं कमनीयं सनिं धनस्य दातारम् ॥ सदसः । षद्लृ विशरणादौ । सर्वधातुभ्योऽसुन्’ । नित्त्वादाद्युदात्तः। पतिम् । पातेर्डतिः (उ. सू. ४. ४९७ )। टिलोपः । प्रत्ययस्वरः । प्रियम् । ‘इगुपधज्ञाप्रीकिरः कः’। इयङादेशः । प्रत्ययस्वरः । काम्यम्। कामयतेः ‘अचो यत्’। ‘ णेरनिटि ’ इति णिलोपः । ‘ यतोऽनावः’ इत्याद्युदात्तत्वम् । सनिम् । ‘ षणु दाने ‘। ‘ धात्वादेः षः सः’। ‘ अच इः ’ ( उ. सू. ४. ५७८ ) इत्यनुवृत्तौ खनिकष्यज्यसिवसिवनिसनिध्वनिग्रन्थिचरिभ्यश्च ’ ( उ. सू. ४. ५७९ ) इति इप्रत्ययः । प्रत्ययस्वरः । अयासिषम् । ‘ या प्रापणे । लुङ् । मिपोऽमादेशः । ‘ यमरमनमातां सक् च ’ ( पा. सू. ७. २. ७३ ) इति सिच इडागमः; धातोः सगागमः । निघातः ॥

English translation:

“I solicit understanding from Sadasaspati (= Agni, protector of the assembly), the wonderful, the friend of Indra, the desirable, the bountiful.”

The Lord of the Seat, infallible, dear and desirable to Indra,
I have besought for wisdom as our gain.

ayāsiṣam: I take this form to the root √yā ‘beseech, implore’, not to √yā ‘drive, go’, which does, admittedly, have a well-attested -siṣ-aorist. So also Witzel Gotō, though other translators (including Schmidt, Bṛhaspati und Indra) render as a verb of motion (Geldner “habe ich … angegangen”). That interpretation isn’t impossible, but ‘beseech’ fits the context better.

To the Assembly’s wondrous Lord, to Indra’s lovely Friend who gives
Wisdom, have I drawn near in prayer.

Den unsichtbaren Schutzgeist des Hauses, den geliebten Freund Indra´s, habe ich um Verdienst und Eingebung angegangen,

Den wunderbaren Wohnungsherrn, des Indra wünschenswerthen Freund, Hab’ ich um Weisheit angefleht.

К Господину сиденья удивительному,
К милому (другу) Индры, достойному любви,
Я обратился ради достижения мудрости.

• सदसस्पतिः
• मेधातिथिः काण्वः
• पिपीलिकामध्यानिचृद्गायत्री
• षड्जः

अगले मन्त्र में इन्द्र शब्द से परमेश्वर के गुणों का उपदेश किया है-

पदार्थान्वयभाषाः - मैं (इन्द्रस्य) जो सब प्राणियों को ऐश्वर्य्य देने (काम्यम्) उत्तम (सनिम्) पाप-पुण्य कर्मों के यथायोग्य फल देने और (प्रियम्) प्राणियों को प्रसन्न करानेवाले (अद्भुतम्) आश्चर्य्यमय गुण और स्वभाव स्वरूप (सदसस्पतिम्) और जिसमें विद्वान् धार्मिक न्याय करनेवाले स्थित हों, उस सभा के स्वामी परमेश्वर की उपासना और सब उत्तम गुण स्वभाव परोपकारी सभापति को प्राप्त होके (मेधाम्) उत्तम ज्ञान को धारण करनेवाली बुद्धि को (अयासिषम्) प्राप्त होऊँ॥६॥

भावार्थभाषाः - जो मनुष्य सर्वशक्तिमान् सबके अधिष्ठाता और सब आनन्द के देनेवाले परमेश्वर की उपासना करते और उत्कृष्ट न्यायाधीश को प्राप्त होते हैं, वे ही सब शास्त्रों के बोध से प्रसिद्ध क्रियाओं से युक्त बुद्धियों को प्राप्त और पुरुषार्थी होकर विद्वान् होते हैं॥६॥

अन्वय: अहमिन्द्रस्य काम्यं सनिं प्रियमद्भुतं सदसस्पतिं परमेश्वरमुपास्य सभाध्यक्षं प्राप्य मेधामयासिषं बुद्धिं प्राप्नुयाम्॥६॥

अथेन्द्रशब्देन परमेश्वरगुणा उपदिश्यन्ते।

पदार्थान्वयभाषाः - (सदसः) सीदन्ति विद्वांसो धार्मिका न्यायाधीशा यस्मिँस्तत्सदः सभा तस्य। अत्राधिकरणेऽसुन्। (पतिम्) स्वामिनम् (अद्भुतम्) आश्चर्य्यगुणस्वभावस्वरूपम्। अदि भुवो डुतच्। (उणा०५.१) अनेन ‘भू’धातोरद्युपपदे डुतच् प्रत्ययः। (प्रियम्) प्रीणाति सर्वान् प्राणिनस्तम् (इन्द्रस्य) जीवस्य (काम्यम्) कमनीयम् (सनिम्) पापपुण्यानां विभागेन फलप्रदातारम्। खनिकष्यज्यसि० (उणा०४.१४०) अनेन ‘सन’धातोरिः प्रत्ययः (मेधाम्) धारणावतीं बुद्धिम् (अयासिषम्) प्राप्नुयाम्॥६॥

भावार्थभाषाः - ये मनुष्याः सर्वशक्तिमन्तं सर्वाधिष्ठातारं सर्वानन्दप्रदं परमेश्वरसुपासते, ये च सर्वोत्कृष्टगुणस्वभावपरोपकारिणं सभापतिं प्राप्नुवन्ति त एव सर्वशास्त्रबोधक्रियायुक्तां धियं प्राप्य पुरुषार्थिनो विद्वांसश्च भूत्वा सुखिनो भवन्तीति॥६॥

भावार्थभाषाः - जी माणसे सर्वशक्तिमान, सर्वांचा अधिष्ठाता व संपूर्ण आनंददाता अशा परमेश्वराची उपासना करतात, त्यांना उत्कृष्ट, गुणवान, परोपकारी, न्यायाधीश सभाधीश प्राप्त होतो. तीच सर्व शास्त्रांचा बोध घेऊन क्रियायुक्त बुद्धीने पुरुषार्थी होऊन विद्वान बनतात आणि सुखी होतात. ॥ ६ ॥

• देवता - सदसस्पतिः
• ऋषिः - मेधातिथिः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

य᳓स्माद् ऋते᳓ न᳓ सि᳓ध्यति
यज्ञो᳓ विपश्चि᳓तश् चन᳓
स᳓ धीनां᳓ यो᳓गम् इन्वति

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
ná ← ná (invariable)

r̥té ← r̥té (invariable)

sídhyati ← √sādh- ~ sidh- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

yásmāt ← yá- (pronoun)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

caná ← caná (invariable)

vipaścítaḥ ← vipaścít- (nominal stem)
{case:GEN, number:SG}

yajñáḥ ← yajñá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dhīnā́m ← dhī́- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

invati ← √i- 2 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yógam ← yóga- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

यस्मा॑त् । ऋ॒ते । न । सिध्य॑ति । य॒ज्ञः । वि॒पः॒ऽचितः॑ । च॒न ।
सः । धी॒नाम् । योग॑म् । इ॒न्व॒ति॒ ॥

• yasmād ← yasmāt ← yad
• [noun], ablative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• ṛte
• [adverb]
• “without; ṛte [word].”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• sidhyati ← sidh
• [verb], singular, Present indikative
• “prepare; prepare; succeed; heal; perfect; be known; compound; achieve; prove.”

• yajño ← yajñaḥ ← yajña
• [noun], nominative, singular, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• vipaścitaś ← vipaścitaḥ ← vipaścit
• [noun], genitive, singular, masculine
• “wise; expert.”

• cana
• [adverb]
• “not even; cana [word].”

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• dhīnāṃ ← dhīnām ← dhī
• [noun], genitive, plural, feminine
• “intelligence; prayer; mind; insight; idea; hymn; purpose; art; knowledge.”

• yogam ← yoga
• [noun], accusative, singular, masculine
• “method; application; yoga; remedy; mix; treatment; mixture; procedure; contact; use; yogin; connection; application; union; magic trick; formulation; fraud; relation; sense; connection; war; therapy; enterprise; addition; undertaking; performance; marriage; yoke; yoga [word]; art; combination; assortment; confluence; constellation; relationship; connection; agent; means.”

• invati ← inv
• [verb], singular, Present indikative
• “bring; drive.”

यज्ञः अयमनुष्ठातव्यः विपश्चितश्चन विदुषोऽपि यजमानस्य यस्मात् सदसस्पतिदेवात् ऋते न सिध्यति सः अयं सदसस्पतिर्देवः धीनां मनोऽनुष्ठानविषयाणामस्मद्बुद्धीनामनुष्ठेयकर्मणां वा योगं संबन्धम् इन्वति व्याप्नोति । यजमानमनुगृह्य तदीयं यज्ञं निष्पादयतीत्यर्थः ॥ यस्मात् । ‘ अन्यारात्° ’ ( पा. सू. २. ३. २९ ) इत्यादिना ऋतेयोगात् पञ्चमी ।’ सावेकाचः’ इति विभक्तेरुदात्तत्वे प्राप्ते ’ न गोश्वन्साववर्ण° ’ इति प्रतिषेधः । सिध्यति । ‘षिधु संराद्धौ ’ । श्यनो नित्त्वादाद्युदात्तत्वम् ।’ यद्वृतान्नित्यम् ’ इति निघातप्रतिषेधः । धीनाम् । ‘सावेकाचः’ इति विभक्तेरुदात्तत्वम् । योगम् ।’ युजिर् योगे’। घञो जित्त्वादाद्युदात्तत्वम् । इन्वति । ’ इवि व्याप्तौ । शप् । ‘इदितो नुम् धातोः’ इति नुम् । निघातः ॥

English translation:

“Without whose aid the sacrifice even of the wise is not perfected; he pervades the association of our thoughts (or, the object of our pious acts; dhī = buddhi, understanding or karma).”

Without whom the sacrifice even of one attentive to poetic inspiration does not succeed,
he drives the team of insightful thoughts.

If the referent of yásmāt is Agni and the two halves of the hymn concern the verbal and the physical parts of the sacrifice respectively, as I argue in the introduction, this verse makes particular sense: even a skilled poet has to get the oblations right.

He without whom no sacrifice, e’en of the wise man, prospers; he
Stirs up the series of thoughts.

Ohne den die Anbetung selbst des Redekundigen nicht gelingt; er fördert die Anspannung des Gedanken.

Er, ohne den das Opfer selbst des weisen Mannes nicht gelingt, Er fördre der Gebete Lauf.[16]

Без кого не ладится
Жертвоприношение даже у вдохновенного,
Тот погоняет упряжку мыслей.

• सदसस्पतिः
• मेधातिथिः काण्वः
• गायत्री
• षड्जः

वही सब जगत् को रचता है, इसका उपदेश अगले मन्त्र में किया है-

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! (यस्मात्) जिस (विपश्चितः) अनन्त विद्यावाले सर्वशक्तिमान् जगदीश्वर के (ऋते) विना (यज्ञः) जो कि दृष्टिगोचर संसार है, सो (चन) कभी (न सिध्यति) सिद्ध नहीं हो सकता, (सः) वह जगदीश्वर सब मनुष्यों की (धीनाम्) बुद्धि और कर्मों के (योगम्) संयोग को (इन्वति) व्याप्त होता वा जानता है॥७॥

भावार्थभाषाः - व्यापक सब में रहनेवाले ईश्वर और व्याप्य जगत् का नित्य सम्बन्ध है। वही सब संसार को रचकर तथा धारण करके सब की बुद्धि और कर्मों को अच्छी प्रकार जानकर सब प्राणियों के लिये उनके शुभ अशुभ कर्मों के अनुसार सुख दुःखरूप फल को देता है। कभी ईश्वर को छोड़ के अपने आप स्वभावमात्र से सिद्ध होनेवाला अर्थात् जिसका कोई स्वामी न हो, ऐसा संसार नहीं हो सकता, क्योंकि जड़ पदार्थों के अचेतन होने से यथायोग्य नियम के साथ उत्पन्न होने की योग्यता कभी नहीं होती॥७॥

अन्वय: हे मनुष्या ! यस्माद्विपश्चितः सर्वशक्तिमतो जगदीश्वरादृते यज्ञश्चन न सिध्यति स सर्वप्राणिमनुष्याणां धीनां योगमिन्वति॥७॥

स एव सर्वं जगद्रचयतीत्युपदिश्यते।

पदार्थान्वयभाषाः - (यस्मात्) परमेश्वरात् (ऋते) विना (न) निषेधे (सिध्यति) निष्पद्यते (यज्ञः) सङ्गतः संसारः (विपश्चितः) अनन्तविद्यावतः (चन) कदाचित् (सः) जगदीश्वरः (धीनाम्) प्रज्ञानां कर्मणां वा (योगम्) संयोजनम् (इन्वति) व्याप्नोति जानाति वा। इन्वतीति व्याप्तिकर्मसु पठितम्। (निघं०२.१८) गतिकर्मसु च। (निघं०२.१४)॥७॥

भावार्थभाषाः - व्यापकस्येश्वरस्य व्याप्यस्य सर्वस्य जगतश्च द्वयोर्नित्यसम्बन्धोऽस्ति। स एव सर्वं जगद्रचयित्वा धृत्वा सर्वेषां बुद्धीनां चेष्टाया विज्ञाता सन् सर्वेभ्यः प्राणिभ्यस्तत्तत्कर्मानुसारेण सुखदुःखात्मकं फलं प्रददाति। नैव कश्चिदनीश्वरं स्वभावसिद्धमनधिष्ठातृकं जगद्भवितुमर्हति, जडानां विज्ञानाभावेन यथायोग्यनियमेनोत्पत्तुमनर्हत्वात्॥७॥

भावार्थभाषाः - सर्वात व्यापक ईश्वर व व्याप्य जगाचा नित्य संबंध आहे, तोच सर्व संसार निर्माण करून धारण करून सर्वांची बुद्धी व कर्म चांगल्या प्रकारे जाणून सर्व प्राण्यांसाठी त्यांच्या शुभ अशुभ कर्मानुसार सुख- दुःखरूपी फळ देतो. ईश्वराशिवाय कोणी स्वामी नाही. आपोआप सिद्ध होणारे जग असू शकत नाही. कारण जड पदार्थ अचेतन असल्यामुळे यथायोग्य नियमपूर्वक उत्पन्न होणे शक्य नाही. ॥ ७ ॥

• देवता - सदसस्पतिः
• ऋषिः - मेधातिथिः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

आ᳓द् ऋध्नोति हवि᳓ष्कृतिम्
प्रा᳓ञ्चं कृणोति अध्वर᳓म्
हो᳓त्रा देवे᳓षु गछति

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
ā́t ← ā́t (invariable)

havíṣkr̥tim ← havíṣkr̥ti- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

r̥dhnoti ← √r̥dh- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

adhvarám ← adhvará- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

kr̥ṇoti ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

prā́ñcam ← prā́ñc- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

devéṣu ← devá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

gachati ← √gam- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

hótrā ← hótrā- 1 (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

आत् । ऋ॒ध्नो॒ति॒ । ह॒विःऽकृ॑तिम् । प्राञ्च॑म् । कृ॒णो॒ति॒ । अ॒ध्व॒रम् ।
होत्रा॑ । दे॒वेषु॑ । ग॒च्छ॒ति॒ ॥

• ād ← āt
• [adverb]
• “then.”

• ṛdhnoti ← ṛdh
• [verb], singular, Present indikative
• “boom; stick to.”

• haviṣkṛtim ← haviṣkṛti
• [noun], accusative, singular, feminine

• prāñcaṃ ← prāñcam ← prāñc
• [noun], accusative, singular, masculine
• “eastern; aforesaid(a); former(a); eastbound; easterly; anterior; forward; prāñc [word].”

• kṛṇoty ← kṛṇoti ← kṛ
• [verb], singular, Present indikative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• adhvaram ← adhvara
• [noun], accusative, singular, masculine
• “yajña; ceremony; adhvara [word].”

• hotrā
• [noun], nominative, singular, feminine

• deveṣu ← deva
• [noun], locative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• gacchati ← gam
• [verb], singular, Present indikative
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

आत् अनन्तरमेव हविष्कृतिं हविःसंपादनयुक्तं यजमानम् ऋध्नोति सदसस्पतिर्देवो वर्धयति । हविर्दानानन्तरमेव फलं प्रयच्छतीत्यर्थः । तथाविधफलसिद्धये अध्वरं यजमानेनानुष्ठीयमानं यज्ञं प्राञ्चं प्रकर्षेण गच्छन्तमविघ्नेन परिसमाप्तियुक्तं कृणोति करोति । होत्रा हूयमाना देवता तुष्टा सती यजमानं प्रख्यापयितुं देवेषु गच्छति । यद्वा । होत्रा अस्मदीयस्तुतिरूपा वाक् देवान् परितोषयितुं देवेषु गच्छति । श्लोकः धारा ’ इत्यादिषु सप्तपञ्चाशत्सु वाङ्नामसु ’ होत्रा गीः ’ (नि. १. ११. ३५) इति पठितम् ॥ हविष्कृतिम् । हविषः कृतिः संपादनं यस्य यजमानस्य सोऽयं हविष्कृतिः । ‘ बहुव्रीहौ प्रकृत्या ’ इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । प्राञ्चम् । “ अनिगन्तोऽञ्चतौ वप्रत्यये ’ (पा. सू. ६. २. ५२ ) इति गतेः प्रकृतिस्वरत्वम् । पश्चात् एकादेशस्वरः । अध्वरम् । न विद्यते ध्वरो हिंसा यस्मिन् ।’ नञ्सुभ्याम् ’ इत्युत्तरपदान्तोदात्तत्वम् । हूयतेऽस्यामिति होत्रा देवता । ‘हुयामाश्रुभसिभ्यस्त्रन्’ (उ. सू. ४. ६०७ ) इति त्रन् । नित्त्वादाद्युदात्तः ॥

English translation:

“He rewrds the presenter of the oblation; he brings the sacrifice to its conclusion; (through him) our invocation reaches the gods.”

Then he brings to success the preparation of the oblation; he advances the ceremony;
he goes with the libation to the gods.

All standard tr. take hótrā as nom. sg. and the subject of the clause. But since the point of this verse and the last is the labor Agni expends in making the sacrifice succeed, it seems better to keep him as subj. of gachati, as he was of ṛdhnoti (a) and kṛṇoti (b). hótrā can then be an instr. sg. of the ā-stem, as commonly. The ritual model in which Agni goes to the gods with the offering is of course quite widespread in the RV.

He makes the oblation prosper, he promotes the course of sacrifice:
Our voice of praise goes to the Gods.

Und er macht das Opferwerk erfolgreich, er bringt die heilige Handlung vorwärts; die Opfergabe gelangt durch ihn zu den Göttern.

Dann segnet er das Opferwerk und lässt die Feier vorwärts gehn, Hin zu den Göttern dringt der Ruf.

Он также приводит к успеху жертвенное возлияние
Продвигает вперед обряд –
(И) возлияние идет к богам.

• सदसस्पतिः
• मेधातिथिः काण्वः
• पिपीलिकामध्यानिचृद्गायत्री
• षड्जः

फिर वह यज्ञ कैसा है, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है-

पदार्थान्वयभाषाः - जो उक्त सर्वज्ञ सभापति देव परमेश्वर (प्राञ्चम्) सब में व्याप्त और जिस को प्राणी अच्छी प्रकार प्राप्त होते हैं, (हविष्कृतिम्) होम करने योग्य पदार्थों का जिसमें व्यवहार और (अध्वरम्) क्रियाजन्य अर्थात् क्रिया से उत्पन्न होनेवाले जगद्रूप यज्ञ में (होत्राणि) होम से सिद्ध करानेवाली क्रियाओं को (कृणोति) उत्पन्न करता तथा (आदृध्नोति) अच्छी प्रकार बढ़ाता है, फिर वही यज्ञ (देवेषु) दिव्य गुणों में (गच्छति) प्राप्त होता है॥८॥

भावार्थभाषाः - जिस कारण परमेश्वर सकल संसार को रचता है, इससे सब पदार्थ परस्पर अपने-अपने संयोग में बढ़ते और ये पदार्थ क्रियामययज्ञ और शिल्पविद्या में अच्छी प्रकार संयुक्त किये हुए बड़े-बड़े सुखों को उत्पन्न करते हैं॥८॥

अन्वय: सर्वज्ञः सदसस्पतिर्देवोऽयं प्राञ्चं हविष्कृतिमध्वरं होत्राणि हवनानि कृणोत्यादृध्नोति स पुनर्देवेषु दिव्यगुणेषु गच्छति॥८॥

पुनः कीदृशः स यज्ञ इत्युच्यते।

पदार्थान्वयभाषाः - (आत्) समन्तात् (ऋध्नोति) वर्धयति (हविष्कृतिम्) हविषां कृतिः करणं यस्य तम्। अत्र सह सुपा इति समासः। (प्राञ्चम्) यः प्रकृष्टमञ्चति प्राप्नोति तम् (कृणोति) करोति (अध्वरम्) क्रियाजन्यं जगत् (होत्रा) जुह्वति येषु यानि तानि। अत्र शेश्छन्दसि बहुलम् इति लोपः। हुयामाश्रु० (उणा०४.१६८) अनेन ‘हु’धातोस्त्रन् प्रत्ययः। (देवेषु) दिव्यगुणेषु (गच्छति) प्राप्नोति॥८॥

भावार्थभाषाः - यतः परमेश्वरः सकलं जगद्रचयति तस्मात्सर्वे पदार्थाः परस्परं योजनेन वर्धन्त एते क्रियामये शिल्पविद्यायां च सम्यक् प्रयोजिता महान्ति सुखानि जनयन्तीति॥८॥

भावार्थभाषाः - ज्या कारणाने परमेश्वर संपूर्ण जग निर्माण करतो त्यामुळे सर्व पदार्थ परस्पर संयोगाने वाढतात. ते पदार्थ क्रियामय यज्ञ व शिल्पविद्येने चांगल्या प्रकारे संयुक्त केलेले असल्यामुळे महान सुख उत्पन्न करतात. ॥ ८ ॥

• देवता - सदसस्पतिर्नराशंसो वा
• ऋषिः - मेधातिथिः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

न᳓राशं᳓सं सुधृ᳓ष्टमम्
अ᳓पश्यं सप्र᳓थस्तमम्
दिवो᳓ न᳓ स᳓द्ममखसम्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
nárāśáṁsam ← nárāśáṁsa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sudhŕ̥ṣṭamam ← sudhŕ̥ṣṭama- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ápaśyam ← √paś- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

sapráthastamam ← sapráthastama- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

diváḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)

sádmamakhasam ← sádmamakhas- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

नरा॒शंस॑म् । सु॒धृष्ट॑मम् । अप॑श्यम् । स॒प्रथः॑ऽतमम् ।
दि॒वः । न । सद्म॑ऽमखसम् ॥

• narāśaṃsaṃ ← narāśaṃsam ← narāśaṃsa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Agni.”

• sudhṛṣṭamam ← sudhṛṣṭama
• [noun], accusative, singular, masculine

• apaśyaṃ ← apaśyam ← paś
• [verb], singular, Imperfect
• “see; view; watch; meet; observe; think of; look; examine; behold; visit; understand.”

• saprathastamam ← saprathastama
• [noun], accusative, singular, masculine

• divo ← divaḥ ← div
• [noun], genitive, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• sadmamakhasam ← sadmamakhas
• [noun], accusative, singular, masculine

नराशंसम् एतन्नामकं देवविशेषम् । यद्वा। अवयवार्थव्युत्पत्त्या सदसस्पतिदेवतापरोऽयं शब्दः । व्युत्पत्तिं च यास्को दर्शयति – नराशंसो यज्ञ इति कात्थक्यो नरा अस्मिन्नासीनाः शंसन्त्यग्निरिति शाकपूणिर्नरैः प्रशस्यो भवति ’ ( निरु. ८. ६) इति । अत्र अग्निवत् सदसस्पतेरपि नरैः शस्यमानत्वात् नराशंसत्वम् । एतमेवाभिप्रायं हृदि निधाय ब्राह्मणमेवमाम्नायते- ‘ प्रजा वै नरो वाक् शंसः’ (ऐ. ब्रा. ६. २७) इति । अतो मनुष्यैः शस्यमानो यः सदसस्पतिर्यो वा नराशंसनामको देवः तम् अपश्यम् शास्त्रदृष्ट्या दृष्टवानस्मि । कीदृशम् । सुधृष्टमम् अत्याधिक्येन धार्ष्ट्ययुक्तं सप्रथस्तमम् अतिशयेन प्रख्यातं सद्ममखसं प्राप्ततेजस्कम् । तत्र दृष्टान्तः । दिवो न द्युलोकानिव। आदित्यचन्द्रादिभिरधिष्ठिता द्युलोकविशेषा यथा तेजस्विनः तद्वदयं नराशंसस्तेजस्वीत्यर्थः ॥ सुधृष्टमम् । शोभनं धृष्णोतीति सुधृक् । क्विप् च ’ इति क्विप् । आतिशायनिकस्तमप् । षकारस्य जश्त्वाभावश्छान्दसः । कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वेन ऋकार उदात्तः । अपश्यम्। ‘ पाघ्राध्मा’ इत्यादिना पश्यादेशः । ‘ लुङ्लङ्लृङ्क्ष्वडुदात्तः ’ इति अट उदात्तत्वम् । पादादित्वात् न निघातः । सप्रथस्तमम् । ‘ प्रथ प्रख्याने ’ । प्रथनं प्रथः । ‘ सर्वधातुभ्योऽसुन्। नित्त्वादादाद्युदात्तत्वम् । सह प्रथसा वर्तते इति तेन सहेति तुल्ययोगे ’ ( पा. सू. २. २.२८) इति बहुव्रीहिसमासः । ‘वोपसर्जनस्य’ ( पा. सू. ६. ३. ८३ ) इति सादेशः । पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वे प्राप्ते ’ परादिश्छन्दसि बहुलम्’ इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम् । दिवः । ‘ ऊडिदम्° ’ इत्यादिना विभक्तेरुदात्तत्वम् । सद्ममखसम् । सीदतीति सद्म । षद्लृ विशरणादौ । ‘ अन्येभ्योऽपि दृश्यन्ते ’ ( पा. सू. ३. २. ७५ ) इति मनिन् । नित्त्वादाद्युदात्तः । सद्म महो यस्येति बहुव्रीहौ हकारस्य व्यत्ययेन खकारः ॥ ॥ ३५ ॥

English translation:

“I have beheld Nārāśaṃsa (i.e. Agni or the person nified yajña or sacrifice at which men praise the gods), the most resolute, the most renowned, and radiant as the heavens.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

‘I beheld (with the eye of the Vedas) that divinity Sadasaspati, who is to be praised by men, who is also called Narāśaṃsa’ (Aitareya Brāhmaṇa 6.27)

“Praise of men” [/Narāśaṃsa], the boldest, most extensive one did I see— like one besieging the seat of heaven.

Note the high proportion of sibilants in this verse.

The meaning of makhá- and its relatives (here represented by the second cmpd. member -makhas-) is much discussed. I consider it to have both martial and bountiful senses. I take the original sense to be martial and, despite some difficulties, believe the often suggested connection with Grk. μάχομαι. The ‘bounteous’ sense comes, in my opinion, from secondary association with maghá-, etc. In this compound sádmamakhas- most tr. take the second member in a ‘give, be bounteous’ sense (e.g., Geldner “der einen Wohnsitz beschert,” Renou “qui confère-généreusement un siège,” Witzel Gotō “den … mit einem Himmelssitz freigebigen”). However, the martial sense fits the context well. The image is of the smoke of the ritual fire rising to, and thus visually ‘besieging’, heaven itself (so Grassmann). See Oldenberg’s disc.; Scarlatta (277) questioningly suggests both.

I have seen Narasamsa, him most resolute, most widely famed,
As ’twere the Household Priest of heaven.

Den Narasamsa, den mutigsten, weitbekanntesten, erschaute ich, der einen Wohnsitz beschert gleich dem Himmel.

Den umfangsreichsten Männerpreis, den kühnsten Agni schaute ich, Der gleichsam stürmt des Himmels Sitz.

Нарашансу, самого мужественного,
Я увидел, самого широкого,
Щедро дарующего сиденье, как у неба.

• सदसस्पतिर्नराशंसो वा
• मेधातिथिः काण्वः
• गायत्री
• षड्जः

फिर वह कैसा है, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है-

पदार्थान्वयभाषाः - मैं (न) जैसे आकाशमय सूर्य्यादिकों के प्रकाश से (सद्ममखसम्) जिसमें प्राणी स्थिर होते और जिसमें जगत् प्राप्त होता है, (सप्रथस्तमम्) जो बड़े-बड़े आकाश आदि पदार्थों के साथ अच्छी प्रकार व्याप्त (सुधृष्टमम्) उत्तमता से सब संसार को धारण करने (नराशंसम्) सब मनुष्यों को अवश्य स्तुति करने योग्य पूर्वोक्त (सदसस्पतिम्) सभापति परमेश्वर को (अपश्यम्) ज्ञानदृष्टि से देखता हूँ, वैसे तुम भी सभाओं के पति को प्राप्त होके न्याय से सब प्रजा का पालन करके नित्य दर्शन करो॥९॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। इस मन्त्र में सातवें मन्त्र से सदसस्पतिम् इस पद की अनुवृत्ति जाननी चाहिये। जैसे मनुष्य सब जगह विस्तृत हुए सूर्य्यादि के प्रकाश को देखता है, वैसे ही सब जगह व्याप्त ज्ञान प्रकाशरूप परमेश्वर को जानकर सुख के विस्तार को प्राप्त होता है॥९॥पूर्व सत्रहवें सूक्त के अर्थ के साथ मित्र और वरुण के साथ अनुयोगी बृहस्पति आदि अर्थों के प्रतिपादन से इस अठारहवें सूक्त के अर्थ की सङ्गति जाननी चाहिये। यह भी सूक्त सायणाचार्य्य आदि और यूरोपदेशवासी विलसन आदि ने कुछ का कुछ ही वर्णन किया है॥

अन्वय: अहं सूर्य्यादिप्रकाशान् सद्ममखसमिव सप्रथस्तमं सुधृष्टमं नराशंसं सदसस्पतिं परमेश्वरमपश्यं पश्यामि तथैव यूयमपि कुरुत॥९॥

पुनः स कीदृश इत्युपदिश्यते।

पदार्थान्वयभाषाः - (नराशंसम्) नरैरवश्यं स्तोतव्यस्तम्। नराशंसो यज्ञ इति कात्थक्यो नरा अस्मिन्नासीनाः शंसन्त्यग्निरिति शाकपूणिर्नरैः प्रशस्यो भवति। (निरु०८.६) (सुधृष्टमम्) सुष्ठु सकलं जगद्धारयति सोऽतिशयितस्तम् (अपश्यम्) पश्यामि। अत्र लडर्थे लङ्। (सप्रथस्तमम्) यः प्रथोभिर्विस्तृतैराकाशादिभिस्सहाभिव्याप्तो वर्त्तते सोऽतिशयितस्तम् (दिवः) सूर्य्यादिप्रकाशान् (न) इव (सद्ममखसम्) सीदन्ति यस्मिन् तत्सद्म जगत् तन्मखः प्राप्तं यस्मिन्निति॥९॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। अत्र सप्तममन्त्रात् ‘सदसस्पति’रिति पदमनुवर्तते। यथा मनुष्यः सर्वतो विस्तृतं सूर्य्यादिप्रकाशं पश्यति, तथैव सर्वतोऽभिव्याप्तं ज्ञानप्रकाशं परमेश्वरं ज्ञात्वा विस्तृतसुखो भवतीति॥९॥पूर्वेण सप्तदशसूक्तार्थेन मित्रावरुणाभ्यां सहानुयोगित्वादत्र बृहस्पत्याद्यर्थानां प्रतिपादनादष्टादशसूक्तार्थस्य सङ्गतिरस्तीति बोध्यम्। इदमपि सूक्तं सायणाचार्य्यादिभिर्यूरोपदेशनिवासिभिर्विलसनादिभिश्चान्यथैव व्याख्यातम्॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जसे माणूस सर्वत्र विस्तारलेल्या सूर्याचा प्रकाश पाहतो तसेच सर्व ठिकाणी व्याप्त असलेल्या ज्ञानप्रकाशरूपी परमेश्वराला जाणून अत्यंत सुख प्राप्त करतो. ॥ ९ ॥

टिप्पणी: या मंत्रात सातव्या मंत्रातून ‘सदसदस्पतिम्’ या पदाची अनुवृत्ती जाणली पाहिजे. ॥ या सूक्ताचेही सायणाचार्य इत्यादी व युरोपदेशवासी विल्सन इत्यादींनी वेगळेच वर्णन केलेले आहे.