०१४

• देवता - विश्वे देवाः (विश्वैर्देवैः सहितोग्निः)
• ऋषिः - मेधातिथिः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

अइ᳓भिर् अग्ने दु᳓वो गि᳓रो
वि᳓श्वेभिः सो᳓मपीतये
देवे᳓भिर् याहि य᳓क्षि च

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

dúvaḥ ← dúvas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ebhiḥ ← ayám (pronoun)
{case:INS, gender:M, number:PL}

gíraḥ ← gír- ~ gīr- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

sómapītaye ← sómapīti- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

víśvebhiḥ ← víśva- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

ca ← ca (invariable)

devébhiḥ ← devá- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

yāhi ← √yā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

yákṣi ← √yaj- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, voice:ACT}

आ । ए॒भिः॒ । अ॒ग्ने॒ । दुवः॑ । गिरः॑ । विश्वे॑भिः । सोम॑ऽपीतये ।
दे॒वेभिः॑ । या॒हि॒ । यक्षि॑ । च॒ ॥

• aibhir ← ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• aibhir ← ebhiḥ ← idam
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• duvo ← duvaḥ ← duvas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “worship.”

• giro ← giraḥ ← gir
• [noun], accusative, plural, feminine
• “hymn; praise; voice; words; invocation; command; statement; cry; language.”

• viśvebhiḥ ← viśva
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• somapītaye ← soma
• [noun], masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• somapītaye ← pītaye ← pīti
• [noun], dative, singular, feminine
• “drinking; haritāla.”

• devebhir ← devebhiḥ ← deva
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• yāhi ← yā
• [verb], singular, Present imperative
• “go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

• yakṣi ← yaj
• [verb], singular, Present indikative
• “sacrifice; worship; worship.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

हे अग्ने एभिः अस्मिन् यज्ञे संभावितैः विश्वेभिः देवेभिः सर्वैर्देवैः सह सोमपीतये सोमपानोपेतयागार्थं दुवः अस्मदीयां परिचर्यां गिरः अस्मदीयाः स्तुतीश्च प्रति आ याहि आगच्छ । यक्षि च आगत्य यज च ॥ एभिः । पूर्वनिर्दिष्टानां देवानाम् इदमा परामर्शात् इदमोऽन्वादेशेऽशनुदात्तस्तृतीयादौ ’ इति अश् अनुदात्तः । शित्त्वात् सर्वादेशः । ‘ नेदमदसोरकोः ’ ( पा. सू. ७. १. ११ ) इति भिस ऐसादेशाभावः । विभक्तिरनुदात्तैव । न च ‘ उडिदम् °’ इत्यादिना विभक्तेरुदात्तत्वं तत्र ‘ अन्तोदात्तात् ’ ( पा. सू. ६. १. १६९) इत्यधिकारात् । दुवः । ‘ नब्विषयस्यानिसन्तस्य’ (फि. सू. २६ ) इत्याद्युदात्तत्वम् । विश्वेभिः । विश्वशब्दो विशेः क्वनन्तः नित्त्वादाद्युदात्तः । ‘ बहुलं छन्दसि ’ (पा. सू. ७. १. १० ) इति भिस ऐस् न भवति । ‘ बहुवचने झल्येत् ’ ( पा. सू. ७. ३. १०३ ) इति एत्वम् । सोमपीतये । सोमशब्दः ‘अर्तिस्तुसु’ (उ. सू. १. १३७) इत्यादिना मनन्तो नित्त्वादाद्युदात्तः । सोमस्य पीतिर्यस्मिन् यागे स सोमपीतिः । तस्मै । तादर्थ्ये चतुर्थी । देवेभिः । ‘ बहुलं छन्दसि ’ इति भिस ऐसादेशाभावः । ‘ बहुवचने झल्येत् ’ इति एत्वम् । यक्षि। यजेर्लोट: सिप् । बहुलं छन्दसि ’ ( पा. सू. २. ४. ७३ ) इति शपो लुक् । व्रश्चादिना षत्वम् । ‘ षढोः कः सि’ (पा. सू. ८. २. ४१ ) इति कत्वम् । सेर्हिरादेशश्छान्दसत्वात् न भवति । सिपः पित्त्वेनानुदात्तत्वात् धातुस्वर एव ॥

English translation:

“Come, Agni, to our adoration, and to our praises, with all these gods, to drink the Soma juice; and (do you) offer sacrifice.”

With these, o Agni, hither to friendly service, to hymns—with all (of them), for soma-drinking—
with the gods, come and perform sacrifice.

To drink the Soma, Agni, come, to our service and our songs.
With all these Gods; and worship them.

Mit all diesen Göttern komm, Agni, zu unserem Eifer, zu den Lobreden herbei; um Soma zu trinken, vollziehe die Opferweihe!

Mit diesen Göttern allen komm, o Agni, her zum Somatrunk, Zu Lied und Opfer, ehre sie.

Приди, о Агни, для почетного дара (и) песен
С этими Всеми-Богами на питье сомы
И принеси жертву!

• विश्वेदेवा:
• मेधातिथिः काण्वः
• गायत्री
• षड्जः

अब चौदहवें सूक्त का आरम्भ है। उसके पहिले मन्त्र में बहुत पदार्थों के साथ संयोग करनेवाले ईश्वर और भौतिक अग्नि का उपदेश किया है-

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अग्ने) जगदीश्वर ! आप (एभिः) इन (विश्वेभिः) सब (देवेभिः) दिव्यगुण और विद्वानों के साथ (सोमपीतये) सुख करनेवाले पदार्थों के पीने के लिये (दुवः) सत्कारादि व्यवहार तथा (गिरः) वेदवाणियों को (याहि) प्राप्त हूजिये। मैं ईश्वर के (दुवः) सत्कारादि व्यवहार और वेदवाणियों को (यक्षि) सङ्गत अर्थात् अपने मन और कामों में अच्छी प्रकार सदैव यथाशक्ति धारण करता हूँ॥१॥जो यह (अग्ने) भौतिक अग्नि (एभिः) इन (विश्वेभिः) सब (देवेभिः) दिव्यगुण और पदार्थों के साथ (सोमपीतये) जिससे सुखकारक पदार्थों का पीना हो, उस यज्ञ के लिये (दुवः) सत्कारादि व्यवहार तथा (गिरः) वेदवाणियों को (याहि) प्राप्त कराता है, उसको मैं (एभिः) इन (विश्वेभिः) सब (देवेभिः) विद्वानों के साथ (सोमपीतये) उक्त सोम के पीने के लिये (यक्षि) स्वीकार करता हूँ, ॥२॥१॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में श्लेषालङ्कार है। जिन मनुष्यों को व्यवहार और परमार्थ के सुख की इच्छा हो, वे वायु जल और पृथिवीमयादि यन्त्र तथा विमान आदि रथों के साथ अग्नि को स्वीकार करके उत्तम क्रियाओं को सिद्ध करते और ईश्वर की आज्ञा का सेवन, वेदों का पढ़ना-पढ़ाना और वेदोक्त कर्मों का अनुष्ठान करते रहते हैं, वे ही सब प्रकार से आनन्द भोगते हैं॥१॥

अन्वय: हे अग्ने जगदीश्वर ! त्वमेभिर्विश्वेभिर्देवेभिः सह सोमपीतये दुवो गिरो वेदवाणीर्याहि प्राप्तो भव। ईश्वरस्य दुवः परिचर्य्यां गिरो वेदवाणीश्चाहं यक्षि सङ्गमयामीत्येकः।यमग्निमेभिर्विश्वेभिर्देवेभिः सह समागमेन सोमपीतयेऽहं यक्षि यजामीति द्वितीयः॥१॥

तत्रादितो बहुभिः पदार्थैः सह संयोगिनावीश्वरभौतिकावग्नी उपदिश्येते।

पदार्थान्वयभाषाः - (आ) समन्तात् (एभिः) प्रत्यक्षैः। अत्र इदमोऽन्वादेशेऽशनुदात्तस्तृतीयादौ। (अष्टा०२.४.३२) अनेन अशादेशः। (अग्ने) सर्वत्र व्याप्तेश्वर ! भौतिको वा। अत्रान्त्यपक्षे सर्वत्र व्यत्ययः। (दुवः) परिचर्य्याम् (गिरः) वेदवाणीः (विश्वेभिः) सर्वैः। अत्र बहुलं छन्दसि इति भिस ऐस् न भवति। (सोमपीतये) सोमानां सुखकारकाणां पीतिः पानं यस्माद्यज्ञात्तस्मै। अत्र सह सुपा इति समासः। (देवेभिः) दिव्यैर्गुणैः पदार्थैर्विद्वद्भिर्वा सह (याहि) प्राप्तो भव भवति वा (यक्षि) यजामि सङ्गमयामि वा। अत्र लडर्थे लुङडभावश्च। (च) पूर्वार्थाकर्षणे॥१॥

भावार्थभाषाः - अत्र श्लेषालङ्कारः। मनुष्याणां या या व्यावहारिकपारमार्थिकसुखेच्छा भवेत्, यैर्वायुजलपृथिवीमयादिभिर्यन्त्रयानैः सहाग्निं सङ्गतं कृत्वा क्रियाः क्रियन्त ईश्वरस्याज्ञासेवनं वेदानामध्ययनाध्यापने तदुक्तानुष्ठानं च त एवाभित आनन्दं प्राप्नुवन्ति॥१॥

या देवांचा प्रकाश व क्रियांच्या समुच्चयाने या चौदाव्या सूक्ताची संगती पूर्वोक्त तेराव्या सूक्ताच्या अर्थाबरोबर जाणली पाहिजे.

भावार्थभाषाः - या मंत्रात श्लेषालंकार आहे. ज्या माणसांना व्यवहार व परमार्थाच्या सुखाची इच्छा असेल ते वायू, जल किंवा पृथ्वीमय इत्यादी यंत्र व विमान इत्यादी रथांबरोबर (वाहनांबरोबर) अग्नीचे संप्रयोजन करून उत्तम क्रिया सिद्ध करतात व ईश्वराच्या आज्ञा पाळतात. वेदांचे अध्ययन, अध्यापन व वेदोक्त कर्मांचे अनुष्ठान करतात तेच सर्वप्रकारे आनंद भोगतात. ॥ १ ॥

• देवता - विश्वे देवाः (विश्वैर्देवैः सहितोग्निः)
• ऋषिः - मेधातिथिः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

आ᳓ त्वा क᳓ण्वा अहूषत
गृण᳓न्ति विप्र ते धि᳓यः
देवे᳓भिर् अग्न आ᳓ गहि

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

ahūṣata ← √hū- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:MED}

káṇvāḥ ← káṇva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

dhíyaḥ ← dhī́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

gr̥ṇánti ← √gr̥̄- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

vipra ← vípra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

devébhiḥ ← devá- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

gahi ← √gam- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

आ । त्वा॒ । कण्वाः॑ । अ॒हू॒ष॒त॒ । गृ॒णन्ति॑ । वि॒प्र॒ । ते॒ । धियः॑ ।
दे॒वेभिः॑ । अ॒ग्ने॒ । आ । ग॒हि॒ ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• tvā ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• kaṇvā ← kaṇvāḥ ← kaṇva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Kaṇva; Kaṇva; kaṇva [word].”

• ahūṣata ← hvā
• [verb], plural, Athematic s aor. (Ind.)
• “raise; call on; call; summon.”

• gṛṇanti ← gṛ
• [verb], plural, Present indikative
• “praise.”

• vipra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Brahmin; poet; singer; priest; guru; Vipra.”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• dhiyaḥ ← dhī
• [noun], accusative, plural, feminine
• “intelligence; prayer; mind; insight; idea; hymn; purpose; art; knowledge.”

• devebhir ← devebhiḥ ← deva
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• agna ← agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• gahi ← gam
• [verb], singular, Aorist imperative
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

हे विप्र मेधाविन् अग्ने कण्वाः मेधाविन ऋत्विजः त्वा यज्ञनिष्पादकं त्वाम् आ अहूषत आह्वयन्ति । तथा ते धियः त्वदीयानि कर्माणि गृणन्ति कथयन्ति । ततो हे अग्ने देवेभिः देवैः सह आ गहि आगच्छ। ‘ विप्रः’ इत्यादिषु चतुर्विंशतिसंख्याकेषु मेधाविनामसु कण्वः ऋभुः’ (नि. ३. १५. ७ ) इति पठितम् ॥ त्वा । त्वामौ द्वितीयायाः’ (पा. सू. ८. १. २३) इति त्वादेशः सर्वानुदात्तः । कण्वाः। कण शब्दार्थः । ‘ अशिप्रुषिलटिकणिखटि’ ( उ. सू. १. १४९) इत्यादिना क्वन् । नित्त्वादाद्युदात्तः । अहूषत । “ ह्वेञ् स्पर्धायां शब्दे च’। ‘ छन्दसि लुङ्लङ्लिटः’ इति वर्तमाने लुङ् । ञित्त्वादात्मनेपदं झः । ‘ आत्मनेपदेष्वनतः’ (पा. सू. ७. १. ५) इति अदादेशः । च्लेः सिच। एकाचः० ’ ( पा. सू. ७. २. १०) इति इट्प्रतिषेधः । ‘ बहुलं छन्दसि ’ इति संप्रसारणं परपूर्वत्वम् । हलः’ ( पा. सू. ६. ४. २ ) इति दीर्घत्वम् ।’ आदेशप्रत्यययोः ’ ( पा. सू. ८. ३. ५९ ) इति षत्वम् । छान्दसत्वात् ऊकारस्य न गुणः । अडागमः। गृणन्ति ।’ गॄ शब्दे’। लट् । झि । ‘ झोऽन्तः । ‘क्र्यादिभ्यः श्ना’ । ‘ प्वादीनां ह्रस्वः’ (पा. सू. ७. ३. ८० ) इति धातोर्ह्रस्वत्वम् ॥ ‘ श्नाभ्यस्तयोरातः ’ ( पा. सू. ६. ४. ११२ ) इति आकारलोपः । ऋवर्णाच्चेति वक्तव्यम् ’ ( का. ८. ४. १. १ ) इति णत्वम् । तिङः स्वर एव शिष्यते । विप्र । आमन्त्रितनिघातः । ते । अनुदात्तम्’ इत्यनुवृत्तौ ‘ तेमयावेकवचनस्य ’ ( पा. सू. ८. १. २२ ) इति षष्ठ्याः ते इति आदेशः । देवेभिः । छान्दस ऐसभावः । गहि ।’ गम्लृ सृप्लृ गतौ ’ । लोटः सिप् । ‘सेर्हयपिच्च’। कर्तरि शप्’ । तस्य ‘ बहुलं छन्दसि ’ इति लुक् । अनुदात्तोपदेश’ ( पा. सू. ६. ४. ३७ ) इत्यादिना मकारलोपः । तस्य असिद्धवदत्रा भात् ’ ( पा. सू. ६. ४. २२ ) इति असिद्धत्वात् ’ अतो हेः ’ ( पा. सू. ६. ४. १०५) इति हेर्लुक् न भवति ॥

English translation:

“The kaṇvās (=medhāvinaḥ or sages; ṛtvija or officiating priests) invoke you, sapient Agni, and extol your deeds; come, Agni, Agni, with the gods.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Kaṇvā: descendants or disciples of ṛṣi kaṇva; here, interpreted as sages (medhāvinaḥ) or officiating priests (ṛtvijā)

The Kaṇvas have called to you; they hymn your insightful thoughts, o inspired poet.
With the gods, o Agni, come hither.

The Kanvas have invoked thee; they, O Singer, sing thee songs of praise
Agni, come hither with the Gods;

Dich haben die Kanva´s herbeigerufen; sie preisen deine weisen Gedanken, du redekundiger. Komm, Agni, mit den Göttern!

Die Kanva’s riefen dich herhei, sie singen, weiser, Lieder dir; Komm, Agni, mit den Göttern her,

Тебя призвали Канвы.
Они поют, о вдохновенный, твои молитвы.
Приди, о Агни, с богами!

• विश्वेदेवा:
• मेधातिथिः काण्वः
• गायत्री
• षड्जः

अब अगले मन्त्र में अग्निशब्द से दो अर्थों का उपदेश किया है-

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अग्ने) जगदीश्वर ! जैसे (कण्वाः) मेधावी विद्वान् लोग (त्वा) आपका (गृणन्ति) पूजन तथा (आहूषत) प्रार्थना करते हैं, वैसे ही हम लोग भी आपका पूजन और प्रार्थना करें। हे (विप्र) मेधाविन् विद्वन् ! जैसे (ते) तेरी (धियः) बुद्धि जिस ईश्वर के (गृणन्ति) गुणों का कथन और प्रार्थना करती हैं, वैसे हम सब लोग परस्पर मिलकर उसी की उपासना करते रहें। हे मङ्गलमय परमात्मन् ! आप कृपा करके (देवेभिः) उत्तम गुणों के प्रकाश और भोगों के देने के लिये हम लोगों को (आगहि) अच्छी प्रकार प्राप्त हूजिये॥१॥२॥हे (विप्र) मेधावी विद्वान् मनुष्य ! जैसे (कण्वाः) अन्य विद्वान् लोग (अग्ने) अग्नि के (गृणन्ति) गुणप्रकाश और (अहूषत) शिल्पविद्या के लिये युक्त करते हैं, वैसे तुम भी करो। जैसे (अग्ने) यह अग्नि (देवेभिः) दिव्यगुणों के साथ (आगहि) अच्छी प्रकार अपने गुणों को विदित करता है और जिस अग्नि के (ते) तेरी (धियः) बुद्धि (गृणन्ति) गुणों का कथन तथा (अहूषत) अधिक से अधिक मानती हैं, उससे तुम बहुत से कार्य्यों को सिद्ध करो॥२॥२॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में श्लेषालङ्कार है। मनुष्यों को इस संसार में ईश्वर के रचे हुए पदार्थों को देखकर यह कहना चाहिये कि ये सब धन्यवाद और स्तुति ईश्वर ही में घटती हैं॥२॥

अन्वय: हे अग्ने ईश्वर ! यथा कण्वा मेधाविनस्त्वा त्वां गृणन्त्यहूषताह्वयन्ति तथैव वयमपि गृणीमः आह्वयामः। हे विप्र मेधाविन् ! तथा ते तव धियो यं गृणन्त्याह्वयन्ति तथा सर्वे वयं मिलित्वा तमेव नित्यमुपास्महे। हे मङ्गलमय परमात्मँस्त्वं कृपया देवेभिः सहागहि समन्तात् प्राप्तो भवेत्येकः॥१॥२॥हे विप्र विद्वन् ! यथा कण्वा अन्ये विद्वांसोऽग्निं गृणन्त्यहूषताह्वयन्ति तथैव त्वमपि गृणीह्याह्वय। यथा देवेभिः सहाग्न आगह्ययं भौतिकोऽग्निः समन्ताद्विदितगुणो भूत्वा दिव्यगुणसुखप्रापको भवति, यमग्निं ते तव धियो बुद्धयो गृणन्ति स्पर्धन्ते तेन त्वं बहूनि कार्य्याणि साधयेति द्वितीयः॥२॥२॥

अथाग्निशब्देनोभावर्थावुपदिश्येते।

पदार्थान्वयभाषाः - (आ) आभिमुख्ये (त्वा) त्वां जगदीश्वरं तं भौतिकं वा (कण्वाः) मेधाविनो विद्वांसः। कण्व इति मेधाविनामसु पठितम्। (निघं०३.५) (अहूषत) आह्वयन्ति शिल्पार्थं स्पर्धयन्ति वा। अत्र लडर्थे लुङ्, बहुलं छन्दसि इति सम्प्रसारणञ्च। (गृणन्ति) अर्चन्ति शब्दयन्ति वा। गृणातीत्यर्चतिकर्मसु पठितम्। (निघं०३.१४) गॄ शब्दे इति पक्षे शब्दार्थः। (विप्र) विविधज्ञानेन पदार्थान् प्राति पूरयति स विद्वान् तत्संबुद्धौ। (ते) तव तस्य वा (अग्ने) विज्ञानस्वरूप प्राप्तिहेतुर्भौतिकोऽग्निर्वा। (आ) क्रियायोगे (गहि) प्राप्नुहि प्रापयति वा। अत्र पक्षे व्यत्ययः। बहुलं छन्दसि इति शपो लुक्। वा छन्दसि। (अष्टा०३.४.८८) इति हेरपित्त्वात्, अनुदात्तोपदेश० (अष्टा०६.४.३७) अनेनानुनासिकलोपश्च॥२॥

भावार्थभाषाः - अत्र श्लेषालङ्कारः। मनुष्यैरस्यां सृष्टावीश्वररचितान् पदार्थान् दृष्ट्वेदं वाच्यमिमे सर्वे धन्यवादाः स्तुतयश्चयेश्वरायैव सङ्गच्छन्त इति॥२॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात श्लेषालंकार आहे. माणसांनी या संसारात ईश्वराने निर्माण केलेल्या पदार्थांना पाहून हे म्हटले पाहिजे की संपूर्ण धन्यवाद व प्रशंसा ईश्वराचीच केली जावी. ॥ २ ॥

• देवता - इन्द्रवायुबृहस्पतिमित्राग्निपूषभगादित्यमरुद्गणाः
• ऋषिः - मेधातिथिः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

इन्द्रवायू᳓ बृ᳓हस्प᳓तिम्
मित्रा᳓ग्नि᳓म् पूष᳓णम् भ᳓गम्
आदित्या᳓न् मा᳓रुतं गण᳓म्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
bŕ̥haspátim ← bŕ̥haspáti- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

indravāyū́ ← indra-vāyú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

agním ← agní- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

bhágam ← bhága- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

mitrā́ ← mitrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

pūṣáṇam ← pūṣán- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ādityā́n ← ādityá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

gaṇám ← gaṇá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

mā́rutam ← mā́ruta- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

इ॒न्द्र॒वा॒यू इति॑ । बृह॒स्पति॑म् । मि॒त्रा । अ॒ग्निम् । पू॒षण॑म् । भग॑म् ।
आ॒दि॒त्यान् । मारु॑तम् । ग॒णम् ॥

• indravāyū ← indra
• [noun], masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• indravāyū ← vāyū ← vāyu
• [noun], accusative, dual, masculine
• “wind; Vayu; vāta; prāṇa (coll.); air; air; fart; breath; northwest; draft; vāyu [word]; Vāyu; Marut.”

• bṛhaspatim ← bṛhaspati
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Brihaspati; Jupiter; Bṛhaspati.”

• mitrāgnim ← mitra
• [noun], masculine
• “friend; Mitra; mitra [word]; sun; ally.”

• mitrāgnim ← agnim ← agni
• [noun], accusative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• pūṣaṇam ← pūṣan
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Pushan; pūṣan [word]; sun.”

• bhagam ← bhaga
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Bhaga; vulva; good fortune; vagina; bhaga [word]; sun; well-being; happiness; overlord.”

• ādityān ← ādityāt ← āditya
• [noun], ablative, singular, masculine
• “sun; Aditya; Surya; āditya [word].”

• mārutaṃ ← mārutam ← māruta
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Marut(a).”

• gaṇam ← gaṇa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “group; varga; troop; troop; battalion; flock; herd; gaṇa [word]; corporation; gaṇa; herd; sect; swarm; set; party; gaṇa; series; Ganesa; flight.”

इन्द्रादिदेवान् मारुतं मरुतां वायूनां संबन्धिनं गणं च हे अग्ने यक्षि इति पदद्वयमनुवर्तते ॥ इन्द्रश्च वायुश्च इन्द्रवायू ।’ देवताद्वन्द्वे च ’ (पा. सू. ६. ३. २६ ) इति प्राप्तस्य आनङः ‘ उभयत्र वायोः प्रतिषेधो वक्तव्यः’ (पा. सू. ६. ३. २६. १ ) इति प्रतिषेधः। ‘ देवताद्वन्द्वे च’ (पा. सू. ६. २. १४१ ) इति प्राप्तस्योभयपदप्रकृतिस्वरस्य ‘नोत्तरपदेऽनुदात्तादौ ’ ( पा. सू. ६. २. १४२ ) इति निषेधः । समासान्तोदात्तत्वमेव । बृहस्पतिम् । तद्बृहतोः करपत्योश्चौरदेवतयोरभिधेययोः सुट् तलोपो वक्तव्यः’ (पा. म. ६. १. १५७ ) इति तलोपः सुडागमश्च । बृहच्छब्दमाद्युदात्तं केचित् वर्णयन्तीति वामनः । ‘ पा रक्षणे ‘। पातीति पतिः ।’ पातेर्डतिः’ (उ. सू. ४. ४९७ )। प्रत्ययस्वरेणाद्युदात्तः । समासे ‘ उभे वनस्पत्यादिषु युगपत् ’ ( पा. सू. ६. २. १४० ) इति उभयपदप्रकृतिस्वरत्वम् । मित्रा । द्वितीयायाः ‘सुपां सुलुक् ’ ( पा. सू. ७. १. ३९ ) इत्यादिना विभक्तेः आजादेशः । आदित्यान् । अदितेरपत्यानि आदित्याः । ‘दित्यदित्यादित्यपत्युत्तरपदण्ण्यः ’ (पा. सू. ४. १. ८५)। प्रत्ययस्वरः । मारुतम् । मरुतां विकारः । ‘अनुदात्तादेश्च’। (पा. सू. ४. ३. १४० ) इति अञ् । ञित्वादाद्युदात्तः ॥

English translation:

“Sacrifice (Agni), to Indra, Vāyu, Bṛhaspati, Mitra, Agni, Pūṣan and Bhaga, the Ādityas, and the troop of Maruts.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

The hymn has only proper names in the objective case;

Added: ‘sacrifice, Agni, to’: Mitra, Pūṣan and Bhaga are Ādityas, forms of the Sun. bṛhaspati: bṛhas = bṛhat, great, divine, a deity (Pāṇini, VI, I, 157);

Pati = master or protector, as a spiritual preceptor of the gods

Indra and Vāyu, Br̥haspati, Mitra (and Varuṇa), Agni, Pūṣan, Bhaga, the Ādityas, the Marutian flock (have the Kaṇvas called).

All these gods names are in the accusative, but there is no verb to govern them, either in the verse or in the immediately preceding or following pādas. One solution is to reach back to 2a ā́ACC káṇvā ahūṣata “The Kaṇvas have called ACC here,” though skipping over the intervening syntactic constructions is not appealing.

However, the recurrence of a similar construction in 5ab īḷate ACC … káṇvāsaḥ “The Kaṇvas solemnly invoke ACC” may suggest that the structure of invocation underlies the hymn.

Indra, Vayu, Brhaspati, Mitra, Agni, Pusan, Bhaga,
Adityas, and the Marut host.

Indra und Vayu, Brihaspati, Mitra und Varuna, Agni, Pusan, Bhaga, die Adityas, die Marutschar -

Indra, Vaju, Brihaspati, Mitra, Agni, Puschan, Bhaga, Aditja’s und die Marutschar,

Индру-Ваю, Брихаспати,
Митру (Варуну), Агни, Пушана, Бхагу,
Адитьев, толпу Марутов (приведи сюда!)

• विश्वेदेवा:
• मेधातिथिः काण्वः
• गायत्री
• षड्जः

अब अगले मन्त्र में सब देवों में से कई एक देवों का उपदेश किया है-

पदार्थान्वयभाषाः - हे (कण्वाः) बुद्धिमान् विद्वान् लोगो ! आप क्रिया तथा आनन्द की सिद्धि के लिये (इन्द्रवायू) बिजुली और पवन (बृहस्पतिम्) बड़े से ब़ड़े पदार्थों के पालनहेतु सूर्य्यलोक (मित्रा) प्राण (अग्निम्) प्रसिद्ध अग्नि (पूषणम्) ओषधियों के समूह के पुष्टि करनेवाले चन्द्रलोक (भगम्) सुखों के प्राप्त करानेवाले चक्रवर्त्ति आदि राज्य के धन (आदित्यान्) बारहों महीने और (मारुतम्) पवनों के (गणम्) समूह को (अहूषत) ग्रहण तथा (गृणन्ति) अच्छी प्रकार जान के संयुक्त करो॥३॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में पूर्व मन्त्र से कण्वाः अहूषत और गृणन्ति इन तीन पदों की अनुवृत्ति आती है।जो मनुष्य ईश्वर के रचे हुए उक्त इन्द्र आदि पदार्थों और उनके गुणों को जानकर क्रियाओं में संयुक्त करते हैं, वे आप सुखी होकर सब प्राणियों को सुखयुक्त सदैव करते हैं॥३॥

अन्वय: हे कण्वा ! भवन्तः क्रियानन्दसिद्धय इन्द्रवायू बृहस्पतिं मित्रमग्निं पूषणं भगमादित्यान्मारुतं गणमहूषत स्पर्धध्वं गृणीत॥३॥

अथ विश्वेषां देवानां मध्यात्काँश्चिदुपदिशति।

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्रवायू) इन्द्रश्च वायुश्च तौ विद्युत्पवनौ (बृहस्पतिम्) बृहतां पालनहेतुं सूर्य्यप्रकाशम्। तद्बृहतोः करपत्योश्चोरदेवतयोः सुट् तलोपश्च। (अष्टा०६.१.१५७) अनेन वार्तिकेन बृहस्पतिः सिद्धः। पातेर्डतिः। (उणा०४.५८) अनेन पतिशब्दश्च (मित्रा) मित्रं प्राणम्। अत्र सुपां सुलुग्० इत्यमः स्थान आकारादेशः। (अग्निम्) भौतिकम् (पूषणम्) पुष्ट्यौषध्यादिसमूहप्रापकं चन्द्रलोकम्। पूषेति पदनामसु पठितम्। (निघं०५.६) अनेन पुष्टिप्राप्त्यर्थश्चन्द्रो गृह्यते। (भगम्) भजते सुखानि येन तच्चक्रवर्त्यादिराज्यधनम्। भग इति धननामसु पठितम्। (निघं०२.१०) अत्र ‘भज’धातोः पुंसि संज्ञायां घः प्रायेण। (अष्टा०३.३.११८) अनेन घः प्रत्ययः। भगो भजतेः। (निरु०१.७) (आदित्यान्) द्वादशमासान् (मारुतम्) मरुतामिमम् (गणम्) वायुसमूहम्॥३॥

भावार्थभाषाः - अत्र पूर्वस्मान्मन्त्रात् ‘कण्वा अहूषत गृणन्ति’ इति पदत्रयमनुवर्तते।ये मनुष्या एतानिन्द्रादिपदार्थानीश्वररचितान् विदितगुणान् कृत्वा क्रियासु सम्प्रयुज्यन्ते, ते सुखिनो भूत्वा सर्वान् प्राणिनो मृडयन्ति॥३॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात पूर्वीच्या मंत्रातील ‘कण्वो’ ‘अहूषत’ व ‘गृणन्ति’ या तीन पदांची अनुवृत्ती होते. जी माणसे ईश्वराने निर्माण केलेल्या वरील इन्द्र (विद्युत) इत्यादी पदार्थ व त्यांच्या गुणांना जाणून क्रियेमध्ये संयुक्त करतात ते स्वतः सुखी होऊन सर्व प्राण्यांना सदैव सुखी करतात. ॥ ३ ॥

• देवता - विश्वे देवाः (विश्वैर्देवैः सहितोग्निः)
• ऋषिः - मेधातिथिः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

प्र᳓ वो भ्रियन्त इ᳓न्दवो
मत्सरा᳓ मादयिष्ण᳓वः
द्रप्सा᳓ म᳓ध्वश् चमूष᳓दः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
bhriyante ← √bhr̥- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:PASS}

índavaḥ ← índu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

prá ← prá (invariable)

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

mādayiṣṇávaḥ ← mādayiṣṇú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

matsarā́ḥ ← matsará- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

camūṣádaḥ ← camūṣád- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

drapsā́ḥ ← drapsá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

mádhvaḥ ← mádhu- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

प्र । वः॒ । भ्रि॒य॒न्ते॒ । इन्द॑वः । म॒त्स॒राः । मा॒द॒यि॒ष्णवः॑ ।
द्र॒प्साः । मध्वः॑ । च॒मू॒ऽसदः॑ ॥

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• vo ← vaḥ ← tvad
• [noun], accusative, plural
• “you.”

• bhriyanta ← bhriyante ← bhṛ
• [verb], plural, Indikativ Pr￤s. Passiv
• “bring; hold; fill; support; wear; possess; carry; nourish; keep; hire; have; satiate; follow; bear.”

• indavo ← indavaḥ ← indu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “moon; Soma; drop; anusvāra; one; Candra; silver; camphor; point; juice.”

• matsarā ← matsarāḥ ← matsara
• [noun], nominative, plural, masculine
• “intoxicant; invigorating; hostile.”

• mādayiṣṇavaḥ ← mādayiṣṇu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “intoxicant.”

• drapsā ← drapsāḥ ← drapsa
• [noun], nominative, plural, masculine
• “drop; banner.”

• madhvaś ← madhvaḥ ← madhu
• [noun], genitive, singular, neuter
• “honey; alcohol; sweet; nectar; madhu [word].”

• camūṣadaḥ ← camūṣad
• [noun], nominative, plural, masculine

हे इन्द्रादिदेवाः वः युष्मदर्थम् इन्दवः सोमाः प्र भ्रियन्ते प्रकर्षेण संपाद्यन्ते । कीदृशाः । मत्सराः तृप्तिकराः । ‘ मत्सरः सोमो मन्दतेस्तृप्तिकर्मणः’ ( निरु. २. ५) इति यास्कः । मादयिष्णवः हर्षहेतवः द्रप्साः बिन्दुरूपाः मध्वः मधुराः ‘चमूषदः चमूषु चमसादिपात्रेष्व्यवस्थिताः। प्र। ‘व्यवहिताश्च ( पा. सू. १. ४. ८२ ) इति व्यवहितप्रयोगः । भ्रियन्ते । भृञो यकि ‘ रिङशयग्लिङ्लक्षु’ (पा. सू. ७. ४. २८) इति रिङादेशः । हृञो वा । ‘हृग्रहोर्भश्छन्दसि ’ ( पा. सू. ८. २. ३२. १ ) इति हकारस्य भकारः । इन्दवः ।’ उन्दी क्लेदने । उन्दन्ति पात्राणीति । ‘ नित् । इत्यनुवृत्तौ ‘ उन्देरिच्चादेः ’ (उ. सू. १. १२) इति उप्रत्ययः आदेः इकारश्च । नित्त्वादाद्युदात्तः। मत्सराः । ‘ मद तृप्तियोगे’। चित्’ इत्यनुवृत्तौ ‘कृधूमदिभ्यः कित्’ ( उ. सू. ३. ३५३ ) इति सरप्रत्ययः । ‘ तितुत्रतथसिसुसरकसेषु च ’ ( पा. सू. ७. २. ९ ) इति इट्प्रतिषेधः । चित्त्वादन्तोदात्तः । मादयिष्णवः । ‘ मदी हर्षग्लेपनयोः । मदेर्ण्यन्तात् “ णेश्छन्दसि’ (पा. सू. ३. २. १३७ ) इति इष्णुच् । णेरनिटि ’ ( पा. सू. ६. ४. ५१ ) इति णिलोपे प्राप्ते ‘अयामन्ताल्वाय्येल्विष्णुषु । (पा. सू. ६. ४. ५५ ) इति अयादेशः । चित्त्वादन्तोदात्तः । मध्वः । मधुशब्द आद्युदात्त उक्तः । मधुशव्दस्य व्यत्ययेन पुंलिङ्गत्वम्। संज्ञापूर्वको विधिरनित्यः’ इति ‘जसि च ’ (पा. सू. ७. ३.१०९) इति गुणो न भवति । चमूषदः । ‘ चमु छमु जमु झमु अदने । चम्यते भक्ष्यते येषु चमसेषु ते चम्वः । ‘ कृपिचमि° ’ ( उ. सू. १. ८१ ) इत्यादिना ऊः । तत्र सीदन्तीति चमूषदः । ‘ सत्सूद्विष० (पा.सू.. . ३. २. ६१) इत्यादिना क्विप् । सुषमादेः आकृतिगणत्वात् षत्वम् । कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम्॥

English translation:

“For all of you are poured out these juices, satisfying, exhilarating, sweet, falling in drops, or gathered in ladles.”

The drops are brought forward for you (all)—the invigorating,
exhilarating
droplets of honey sitting in the cups.

Acdg. to Grassmann, mádhvaḥ is a nom. pl. masc. adj., modifying drapsā́ḥ. But it is surely a gen. sg. of the neut. noun: “drops of honey” (so also, e.g., Geldner). Note the identical form in 7c, which has to be a gen. sg., varying with mádhoḥ, also gen. sg., in the flg. vs. (8c) in the same metrical position. In fact, no exx. of mádhvaḥ identified as m. or f. nom. or acc. pl. are secure; they can all be interpr. as the gen. sg.

of the noun. See further disc. ad IX.89.3.

For you these juices are poured forth that gladden and exhilarate,
The meath-drops resting in the cup.

Für euch werden die ergötzenden, berauschenden Tränke aufgetragen, die Tropfen des Honigtrankes, die in den Gefäßen sitzen.

Euch werden Indu’s dargebracht, erfreuende, berauschende, In Bechern süsse Tropfen auch.

Приносятся вам соки сомы,
Пьянящие, опьяняющие,
Капли меда, осевшие в сосудах.

• विश्वेदेवा:
• मेधातिथिः काण्वः
• गायत्री
• षड्जः

उक्त पदार्थ इस प्रकार संयुक्त किये हुए किस-किस कार्य को सिद्ध करते हैं, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है-

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जैसे मैंने धारण किये, पूर्व मन्त्र में इन्द्र आदि पदार्थ कह आये हैं, उन्हीं से (मध्वः) मधुर गुणवाले (मत्सराः) जिनसे उत्तम आनन्द को प्राप्त होते हैं (मादयिष्णवः) आनन्द के निमित्त (द्रप्साः) जिन से बल अर्थात् सेना के लोग अच्छी प्रकार आनन्द को प्राप्त होते और (चमूषदः) जिनसे विकट शत्रुओं की सेनाओं में स्थिर होते हैं, उन (इन्दवः) रसवाले सोम आदि ओषधियों के समूहों को (वः) तुम लोगों के लिये (भ्रियन्ते) अच्छी प्रकार धारण कर रक्खे हैं, वैसे तुम लोग भी मेरे लिये इन पदार्थों को धारण करो॥४॥

भावार्थभाषाः - ईश्वर सब मनुष्यों के प्रति कहता है कि जो मेरे रचे हुए पहिले मन्त्र में प्रकाशित किये बिजुली आदि पदार्थों से ये सब पदार्थ धारण करके मैंने पुष्ट किये हैं, तथा जो मनुष्य इनसे वैद्यक वा शिल्पशास्त्रों की रीति से उत्तम रस के उत्पादन और शिल्प कार्य्यों की सिद्धि के साथ उत्तम सेना के सम्पादन होने से रोगों का नाश तथा विजय की प्राप्ति करते हैं, वे लोग नाना प्रकार के सुख भोगते हैं॥४॥

अन्वय: हे मनुष्याः ! यथा मया वो युष्मभ्यं पूर्वमन्त्रोक्तैरिन्द्राभिरेव मध्वो मत्सरा मादयिष्णवो द्रप्साश्चमूषद इन्दवः प्रभ्रियन्ते प्रकृष्टतया ध्रियन्ते तथा युष्माभिरपि मदर्थमेते सम्यग्धार्य्याः॥४॥

एवं सम्प्रयोजिता एते किंहेतुका भवन्तीत्युपदिश्यते।

पदार्थान्वयभाषाः - (प्र) प्रकृष्टार्थे (वः) युष्मभ्यम् (भ्रियन्ते) ध्रियन्ते (इन्दवः) रसवन्तः सोमाद्यौषधिगणाः (मत्सराः) माद्यन्ति हर्षन्ति यैस्ते। अत्र कृधूमदिभ्यः कित्। (उणा०३.७३) अनेन मदेः सरन् प्रत्ययः। (मादयिष्णवः) हर्षनिमित्ताः। अत्र णेश्छन्दसि। (अष्टा०३.२.१३७) अनेन ण्यन्तान्मदेरिष्णुच् प्रत्ययः। (द्रप्साः) दृप्यन्ति संहृष्यन्ते बलानि सैन्यानि वा यैस्ते। अत्र दृप हर्षणमोहनयोः इत्यस्माद्बाहुलकात्करणकारक औणादिकः सः प्रत्ययः। (मध्वः) मधुरगुणवन्तः (चमूषदः) ये चमूषु सेनासु सीदन्ति ते अत्र कृतो बहुलम् इति वार्त्तिकमाश्रित्य सत्सूद्विष० (अष्टा०३.२.६१) अनेन करणे क्विप्। कृषिचमितनि० (उणा०१.८१) अनेन चमूशब्दश्च सिद्धः। चमन्त्यदन्ति विनाशयन्ति शत्रुबलानि याभिस्ताश्चम्वः॥४॥

भावार्थभाषाः - ईश्वरोऽभिवदति-मया धारितैर्मद्रचितैः पूर्वमन्त्रप्रतिपादितैर्विद्युदादिभिर्ये सर्वे पदार्थाः पोष्यन्ते ये तेभ्यो वैद्यकशिल्पशास्त्ररीत्या प्रकृष्टरसोत्पादनेन शिल्पकार्य्यसिद्ध्योत्तमसेनासम्पादनाद् रोगनाशविजयप्राप्तिं कुर्वन्ति तैर्विविधम् आनन्दं भुञ्जते इति॥४॥

भावार्थभाषाः - ईश्वर सर्व माणसांना सांगतो - मी पहिल्या मंत्रात प्रकट केलेल्या विद्युत इत्यादी पदार्थांपासून हे सर्व पदार्थ धारण करून पुष्ट केलेले आहेत. जी माणसे त्यांच्यापासून वैद्यक किंवा शिल्पशास्त्राच्या रीतीने उत्तम रसाचे उत्पादन करतात व शिल्पकार्याची सिद्धी करतात, तसेच उत्तम सेनेचे संपादन करतात, त्यामुळे रोगांचा नाश होतो व विजय प्राप्त होतो व ते लोक विविध प्रकारचे सुख भोगतात. ॥ ४ ॥

• देवता - विश्वे देवाः (विश्वैर्देवैः सहितोग्निः)
• ऋषिः - मेधातिथिः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

ई᳓ळते त्वा᳓म् अवस्य᳓वः
क᳓ण्वासो वृक्त᳓बर्हिषः
हवि᳓ष्मन्तो अरंकृ᳓तः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
avasyávaḥ ← avasyú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ī́ḷate ← √īḍ- ~ √īḷ- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

tvā́m ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

káṇvāsaḥ ← káṇva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

vr̥ktábarhiṣaḥ ← vr̥ktábarhis- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

araṁkŕ̥taḥ ← araṁkŕ̥t- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

havíṣmantaḥ ← havíṣmant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ईळ॑ते । त्वाम् । अ॒व॒स्यवः॑ । कण्वा॑सः । वृ॒क्तऽब॑र्हिषः ।
ह॒विष्म॑न्तः । अ॒र॒म्ऽकृतः॑ ॥

• īḍate ← īḍ
• [verb], plural, Present indikative
• “praise; invite; raise.”

• tvām ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• avasyavaḥ ← avasyu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “seeking protection; helpless.”

• kaṇvāso ← kaṇvāsaḥ ← kaṇva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Kaṇva; Kaṇva; kaṇva [word].”

• vṛktabarhiṣaḥ ← vṛkta ← vṛj
• [verb noun]

• vṛktabarhiṣaḥ ← barhiṣaḥ ← barhis
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Barhis; barhis [word].”

• haviṣmanto ← haviṣmantaḥ ← haviṣmat
• [noun], nominative, plural, masculine
• “sacrificing.”

• araṅkṛtaḥ ← araṃkṛt
• [noun], nominative, plural, masculine

हे अग्ने त्वाम् ईळते ऋत्विजः स्तुवन्ति । कीदृशाः । अवस्यवः । अवनं रक्षणं तद्धेतून् देवानिच्छन्तः । कण्वासः मेधाविनः वृक्तबर्हिषः आस्तरणार्थं छिन्नदर्भाः हविष्मन्तः हविर्युक्ताः अरंकृतः अलंकर्तारः ॥ ईळते । ‘ ईड स्तुतौ । अनुदात्तेत्त्वात् लटो झः । ‘ अदिप्रभृतिभ्यः शपः । इति शपो लुक् । झस्य अदादेशः । टेः एत्वम् । ’ तास्यनुदात्तेत् ° ’ (पा. सू. ६. १. १८६) इत्यादिना लसार्वधातुकस्यानुदात्तत्वात् धातुस्वर एव शिष्यते । अवस्यवः । अवन्तीत्यवा देवाः । तानतिशयेनेच्छन्ति । ‘सुप आत्मनः क्यच् । ‘ क्यचि च’ (पा. सू. ७. ४. ३३) इति ईत्वं न भवति । ‘ न च्छन्दस्यपुत्रस्य’ (पा. सू. ७. ४. ३५) इति निषेधात् । ‘ सर्वप्रातिपदिकेभ्यो लालसायां सुग्वक्तव्यः’ ( पा. म. ७. १. ५१. २) इति सुक् । ‘ क्याच्छन्दसि ’ ( पा. सू. ३. २. १७०) इति उप्रत्ययः । अतो लोपः । प्रत्ययस्वरेणान्तोदात्तत्वम् । कण्वासः । कण शब्दार्थः । कणन्ति ध्वनन्ति स्तोत्रादिपाठेनेति कण्वा ऋत्विजः । ‘ अशिप्रुषि° ’ ( उ. सू. १. १४९ ) इत्यादिना क्वन् । नित्त्वादाद्युदात्तः । ‘ आज्जसेरसुक् ’ (पा. सू. ७. १. ५० ) इति असुक् । वृक्तबर्हिषः । वृक्तम् उक्तम् । बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । हविष्मन्तः । हविरेषामस्तीति हविष्मन्तः । तसौ मत्वर्थे ’ (पा. सू. १. ४. १९ ) इति भत्वेन अपदत्वात् न रुत्वम् । अरंकृतः । अलंकुर्वन्तीत्यरंकृतः । ‘ क्विप् च ’ इति । क्विप् । ह्रस्वस्य तुक् । ‘कपिलकादीनां संज्ञाच्छन्दसोर्वा लो रत्वमापद्यते ’ ( पा. म. ८. २. १८) इति लकारस्य रेफादेशः ॥

English translation:

“The wise priests desirous of the protection (of the gods) having spread the sacred grass, presenting oblations, and offering ornaments, praise you.”

Seeking aid they solemnly invoke you, (o Agni)—the Kaṇvas with their twisted ritual grass
and their oblations, as they make fit preparations.

The sons of Kanva fain for help adore thee, having strewn the grass,
With offerings and all things prepared.

Dich rufen die Kanva´s um Gunst bittend; sie haben das Barhis herumgelegt, Spenden bringend, das Opfer rüstend.

Es flehn zu dir voll Hülfsbegier die Kanva’s, die die Streu geschmückt, Sie dienen dir mit Opferguss.

Призывают тебя ищущие поддержки
Канвы, разложившие жертвенную солому,
Совершающие возлияния, приготовившие (жертву).

• विश्वेदेवा:
• मेधातिथिः काण्वः
• गायत्री
• षड्जः

• देवता - विश्वे देवाः (विश्वैर्देवैः सहितोग्निः)
• ऋषिः - मेधातिथिः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

घृत᳓पृष्ठा मनोयु᳓जो
ये᳓ त्वा व᳓हन्ति व᳓ह्नयः
आ᳓ देवा᳓न् सो᳓मपीतये

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
ghr̥tápr̥ṣṭhāḥ ← ghr̥tápr̥ṣṭha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

manoyújaḥ ← manoyúj- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

váhanti ← √vah- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

váhnayaḥ ← váhni- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

yé ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ā́ ← ā́ (invariable)

devā́n ← devá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

sómapītaye ← sómapīti- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

घृ॒तऽपृ॑ष्ठाः । म॒नः॒ऽयुजः॑ । ये । त्वा॒ । वह॑न्ति । वह्न॑यः ।
आ । दे॒वान् । सोम॑ऽपीतये ॥

• ghṛtapṛṣṭhā ← ghṛta
• [noun], neuter
• “ghee; fat.”

• ghṛtapṛṣṭhā ← pṛṣṭhāḥ ← pṛṣṭha
• [noun], nominative, plural, masculine
• “back; top; top; surface; shell; peak; Pṛṣṭha; flat roof; pṛṣṭha [word]; back; roof.”

• manoyujo ← manaḥ ← manas
• [noun], neuter
• “mind; Manas; purpose; idea; attention; heart; decision; manas [word]; manas [indecl.]; spirit; temper; intelligence.”

• manoyujo ← yujaḥ ← yuj
• [noun], nominative, plural, masculine
• “amalgamated; harnessed.”

• ye ← yad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• tvā ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• vahanti ← vah
• [verb], plural, Present indikative
• “transport; bring; marry; run; drive; vāhay; drive; run; pull; nirvāpay; blow; transport; discharge; assume; remove.”

• vahnayaḥ ← vahni
• [noun], nominative, plural, masculine
• “fire; digestion; Plumbago zeylanica; Agni; vahni; draft horse; three; sacrificial fire; Vahni; gold; southeast; citron; charioteer; leader.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• devān ← deva
• [noun], accusative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• somapītaye ← soma
• [noun], masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• somapītaye ← pītaye ← pīti
• [noun], dative, singular, feminine
• “drinking; haritāla.”

हे अग्ने त्वा त्वां ये अश्वाः रथेन वहन्ति । कीदृशाः । घृतपृष्ठाः पुष्टाङ्गत्वेन दीप्तपृष्ठाः मनोयुजः मनःसंकल्पमात्रेण रथे युज्यमानाः वह्नयः वोढारः तैरश्वैः सोमपीतये सोमपानहेतुयागार्थं देवान् आ वह इति शेषः ॥ घृतपृष्ठाः । ‘ घृ क्षरणदीप्त्योः । घृतं दीप्तं पृष्ठं येषां ते घृतपृष्ठाः ॥ घृतशब्दः प्रत्ययस्वरेणान्तोदात्तः । बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । मनसा युञ्जते इति मनोयुजः । ‘ ऋत्विग्दधृक् ’ ( पा. सू. ३. २. ५९ ) इत्यादिना क्विन् । कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् । त्वा । ‘ त्वामौ द्वितीयायाः’ इत्यनुदात्तः त्वादेशः । वहन्ति । शप्तिङोरनुदात्तत्वात् धातुस्वरः । यद्वृत्तयोगात् निघाताभावः । वह्नयः । ‘ निः’ ( उ. सू. ४. ४८८ ) इत्यनुवृत्तौ ‘ वहिश्रिश्रुयुद्रुग्लाहात्वरिभ्यो नित् ’ ( उ. सू. ४. ४९१ ) इति निप्रत्ययः । तस्य नित्त्वादाद्युदात्तत्वम् । सोमपीतये । उक्तम् । सकारे परतो नकारस्य संहितायां • नश्च’ (पा. सू. ८. ३. ३०) इति धुडागमः। ‘ खरि च ’ (पा. सू. ८. ४. ५५ ) इति चर्त्वम् । ‘चयो द्वितीयाः शरि पौष्करसादेः’ (पा. सू. ८. ४. ४८. ३ ) इति द्वितीयस्थकारः ॥ ॥ २६ ॥

English translation:

“Let the coursers who convey you, glossy-backed, and harnessed at will, bring the gods to drink the Soma juice.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Ghṛta pṛṣṭhāḥ, their backs shining with or from clarified butter or ghee (which is the feed for the horses)

Ghee-backed, yoked with mind are the draft-horses that draw you and the gods here to drink the soma.

By making pāda a a nominal sentence, from which the relative clause of bc hangs, I avoid the need to supply a main clause verb for c that other tr. encounter.

E.g., Geldner “Die … Fahrrosse, die dich fahren, (mögen) die Götter … her(fahren).” However, in the following vs. (7) Agni himself is urged to bring the gods here, so lumping together the transport of Agni and the gods as in my interpretation of 6 may not be in the spirit of their separation in 7. Nonetheless, I still feel that the syntactic argument is strong.

Let the swift steeds who carry thee, thought-yoked and dropping holy oil,
Bring the Gods to the Soma draught.

Die schmalzrückigen, durch den bloßen Gedanken geschirrten Fahrrosse, die dich fahren, mögen die Götter zum Somatrunk herfahren.

Die geistgeschirrte Rosseschar, die fettbedeckt empor dich fährt, Die bring die Götter her zum Trunk.

Жирноспинные, запрягаемые мыслью
Кони, что возят тебя,
(Пусть) при (везут) богов для питья сомы!

• विश्वेदेवा:
• मेधातिथिः काण्वः
• गायत्री
• षड्जः

ईश्वर के रचे हुए बिजुली आदि पदार्थ कैसे गुणवाले हैं, सो अगले मन्त्र में उपदेश किया है-

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वानो ! (ये) जो युक्ति से संयुक्त किये हुए (घृतपृष्ठाः) जिनके पृष्ठ अर्थात् आधार में जल है (मनोयुजः) तथा जो उत्तम ज्ञान से रथों में युक्त किये जाते (वह्नयः) वार्त्ता पदार्थ वा यानों को दूर देश में पहुँचानेवाले अग्नि आदि पदार्थ हैं, जो (सोमपीतये) जिसमें सोम आदि पदार्थों का पीना होता है, उस यज्ञ के लिये (त्वा) उस भूषित करने योग्य यज्ञ को और (देवान्) दिव्यगुण दिव्यभोग और वसन्त आदि ऋतुओं को (आवहन्ति) अच्छी प्रकार प्राप्त करते हैं, उनको सब मनुष्यों को यथार्थ जानके अनेक कार्य्यों को सिद्ध करने के लिये ठीक-ठीक प्रयुक्त करना चाहिये॥६॥

भावार्थभाषाः - जो मेघ आदि पदार्थ हैं, वे ही जल को ऊपर नीचे अर्थात् अन्तरिक्ष को पहुँचाते और वहाँ से वर्षाते हैं, और ताराख्य यन्त्र से चलाई हुई बिजुली मन के वेग के समान वार्त्ताओं को एकदेश से दूसरे देश में प्राप्त करती है। इसी प्रकार सब सुखों को प्राप्त करानेवाले ये ही पदार्थ हैं, ऐसी ईश्वर की आज्ञा है॥६॥

अन्वय: हे विद्वांसो ! य इमे युक्त्या सम्प्रयोजिता घृतपृष्ठा मनोयुजो वह्नयो विद्युदादयः सोमपीतये त्वा तमेतं यज्ञं देवाँश्चावहन्ति, ते सर्वैर्मनुष्यैर्यथावद्विदित्वा कार्य्यसिद्धये सम्प्रयोज्याः॥६॥

ईश्वररचिता विद्युदादयः कीदृग्गुणाः सन्तीत्युपदिश्यते।

पदार्थान्वयभाषाः - (घृतपृष्ठाः) घृतमुदकं पृष्ठ आधारे येषां ते (मनोयुजः) मनसा विज्ञानेन युज्यन्ते ते। अत्र सत्सूद्विष० (अष्टा०३.२.६१) अनेन कृतो बहुलम् इति कर्मणि क्विप्। (ये) विद्युदादयश्चतुर्थमन्त्रोक्ताः (त्वा) तमलं कर्त्तुं योग्यं यज्ञम् (वहन्ति) प्रापयन्ति। अत्रान्तर्गतो ण्यर्थः। (वह्नयः) वहन्ति प्रापयन्ति वार्त्ताः पदार्थान् यानानि च यैस्ते। अत्र वहिश्रिश्रुयु०। (उणा०४.५१) अनेन करणे निः प्रत्ययः। (आ) समन्तात् क्रियायोगे (देवान्) दिव्यगुणान् भोगानृतून्वा। ऋतवो वै देवाः। (श०ब्रा०७.२.२.२६) (सोमपीतये) सोमानां पदार्थानां पीतिः पानं यस्मिंस्तस्मै यज्ञाय॥६॥

भावार्थभाषाः - ये स्तनयित्न्वादयस्त एव जलमुपरि गमयन्त्यागमयन्ति वा ताराख्येन यन्त्रेण सञ्चालिता विद्युन्मनोवेगवद्वार्त्ता देशान्तरं प्रापयति। एवं सर्वेषां पदार्थानां सुखानां च प्रापका एत एव सन्तीतीश्वराज्ञापनम्॥६॥

भावार्थभाषाः - मेघ जलाला वर खाली नेतो अर्थात अंतरिक्षात पोहोचवितो, तेथून वृष्टी करवितो, ताराख्य (तार) यंत्राने चालविलेली विद्युत मनाच्या वेगाप्रमाणे एका देशाहून दुसऱ्या देशाला वार्ता पोहोचविते. या प्रकारे सर्व सुख देणारे हेच पदार्थ आहेत - अशी ईश्वराची आज्ञा आहे. ॥ ६ ॥

• देवता - विश्वे देवाः (विश्वैर्देवैः सहितोग्निः)
• ऋषिः - मेधातिथिः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

ता᳓न् य᳓जत्राँ ऋतावृ᳓धो
अ᳓ग्ने प᳓त्नीवतस् कृधि
म᳓ध्वः सुजिह्व पायय

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
r̥tāvŕ̥dhaḥ ← r̥tāvŕ̥dh- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

tā́n ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

yájatrān ← yájatra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

ágne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

kr̥dhi ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

pátnīvataḥ ← pátnīvant- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

mádhvaḥ ← mádhu- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

pāyaya ← √pā- 2 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

sujihva ← sujihvá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

तान् । यज॑त्रान् । ऋ॒त॒ऽवृधः॑ । अग्ने॑ । पत्नी॑ऽवतः । कृ॒धि॒ ।
मध्वः॑ । सु॒ऽजि॒ह्व॒ । पा॒य॒य॒ ॥

• tān ← tad
• [noun], accusative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• yajatrāṃ ← yajatra
• [noun], accusative, plural, masculine
• “adorable.”

• ṛtāvṛdho ← ṛtāvṛdhaḥ ← ṛtāvṛdh
• [noun], accusative, plural, masculine
• “sincere.”

• ‘gne ← agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• patnīvatas ← patnīvat
• [noun], accusative, plural, masculine

• kṛdhi ← kṛ
• [verb], singular, Aorist imperative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• madhvaḥ ← madhu
• [noun], genitive, singular, neuter
• “honey; alcohol; sweet; nectar; madhu [word].”

• sujihva ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• sujihva ← jihva ← jihvā
• [noun], vocative, singular, masculine
• “tongue; tongue; jihvā [word]; fire.”

• pāyaya ← pāyay ← √pā
• [verb], singular, Present imperative
• “make to drink; temper; suckle.”

हे अग्ने तान् इन्द्रादीन् देवान् यजत्रान् यजनीयान् ऋतावृधः सत्यस्य यज्ञस्य वा वर्धकान् पत्नीवतः पत्नीयुक्तान् कृधि कुरु । हे सुजिह्व शोभनजिह्वोपेत मध्वः मधुरस्य सोमस्य भागं देवान् पायय ॥ यजत्रान् । ‘ अमिनक्षियजिबन्धिपतिभ्योऽत्रन् ’ ( उ. सू. ३. ३८५) इति यजेः अत्रन् प्रत्ययः । ऋतावृधः । ‘ वृधु वृद्धौ ’ । अन्तर्भावितण्यर्थात् ’ क्विप् च ’ ( पा. सू. ३. २. ७६ ) इति क्विप् । अन्येषामपि दृश्यते ’ ( पा. सू. ६. ३. १३७ ) इति पूर्वपदस्य दीर्घत्वम् । वृधेर्धातुस्वरः । समासे कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् । अग्ने । पादादित्वात् नामन्त्रितनिघातः । षाष्ठिकमाद्युदात्तत्वम् । पत्नीवतः । ‘ पत्युर्नो यज्ञसंयोगे’ (पा. सू. ४. १. ३३) इति ङीप्; इकारस्य च नकारः । ता एषां सन्तीति मतुप् । छन्दसीरः ’ ( पा. सू. ८. २. १५) इति वत्वम् । पतिशब्दो डतिप्रत्ययान्तत्वादाद्युदात्तः । ङीम्मतुपोरनुदात्तत्वात् स एव शिष्यते । कृधि । कृञो लोटः सिः । ‘ सेर्ह्यपिच्च ’ ( पा. सू. ३. ४. ८७ ) इति हिः । ‘ बहुलं छन्दसि’ इति विकरणलुक् । ’ श्रुशृणुपृकृवृभ्यश्छन्दसि’ ( पा. सू. ६. ४. १०२ ) इति हेर्धिरादेशः । ङित्त्वाद्गुणाभावः । मध्वः। उक्तम् । सुजिह्व । आमन्त्रितनिघातः । पायय । पा पाने ‘। पिबन्तं प्रयुङ्क्ते इति ’ हेतुमति च ’ ( पा. सू. ३. १. २६ ) इति णिच् । ‘ शाच्छासाह्वाव्यावेपां युक्’ (पा. सू. ७. ३. ३७) इति युक्। पूर्वस्यामन्त्रितस्य अविद्यमानवत्वम् । अत एव अव्यवधायकत्वात् मध्व इत्यपेक्ष्य “ तिङ्तितसङः’ इति निघातः ॥

English translation:

“Agni, make those objects of veneration, augmenters of pious acts, (participant of the offering), together with their wives; give them, bright-tongued, to drink of the Soma juice.”

Those (gods) deserving the sacrifice, strong through truth—bring them here along with their wives, Agni.
Make them drink of the honey, you of good tongue.

The ab pādas literally mean “make (the gods) possess wives,” but we know from the ritual that this refers to the coming of the gods along with their wives. Cf. III.6.9 pátnīvataḥ … devā́n … ā́vaha. Geldner translates our phrase literally: “Die Opferwürdigen … mache beweibt,” but then paraphrases it in his note: “D. h. bring ihre Frauen mit.” The problem would be solved by supplying the preverb ā́, because ā́√kṛ generally means ‘bring/attract here’. Although I am generally loathe to supply material without a clear warrant, it is the case that the immediately preceding pāda, 6c, begins with ā́, which might have been taken to have domain over what follows.

Adored, the strengtheners of Law, unite them, Agni, with their Dames:
Make them drink meath, O bright of tongue.

Die Opferwürdigen, die Wahrheitsmehrer mache beweibt, Agni; gib Ihnen, Schönzungiger, vom Süßtrank zu trinken!

Vereine, Agni, mit den Fraun die opferwerthen, heiligen, Schönzung’ger tränke sie mit Meth.

Этим достойным жертвы, умножающим космический закон,
О Агни, дай в спутницы жен,
Напои (их) о прекрасноязыкий, медом!

• विश्वेदेवा:
• मेधातिथिः काण्वः
• पिपीलिकामध्यानिचृद्गायत्री
• षड्जः

अब अगले मन्त्र में अग्निशब्द से ईश्वर और भौतिक अग्नि का उपदेश किया है-

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अग्ने) जगदीश्वर ! आप (यजत्रान्) जो कला आदि पदार्थों में संयुक्त करने योग्य तथा (ऋतावृधः) सत्यता और यज्ञादि उत्तम कर्मों की वृद्धि करनेवाले हैं, (तान्) उन विद्युत् आदि पदार्थों को श्रेष्ठ करते हो, उन्हीं से हम लोगों को (पत्नीवतः) प्रशंसायुक्त स्त्रीवाले (कृधि) कीजिये। हे (सुजिह्व) श्रेष्ठता से पदार्थों की धारणाशक्तिवाले ईश्वर ! आप (मध्वः) मधुर पदार्थों के रस को कृपा करके (पायय) पिलाइये॥१॥(सुजिह्व) जिसकी लपट में अच्छी प्रकार होम करते हैं, सो यह (अग्ने) भौतिक अग्नि (ऋतावृधः) उन जल की वृद्धि करानेवाले (यजत्रान्) कलाओं में संयुक्त करने योग्य (तान्) विद्युत् आदि पदार्थों को उत्तम (कृधि) करता है, और वह अच्छी प्रकार कलायन्त्रों में संयुक्त किया हुआ हम लोगों को (पत्नीवतः) पत्नीवान् अर्थात् श्रेष्ठ गृहस्थ (कृधि) कर देता, तथा (मध्वः) मीठे-मीठे पदार्थों के रस को (पायय) पिलाने का हेतु होता है॥२॥७॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में श्लेषालङ्कार है। मनुष्यों को अच्छी प्रकार ईश्वर के आराधन और अग्नि की क्रियाकुशलता से रससारादि को रचकर तथा उपकार में लाकर गृहस्थ आश्रम में सब कार्यों को सिद्ध करना चाहिये॥७॥

अन्वय: हे अग्ने ! त्वं तान् यजत्रानृतावृधो देवान् करोषि तैर्नः पत्नीवतः कृधि। हे सुजिह्व ! मध्वो रसभोगं कृपया पायय, इत्येकः। अयमग्निः सुजिह्वस्तानृतावृधो यजत्रान् देवान् करोति, स सम्यक् प्रयुक्तः सन्नस्मान् पत्नीवतः सुगृहस्थान् करोति मध्वो रसं पाययते तत्पाने हेतुरस्तीति द्वितीयः॥७॥

अथाग्निशब्देनेश्वरभौतिकावुपदिश्येते।

पदार्थान्वयभाषाः - (तान्) विद्युदादीन् (यजत्रान्) यष्टुं सङ्गमयितुमर्हान्। अत्र अमिनक्षियजिवधि० (उणा०३.१०३) अनेन यजधातोरत्रन् प्रत्ययः। (ऋतावृधः) ऋतमुदकं सत्यं यज्ञं च वर्धयन्ति तान्। अत्र अन्येषामपि दृश्यते इति दीर्घः। (अग्ने) जगदीश्वर भौतिको वा (पत्नीवतः) प्रशस्ताः पत्न्यो विद्यन्ते येषां तानस्मान्। अत्र प्रशंसार्थे मतुप्। (कृधि) करोषि करोति वा। अत्र लडर्थे लोट्, पक्षे व्यत्ययः, विकरणाभावः, श्रुशृणुपॄकृ० (अष्टा०६.४.१०२) अनेन हेर्ध्यादेशश्च। (मध्वः) उत्पन्नस्य मधुरादिगुणयुक्तस्य पदार्थसमूहस्य रसभोगम् (सुजिह्व) सुष्ठु जोहूयन्ते धार्य्यन्ते यया जिह्वया शक्त्या तत्सहित; सुष्ठु हूयन्ते जिह्वायां ज्वालायां यस्य सोऽग्निः। (पायय) पाययति वा॥७॥

भावार्थभाषाः - अत्र श्लेषालङ्कारः। मनुष्यैरीश्वराराधनेन सम्यगग्निप्रयोगेण च रससारादीन् रचयित्वोपकृत्य गृहाश्रमे सर्वाणि कार्य्याणि निर्वत्तयितव्यानीति॥७॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात श्लेषालंकार आहे. माणसांनी चांगल्या प्रकारे ईश्वराची आराधना करावी व अग्नीच्या प्रयोगाने रससार इत्यादी तयार करून त्याचा उपयोग करून गृहस्थाश्रमात सर्व कार्य सिद्ध करावे. ॥ ७ ॥

• देवता - विश्वे देवाः (विश्वैर्देवैः सहितोग्निः)
• ऋषिः - मेधातिथिः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

ये᳓ य᳓जत्रा य᳓ ई᳓डियास्
ते᳓ ते पिबन्तु जिह्व᳓या
म᳓धोर् अग्ने व᳓षट्कृति

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
ī́ḍyāḥ ← ī́ḍya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

yájatrāḥ ← yájatra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

yé ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

yé ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

jihváyā ← jihvā́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

pibantu ← √pā- 2 (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

té ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

mádhoḥ ← mádhu- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

váṣaṭkr̥ti ← váṣaṭkr̥ti- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

ये । यज॑त्राः । ये । ईड्याः॑ । ते । ते॒ । पि॒ब॒न्तु॒ । जि॒ह्वया॑ ।
मधोः॑ । अ॒ग्ने॒ । वष॑ट्ऽकृति ॥

• ye ← yad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• yajatrā ← yajatrāḥ ← yajatra
• [noun], nominative, plural, masculine
• “adorable.”

• ya ← ye ← yad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• īḍyās ← īḍyāḥ ← īḍ
• [verb noun], nominative, plural
• “praise; invite; raise.”

• te ← tad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• pibantu ← pā
• [verb], plural, Present imperative
• “drink; gulp; soak; drink; suck; inhale.”

• jihvayā ← jihvā
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “tongue; tongue; jihvā [word]; fire.”

• madhor ← madhoḥ ← madhu
• [noun], genitive, singular, neuter
• “honey; alcohol; sweet; nectar; madhu [word].”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• vaṣaṭkṛti ← vaṣaṭ
• [adverb]
• “vaṣaṭ!; vaṣat [word].”

• vaṣaṭkṛti ← kṛti ← kṛt
• [noun], locative, singular, masculine
• “causing; making; performing; promotive; producing; doing; acting; writing; transforming; effecting.”

ये देवाः यजत्राः यष्टव्याः तथा ये देवाः ईड्याः स्तुत्याः ते सर्वेऽपि वषट्कृति वषट्कारकाले वषट्कारयुक्ते यागे वा हे अग्ने ते त्वदीयया जिह्वया मधोः मधुरस्य सोमस्य भागं पिबन्तु । यजत्राः । गतम् । ईड्याः । ‘ ईड स्तुतौ ।’ ऋहलोर्ण्यत् । तित्स्वरिते प्राप्ते ईडवन्दवृशंसदुहां ण्यतः (पा. सू. ६. १. २१४ ) इत्याद्युदात्तत्वम् । द्वितीयस्य तेशब्दस्य युष्मदादेशस्य सर्वानुदात्तत्वम् । मधोः । उप्रत्ययस्य नित्वादाद्युदात्तत्वमुक्तम् । अग्ने । आमन्त्रितनिघातः । वषट्कृति । करोतेः संपदादिभ्यो भावे क्विप् । वषट् इत्यस्य करणं यस्मिन् यागे इति बहुव्रीहिः। वषट् इत्यस्य निपातत्वदाद्युदात्तत्वम् । बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् ॥

English translation:

“Let those objects of veneration and of praise, drink with your tongue, of the Soma juice, at the moment of libation.”

Those who deserve the sacrifice, who are to be invoked, let them drink with your tongue
of the honey, when the vaṣaṭ-call is made, o Agni.

Let them, O Agni, who deserve worship and praise drink with thy tongue
The meath in solemn sacrifice.

Die Opferwürdigen, die Anzurufenden, die sollen mit deiner Zunge von dem Süßtrank unter Vasatruf trinken, o Agni.

Die opferwerth, die preisenswerth, lass trinken sie durch deinen Mund vom Meth, o Agni, bei dem Werk.

Кто достоин жертв, кого призываем,
Все они (твоим) языком пусть напьются
Меду, о Агни, под возглас Вашат!

• विश्वेदेवा:
• मेधातिथिः काण्वः
• पिपीलिकामध्यानिचृद्गायत्री
• षड्जः

फिर उक्त पदार्थ किस प्रकार के हैं, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है-

पदार्थान्वयभाषाः - (ये) जो मनुष्य विद्युत् आदि पदार्थ (यजत्राः) कलादिकों में संयुक्त करते हैं (ते) वे, वा (ये) जो गुणवाले (ईड्याः) सब प्रकार से खोजने योग्य हैं (ते) वे (जिह्वया) ज्वालारूपी शक्ति से (अग्ने) अग्नि में (वषट्कृति) यज्ञ के विशेष-विशेष काम करने से (मधोः) मधुरगुणों के अंशों को (पिबन्तु) यथावत् पीते हैं॥८॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यों को इस जगत् में सब संयुक्त पदार्थों से दो प्रकार का कर्म करना चाहिये अर्थात् एक तो उनके गुणों का जानना, दूसरा उनसे कार्य्य की सिद्धि करना। जो विद्युत् आदि पदार्थ सब मूर्त्तिमान् पदार्थों से रस को ग्रहण करके फिर छोड़ देते हैं, इससे उनकी शुद्धि के लिये सुगन्धि आदि पदार्थों का होम निरन्तर करना चाहिये, जिससे वे सब प्राणियों को सुख सिद्ध करनेवाले हों॥८॥

अन्वय: ये मनुष्या यजत्रास्ते तथा य ईड्यास्ते जिह्वयाऽग्नेऽग्नौ वषट्कृति मधोर्मधुरगुणांशान् पिबन्तु यथावत् पिबन्ति॥८॥

पुनस्ते कीदृशाः सन्तीत्युपदिश्यते।

पदार्थान्वयभाषाः - (ये) विद्युदादयः (यजत्राः) सङ्गमयितुं योग्याः। पूर्ववदस्य सिद्धिः। (ईड्यः) अध्येषितुं योग्याः (ते) पूर्वोक्ता जगतीश्वरेणोत्पादिताः (ते) वर्त्तमानाः (पिबन्तु) पिबन्ति। अत्र लडर्थे लोट्। (जिह्वया) ज्वालाशक्त्या (मधोः) मधुरगुणांशान्। (अग्ने) अग्नौ। अत्र व्यत्ययः। (वषट्कृति) वषट् करोति येन यज्ञेन तस्मिन्। अत्र कृतो बहुलम् इति वार्त्तिकमाश्रित्य करणे क्विप्॥८॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यैरस्मिन् जगति सर्वेषु पदार्थेषु द्विविधं कर्म योजनीयमेकं गुणज्ञानं द्वितीयं तेभ्यः कार्य्यसिद्धिकरणम्। ये विद्युदादयः सर्वेभ्यो मूर्त्तद्रव्येभ्यो रसं सङ्गृह्य पुनर्विमुञ्चन्ति तेषां शुद्ध्यर्थं सुगन्ध्यादिपदार्थानां अग्नौ प्रक्षेपणं नित्यं कार्य्यं यतस्ते सुखसाधिनो भवेयुः॥८॥

भावार्थभाषाः - माणसांनी या जगात सर्व संयुक्त पदार्थांनी दोन प्रकारचे कर्म केले पाहिजे. अर्थात एक तर त्यांचे गुण जाणणे, दुसरे त्यांच्याद्वारे कार्याची सिद्धी करणे. जे विद्युत इत्यादी पदार्थ सर्व मूर्तिमान पदार्थांपासून रसग्रहण करून पुन्हा सोडून देतात. त्यामुळे त्यांच्या शुद्धीसाठी सुगंधित पदार्थांचा होम निरंतर केला पाहिजे. ज्यामुळे ते सर्व प्राण्यांचे सुख सिद्ध करणारे व्हावेत. ॥ ८ ॥

• देवता - विश्वे देवाः (विश्वैर्देवैः सहितोग्निः)
• ऋषिः - मेधातिथिः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

आ᳓कीं सू᳓र्यस्य रोचना᳓द्
वि᳓श्वान् देवाँ᳓ उषर्बु᳓धः
वि᳓प्रो हो᳓तेह᳓ वक्षति

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
ā́kīm ← ā́kīm (invariable)

rocanā́t ← rocaná- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

sū́ryasya ← sū́rya- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

devā́n ← devá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

uṣarbúdhaḥ ← uṣarbúdh- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

víśvān ← víśva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

hótā ← hótar- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ihá ← ihá (invariable)

vakṣati ← √vah- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

vípraḥ ← vípra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

आकी॑म् । सूर्य॑स्य । रो॒च॒नात् । विश्वा॑न् । दे॒वान् । उ॒षः॒ऽबुधः॑ ।
विप्रः॑ । होता॑ । इ॒ह । व॒क्ष॒ति॒ ॥

• ākīṃ ← _ ← √_
• [?]
• “_”

• sūryasya ← sūrya
• [noun], genitive, singular, masculine
• “sun; Surya; sūrya [word]; right nostril; twelve; Calotropis gigantea Beng.; sūryakānta; sunlight; best.”

• rocanād ← rocanāt ← rocana
• [noun], ablative, singular, neuter
• “light; celestial sphere.”

• viśvān ← viśva
• [noun], accusative, plural, masculine
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• devāṃ ← deva
• [noun], accusative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• uṣarbudhaḥ ← uṣarbudh
• [noun], accusative, plural, masculine
• “early rising.”

• vipro ← vipraḥ ← vipra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Brahmin; poet; singer; priest; guru; Vipra.”

• hoteha ← hotā ← hotṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Hotṛ.”

• hoteha ← iha
• [adverb]
• “here; now; in this world; now; below; there; here; just.”

• vakṣati ← vah
• [verb], singular, Aorist conj./subj.
• “transport; bring; marry; run; drive; vāhay; drive; run; pull; nirvāpay; blow; transport; discharge; assume; remove.”

विप्रः मेधावी होता होमनिष्पादकोऽग्निः उषर्बुधः उषःकाले योगगमनाय प्रबुध्यमानान् विश्वान् देवान सूर्यस्य संबन्धिनः रोचनात् स्वर्गलोकात् इह कर्मणि आकीं वक्षति आवहतु॥ आकीम् । निपात आद्युदात्तः । सूर्यस्य । सूर्यशब्दो ‘ राजसूयसूर्य° ’ ( पा. सू. ३. १. ११४ ) इत्यादिना क्यप्प्रत्ययान्तो निपातितः । क्यपः पित्त्वात् धातुस्वरेणाद्युदात्तः । रोचनात् रोचमानात् । “ रुच दीप्तौ ’ । ‘अनुदात्तेतश्च हलादेः’ (पा. सू. ३. २. १४९ ) इति कर्तरि युच् । चितः’ इत्यन्तोदात्तत्वम् । विश्वान् । विशेः क्वनन्तो नित्त्वादाद्युदात्तः । उपर्बुधः। उषर्बुध्यन्ते इत्युषर्बुधः। ‘क्विप् च’ (पा. सू. ३. २. ७६ ) इति क्विप् । धातुस्वरेण उकार उदात्तः । समासे कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् । विप्रः । ‘ऋज़ेन्द्र ’ ( उ. सू. २. १८६ ) इत्यादिना रन् । नित्वादाद्युदात्तः । होता । ह्वयतेस्ताच्छील्ये तृन् । ‘बहुलं छन्दसि ’ इति संप्रसारणम् । परपूर्वत्वम् । गुणः । नित्त्वादाद्युदात्तः । इह । ‘ इदमो हः ’ ( पा. सू. ५. ३. ११ ) इति हप्रत्ययः । इदम इश् ’ ( पा. सू. ५. ३. ३) इति इश् । शित्त्वात् सर्वादेशः । प्रत्ययस्वरः । वक्षति। वहेः प्रार्थनायां लिङर्थे लेट् । तस्य तिप्। कर्तरि शप् । शपि परतः ‘ सिब्बहुलं लेटि’ ( पा. सू. ३. १. ३४) इति सिप् । ढत्वकत्वषत्वानि। ‘तिङ्ङतिङः’ इति निघातः ॥

English translation:

“Let the wise invoker (of the gods) bring hither from the shining (sphere) of the sun, all the divinities awaking with the dawn.”

The inspired poet, the Hotar, will convey all the gods awakening at dawn hither from the luminous realm of the sun.

The hapax ā́kīm (so, e.g., Grassmann, Aufr, Holland & van Nooten Rig Veda edition, Lubotsky) or, more likely, ā́kīm contains what is apparently a now meaningless particle kīm, matching the shape of the acc. particles īm and sīm. Though clearly derived from the interrogative *ku̯

-stem, it has lost all interrogative value, presumably “laundered” through the weak negative indefinites ná kīm (or nákīm) and mā́kīm (or mā́kīm). It is not at all clear what, if anything, kīm is doing here.

Away, from the Sun’s realm of light, the wise invoking Priest shall bring
All Gods awaking with the dawn.

Von der Lichtwelt der Sonne möge der redekundige Hotri alle frühwachen Götter hierher fahren.

Der weise Priester fahre her vom Raume, wo die Sonne glänzt, Die früh erwachten Götter all.

Из светлого пространства солнца
Всех рано пробуждающихся богов
Пусть привезет сюда вдохновенный хотар!

• विश्वेदेवा:
• मेधातिथिः काण्वः
• गायत्री
• षड्जः

किस प्रकार के मनुष्य उन गुणों को ग्रहण कर सकते हैं, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है-

पदार्थान्वयभाषाः - जो (होता) होम में छोड़ने योग्य वस्तुओं का देने-लेनेवाला (विप्रः) बुद्धिमान् विद्वान् पुरुष है, वही (सूर्य्यस्य) चराचर के आत्मा परमेश्वर वा सूर्य्यलोक के (रोचनात्) प्रकाश से (इह) इस जन्म वा लोक में (उषर्बुधः) प्रातःकाल को प्राप्त होकर सुखों को चितानेवाले (विश्वान्) जो कि समस्त (देवान्) श्रेष्ठ भोगों को (वक्षति) प्राप्त होता वा कराता है, वही सब विद्याओं को प्राप्त होके आनन्दयुक्त होता है॥९॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में श्लेषालङ्कार है। यदि ईश्वर इन पदार्थों को उत्पन्न नहीं करता, तो कोई पुरुष उपकार लेने को समर्थ भी नहीं हो सकता, और जब मनुष्य निद्रा में स्थित होते हैं, तब कोई मनुष्य किसी भोग करने योग्य पदार्थ को प्राप्त नहीं हो सकता किन्तु जाग्रत् अवस्था को प्राप्त होकर उनके भोग करने को समर्थ होता है। इससे इस मन्त्र में उषर्बुधः इस पद का उच्चारण किया है। संसार के इन पदार्थों से बुद्धिमान् मनुष्य ही क्रिया की सिद्धि को कर सकता है, अन्य कोई नहीं॥९॥

अन्वय: यो होता विप्रो विद्वान् सूर्य्यस्य रोचनादिहोषर्बुधो विश्वान् देवान् वक्षति प्राप्नोति स सर्वा विद्याः प्राप्यानन्दी भवति॥९॥

कीदृशा मनुष्यास्तद्गुणान् ग्रहीतुं योग्या भवन्तीत्युपदिश्यते।

पदार्थान्वयभाषाः - (आकीम्) समन्तात् (सूर्य्यस्य) चराचरस्यात्मनः परमेश्वरस्य सूर्यलोकस्य वा (रोचनात्) प्रकाशनात् (विश्वान्) सर्वान् (देवान्) दिव्यभोगान् (उषर्बुधः) उषः सम्प्राप्य बोधयन्ति तान् (विप्रः) मेधावी होता हवनस्य दाताऽऽदाता वा (इह) अस्मिन् जन्मनि लोके वा (वक्षति) प्राप्नोति प्रापयति वा। अत्र लडर्थे लेट्॥९॥

भावार्थभाषाः - अत्र श्लेषालङ्कारः। यदीश्वर इमान् पदार्थान्नोत्पादयेत् तर्हि कश्चिदपि जन उपकारं ग्रहीतुं कथं शक्नुयात्। यदा मनुष्या निद्रास्था भवन्ति, तदा न किमपि भोक्तव्यं द्रव्यं प्राप्तुमर्हन्ति। किञ्च जागरणं प्राप्य भोगकरणे समर्था भवन्त्येतस्मादुषर्बुध इत्युक्तम्। एतेभ्यः पदार्थेभ्यो धीमान् पुरुष एव क्रियासिद्धिं कर्त्तुं शक्नोति नेतर इति॥९॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात श्लेषालंकार आहे. जर ईश्वराने पदार्थांना निर्माण केले नसते तर कोणताही माणूस कोणत्याही पदार्थाचा उपयोग करू शकला नसता. जेव्हा माणूस निद्रिस्त अवस्थेत असतो तेव्हा तो कोणत्याही प्रकारचे भोग प्राप्त करू शकत नाही; परंतु जागृत अवस्थेत भोग भोगण्यास समर्थ असतो. यामुळे या मंत्रात ‘उषर्बुधः’ या पदाचे उच्चारण केलेले आहे. या जगातील पदार्थांनी बुद्धिमान माणूसच क्रियासिद्धी करू शकतो, इतर नव्हे. ॥ ९ ॥

• देवता - विश्वदेवाग्नीन्द्रवायुमित्रधामानि
• ऋषिः - मेधातिथिः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

वि᳓श्वेभिः सोमिय᳓म् म᳓धु
अ᳓ग्न इ᳓न्द्रेण वायु᳓ना
पि᳓बा मित्र᳓स्य धा᳓मभिः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
mádhu ← mádhu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

somyám ← somyá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

víśvebhiḥ ← víśva- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

ágne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

índreṇa ← índra- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

vāyúnā ← vāyú- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

dhā́mabhiḥ ← dhā́man- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

mitrásya ← mitrá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

píba ← √pā- 2 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

विश्वे॑भिः । सो॒म्यम् । मधु॑ । अग्ने॑ । इन्द्रे॑ण । वा॒युना॑ ।
पिब॑ । मि॒त्रस्य॑ । धाम॑ऽभिः ॥

• viśvebhiḥ ← viśva
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• somyam ← somya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “saumya.”

• madhv ← madhu
• [noun], accusative, singular, neuter
• “honey; alcohol; sweet; nectar; madhu [word].”

• agna ← agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• indreṇa ← indra
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• vāyunā ← vāyu
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “wind; Vayu; vāta; prāṇa (coll.); air; air; fart; breath; northwest; draft; vāyu [word]; Vāyu; Marut.”

• pibā ← pā
• [verb], singular, Present imperative
• “drink; gulp; soak; drink; suck; inhale.”

• mitrasya ← mitra
• [noun], genitive, singular, masculine
• “friend; Mitra; mitra [word]; sun; ally.”

• dhāmabhiḥ ← dhāman
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “domain; dwelling; law; appearance; light; race; agreement; color; location.”

हे अग्ने त्वं विश्वेभिः सर्वैः पूषभगादिभिर्देवैः इन्द्रेण वायुना मित्रस्य संबन्धिभिः धामभिः तेजोभिमूर्तिविशेषरूपैश्च सह सोम्यं सोमसंबन्धि मधु मधुरं भागं पिब ॥ विश्वेभिः । ‘ बहुलं छन्दसि ’ ( पा. सू. ७. १. १०) इति भिस ऐसादेशाभावः । सोम्यम् । सोममर्हति यः’ (पा.सू. ४. ४. १३७ ) इत्यनुवृत्तौ ‘मये च ’ ( पा. सू. ४. ४. १३८ ) इति यप्रत्ययः सोमस्य विकार इत्यर्थे । यस्येति च ’ ( पा. सू. ६. ४. १४८ ) इति अकारलोपः । प्रत्ययस्वरः । मधु । ‘फलि. पाटिनमिमनि° ’ ( उ. सू. १. १८) इत्यादिना उप्रत्ययः । ‘ नित्’ इत्यनुवृत्तेः नित्त्वादाद्युदात्तः । वायुना । ‘ कृवापाजि° ’ ( उ. सू. १. १ ) इत्यादिना उण् । ‘आतो युक् चिण्कृतोः ’ (पा. सू. ७. ३. ३३ ) इति युक् । प्रत्ययस्वरः । पिब । ‘पा पाने’। लोटः सेर्हिरादेशः । शपि ‘पाघ्रा ’ (पा.सू. ७. ३. ७८ ) इत्यादिना पिबादेशः । अतो हेः ’ ( पा. सू. ६. ४. १०५ ) इति हेर्लुक् । शपः पित्त्वात् धातुस्वरः। पादादित्वात् न निघातः । द्व्यचोऽतस्तिङः ’ (पा. सू. ६. ३. १३५) इति संहितायां दीर्घः । धामभिः । धाञ् । ‘ आतो मनिन् ’ (पा. सू. ३. २. ७४) इति मनिन् । नित्स्वरः ॥

English translation:

“With all the gods, with Indra, Vāyu and the glories (rays) of Mitra (= various forms of Mitra), drink, Agni the sweet Soma juice.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Mitrasya dhāmabhiḥ, with the rays or various forms of Mitra

With all (the gods), o Agni, with Indra and with Vāyu, drink the somian honey
according to the ordinances of alliance.

Instrumental plurals begin (víśvebhiḥ) and end (dhā́mabhiḥ) the verse. The question is whether they should be construed separately or together. Geldner chooses the latter path: “Mit allen Verkörperungen des Mitra (der Freundschaft).” But because the hymn is dedicated to the Viśve Devas and there is an emphasis on them throughout (see esp. vss. 1, 9, with ‘gods’ or words referring to them collectively in vss. 2, 6, 7, 8), I prefer to supply ‘gods’ with víśvebhiḥ and take dhā́mabhiḥ separately (sim. Renou, Witzel Gotō), interpreting mitrásya not as the god’s name (or not principally the god’s name) but as referring to the alliance that undergirds the sacrificial system.

With all the Gods, with Indra, with Vayu, and Mitra’s splendours, drink,
Agni, the pleasant Soma juice.

Mit allen Verkörperungen des Mitra der Freundschaft, mit Indra, Vayu trink, Agni, den somischen Honigtrank!

Den süssen Soma, Agni, trink mit allen Göttern, mit dem Wind, Mit Indra und des Mitra Schar.

Со всеми (богами) мед сомы
О Агни, с Индрой, с Ваю,
Пей по установлениям Митры!

• विश्वेदेवा:
• मेधातिथिः काण्वः
• विराड्गायत्री
• षड्जः

किसके साथ में यह विद्युत् अग्नि क्रियाओं की सिद्धि करानेवाला होता है, सो अगले मन्त्र में कहा है-

पदार्थान्वयभाषाः - (अग्ने) यह अग्नि (इन्द्रेण) परम ऐश्वर्य करानेवाले (वायुना) स्पर्श वा गमन करनेहारे पवन के और (मित्रस्य) सब में रहने तथा सब के प्राणरूप होकर वर्त्तनेवाले वायु के साथ (विश्वेभिः) सब (धामभिः) स्थानों से (सोम्यम्) सोमसम्पादन के योग्य (मधु) मधुर आदि गुणयुक्त पदार्थ को (पिब) ग्रहण करता है॥१०॥

भावार्थभाषाः - यह विद्युद्रूप अग्नि ब्रह्माण्ड में रहनेवाले पवन तथा शरीर में रहनेवाले प्राणों के साथ वर्त्तमान होकर सब पदार्थों से रस को ग्रहण करके उगलता है, इससे यह मुख्य शिल्पविद्या का साधन है॥१०॥

अन्वय: अयमग्निरिन्द्रेण वायुना सह मित्रस्य विश्वेभिर्धामभिः सोम्यं मधु पिबति॥१०॥

केन सहैतत् क्रियाहेतुर्भवतीत्युपदिश्यते।

पदार्थान्वयभाषाः - (विश्वेभिः) सर्वैः। अत्र बहुलं छन्दसि इत्यैसभावः। (सोम्यम्) सोमसम्पादनार्हम्। सोममर्हति यः। (अष्टा०४.४.१३८) इति यः प्रत्ययः (मधु) मधुरादिगुणयुक्तम् (अग्ने) अग्निः प्रत्यक्षाप्रत्यक्षः (इन्द्रेण) परमैश्वर्य्यहेतुना (वायुना) स्पर्शवता गतिमता पवनेन सह (पिब) पिबति गृह्णाति। अत्र पुरुषव्यत्ययो लडर्थे लोट् द्व्यचोऽतस्तिङ इति दीर्घश्च। (मित्रस्य) सर्वगतस्य सर्वप्राणभूतस्य (धामभिः) स्थानैः॥१०॥

भावार्थभाषाः - अयं विद्युदाख्योऽग्निर्ब्रह्माण्डस्थेन वायुना शरीरस्थैः प्राणैः सह वर्त्तमानः सन् सर्वेषां पदार्थानां सकाशाद् रसं गृहीत्वोद्गिरति, तस्मादयं मुख्यं शिल्पसाधनमस्तीति॥१०॥

भावार्थभाषाः - हा विद्युतरूपी अग्नी ब्रह्मांडात राहणाऱ्या पवन व शरीरात राहणारा प्राण यांच्याबरोबर विद्यमान असतो. सर्व पदार्थांपासून रसग्रहण करून परत देतो. यामुळे तो मुख्य शिल्पविद्येचे साधन आहे. ॥ १० ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - मेधातिथिः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

तुवं᳓ हो᳓ता म᳓नुर्हितो
अ᳓ग्ने यज्ञे᳓षु सीदसि
से᳓मं᳓ नो अध्वरं᳓ यज

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
hótā ← hótar- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mánurhitaḥ ← mánurhita- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

ágne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

sīdasi ← √sad- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

yajñéṣu ← yajñá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

adhvarám ← adhvará- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

imám ← ayám (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yaja ← √yaj- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

त्वम् । होता॑ । मनुः॑ऽहितः । अग्ने॑ । य॒ज्ञेषु॑ । सी॒द॒सि॒ ।
सः । इ॒मम् । नः॒ । अ॒ध्व॒रम् । य॒ज॒ ॥

• tvaṃ ← tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• hotā ← hotṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Hotṛ.”

• manurhito ← manuḥ ← manus
• [noun], masculine
• “Manu; man.”

• manurhito ← hitaḥ ← dhā
• [verb noun], nominative, singular
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• ‘gne ← agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• yajñeṣu ← yajña
• [noun], locative, plural, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• sīdasi ← sad
• [verb], singular, Present indikative
• “sit down; break down; slow; sink; crumble; fracture; perish; ride; stop; besiege; tire.”

• semaṃ ← sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• semaṃ ← imam ← idam
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• adhvaraṃ ← adhvaram ← adhvara
• [noun], accusative, singular, masculine
• “yajña; ceremony; adhvara [word].”

• yaja ← yaj
• [verb], singular, Present imperative
• “sacrifice; worship; worship.”

हे अग्ने मनुर्हितः मनुषा होत्रादिरूपेण मनुष्येण हितः संपादितः होता होमनिष्पादको यः त्वं यज्ञेषु सीदसि तिष्ठसि सः त्वं नः अस्मदीयम् इमम् अध्वरं यज्ञं यज निष्पादय ॥ मनुर्हितः । मन्यते इति मनुः । निच्च ’ ( उ. सू. २. २७४ ) इत्यनुवृत्तौ ‘ बहुलमन्यत्रापि ’ ( उ. सू, २. २७८) उस् । नित्त्वादाद्युदात्तः । हितः । धाञो धातोः ‘ निष्ठा ’ इति क्तप्रत्ययः । ‘ दधातेर्हिः’ (पा. सू. ७. ४. ४२ ) इति हिरादेशः । मनुषा हितो मनुर्हितः । ‘ कर्तृकरणे कृता बहुलम् ’ (पा.सू. २. १. ३२) इति समासः । कृत्स्वरापवादेन तृतीया कर्मणि ’ ( पा. सू. ६. २. ४८) इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । सीदसि । ‘षद्लृ विशरणगत्यवसादनेषु ‘। लटः सिप् । शपि • पाघ्राध्मा° ’ ( पा. सू. ७. ३. ७८ ) इत्यादिना सीदादेशः । निघातः । सेममित्यत्र संहितायां ’ सोऽचि लोपे चेत्पादपूरणम् ’ ( पा. सू. ६. १. १३४ ) इति सोर्लोपे गुणः । अध्वरम् । न विद्यते ध्वरो हिंसा यस्मिन् सोऽध्वरः । नञ्सुभ्याम् ’ ( पा. सू. ६. २. १७२ ) इत्युत्तरपदान्तोदात्तत्वम् । ‘नो अध्वरम्’ इत्यत्र संहितायाम् “ एङः पदान्तादति ’ ( पा. सू. ६. १. १०९ ) इति पूर्वरूपं प्राप्तं ’ प्रकृत्यान्तःपादमव्यपरे’ (पा. सू. ६. १. ११५) इति प्रकृतिभावात् निवर्तते ।

English translation:

“Your, Agni appointed by man as the invoker (of the gods) are present at sacrifices; do you present this our oblation.”

As the Hotar installed by Manu, Agni, you sit at the sacrifices.
So perform this rite for us now.

Ordained by Manu as our Priest, thou sittest, Agni, at each rite:
Hallow thou this our sacrifice.

Von Manu als Hotri eingesetzt nimmst du, Agni, bei den Opfern Platz; weihe du dies Opfer für uns!

Vom Manus, Agni, eingesetzt als Priester weilst bei Opfern du, Drum weihe dieses Opfer uns.

Ты как хотар, поставленный Манусом,
О Агни, сидишь на жертвоприношениях.
Почти этот наш обряд!

• विश्वेदेवा:
• मेधातिथिः काण्वः
• विराड्गायत्री
• षड्जः

अब अगले मन्त्र में अग्निशब्द से ईश्वर का उपदेश किया है-

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अग्ने) जो आप अतिशय करके पूजन करने योग्य जगदीश्वर ! (मनुर्हितः) मनुष्य आदि पदार्थों के धारण करने और (होता) सब पदार्थों के देनेवाले हैं, (त्वम्) जो (यज्ञेषु) क्रियाकाण्ड को आदि लेकर ज्ञान होने पर्य्यन्त ग्रहण करने योग्य यज्ञों में (सीदसि) स्थित हो रहे हो, (सः) सो आप (नः) हमारे (इमम्) इस (अध्वरम्) ग्रहण करने योग्य सुख के हेतु यज्ञ को (यज) सङ्गत अर्थात् इसकी सिद्धि को दीजिये॥११॥

भावार्थभाषाः - जिस ईश्वर ने सब मनुष्यों आदि प्राणियों के शरीर आदि पदार्थों को उत्पन्न करके धारण किये हैं, तथा जो यह सब कर्म उपासना तथा ज्ञानकाण्ड में अतिशय से पूजने के योग्य है, वही इस जगत् रूपी यज्ञ को सिद्ध करके हम लोगों को सुखयुक्त करता है॥११॥

अन्वय: हे अग्ने ! यस्त्वं मनुर्हितो होता यज्ञेषु सीदसि स त्वं नोऽस्माकमिममध्वरं यज सङ्गमय॥११॥

अथाग्निशब्देनेश्वर उपदिश्यते।

पदार्थान्वयभाषाः - (त्वम्) जगदीश्वरः (होता) सर्वस्य दाता (मनुर्हितः) मनुषो मननकर्त्तारो मनुष्यादयो हिता धृता येन सः (अग्ने) पूजनीयतम (यज्ञेषु) क्रियाकाण्डादिविज्ञानान्तेषु सङ्गमनीयेषु (सीदसि) अवस्थितोऽसि (सः) जगत्स्रष्टा धर्त्ता च (इमम्) अस्मदनुष्ठीयमानम्। अत्र सोऽचि लोपे चेत्पादपूरणम्। (अष्टा०६.१.१३०) अनेन सोर्लोपः। (नः) अस्माकम् (अध्वरम्) अहिंसनीयं सुखहेतुम् (यज) सङ्गमयास्य सिद्धिं सम्पादय॥११॥

भावार्थभाषाः - येनेश्वरेण सर्वे मनुष्यव्यक्त्यादय उत्पाद्य धारिता, यस्मादयं सर्वेषु कर्मोपासनाज्ञानकाण्डेषु पूज्यतमोऽस्ति, तस्मात्स एवेदं जगदाख्यं यज्ञं सङ्गमयित्वाऽस्मान् सुखयतीति॥११॥

भावार्थभाषाः - ज्या ईश्वराने सर्व माणसे व प्राणी यांचे शरीर इत्यादी पदार्थांना उत्पन्न करून धारण केलेले आहे, तसेच जो ज्ञान, कर्म, उपासनेत अत्यंत पूजनीय आहे तोच हा जगतरूपी यज्ञ सिद्ध करून आम्हाला सुख देतो. ॥ ११ ॥

• देवता - विश्वे देवाः (विश्वैर्देवैः सहितोग्निः)
• ऋषिः - मेधातिथिः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

युक्ष्वा᳓ हि᳓ अ᳓रुषी र᳓थे
हरि᳓तो देव रोहि᳓तः
ता᳓भिर् देवाँ᳓ इहा᳓ वह

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
áruṣīḥ ← áruṣī- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

hí ← hí (invariable)

ráthe ← rátha- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

yukṣvá ← √yuj- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:MED}

deva ← devá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

harítaḥ ← harít- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

rohítaḥ ← rohít- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

ā́ ← ā́ (invariable)

devā́n ← devá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

ihá ← ihá (invariable)

tā́bhiḥ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:INS, gender:F, number:PL}

vaha ← √vah- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

यु॒क्ष्व । हि । अरु॑षीः । रथे॑ । ह॒रितः॑ । दे॒व॒ । रो॒हितः॑ ।
ताभिः॑ । दे॒वान् । इ॒ह । आ । व॒ह॒ ॥

• yukṣvā ← yuj
• [verb], singular, Aorist imperative
• “mix; use; endow; yoke; accompany; to practice Yoga; connect; hire; administer; compound; affect; add; concentrate; unite; join; prosecute; combine; supply; compound; attach to; appoint; fill; process; mobilize; mount; complement; eat; join; treat; coincide; affect; challenge.”

• hy ← hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• aruṣī ← aruṣa
• [noun], accusative, plural, feminine
• “red; red.”

• rathe ← ratha
• [noun], locative, singular, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• harito ← haritaḥ ← harit
• [noun], accusative, plural, feminine
• “pale; green; bay; yellow.”

• deva
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• rohitaḥ ← rohit
• [noun], accusative, plural, feminine
• “red; red.”

• tābhir ← tābhiḥ ← tad
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• devāṃ ← deva
• [noun], accusative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• ihā ← iha
• [adverb]
• “here; now; in this world; now; below; there; here; just.”

• ihā ← ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• vaha ← vah
• [verb], singular, Present imperative
• “transport; bring; marry; run; drive; vāhay; drive; run; pull; nirvāpay; blow; transport; discharge; assume; remove.”

हे देव अग्ने रोहितः रोहिच्छब्दाभिधेयास्त्वदीया वडवाः रथे युक्ष्व योजय। हिशब्दः पादपूरणार्थः । कीदृशीः । अरुषीः गतिमतीः हरितः हर्तुं रथारूढान् पुरुषान् नेतुं समर्थाः। ताभिः वडवाभिः इह अस्मिन् कर्मणि देवान् आ वह ॥ युक्ष्व ।’ युजिर् योगे’। लोट् । स्वरितेत्त्वादात्मनेपदम् ।’ थासः से’। ‘सवाभ्यां वामौ’। ‘रुधादिभ्यः श्नम्। तस्य बाहुलकात् लुक् । कुत्वषत्वे । प्रत्ययस्वरेणान्तोदात्तः । संहितायां ’ द्व्यचोऽतस्तिङः ’ ( पा. सू. ६. ३. १३५) इति दीर्घः । अरुषीः । ‘ऋ गतौ । रन्ति (?) गच्छन्तीत्यरुष्यो वडवाः। ‘ ऋहनिभ्यामुषन्’ (उ. सू. ४. ५१३)। धातोर्गुणो रपरत्वम् । नित्त्वादाद्युदात्तोऽरुषशब्दः । तस्मात् स्त्रियां छान्दसो ङीप् । शसि ‘ प्रथमयोः पूर्वसवर्णः ’ ( पा. सू. ६. १. १०२) इति दीर्घः । रथे। रमेः औणादिकः क्थन्प्रत्ययः । नित्त्वादाद्युदात्तः । हरितः । ‘ हृसृरुहियुषिभ्य इतिः ’ ( उ. सू. १. ९७ ) इति हरतेः इतिप्रत्ययः । इकारः प्रत्ययस्वरेणोदात्तः । रोहितः । रुहेरपि तेनैव सूत्रेण इतिः । इकारः प्रत्ययस्वरेणोदात्तः । ताभिः। ‘सावेकाचः°’ (पा.सू. ६. १. १६८ ) इति विभक्तेः प्राप्तमुदात्तत्वं • साववर्ण ’ (पा. सू. ६. १. १८२) इति निषिध्यते । देवान् इत्यत्र पूर्ववत् रुत्वानुनासिकौ ॥ ॥ २७ ॥

English translation:

“Yoke, divine Agni, your fleet and powerful mares, Rohits (tābhiḥ vaḍavābhiḥ = mares; rohit= red) to your chariott and by them hither bring the gods.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Rohita, is the name of the horse of Agni

O god, yoke the ruddy (mares) to your chariot, the fallow bays, the chestnuts.
Then with them convey the gods hither.

The construction involving the normally causal particle hí and the imperative is a troubling one. Brereton (2012 Bronkhorst Fs.) plausibly argues that in cases like this, with two imperative clauses in sequence, the hí clause expresses the action necessary for the second one to take place. In other words, the usual causal value of hí is found there as well, though the addition of imperative modality makes it difficult to render in English.

Harness the Red Mares to thy car, the Bays, O God, the flaming ones:
With those bring hitherward the Gods.

So schirr denn, o Gott, deine rötlichen, falben, roten Stuten an den Wagen; mit diesen fahre die Götter hierher!

Schirr an den Wagen dir, o Gott, die rothen Flammenrosse an, Mit denen fahr die Götter her.

Запрягай же в колесницу рыжих,
Буланых, о бог, красных кобылиц!
Привози сюда на них богов!

• विश्वेदेवा:
• मेधातिथिः काण्वः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः