०१३

• देवता - इध्मः समिद्धो वाग्निः
• ऋषिः - मेधातिथिः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

सु᳓समिद्धो न आ᳓ वह
देवाँ᳓ अग्ने हवि᳓ष्मते
हो᳓तः पवाक+ य᳓क्षि च

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

súsamiddhaḥ ← súsamiddha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vaha ← √vah- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

devā́n ← devá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

havíṣmate ← havíṣmant- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

ca ← ca (invariable)

hótar ← hótar- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

pāvaka ← pāvaká- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

yákṣi ← √yaj- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, voice:ACT}

सुऽस॑मिद्धः । नः॒ । आ । व॒ह॒ । दे॒वान् । अ॒ग्ने॒ । ह॒विष्म॑ते ।
होत॒रिति॑ । पा॒व॒क॒ । यक्षि॑ । च॒ ॥

• susamiddho ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• susamiddho ← samiddhaḥ ← samindh ← √indh
• [verb noun], nominative, singular
• “kindle; blaze.”

• na ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• vaha ← vah
• [verb], singular, Present imperative
• “transport; bring; marry; run; drive; vāhay; drive; run; pull; nirvāpay; blow; transport; discharge; assume; remove.”

• devāṃ ← deva
• [noun], accusative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• haviṣmate ← haviṣmat
• [noun], dative, singular, masculine
• “sacrificing.”

• hotaḥ ← hotar ← hotṛ
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Hotṛ.”

• pāvaka
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; Plumbago zeylanica; vahni.”

• yakṣi ← yaj
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “sacrifice; worship; worship.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

हे अग्ने सुसमिद्धनामकस्त्वं नः अस्मदीयाय हविष्मते यजमानाय तदनुग्रहार्थं देवान् आ वह । हे पावक शोधक होतः होमनिष्पादकाग्ने यक्षि च यज च ॥ सुसमिद्धः । समः क्रियाविशेषणत्वेन गतिसंज्ञकत्वात् प्रादिसमासः । शोभनवाचिनः सुशब्दस्य तु • विशेषणं विशेष्येण बहुलम् ’ ( पा. सू. २. १. ५७ ) इति समिद्धपदेन कर्मधारयसमासः । सुशब्दः प्रातिपदिकस्वरेणोदात्तः । ‘ कर्मधारयेऽनिष्ठा’ (पा. सू. ६. २. ४६ ) इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम्। क्रियाविशेषणत्वे हि सुशब्दस्य गतित्वात् प्रादिसमासे ‘ गतिरनन्तरः ’ ( पा. सू. ६. २. ४९ ) इति समो यदुदात्तत्वं तदेव कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वेन स्थास्यतीति सुशब्दोऽनुदात्तः स्यात् । देवाँ अग्ने। पूर्ववत् रुत्वानुनासिके । हविष्मते । हविरस्यास्तीति मतुप् । ’ तसौ मत्वर्थे ’ ( पा. सू. १. ४. १९ ) इति भत्वेन पदत्वस्य बाधितत्वात् न रुत्वम् । होतःपावकशब्दयोः आमन्त्रितयोः पृथक्पृथगेव क्रियान्वये परस्परमसामर्थ्यात् पराङ्गवद्भावाभावात् न तन्निबन्धनम् ऐकस्वर्यम् । न च द्वितीयस्य आमन्त्रितस्य आष्टमिकनिघातेन ऐकस्वर्यम्; ‘ आमन्त्रितं पूर्वमविद्यमानवत् ’ (पा. सू. ८. १. ७२ ) इति पूर्वस्य अविद्यमानवत्वेन पदात् परत्वाभावात् पादादित्वाच्च। परस्परसामानाधिकरण्येऽपि होतरित्यस्य विशेषणत्वे समानमेव अविद्यमानवत्त्वम् । अत एव अविद्यमानवत्त्वात् सामर्थ्येऽपि न पराङ्गवद्भावः इति नैकस्वर्यसिद्धिः । अतो होतरिति विशेष्यम् । अतः पुनातीति पावक इत्यवयवप्रसिद्धिस्वीकारेण विशेषणत्वात् होतरिति विशेष्यम् । तच्च सामान्यवचनमिति ’ नामन्त्रिते समानाधिकरणे (पा. सू. ८. १.७३ ) इत्यविद्यमानवत्त्वप्रतिषेधात् पदात्परत्वात् अपादादित्वाच्च द्वितीयामन्त्रितस्य आष्टमिकनिघातेन वा पराङ्गवद्भावे सति शेषनिघातेन वा सर्वानुदात्तत्वसिद्धिः । यक्षि । यजेर्लोटः सिपि ‘ बहुलं छन्दसि’ इति शपो लुक् । व्रश्चादिना षत्वम् । षढोः कः सि ( पा. सू. ८. २. ४१ ) इति कत्वम् । सेर्हिरादेशः छान्दसत्वात् न भवति । सिपः पित्त्वेन अनुदात्तत्वात् धातुस्वर एव शिष्यते । न च तिङ्ङतिङः’ इति निघातः, पूर्वस्य पावक इति आमन्त्रितस्य अविद्यमानवत्त्वेन पदादपरत्वात् । अत एव तस्य अव्यवधायकत्वेन होतरित्यपेक्ष्य निघातः स्यात् इति चेत्, न । यक्षिपदापेक्षया होतरित्यस्यापि पूर्वत्वेन अविद्यमानवत्त्वात् । ननु ’ नामन्त्रिते समानाधिकरणे ’ इति तस्य निषिद्धम् अविद्यमानवत्त्वम् । न च पावकपदस्य अविद्यमानवत्वेन समानाधिकरणपरत्वाभावः । यक्षिपदस्यैव हि कार्यं प्रति पावकपदं पूर्वत्वात् अविद्यमानवत् स्यात् । होतःपदकार्यम् अविद्यमानवत्वप्रतिषेधं प्रति तु परत्वात् विद्यमानवदेव इति भवत्येव होतरित्यस्य अविद्यमानवत्वप्रतिषेधः । अतस्तस्य विद्यमानवत्त्वात् तदपेक्षया यक्षीत्यस्य निघातः प्राप्नोत्येव । सत्यम् । अत्र यक्षीत्यस्य चशब्दपरत्वात् ‘चादिषु च । (पा. सू. ८. १. ५८ ) इति निघातप्रतिषेधो भविष्यतीत्यदोषः ।

English translation:

“Agni, who are Susamiddha, invoker, purifier, bring hither the gods to the offerers of our oblation, and do your sacrifice.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

The Āpris are twelve including a name of fire, naraśansa. Su = well;

Sam = completely;

Iddha = kindled; hence, Susamiddha = the thoroughly kindled

Well-kindled, o Agni, convey the gods here to us, to the man offering the oblation,
and perform sacrifice, o pure Hotar.

AGNI, well-kindled, bring the Gods for him who offers holy gifts.
Worship them, Purifier, Priest.

1 Being well lighted, O Agni, bring us hither the gods to the man rich in sacrificial food, O Hotri, purifier, and perform the sacrifice.

Wohlentzündet fahr uns die Götter her zum Opferspender, o Agni, und vollziehe die Opferweihe, du lauterer Hotri!

O Agni fahre schönentflammt die Götter unserm Opfrer zu, Und ehr, o lichter Priester, sie.

Прекраснозажженный
привези нам
Богов, о Агни, к жертвователю
И принеси жертву, о чистый хотар!

• इध्मः समिध्दो वाऽग्निः
• मेधातिथिः काण्वः
• गायत्री
• षड्जः

अब तेरहवें सूक्त के अर्थ का आरम्भ करते हैं। इसके प्रथम मन्त्र में परमेश्वर और भौतिक अग्नि के गुणों का उपदेश किया है-

पदार्थान्वयभाषाः - हे (होतः) पदार्थों को देने और (पावक) शुद्ध करनेवाले (अग्ने) विश्व के ईश्वर ! जिस हेतु से (सुसमिद्धः) अच्छी प्रकार प्रकाशवान् आप कृपा करके (नः) हमारे (च) तथा (हविष्मते) जिसके बहुत हवि अर्थात् पदार्थ विद्यमान हैं, उस विद्वान् के लिये (देवान्) दिव्यपदार्थों को (आवह) अच्छी प्रकार प्राप्त कराते हैं, इससे मैं आपका निरन्तर (यक्षि) सत्कार करता हूँ॥१॥१॥जिससे यह (पावक) पवित्रता का हेतु (होतः) पदार्थों का ग्रहण करने तथा (सुसमिद्धः) अच्छी प्रकार प्रकाशवाला (अग्ने) भौतिक अग्नि (नः) हमारे (च) तथा (हविष्मते) उक्त पदार्थवाले विद्वान् के लिये (देवान्) दिव्यपदार्थों को (आवह) अच्छी प्रकार प्राप्त कराता है, इससे मैं उक्त अग्नि को (यक्षि) कार्य्यसिद्धि के लिये अपने समीपवर्त्ती करता हूँ॥२॥१॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में श्लेषालङ्कार है। जो मनुष्य बहुत प्रकार की सामग्री को ग्रहण करके विमान आदि यानों में सब पदार्थों के प्राप्त करानेवाले अग्नि की अच्छी प्रकार योजना करता है, उस मनुष्य के लिये वह अग्नि नाना प्रकार के सुखों को सिद्धि करानेवाला होता है॥१॥

अन्वय: हे होतः पावकाग्ने विश्वेश्वर ! यतः सुसमिद्धस्त्वं कृपया नोऽस्मभ्यं हविष्मते च देवानावहसि प्रापयस्यतोऽहं भवन्तं नित्यं यक्षि यजामीत्येकः। यतोऽयं पावको होता सुसमिद्धोऽग्निर्नोऽस्मभ्यं हविष्मते च देवानावहति समन्तात् प्रापयति तस्मादेतमहं नित्यं यक्षि यजामि सङ्गतं करोमीति द्वितीयः॥१॥

तत्र तावत्परमेश्वरभौतिकाग्न्योर्गुणा उपदिश्यन्ते।

पदार्थान्वयभाषाः - (सुसमिद्धः) सम्यक् प्रदीपितः (नः) अस्मभ्यम् (आ) समन्तात् (वह) वहसि प्रापयसि वहति प्रापयति वा। अत्र पक्षान्तरे पुरुषव्यत्ययः। (देवान्) दिव्यपदार्थान् (अग्ने) विश्वेश्वर भौतिको वा (हविष्मते) बहूनि हवींषि विद्यन्ते यस्य तस्मै विदुषे। अत्र भूम्न्यर्थे मतुप्। (होतः) दातरादाता वा (पावक) पवित्रकारक पवित्रताहेतुर्वा (यक्षि) यजामि। अत्राडभावो लुङ आत्मनेपद उत्तमपुरुषस्यैकवचने प्रयोगो लडर्थे लुङ् च। (च) समुच्चये॥१॥

भावार्थभाषाः - अत्र श्लेषालङ्कारः। यो मनुष्यो बहुविधां सामग्रीं सङ्गृह्य यानादीनां वोढारमग्निं प्रयुङ्क्ते तस्मै स विविधसुखसम्पादनहेतुर्भवतीति॥१॥

या तेराव्या सूक्ताच्या अर्थाची, अग्नी इत्यादी दिव्य पदार्थांचा उपयोग करून घेण्याच्या विधानामुळे बाराव्या सूक्ताच्या अभिप्रायाबरोबर संगती जाणली पाहिजे.

भावार्थभाषाः - या मंत्रात श्लेषालंकार आहे. जो माणूस सर्व पदार्थ प्राप्त करून देणाऱ्या अग्नीला अनेक प्रकारच्या साहित्यांनी युक्त विमान इत्यादी यानात प्रयुक्त करतो. त्या माणसाला अग्नी विविध प्रकारचे सुख देतो. ॥ १ ॥

• देवता - तनूनपात्
• ऋषिः - मेधातिथिः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

म᳓धुमन्तं तनूनपाद्
यज्ञं᳓ देवे᳓षु नः कवे
अद्या᳓ कृणुहि वीत᳓ये

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
mádhumantam ← mádhumant- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tanūnapāt ← tánūnápāt- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

devéṣu ← devá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

kave ← kaví- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

yajñám ← yajñá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

adyá ← adyá (invariable)

kr̥ṇuhi ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

vītáye ← vītí- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

मधु॑ऽमन्तम् । त॒नू॒ऽन॒पा॒त् । य॒ज्ञम् । दे॒वेषु॑ । नः॒ । क॒वे॒ ।
अ॒द्य । कृ॒णु॒हि॒ । वी॒तये॑ ॥

• madhumantaṃ ← madhumantam ← madhumat
• [noun], accusative, singular, masculine
• “sweet; honeyed; sweet; pleasant.”

• tanūnapād ← tanūnapāt
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Agni.”

• yajñaṃ ← yajñam ← yajña
• [noun], accusative, singular, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• deveṣu ← deva
• [noun], locative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• kave ← kavi
• [noun], vocative, singular, masculine
• “poet; wise man; bard; Venus; Uśanas; kavi [word]; Kavi; prophet; guru; Brahma.”

• adyā ← adya
• [adverb]
• “now; today; then; nowadays; adya [word].”

• kṛṇuhi ← kṛ
• [verb], singular, Present imperative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• vītaye ← vīti
• [noun], dative, singular, feminine

हे कवे मेधाविन् अग्ने तनूनपात् एतन्नामकस्त्वम् अद्य अस्मिन् दिने नः अस्मदीयं मधुमन्तं रसवन्तं यज्ञं हविः वीतये भक्षणार्थं देवेषु कृणुहि कुरु प्रापय इत्यर्थः ॥ मधुमन्तम् । फलेपाटिनमिमनिजनां गुक्पटिनाकिधतश्च ’ ( उ. सू. १. १८) इति मन्यतेः उप्रत्ययो धकारश्चान्तादेशः। ‘ नित्’ इत्यनुवृत्तेः प्रत्ययस्य नित्त्वादाद्युदात्तो मधुशब्दः । तनूनपात् । आमन्त्रितनिघातः । अद्य । ‘ सद्यः परुत्° ’ ( पा. सू. ५. ३. २२) इत्यादिना अस्मिन् काले इत्यर्थे द्यप्रत्ययान्तो निपातितः ॥ प्रत्ययस्वरेणान्तोदात्तः । ‘ तद्धितश्चासर्वविभक्तिः ’ ( पा. सू. १. १. ३८) इति अव्ययत्वात् ‘ अव्ययादाप्सुपः ’ ( पा. सू. २. ४. ८२ ) इत्युपरि सप्तम्या लुक् । संहितायाम् ‘ अन्येषामपि दृश्यते’ (पा. सू. ६. ३. १३७ ) इति दीर्घत्वम् । कृणुहि । ‘ कृवि हिंसाकरणयोश्च । इदितो नुम् धातोः ’ ( पा. सू. ७, १. ५८ ) इति नुम् । लोटः सेर्हिरादेशः । ‘ धिन्विकृण्व्योर च ’ ( पा.सू. ३. १. ८०) इति शपोऽपवादो विकरण उप्रत्ययः; तत्संनियोगेने वकारस्य अकारः । तस्य ‘ अतो लोपः ’ ( पा. सू. ६. ४. ४८) इति लोपः। तस्य स्थानिवद्भावात् लघूपधगुणो न भवति । ‘ उतश्च प्रत्ययादसंयोगपूर्वात् ’ ( पा. सू. ६. ४. १०६ ) इति हेर्लुक् न भवति, “ उतश्च प्रत्ययाच्छन्दो वावचनम् ’ ( पा. सू. ६. ४. १०६. १ ) इति वचनात् । ‘ तिङ्ङतिङः’ इति निघातः । वीतये । मन्त्रे वृषेषपचमनविदभूवीरा उदात्त: ’ (पा. सू. ३. ३. ९६ ) इति क्तिन् उदात्तः ॥

English translation:

“Wise (Agni) who are Tanūnapāt (= devourer of clarified butter), present this day our well-favoured sacrifice to the gods for their food.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Tanūnapāt, deourer of clarified butter (tanūnapa); alternatively, tanu = own substance, or fuel, i.e. consumer of its own substance;

Napāt = tanaya, son or offspring; alternatively, napāt = who does not preserve, who destroys

O Tanūnapāt, make our sacrifice full of honey and make it be among the gods
today, to be pursued, o poet.

Son of Thyself, present, O Sage, our sacrifice to the Gods today.
Sweet to the taste, that they may feast.

Tanuinapat 1! Make our sacrifice rich in honey and convey it to-day to the gods, O sage, that they may feast.

Mach unser Opfer süß und bring es heute zu den Göttern, daß sie es gern annehmen, o Weiser!

Das süsse Opfer fahre heut, o weiser Sohn des eignen Leibs Hin zu den Göttern zum Genuss.

(Сделай) сладкой, о
Танунапат
Нашу жертву у богов, о мудрый!
Сделай, чтоб сегодня (ею) насладились!

• तनूनपात्
• मेधातिथिः काण्वः
• गायत्री
• षड्जः

• देवता - नराशंसः
• ऋषिः - मेधातिथिः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

न᳓राशं᳓सम् इह᳓ प्रिय᳓म्
अस्मि᳓न् यज्ञ᳓ उ᳓प ह्वये
म᳓धुजिह्वं हविष्कृ᳓तम्

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
ihá ← ihá (invariable)

nárāśáṁsam ← nárāśáṁsa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

priyám ← priyá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

asmín ← ayám (pronoun)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

hvaye ← √hvā- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

úpa ← úpa (invariable)

yajñé ← yajñá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

haviṣkŕ̥tam ← haviṣkŕ̥t- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

mádhujihvam ← mádhujihva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

नरा॒शंस॑म् । इ॒ह । प्रि॒यम् । अ॒स्मिन् । य॒ज्ञे । उप॑ । ह्व॒ये॒ ।
मधु॑ऽजिह्वम् । ह॒विः॒ऽकृत॑म् ॥

• narāśaṃsam ← narāśaṃsa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Agni.”

• iha
• [adverb]
• “here; now; in this world; now; below; there; here; just.”

• priyam ← priya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “beloved; pleasant; dear; fond(p); wanted; priya [word]; favorite; good; liked; suitable; proper.”

• asmin ← idam
• [noun], locative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• yajña ← yajñe ← yajña
• [noun], locative, singular, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• hvaye ← hvā
• [verb], singular, Present indikative
• “raise; call on; call; summon.”

• madhujihvaṃ ← madhu
• [noun], neuter
• “honey; alcohol; sweet; nectar; madhu [word].”

• madhujihvaṃ ← jihvam ← jihvā
• [noun], accusative, singular, masculine
• “tongue; tongue; jihvā [word]; fire.”

• haviṣkṛtam ← haviṣkṛta
• [noun], accusative, singular, masculine

इह देवयजनदेशे अस्मिन् प्रवर्तमाने यज्ञे नराशंसम् एतन्नामकमग्निम् उप ह्वये आह्वयामि। कीदृशम् । प्रियं देवानां प्रीतिहेतुं मधुजिह्वं मधुरभाषिजिह्वोपेतं माधुर्यरसास्वादकजिह्वोपेतं वा। हविष्कृतं हविषो निष्पादकम् ॥ नरशब्दो ‘नॄ नये’ इत्यस्मात् अबन्तः । प्रत्ययस्य पित्त्वात् धातुस्वर एव शिष्यते । शंसन्त्यस्मिन्निति शंसः । ‘ हलश्च ’ ( पा. सू. ३. ३. १२१ ) इत्यधिकरणे घञ् । नराणां शंसः इति समासे कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वे प्राप्ते • उभे वनस्पत्यादिषु युगपत् ’ ( पा. सू. ६. २. १४० ) इति पूर्वोत्तरपदे प्रकृतिस्वरे भवतः । अत एव वनस्पत्यादिषु पाठात् नरशब्दस्य दीर्घत्वम् । इह । ‘ इदमो हः ’ ( पा. सू. ५. ३. ११ ) इति हप्रत्ययः । इदम इश् ’ ( पा. सू. ५. ३. ३ ) इति इशादेशः । प्रत्ययस्वरः । प्रियम् । प्रीणातीति प्रियः । ‘ इगुपधज्ञाप्रीकिरः कः’ (पा. सू. ३. १. १३५ ) इति कः । प्रत्ययस्वरः । अस्मिन् । ऊडिदम्’ इत्यादिना विभक्तेरुदात्तत्वम् । ह्वये । निघातः । मधुजिह्वम् । मधुशब्दस्याद्युदात्तत्वमुक्तम् । बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरेण स एव शिष्यते । हविष्कृतम् । हविष्करोतीति हविष्कृत् । क्विपि हस्वस्य तुक् । ‘नित्यं समासेऽनुत्तरपदस्थस्य ( पा. सू. ८. ३. ४५ ) इति षत्वम् । कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् ॥

English translation:

“I invoke the beloved Narāśamśa, the sweet-tongued, the offere of oblations, to this sacrifice.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Narāśaṃśa, him whom men praise: nara śaṃsanti

Narāśaṃsa, the dear one, I invite here to this sacrifice,
the honey-tongued preparer of the oblation.

Dear Narasamsa, sweet of tongue, the giver of oblations, I
Invoke to this our sacrifice.

I invoke here at this sacrifice Narâsamsa 1, the beloved one, the honey-tongued preparer of the sacrificial food.

Den lieben Narasa?sa lade ich hierher zu diesem Opfer ein, den Opferbereiter mit der Honigzunge.

Den Preis der Männer ruf ich an, den lieben bei dem Opfer hier, Der honigzungig Tränke schafft.

Нарашансу
приятного сюда,
На эту жертву, я приглашаю,
Приготовителя жертвы, с медовым языком.

• नराशंस:
• मेधातिथिः काण्वः
• गायत्री
• षड्जः

अब अगले मन्त्र में मनुष्यों के प्रशंसा करने योग्य भौतिक अग्नि के गुणों का उपदेश किया है-

पदार्थान्वयभाषाः - मैं (अस्मिन्) इस (यज्ञे) अनुष्ठान करने योग्य यज्ञ तथा (इह) संसार में (हविष्कृतम्) जो कि होम करने योग्य पदार्थों से प्रदीप्त किया जाता है और (मधुजिह्वम्) जिसकी काली, कराली, मनोजवा, सुलोहिता, सुधूम्रवर्णा, स्फुलिङ्गिनी और विश्वरूपी ये अति प्रकाशमान चपल ज्वालारूपी जीभें हैं (प्रियम्) जो सब जीवों को प्रीति देने और (नराशंसम्) जिस सुख की मनुष्य प्रशंसा करते हैं, उसके प्रकाश करनेवाले अग्नि को (उपह्वये) समीप प्रज्वलित करता हूँ॥३॥

भावार्थभाषाः - जो भौतिक अग्नि इस संसार में होम के निमित्त युक्ति से ग्रहण किया हुआ प्राणियों की प्रसन्नता करानेवाला है, उस अग्नि की सात जीभें हैं अर्थात् काली जो कि सुपेद आदि रङ्ग का प्रकाश करनेवाली, कराली-सहने में कठिन, मनोजवा-मन के समान वेगवाली, सुलोहिता-जिसका उत्तम रक्तवर्ण है, सुधूम्रवर्णा-जिसका सुन्दर धुमलासा वर्ण है, स्फुलिङ्गिनी-जिससे बहुत से चिनगे उठतें हों तथा विश्वरूपी-जिसका सब रूप हैं। ये देवी अर्थात् अतिशय करके प्रकाशमान और लेलायमाना-प्रकाश से सब जगह जानेवाली सात प्रकार की जिह्वा हैं अर्थात् सब पदार्थों को ग्रहण करनेवाली होती हैं। इस उक्त सात प्रकार की अग्नि की जीभों से सब पदार्थों में उपकार लेना मनुष्यों को चाहिये॥३॥

अन्वय: अहमस्मिन् यज्ञे इह संसारे च हविष्कृतं मधुजिह्वं प्रियं नराशंसमग्निमुपह्वय उपगम्योपतापये॥३॥

नरैः प्रशंसनीयस्य भौतिकाग्नेर्गुणा उपदिश्यन्ते।

पदार्थान्वयभाषाः - (नराशंसम्) नरैरभितः शस्यते प्रशस्यते तं सुखसमूहकारकम्। नराशंसो यज्ञ इति कात्थक्यो नरा अस्मिन्नासीनाः शंसन्त्यग्निमिति शाकपूणिर्नरैः प्रशस्यो भवति। (निरु०८.६) (इह) अस्मद्भोगविषये संसारे (प्रियम्) प्रीणति सर्वान् प्राणिनस्तम् (अस्मिन्) प्रत्यक्षे (यज्ञे) यष्टव्ये (उप) उपगतभोगद्योतने (ह्वये) उपतापये (मधुजिह्वम्) मधुरगुणसम्पादिका जिह्वा ज्वाला यस्य तम्। जिह्वा जोहुवा। (निरु०५.२६) काली कराली च मनोजवा च सुलोहिता या च सुधूम्रवर्णा। स्फुलिङ्गिनी विश्वरूपी च देवी लेलायमाना इति सप्त जिह्वाः॥ इति मुण्डकोपनि० (मुण्डक १.२.४) (हविष्कृतम्) हविर्भिः क्रियते तम्। अत्र वर्त्तमानकाले कर्मण्यौणादिकः क्तः प्रत्ययः॥३॥

भावार्थभाषाः - योऽयं भौतिकोऽग्निरस्मिन् जगति युक्त्या सेवितः प्राणिनां प्रियकारी भवति, तस्याऽग्नेः सप्त जिह्वाः सन्ति। काली=शुक्लादिवर्णप्रकाशिका, कराली=दुःसहा, मनोजवा=मनोवद्वेगवती, सुलोहिता= शोभनो लोहितो रक्तो वर्णो यस्याः सा, सुधूम्रवर्णा=शोभनो धूम्रो वर्णो यस्याः सा, स्फुलिङ्गिनी=बहवः स्फुलिङ्गाः कणा विद्यन्ते यस्यां सा। अत्र भूम्न्यर्थ इनिः। विश्वरूपी=विश्वं सर्वं रूपं यस्याः सा। इति सप्तविधा। पुनः सा किं भूता देवी देदीप्यमाना, लेलायमाना लेलायति सर्वत्र प्रकाशयति या सा। अत्र लेला दीप्तावित्यस्मात् कण्ड्वादित्वाद्यक्। व्यत्ययेनात्मनेपदं च। सा जिह्वाऽर्थाज्जोहुवा पुनः पुनः सर्वान् पदार्थान् जुहोत्यादत्तेऽसाविति॥३॥

भावार्थभाषाः - जो भौतिक अग्नी या जगात होमाच्या निमित्ताने युक्तीने ग्रहण केलेला असतो, तो प्राण्यांना प्रसन्न करणारा असतो. त्या अग्नीच्या सात जिव्हा असतात. काली - काळे-पांढरे रंग प्रदर्शित करणारी, कराली- सहन करण्यास कठीण, मनोजवा- मनाप्रमाणे वेगवान, सुलोहिता- जिचा उत्तम रक्तवर्ण आहे, सुधूम्रवर्णा- जिचा सुंदर धूम्रयुक्त वर्ण आहे, स्फुल्लिङ्गिनी - जिच्यातून स्फुल्लिंग बाहेर पडतात तसेच विश्वरूपी- जिचे सर्व रूप आहे ती देवी अर्थात अतिशय प्रकाशमान व लोलायमाना - प्रकाशाने सर्वत्र जाणारी अशा सात प्रकारच्या जिव्हा आहेत. अर्थात सर्व पदार्थांना ग्रहण करणाऱ्या आहेत. या वरील सात प्रकारच्या अग्नीच्या जिव्हांद्वारे माणसांनी सर्व पदार्थांत त्यांचा उपयोग करून घेतला पाहिजे. ॥ ३ ॥

• देवता - इळः
• ऋषिः - मेधातिथिः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

अ᳓ग्ने सुख᳓तमे र᳓थे
देवाँ᳓ ईळित᳓ आ᳓ वह
अ᳓सि हो᳓ता म᳓नुर्हितः

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
ágne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ráthe ← rátha- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

sukhátame ← sukhátama- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

devā́n ← devá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

īḷitáḥ ← √īḍ- ~ √īḷ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

vaha ← √vah- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

ási ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

hótā ← hótar- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mánurhitaḥ ← mánurhita- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

अग्ने॑ । सु॒खऽत॑मे । रथे॑ । दे॒वान् । ई॒ळि॒तः । आ । व॒ह॒ ।
असि॑ । होता॑ । मनुः॑ऽहितः ॥

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• sukhatame ← sukhatama
• [noun], locative, singular, masculine

• rathe ← ratha
• [noun], locative, singular, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• devāṃ ← deva
• [noun], accusative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• īḍita ← īḍitaḥ ← īḍ
• [verb noun], nominative, singular
• “praise; invite; raise.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• vaha ← vah
• [verb], singular, Present imperative
• “transport; bring; marry; run; drive; vāhay; drive; run; pull; nirvāpay; blow; transport; discharge; assume; remove.”

• asi ← as
• [verb], singular, Present indikative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• hotā ← hotṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Hotṛ.”

• manurhitaḥ ← manuḥ ← manus
• [noun], masculine
• “Manu; man.”

• manurhitaḥ ← hitaḥ ← dhā
• [verb noun], nominative, singular
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

इट्शब्दाभिधेय हे अग्ने ईळितः अस्माभिः स्तुतः सन् सुखतमे अतिशयेन सुखहेतौ कस्मिंश्चित् रथे देवान् स्थापयित्वा कर्मभूमौ आ वह । इट्शब्दाभिधेयत्वमत्र सूचयितुम् ईळित इति विशेषणम् । मनुर्हितः मनुना मन्त्रेण मनुष्येण वा यजमानादिरूपेण हितोऽत्र स्थापितस्त्वं होता देवानामाह्वाता असि ॥ सुखतमे । सुखमस्मिन्नस्तीति मतुप् । तस्य ‘ गुणवचनेभ्यो मतुपो लुग्वक्तव्यः’ (पा. सू. ५. २. ९४. ३) इति लुक् । अतिशयेन सुखः सुखतमः । तमपोऽनुदात्तत्वात् प्रातिपदिकस्वरः । रथे । ‘ रमु क्रीडायाम् । रमन्तेऽस्मिन्निति रथः । ‘ हनिकुषिनीरमिकाशिभ्यः क्थन् ’ (उ. सू. २. १५९ ) इति क्थन्। ‘ एकाच उपदेशेऽनुदात्तात् ’ (पा. सू. ७. २ १०) इति इट्प्रतिषेधः । ‘ अनुदात्तोपदेश° ‘(पा. सू. ६. ४. ३७) इत्यादिना मकारलोपः। नित्त्वादाद्युदात्तत्वम् । ईळितः। ‘ ईड स्तुतौ । ‘निष्ठा’ (पा. सू. ३. २. १०२) इति क्तः । इडागमः । तस्य ‘ आगमा अनुदात्ताः । (पा. म.३.१.३.७ ) इत्यनुदात्तः । प्रत्ययस्वरः । देवान् इति नकारस्य संहितायां दीर्घादटि समानपादे’ (पा. सू. ८. ३. ९) इति रुत्वम् । आतोऽटि नित्यम्’ (पा. सू. ८. ३. ३) इति आकारस्य अनुनासिकभावः । ‘ भोभगो° ’ ( पा. सू. ८. ३. १७) इत्यादिना रोर्यत्वम् । तस्य ‘ लोपः शाकल्यस्य’ (पा. सू. ८. ३. १९) इति लोपः। तस्यासिद्धत्वात् “ आद्गुणः’ न भवति । आ। निपातत्वादाद्युदात्तः । असि । ’ अस भुवि’ । लटः सिप् । ‘अदिप्रभृतिभ्यः शपः’ (पा. सू. २. ४. ७२ ) इति शपो लुक् । ‘ तासस्त्योर्लोपः’ (पा. सू. ७. ४. ५०) इति सकारस्य लोपः। होता । ताच्छील्ये तृन्। सौ ‘ ऋदुशन ’ ( पा. सू. ७. १. ९४ ) इत्यादिना अनङ् । ङित्त्वादन्तादेशः । ‘ अप्तृन्’ (पा. सू. ६. ४. ११) इत्यादिना उपधादीर्घः । हल्ङ्यादिलोपनलोपौ । नित्त्वादाद्युदात्तः । मनुर्हितः । मन्यते इति मनुः ।. ‘ मन ज्ञाने’। शॄस्वृस्निहित्रप्यसिवसिहनिक्लिदिबन्धिमनिभ्यश्च ’ (उ. सू. १. १०) इति उप्रत्ययः । तत्र ‘नित्’ इत्यनुवृत्तेः नित्त्वादाद्युदात्तः । हितः । दधातेः निष्ठा’ इति कर्मणि क्तः । दधातेर्हिः’ (पा. सू. ७. ४. ४२) इति हिरादेशः । मनुना हितः इति समासे तृतीयायाः स्थाने ‘सुपां सुलुक्’ (पा. सू. ७. १. ३९ ) इत्यादिना सु इति आदेशः । तस्य रुत्वम् । लुगभावश्छान्दसः। तृतीया कर्मणि’ (पा. सू. ६. २. ४८) इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् ॥

English translation:

“Agni, (who are) Īḷita (= worshipped), bring hither the gods in an easy-moving chariot, for you are the invoker instrumental tuted by men.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Īḷita, stutaḥ, the worshipped; from īḷa, to adore, to praise

O Agni, on the best-naved chariot convey the gods here when you are solemnly invoked.
You are the Hotar, installed by Manu.

Agni, on thy most easy car, glorified, hither bring the Gods:
Manu appointed thee as Priest.

O magnified 1 Agni! Conduct the gods hither in an easy-moving chariot. Thou art the Hotri instituted by Manus 2.

Agni! Fahr auf leichtestem Wagen die Götter her, dazu berufen! Du bist der von Man eingesetzte Hotri.

Auf schnellstem Wagen, Agni, fahr, gepriesener, die Götter her; Dich setzt’ als Priester Manus ein.

О Агни, на быстроходнейшей колеснице,
Призванный
, привези богов.
Ты – хотар, поставленный Манусом.

• इळ:
• मेधातिथिः काण्वः
• गायत्री
• षड्जः

उक्त अग्नि इस प्रकार उपकार में लिया हुआ किसका हेतु होता है, सो उपदेश अगले मन्त्र में किया है-

पदार्थान्वयभाषाः - जो (अग्ने) भौतिक अग्नि (मनुः) विद्वान् लोग जिसको मानते हैं तथा (होता) सब सुखों का देने और (ईडितः) मनुष्यों को स्तुति करने योग्य (असि) है, वह (सुखतमे) अत्यन्त सुख देने तथा (रथे) गमन और विहार करानेवाले विमान आदि सवारियों में (हितः) स्थापित किया हुआ (देवान्) दिव्य भोगों को (आवह) अच्छे प्रकार देशान्तर में प्राप्त कराता है॥४॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यों को बहुत कलाओं से संयुक्त पृथिवी जल और अन्तरिक्ष में गमन का हेतु तथा अग्नि वा जल आदि पदार्थों से संयुक्त तीन प्रकार का रथ कल्याणकारक तथा अत्यन्त सुख देनेवाला होकर बहुत उत्तम-उत्तम कार्य्यों की सिद्धि को प्राप्त करानेवाला होता है॥४॥

अन्वय: मनुष्यैर्योऽग्निर्मनुर्होतेडितोऽस्ति स सुखतमे रथे हितः स्थापितः सन् देवानावह समन्ताद्वहति देशान्तरं प्रापयति॥४॥

स एवमुपकृतः किंहेतुको भवतीत्युपदिश्यते।

पदार्थान्वयभाषाः - (अग्ने) भौतिकोऽयमग्निः (सुखतमे) अतिशयितानि सुखानि यस्मिन् (रथे) गमनहेतौ रमणसाधने विमानादौ (देवान्) विदुषो भोगान्वा (ईडितः) मनुष्यैरध्येषितोऽधिष्ठितः (आ) समन्तात् (वह) वहति प्रापयति। अत्र सर्वत्र व्यत्ययः। (असि) अस्ति (होता) सुखदाता (मनुः) विद्वद्भिः क्रियासिध्यर्थं यो मन्यते (हितः) धृतः सन् हितकारी॥४॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यैर्बहुकलासमन्वितो भूजलान्तरिक्षगमनहेतुरग्निर्जलादिना सह सम्प्रयोजितस्त्रिविधे रथे हितकारी सुखतमो भूत्वा बहुकार्य्यसिद्धिप्रापको भवतीति बोध्यम्॥४॥

भावार्थभाषाः - बऱ्याच कलांनी युक्त, पृथ्वी, जल व अंतरिक्षात गमन करण्याचा हेतू तसेच अग्नी किंवा जल इत्यादी पदार्थांनी संयुक्त तीन प्रकारचा रथ कल्याणकारक व अत्यंत सुखदायक असून, माणसांना पुष्कळ उत्तम कार्याची सिद्धी प्राप्त करून देणारा असतो. ॥ ४ ॥

• देवता - बर्हिः
• ऋषिः - मेधातिथिः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

स्तृणीत᳓ बर्हि᳓र् आनुष᳓ग्
घृत᳓पृष्ठम् मनीषिणः
य᳓त्रामृ᳓तस्य च᳓क्षणम्

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
ānuṣák ← ānuṣák (invariable)

barhíḥ ← barhís- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

str̥ṇītá ← √str̥̄- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

ghr̥tápr̥ṣṭham ← ghr̥tápr̥ṣṭha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

manīṣiṇaḥ ← manīṣín- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

amŕ̥tasya ← amŕ̥ta- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

cákṣaṇam ← cákṣaṇa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yátra ← yátra (invariable)

स्तृ॒णी॒त । ब॒र्हिः । आ॒नु॒षक् । घृ॒तऽपृ॑ष्ठम् । म॒नी॒षि॒णः॒ ।
यत्र॑ । अ॒मृत॑स्य । चक्ष॑णम् ॥

• stṛṇīta ← stṛ
• [verb], plural, Present imperative
• “spread; kill; lay; cover.”

• barhir ← barhiḥ ← barhis
• [noun], accusative, singular, neuter
• “Barhis; barhis [word].”

• ānuṣag ← ānuṣak
• [adverb]
• “correctly; in sequence; punctually.”

• ghṛtapṛṣṭham ← ghṛta
• [noun], neuter
• “ghee; fat.”

• ghṛtapṛṣṭham ← pṛṣṭham ← pṛṣṭha
• [noun], accusative, singular, neuter
• “back; top; top; surface; shell; peak; Pṛṣṭha; flat roof; pṛṣṭha [word]; back; roof.”

• manīṣiṇaḥ ← manīṣin
• [noun], vocative, plural, masculine
• “sage; expert; devout.”

• yatrāmṛtasya ← yatrā ← yatra
• [adverb]
• “wherein; once [when].”

• yatrāmṛtasya ← amṛtasya ← amṛta
• [noun], genitive, singular, masculine
• “mercury; Phaseolus trilobus Ait.; Vishnu; Shiva; deity.”

• cakṣaṇam ← cakṣaṇa
• [noun], nominative, singular, neuter
• “appearance.”

हे मनीषिणः बुद्धिमन्त ऋत्विजः बर्हिः दर्भं स्तृणीत वेदेरुपरि आच्छादयत । अत्रापि बर्हिर्नामकोऽग्निः सूच्यते । कीदृशं बर्हिरास्तरणीयम् । आनुषक् अनुक्रमेण सक्तं परस्परं संबद्धं घृतपृष्ठं घृतपूर्णानां स्रुचां बर्हिषि आसादितत्वात् घृतं पृष्ठे उपरिभागे यस्य बर्हिषः तत् घृतपृष्ठम् । यत्र यस्मिन् बर्हिषि अमृतस्य अमृतसमानस्य घृतस्य चक्षणं दर्शनं भवति । यद्वा । मरणरहितस्य देवस्य बर्हिर्नामकस्य अग्नेर्दर्शनं भवति तद्बर्हिः स्तृणीत इति पूर्वत्रान्वयः ॥ स्तृणीत । ‘स्तॄञ् आच्छादने’। लोण्मध्यमपुरुषस्य बहुवचनम् । ‘लोटो लङ्वत्’ (पा. सू. ३. ४. ८५ )। ‘तस्थस्थमिपाम्°! (पा. सू. ३. ४. १०१ ) इति थस्य तादेशः । ‘क्र्यादिभ्यः श्ना’। ‘ ई हल्यघोः ’ (पा. सू. ६. ४. ११३) इति ईत्वम् । ऋवर्णाच्चेति वक्तव्यम् ’ (पा. सू. ८.४.१.१) इति णत्वम् । प्वादीनां ह्रस्वः’ ( पा. सू. ७. ३. ८० ) इति धातोर्ह्रस्वत्वम् । सति शिष्टस्वरबलीयस्त्वमन्यत्र विकरणेभ्यः । अतः तिङ एव प्रत्ययस्वरेणोदात्तत्वम् । बर्हिः । ‘ बृंहेर्नलोपश्च’ ( उ. सू. २. २६६) इति इस्प्रत्ययनलोपौ । प्रत्ययस्वरः । आनुषक् । आ समन्तात् अनुषजति इति आनुषक् । ‘षञ्ज सङ्गे’। ‘ धात्वादेः षः सः’।‘क्विप् च ’ ( पा. सू. ३. २. ७६) इति क्विप्। अनिदिताम्’ (पा. सू. ६. ४. २४) इति लोपः । आङन्वोरुपसर्गयोः प्राक्प्रयोगः । गतिसमासः । ‘ उपसर्गात्सुनोति । इत्यादिना षत्वम् । घृतपृष्ठम् । घृ क्षरणदीप्त्योः ‘। निष्ठा ’ ( पा. सू. ३. २. १०२ ) इति क्तः । प्रत्ययस्वरेणोदात्तः । घृतयुक्तं पृष्ठम् अस्येति बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । मनीषिणः । आमन्त्रितनिघातः । अमृतस्य । न विद्यते मृतं मरणम् अस्मिन्निति अमृतम् । बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वं बाधित्वा नञ्सुभ्याम् ’ ( पा. सू. ६. २. १७२ ) इत्युत्तरपदान्तोदात्तत्वे प्राप्ते ‘नञो जरमरमित्रमृताः’ ( पा. सू. ६. २. ११६ ) इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम् । चक्षणम् । चक्षिङ् व्यक्तायां वाचि’। वागभिव्यक्तिवाची धातुः इह अभिव्यक्तिमात्रं लक्षयति ।’ ल्युट् च ’ ( पा. सू. ३. ३. ११५ ) इति भावे ल्युट् । योरनादेशः । तस्य आर्धधातुकत्वात् ’ चक्षिङः ख्याञ्’ (पा. सू. २. ४. ५४ ) इति ख्याञादेशे प्राप्ते “ असनयोश्च ’ ( पा. सू. २. ४. ५४. १०) इति प्रतिषेधः ॥

English translation:

“Strew, learned priests, the sacred grass, well bound together (in bundles), and sprinkled with clarified butter, the semblance of ambrosia.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Barhis is an appellative of Agni; amṛta-samānasya ghṛtasya or maraṇa-rahitasya barhirnāmakasya, agneḥ:amṛta (clarified butter sprinkled on grass) has the appearance of ambrosia; or agni is immortal

Strew in due order the ritual grass with ghee on its back, o
inspirited ones,
where the sighting of the immortal (host) (will be).

The singular amṛ́tasya ‘of the immortal’ seems to refer to the collectivity of gods who will come to the sacrifice and sit on the barhis. Vss. 7, 9 name some of the individual gods who will sit on the barhis.

Strew, O ye wise, the sacred grass that drips with oil, in order due,
Where the Immortal is beheld.

Strew, O thoughtful men, in due order 1 the sacrificial grass, the back (or surface) of which is sprinkled with butter, on which the appearance of immortality 2 (is seen).

Leget, ihr Andächtigen, das Barhis, mit Schmalz obenauf, in der richtigen Reihe aus, auf dem die Götterwelt erscheint!

Das Lager streut, o kundige, das fettbedeckte nach dem Brauch, Wo der unsterbliche sich zeigt.

Расстелите в правильном порядке
жертвенную солому
Жирноспинную, о умелые,
Где возникает мир бессмертных!

• बर्हिः
• मेधातिथिः काण्वः
• गायत्री
• षड्जः

फिर वह भौतिक अग्नि उक्त प्रकार से क्रिया में युक्त किया हुआ क्या करता है, सो अगले मन्त्र में उपदेश किया है-

पदार्थान्वयभाषाः - हे (मनीषिणः) बुद्धिमान् विद्वानो ! (यत्र) जिस अन्तरिक्ष में (अमृतस्य) जलसमूह का (चक्षणम्) दर्शन होता है, उस (आनुषक्) चारों ओर से घिरे और (घृतपृष्ठम्) जल से भरे हुए (बर्हिः) अन्तरिक्ष को (स्तृणीत) होम के धूम से आच्छादन करो, उसी अन्तरिक्ष में अन्य भी बहुत पदार्थ जल आदि को जानो॥५॥

भावार्थभाषाः - विद्वान् लोग अग्नि में जो घृत आदि पदार्थ छोड़ते हैं, वे अन्तरिक्ष को प्राप्त होकर वहाँ के ठहरे हुए जल को शुद्ध करते हैं, और वह शुद्ध हुआ जल सुगन्धि आदि गुणों से सब पदार्थों को आच्छादन करके सब प्राणियों को सुखयुक्त करता है॥५॥

अन्वय: हे मनीषिणो यत्रामृतस्य चक्षणं वर्तते तदानुषग्घृतपृष्ठं बर्हिः स्तृणीताच्छादयत॥५॥

पुनः स एवं सम्प्रयुक्तः किं करोतीत्युपदिश्यते।

पदार्थान्वयभाषाः - (स्तृणीत) आच्छादयत (बर्हिः) अन्तरिक्षम् (आनुषक्) अभितो यदनुषङ्गि तत् (घृतपृष्ठम्) घृतमुदकं पृष्ठे यस्मिँस्तत् (मनीषिणः) मेधाविनो विद्वांसः। मनीषीति मेधाविनामसु पठितम्। (निघं०३.१५) (यत्र) यस्मिन्नन्तरिक्षे (अमृतस्य) उदकसमूहस्य। अमृतमित्युदकनामसु पठितम्। (निघं०१.१२) (चक्षणम्) दर्शनम्। ‘चक्षिङ् दर्शने’ इत्यस्माल्ल्युटि प्रत्यये परे असनयोश्च। (अष्टा०२.४.५४) इति वार्तिकेन ख्याञादेशाभावः॥५॥

भावार्थभाषाः - विद्वद्भिरग्नौ यद् घृतादिकं प्रक्षिप्यते तदन्तरिक्षानुगतं भूत्वा तत्रस्थस्य जलसमूहस्य शोधकं जायते, तच्च सुगन्ध्यादिगुणैः सर्वान् पदार्थानाच्छाद्य सर्वान् प्राणिनः सुखयुक्तान् सद्यः सम्पादयतीति॥५॥

भावार्थभाषाः - विद्वान लोक अग्नीत जे घृत इत्यादी पदार्थ टाकतात ते अंतरिक्षातील जल शुद्ध करतात व ते शुद्ध जल सुगंधित होऊन सर्व पदार्थांना आच्छादित करून सर्व प्राण्यांना सुखी करते. ॥ ५ ॥

• देवता - देवीर्द्वारः
• ऋषिः - मेधातिथिः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

वि᳓ श्रयन्ताम् ऋतावृ᳓धो
द्वा᳓रो देवी᳓र् असश्च᳓तः
अद्या᳓ नूनं᳓ च य᳓ष्टवे

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
r̥tāvŕ̥dhaḥ ← r̥tāvŕ̥dh- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

śrayantām ← √śri- (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}

ví ← ví (invariable)

asaścátaḥ ← asaścát- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

devī́ḥ ← devī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

dvā́raḥ ← dvā́r- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

adyá ← adyá (invariable)

ca ← ca (invariable)

nūnám ← nūnám (invariable)

yáṣṭave ← √yaj- (root)
{case:DAT, number:SG}

वि । श्र॒य॒न्ता॒म् । ऋ॒त॒ऽवृधः॑ । द्वारः॑ । दे॒वीः । अ॒स॒श्चतः॑ ।
अ॒द्य । नू॒नम् । च॒ । यष्ट॑वे ॥

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• śrayantām ← śri
• [verb], plural, Present imperative
• “situate; dwell; go; lurk; reach; rear; repose; cling to.”

• ṛtāvṛdho ← ṛtāvṛdhaḥ ← ṛtāvṛdh
• [noun], nominative, plural, feminine
• “sincere.”

• dvāro ← dvāraḥ ← dvār
• [noun], nominative, plural, feminine
• “door; means.”

• devīr ← devīḥ ← deva
• [noun], nominative, plural, feminine
• “divine.”

• asaścataḥ ← asaścat
• [noun], nominative, plural, feminine
• “inexhaustible.”

• adyā ← adya
• [adverb]
• “now; today; then; nowadays; adya [word].”

• nūnaṃ ← nūnam
• [adverb]
• “now; surely; immediately; just.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• yaṣṭave ← yaj
• [verb noun]
• “sacrifice; worship; worship.”

द्वारः यज्ञशालाद्वाराणि वि श्रयन्तां कपाटोद्घाटनेन विव्रियन्ताम् । कीदृश्यः । ऋतावृधः ऋतस्य सत्यस्य यज्ञस्य वा वर्धयित्र्यः देवीः द्योतमानाः असश्चतः असश्चन्त्यः उद्घाटनेन प्रवेष्टृपुरुषसङ्गरहिताः । यद्वा । असश्चतः प्रवेष्टृपुरुषरहितान् यज्ञगृहान् तत्पुरुषप्रवेशाय द्वाराभिमानिन्य एतसंज्ञिका अग्निविशेषमूर्तयः वि श्रयन्तां विशेषेण सेवन्ताम् । द्वारसेवया तत्र पुरुषप्रवेशेन वा किं प्रयोजनमिति तदुच्यते । अद्य अस्मिन् दिने नूनम् अवश्यं यष्टवे यष्टुम् । चकारात् दिनान्तरेष्वपि इति द्रष्टव्यम् ॥ ऋतावृधः । ऋतं वर्धयन्तीत्यर्थे वृधेः अन्तर्भावितण्यर्थात् ‘क्विप् च ’ इति क्विप् । उपपदसमासः । ‘ अन्येषामपि दृश्यते’ (पा. सू. ६. ३. १३७ ) इति पूर्वपदस्य दीर्घत्वम् । वृधिः धातुस्वरेणोदात्तः । समासे कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वेन स एव शिष्यते । देवीः । ‘ वा छन्दसि ’ (पा. सू. ६.१.१०६) इति पूर्वसवर्णदीर्घत्वम् । देवशब्दात् पचाद्यजन्तात् ‘पुंयोगादाख्यायाम्’ (पा. सू. ४. १. ४८) इति ङीष् । प्रत्ययस्वरेणोदात्तः । विभक्त्या सह ’ एकादेश उदात्तेनोदात्तः’ (पा. सू. ८. २. ५) इत्युदात्तः । असश्चतः । ग्लुञ्चु षस्ज गतौ’। जकारस्य व्यत्ययेन चकारः । लटः शत्रादेशः । द्वाराभावे न विद्यन्ते सश्चन्तो गच्छन्तो येषु प्राग्वंशादिषु तान् असश्चतः । अद्य । ‘ सद्यःपरुत्’ (पा. सू. ५. ३. २२) इत्यादिना द्यप्रत्ययान्तो निपातितः । तद्धितश्चासर्वविभक्तिः’ (पा. सू. १. १. ३८) इति अव्ययसंज्ञकत्वात् परस्या विभक्तेर्लुक् । प्रत्ययस्वरेणान्तोदात्तः । संहितायाम् ‘ अन्येषामपि दृश्यते ’ इति दीर्घत्वम् । नूनम् । एवमादीनामन्तः ’ ( फि. सू. ८२ ) इत्यन्तोदात्तत्वम् । यष्टवे। यजेः ‘तुमर्थे सेसेन् ’ (पा. सू. ३. ४. ९) इत्यादिना तवेन्प्रत्ययः । व्रश्चादिना षत्वम्। नित्त्वादाद्युदात्तः ॥ ॥ २४ ॥

English translation:

“Let the bright doors, the augmenters of sacrifice, (hitherto) unentered, be set open, for certainly today is the sacrifice to be made.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Doors: agniviśeṣamūrtayaḥ, person nifications of agni

Let them gape open—the Divine Doors, increasing through truth, inexhaustible—
today and now for sacrifice.

Thrown open be the Doors Divine, unfailing, that assist the rite,
For sacrifice this day and now.

May the divine gates open, the increasers of Rita, which do not stick together, that to-day, that now the sacrifice may proceed.

Die göttlichen Tore sollen sich auftun, die das rechte Werk stärken, die unversieg-lichen, heute und künftig zum opfern.

Ihr Götterthore thut euch auf, ihr heil’gen, unvergleichlichen, Zum Opfer heut und jetzt sogleich.

Пусть раскроются умножающие космический закон
Божественные
врата
, неиссякающие, –
Ныне и впредь – для жертвоприношения!

• देवीर्द्वार:
• मेधातिथिः काण्वः
• गायत्री
• षड्जः

अब अगले मन्त्र में घर यज्ञशाला और विमान आदि रथ अनेक द्वारों के सहित बनाने चाहियें, इस विषय का उपदेश किया है-

पदार्थान्वयभाषाः - हे (मनीषिणः) बुद्धिमान् विद्वानो ! (अद्य) आज (यष्टवे) यज्ञ करने के लिये घर आदि के (असश्चतः) अलग-अलग (ऋतावृधः) सत्य सुख और जल के वृद्धि करनेवाले (देवीः) तथा प्रकाशित (द्वारः) दरवाजों का (नूनम्) निश्चय से (विश्रयन्ताम्) सेवन करो अर्थात् अच्छी रचना से उनको बनाओ॥६॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यों को अनेक प्रकार के द्वारों के घर, यज्ञशाला और विमान आदि यानों को बनाकर उनमें स्थिति होम और देशान्तरों में जाना-आना करना चाहिये॥६॥

अन्वय: हे मनीषिणोऽद्य यष्टवे गृहादेरसश्चत ऋतावृधो देवीर्द्वारो नूनं विश्रयन्ताम्॥६॥

अथ गृहं यज्ञशाला यानानि चानेकद्वाराणि रचनीयानीत्युपदिश्यते।

पदार्थान्वयभाषाः - (वि) विविधार्थे (श्रयन्ताम्) सेवन्ताम् (ऋतावृधः) या ऋतं सत्यं सुखं जलं वा वर्धयन्ति ताः। अत्र अन्येषामपि० इति दीर्घः। (द्वारः) द्वाराणि (देवीः) द्योतमानाः। अत्र वा च्छन्दसि इति जसः पूर्वसवर्णत्वम्। (असश्चतः) विभागं प्राप्ताः। अत्र सस्ज गतौ इत्यस्य व्यत्ययेन जकारस्य चकारः। (अद्य) अस्मिन्नहनि। अत्र निपातस्य च इति दीर्घः। (नूनम्) निश्चये (च) समुच्चये (यष्टवे) यष्टुम्। अत्र ‘यज’ धातोस्तवेन् प्रत्ययः॥६॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यैरनेकद्वाराणि गृहयज्ञशालायानानि रचयित्वा तत्र स्थितिं हवनं गमनागमने च कर्त्तव्ये॥६॥

भावार्थभाषाः - माणसांनी अनेक दरवाजे असलेली घरे, यज्ञशाळा व विमाने इत्यादी याने तयार करावीत. त्यात राहून होम करावा व देशदेशान्तरी भ्रमण करावे. ॥ ६ ॥

• देवता - उषासानक्ता
• ऋषिः - मेधातिथिः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

न᳓क्तोषा᳓सा सुपे᳓शसा
अस्मि᳓न् यज्ञ᳓ उ᳓प ह्वये
इदं᳓ नो बर्हि᳓र् आस᳓दे

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).;; repeated line
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
náktoṣā́sā ← náktoṣā́s- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

supéśasā ← supéśas- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:DU}

asmín ← ayám (pronoun)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

hvaye ← √hvā- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

úpa ← úpa (invariable)

yajñé ← yajñá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

āsáde ← √sad- (root)
{case:DAT, number:SG}

barhíḥ ← barhís- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

idám ← ayám (pronoun)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

नक्तो॒षसा॑ । सु॒ऽपेश॑सा । अ॒स्मिन् । य॒ज्ञे । उप॑ । ह्व॒ये॒ ।
इ॒दम् । नः॒ । ब॒र्हिः । आ॒ऽसदे॑ ॥

• naktoṣāsā
• [noun], accusative, dual, feminine

• supeśasāsmin ← supeśasā ← supeśas
• [noun], accusative, dual, feminine
• “beautiful; fine-looking.”

• supeśasāsmin ← asmin ← idam
• [noun], locative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• yajña ← yajñe ← yajña
• [noun], locative, singular, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• hvaye ← hvā
• [verb], singular, Present indikative
• “raise; call on; call; summon.”

• idaṃ ← idam
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• barhir ← barhiḥ ← barhis
• [noun], accusative, singular, neuter
• “Barhis; barhis [word].”

• āsade ← āsad ← √sad
• [verb noun]
• “approach; attack; sit down; approach; find; arrive.”

नक्तशब्द उषःशब्दश्च लोके कालविशेषवाचिनौ । इह तु तत्कालाभिमानिवह्निमूर्तिद्वये प्रयुज्यते । नकोषासा नक्तोषोनामिके वह्निमूर्ती अस्मिन् प्रवर्तमाने यज्ञकर्मणि उप ह्वये आह्वयामि। किमर्थम् । नः अस्मदीयम् इदं वेद्यामास्तीर्णं बर्हिः दर्भस् आसदे आसत्तुं प्राप्तुम् । कीदृश्यौ । सुपेशसा शोभनरूपयुक्ते ॥ नक्तं च उषाश्च नक्तोषसा । द्वितीयाद्विवचनस्य ‘सुपां सुलुक्’ ’ (पा. सू. ७. १. ३९ ) इति आकारः । मलोप उपधादीर्घश्छान्दसौ ।’ देवताद्वन्द्वे च’ (पा. सू. ६. २. १४१ ) इति पूर्वोत्तरपदयोः युगपत् प्रकृतिस्वरत्वम् । सुपेशसा । शोभनं पेशो रूपं ययोस्ते । पूर्ववत् आकारः । पेशःशब्दो नब्विषयत्वादाद्युदात्तः । बहुव्रीहौ ’ नञ्सुभ्याम् ’ ( पा. सू. ६. २. १७२ ) इत्युत्तरपदान्तोदात्तत्वस्य अपवादत्वेन ‘आद्युदात्तं द्व्यच्छन्दसि ’ ( पा. सू. ६. २. ११९) इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम् । अस्मिन् ।’ ऊडिदम् ’ (पा. सू. ६. १. १७१) इत्यादिना विभक्तिरुदात्ता । आसदे । ‘षद्लृ विशरणगत्यवसादनेषु’। ‘ धात्वादेः षः सः । आङ्पूर्वात् अस्मात् संपदादिभ्यो भावे क्विप् (पा. सू. ३. ३. १०८. ९ ) । प्रादिसमासः । कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् ॥

English translation:

“I invoke the lovely night and dawn to sit upon the sacred grass, at this our sacrifice.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Naktam = night;

Uṣas = dawn; they denote two forms of fire, presiding over theose seasons: tat-kālābhimānivahnimūrtidvaye

Night and Dawn, well-ornamented, I invite to this sacrifice,
to sit here on this ritual grass of ours.

I call the lovely Night and Dawn to seat them on the holy grass
At this our solemn sacrifice.

I invoke here at this sacrifice Night and Dawn, the beautifully adorned goddesses, that they may sit down on this our sacrificial grass.

Nacht und Morgen, die schönverzierten, lade ich zu diesem Opfer ein, sich auf unser Barhis zu setzen.

Ich rufe Nacht und Morgen an, die schönen, bei dem Opfer hier Zu setzen sich auf diese Streu.

Ночь и Ушас
, прекрасно убранных,
Я приглашаю на это жертвоприношение,
Чтоб они сели на нашу жертвенную солому.

• उषासानक्ता
• मेधातिथिः काण्वः
• पिपीलिकामध्यानिचृद्गायत्री
• षड्जः

उक्त कर्म से दिनरात सुख होता है, सो अगले मन्त्र में प्रकाशित किया है-

पदार्थान्वयभाषाः - मैं (अस्मिन्) इस घर तथा (यज्ञे) सङ्गत करने के कामों में (सुपेशसा) अच्छे रूपवाले (नक्तोषसा) रात्रिदिन को (उपह्वये) उपकार में लाता हूँ, जिस कारण (नः) हमारा (बर्हिः) निवासस्थान (आसदे) सुख की प्राप्ति के लिये हो॥७॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यों को उचित है कि इस संसार में विद्या से सदैव उपकार लेवें, क्योंकि रात्रिदिन सब प्राणियों के सुख का हेतु होता है॥७॥

अन्वय: अहमस्मिन् गृहे यज्ञे सुपेशसौ नक्तोषसावुपह्वय उपस्पर्द्धे, यतो नोऽस्माकमिदं बर्हिरासदे भवेत्॥७॥

तत्रैतेनाहोरात्रे सुखं भवतीत्युपदिश्यते।

पदार्थान्वयभाषाः - (नक्तोषसा) नक्तं चोषाश्चाहश्च रात्रिश्च ते। अत्र सुपां सुलुग्० इति औकारस्थाने आकारादेशः। नक्तमिति रात्रिनामसु पठितम्। (निघं०१.७) उषासा नक्तोषाश्च नक्ता चोषा व्याख्याता, नक्तेति रात्रिनामानक्ति भूतान्यवश्यायेनापि वा नक्ता व्यक्तवर्णा। (निरु०८.१०) (सुपेशसा) शोभनं सुखदं पेशो रूपं ययोस्ते। अत्र पूर्ववदाकारादेशः। पेश इति रूपनामसु पठितम्। (निघं०३.७) (अस्मिन्) प्रत्यक्षे गृहे (यज्ञे) सङ्गते कर्त्तव्ये (उप) सामीप्ये (ह्वये) स्पर्द्धे (इदम्) प्रत्यक्षम् (नः) अस्माकम् (बर्हिः) निवासप्रापकं स्थानम्। बर्हिरिति पदनामसु पठितम्। (निघं०५.२) अतः प्राप्त्यर्थो गृह्यते। (आसदे) समन्तात् सीदन्ति प्राप्नुवन्ति सुखानि यस्यां साऽऽसत्तस्यै॥७॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यैरत्र विद्ययोपकृतेऽरात्रे सर्वप्राणिनां सुखहेतू भवत इति बोध्यम्॥७॥

भावार्थभाषाः - माणसांनी हे जाणावे की या जगात विद्या उपकृत करणारी असून रात्रंदिवस ती सर्व प्राण्यांच्या सुखाचा हेतू असते. ॥ ७ ॥

• देवता - दैव्यौ होतारौ प्रचेतसौ
• ऋषिः - मेधातिथिः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

ता᳓ सुजिह्वा᳓ उ᳓प ह्वये
हो᳓तारा दइ᳓विया कवी᳓
यज्ञं᳓ नो यक्षताम् इम᳓म्

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
hvaye ← √hvā- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

sujihvaú ← sujihvá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

tā́ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

úpa ← úpa (invariable)

daívyā ← daívya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

hótārā ← hótar- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

kavī́ ← kaví- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

imám ← ayám (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

yajñám ← yajñá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

yakṣatām ← √yaj- (root)
{number:DU, person:3, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

ता । सु॒ऽजि॒ह्वौ । उप॑ । ह्व॒ये॒ । होता॑रा । दैव्या॑ । क॒वी इति॑ ।
य॒ज्ञम् । नः॒ । य॒क्ष॒ता॒म् । इ॒मम् ॥

• tā ← tad
• [noun], accusative, dual, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• sujihvā ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• sujihvā ← jihvau ← jihvā
• [noun], accusative, dual, masculine
• “tongue; tongue; jihvā [word]; fire.”

• upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• hvaye ← hvā
• [verb], singular, Present indikative
• “raise; call on; call; summon.”

• hotārā ← hotṛ
• [noun], accusative, dual, masculine
• “Hotṛ.”

• daivyā ← daivya
• [noun], accusative, dual, masculine
• “divine; divine; celestial.”

• kavī ← kavi
• [noun], accusative, dual, masculine
• “poet; wise man; bard; Venus; Uśanas; kavi [word]; Kavi; prophet; guru; Brahma.”

• yajñaṃ ← yajñam ← yajña
• [noun], accusative, singular, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• yakṣatām ← yaj
• [verb], dual, Aorist conj./subj.
• “sacrifice; worship; worship.”

• imam ← idam
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

तच्छब्दोऽत्र सर्वनामत्वात् प्रसिद्धार्थवाची । ता तौ याज्ञिकानां प्रसिद्धौ द्वावग्नी उप हृये आह्वयामि । नः अस्मदीयम् इमं यज्ञं यक्षतां तौ उभौ यजताम् अनुतिष्ठताम् । कीदृशौ । सुजिह्वौ शोभनजिह्वोपेतौ प्रियवचनौ शोभनज्वालौ वा इत्यर्थः । होतारा होमनिष्पादकौ दैव्या दैव्यौ देवसंबन्धनौ । अत एव इमौ अग्नी दैव्यहोतृनामकौ कवी मेधाविनौ ॥ तो तौ । द्वितीया द्विवचनस्य ‘सुपां सुलुक्’ इति आकारः । एकादेश उदात्तेनोदात्तः’ इत्युदात्तः। सुजिह्वौ । शोभना जिह्वा ययोस्तौ ।’ नञ्सुभ्याम् ’ इत्युत्तरपदान्तोदात्तत्वम् । पूर्ववत् एकादेशस्वरः । संहितायाम् आवादेशः । वस्य लोपः शाकल्यस्य ’ ( पा. सू ८. ३. १९) इति लोपः। होतारा। जुहोतेस्तृन् । द्विवचने ‘ ऋतो ङि ’ ( पा. सू. ७. ३. ११०) इति गुणः । अप्तृन् इति उपधादीर्घः । पूर्ववत् आकारः । नित्त्वादाद्युदात्तः । दैव्या । देवानामिमौ । ‘देवाद्यञञौ’ (पा. सू. ४. १. ८५. ३) इति यज् । ‘ यस्येति च ’ (पा. सू. ६. ४. १४८) इति अकारलोपः । ‘ नित्यादिर्नित्यम्’ (पा. सू. ६. १. १९७ ) इत्याद्युदात्तः । पूर्ववत् आकारः । यक्षतां यजताम् । लोटि शपि परतः • सिब्बहुलं लेटि’ (पा. सू. ३. १. ३४ ) इति बहुलग्रहणात् सिप् । कुत्वचर्त्वषत्वानि ।

English translation:

“I call the two eloquent divine and sage invokers (of the gods), that they may celebrate this our sacrifice.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Two agnis: daivyau hotārau pracetasau, two divine invokers (pracetasas), who are sages (kavi)

The two well-tongued poets, the Divine Hotars, I invite.
Let them perform this sacrifice for us right here.

The two Invokers I invite, the wise, divine and sweet of tongue,
To celebrate this our sacrifice.

I invoke these two divine Hotris 1, the sages with beautiful tongues. May they perform this sacrifice for us.

Die beiden schönzungigen göttlichen Hotri, die Weisen, lade ich ein; sie sollen dieses Opfer für uns opfern

Die Götterpriester ruf’ ich her, die weisen, lieblich redenden, Um unser Opfer zu vollziehn,

Их, Прекрасноязычных, я приглашаю –
Двух божественных
хотаров
, поэтов.
Пусть принесут эту жертву для нас!

• दैव्यौ होतारौ, प्रचेतसौ
• मेधातिथिः काण्वः
• पिपीलिकामध्यानिचृद्गायत्री
• षड्जः

अब अगले मन्त्र में उन अग्नियों का उपदेश किया है कि जो शुद्ध करनेवाले विद्युद्रूप से अप्रसिद्ध और प्रत्यक्ष स्थूलरूप से प्रसिद्ध हैं-

पदार्थान्वयभाषाः - मैं क्रियाकाण्ड का अनुष्ठान करनेवाला इस घर में जो (नः) हमारे (इमम्) प्रत्यक्ष (यज्ञम्) हवन वा शिल्पविद्यामय यज्ञ को (यक्षताम्) प्राप्त करते हैं, उन (सुजिह्वौ) सुन्दर पूर्वोक्त सात जीभवाले (होतारा) पदार्थों का ग्रहण करने (कवी) तीव्र दर्शन देने और (दैव्या) दिव्य पदार्थों में रहनेवाले प्रसिद्ध और अप्रसिद्ध अग्नियों को (उपह्वये) उपकार में लाता हूँ॥८॥

भावार्थभाषाः - जैसे एक बिजुली वेग आदि अनेक गुणवाला अग्नि है, इसी प्रकार प्रसिद्ध अग्नि भी है। तथा ये दोनों सकल पदार्थों के देखने में और अच्छे प्रकार क्रियाओं में नियुक्त किये हुए शिल्प आदि अनेक कार्य्यों की सिद्धि के हेतु होते हैं। इसलिये इन्हों से मनुष्यों को सब उपकार लेने चाहियें॥८॥

अन्वय: अहं क्रियाकाण्डाऽनुष्ठाताऽस्मिन् गृहे यौ नोऽस्माकमिमं यज्ञं यक्षतां सङ्गमयतस्तौ सुजिह्वौ होतारौ कवी दैव्यावुपह्वये सामीप्ये स्पर्द्धे॥८॥

तत्र शोधकौ प्रसिद्धाप्रसिद्धावग्नी उपदिश्येते।

पदार्थान्वयभाषाः - (ता) तौ। अत्र सर्वत्र द्वितायाया द्विवचनस्य स्थाने सुपां सुलुग्० इत्याच् आदेशः। (सुजिह्वौ) शोभनाः पूर्वोक्ताः सप्त जिह्वा ययोस्तौ (उप) समीपगमनार्थे (ह्वये) स्पर्द्धे (होतारा) आदातारौ (दैव्या) दिव्येषु पदार्थेषु भवौ। देवाद्यञञौ। (अष्टा०४.१.८५) इति वार्त्तिकेन प्राग्दीव्यतीयेष्वर्थेषु यञ् प्रत्ययः। (कवी) क्रान्तदर्शनौ (यज्ञम्) हवनशिल्पविद्यामयम् (नः) अस्माकम् (यक्षताम्) यजतः सङ्गमयतः। अत्र सिब्बहुलं लेटि इति बहुलग्रहणाल्लोटि प्रथमपुरुषस्य द्विवचने शपः पूर्वं सिप्। (इमम्) प्रत्यक्षम्॥८॥

भावार्थभाषाः - यथैका विद्युद्वेगाद्यनेकदिव्यगुणयुक्ताऽस्त्येवं प्रसिद्धोऽप्यग्निर्वर्त्तते। एतौ सकलपदार्थदर्शनहेतू अग्नी सम्यङ् नियुक्तौ शिल्पाद्यनेककार्य्यसिद्धिहेतू भवतस्तस्मादेताभ्यां मनुष्यैः सर्वोपकारा ग्राह्या इति॥८॥

भावार्थभाषाः - जसा विद्युत हा एक वेगवान अग्नी आहे तसा प्रत्यक्ष प्रसिद्ध दुसरा अग्नी आहे. हे दोन्ही पदार्थांचे दर्शन करविण्यात व क्रियेमध्ये नियुक्त केलेल्या शिल्प इत्यादी कार्याच्या सिद्धीचे कारण असतात. त्यासाठी माणसांनी त्यांचा उपयोग करून घेतला पाहिजे. ॥ ८ ॥

• देवता - तिस्रो देव्यः सरस्वतीळाभारत्यः
• ऋषिः - मेधातिथिः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

इ᳓ळा स᳓रस्वती मही᳓
तिस्रो᳓ देवी᳓र् मयोभु᳓वः
बर्हिः᳓ सीदन्तु अस्रि᳓धः

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
íḷā ← íḷā- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

mahī́ ← máh- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

sárasvatī ← sárasvant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

devī́ḥ ← devī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

mayobhúvaḥ ← mayobhū́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

tisráḥ ← trí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

asrídhaḥ ← asrídh- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

barhíḥ ← barhís- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

sīdantu ← √sad- (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

इळा॑ । सर॑स्वती । म॒ही । ति॒स्रः । दे॒वीः । म॒यः॒ऽभुवः॑ ।
ब॒र्हिः । सी॒द॒न्तु॒ । अ॒स्रिधः॑ ॥

• iḍā
• [noun], nominative, singular, feminine
• “refreshment; iḍā [word]; comfort; cow.”

• sarasvatī
• [noun], nominative, dual, feminine
• “Sarasvati; Sarasvatī; language; voice; speech; eloquence; balloon vine; river.”

• mahī
• [noun], nominative, singular, feminine
• “Earth; floor; Earth; land; real property; heaven and earth; space; Mahī; soil; earth; estate; area.”

• tisro ← tisraḥ ← tri
• [noun], nominative, plural, feminine
• “three; tri/tisṛ [word].”

• devīr ← devīḥ ← devī
• [noun], nominative, plural, feminine
• “Parvati; queen; goddess; Devi.”

• mayobhuvaḥ ← mayobhu
• [noun], nominative, plural, feminine

• barhiḥ ← barhis
• [noun], accusative, singular, neuter
• “Barhis; barhis [word].”

• sīdantv ← sīdantu ← sad
• [verb], plural, Present imperative
• “sit down; break down; slow; sink; crumble; fracture; perish; ride; stop; besiege; tire.”

• asridhaḥ ← asridh
• [noun], nominative, plural, feminine
• “unfailing.”

अत्र महीशब्दो महत्त्वगुणयुक्तां भारतीमाचष्टे; अन्येषु आप्रीसूक्तेषु सदृशेषु इळा सरस्वती भारती इति आम्नातत्वात् । इळादिशब्दाभिधेया वह्निमूर्तयः तिस्रः देवीः दीप्यमानाः बर्हिः वेद्यामास्तीर्ण सीदन्तु प्राप्नुवन्तु । कीदृश्यः । मयोभुवः सुखोत्पादिकाः अस्रिधः शोषेण क्षयेण वा रहिताः ॥ इळा । ‘ ईड स्तुतौ । छान्दसं ह्रस्वत्वम् । क्विप् । धातुस्वरः । ‘टापं चापि हलन्तानां यथा वाचा दिशा निशा ’ ( कौ. २. ४. ८२ ) इति टाप् । सरस्वती । सरः असुनन्तो नित्त्वादाद्युदात्तः । तदस्यास्तीति मतुप् । अदुपधत्वात् वत्वम् । तसौ मत्वर्थे ’ ( पा. सू. १. ४. १९) इति भत्वेन पदत्वस्य बाधितत्वात् रुत्वाद्यभावः । ‘ उगितश्च ’ ( पा. सू. ६. ३. ४५ ) इति ङीप् । मतुब्ङीपौ पित्त्वादनुदात्तौ। मही । महतीशब्दे तकारलोपः छान्दसः । यस्येति च’ ( पा. सू. ६. ४. १४८ ) इति अकारलोपः । उदात्तनिवृत्तिस्वरेण ङीप उदात्तत्वम् । तिस्रः । त्रिशब्दात् जसि • त्रिचतुरोः स्त्रियां तिसृचतसृ ’ ( पा. सू. ७. ३. ९९ ) इति तिस्रादेशः । अचि र ऋतः ’ ( पा. सू. ७. २. १०० ) इति रेफादेशः । ‘ तिसृभ्यो जसः ’ ( पा. सू. ६. १. १६६ ) इति जस उदात्तत्वम् । देवीः । देवानां पत्न्यो देव्यः । ‘ पुंयोगादाख्यायाम् ’ ( पा. सू. ४. १. ४८) इति ङीष् । ’ यस्येति च ’ इति अकारलोपः । प्रत्ययस्वरेण ङीष उदात्तत्वम् । जसि “ दीर्घाज्जसि च ’ (पा. सू. ६. १. १०५) इति निषिद्धं दीर्घत्वं ’ वा छन्दसि ’ ( पा. सू. ६. १. १०६ ) इति पक्षेऽभ्यनुज्ञायते । मयोभुवः । ‘ मीञ् हिंसायाम् ’ । हिनस्ति दुःखमिति सुखं मयः । तद्भावयन्तीति मयोभुवः । अन्तर्भावितण्यर्थात् भुवः क्विप् । कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् । बर्हिः । बृंहेर्नलोपश्च’ ( उ. सू. २. २६६ ) इति इसिप्रत्ययः । प्रत्ययस्वरः । सीदन्तु ।’ षद्लृ विशरणादौ ।’ पाघ्रा’ (पा. सू. ७. ३.७८) इत्यादिना सीदादेशः । अस्रिधः । स्रिधेः हिँसार्थस्य शोषणार्थस्य वा संपदादिभ्यो भावे क्विपि नञा बहुव्रीहिः । पूर्वपदप्रकृतिस्वरं बाधित्वा ‘नञ्सुभ्याम् ’ इत्युत्तरपदान्तोदात्तत्वम् ॥

English translation:

“May the three undecaying goddesses, givers of delight, Iḷā, Sarasvatī, and Mahī (= Bhāratī), sit down upon the sacred grass.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Mahi = Bhārati; Iḷā, Sarasvatī, Bhāratī are person nifications of agni: agnimūrtayaḥ; they are also three person nified flames of fire. As goddesses, Iḷā = earth (bride of Viṣṇu);

Sarasvatī = goddess of eloquence (wife of Brahmā);

Bharatī = speech (wife of Bharata, an Āditya)

Iḍā, Sarasvatī, Mahī, the three goddesses who are joy itself—
let them sit, unfailing, on the ritual grass.

Ila, Sarasvati, Mahi, three Goddesses who bring delight,
Be seated, peaceful, on the grass.

Ilâ (‘Nourishment’), Sarasvatî, and Mahî (’the great one’) 1, the three comfort-giving goddesses, they who do not fail, shall sit down on the sacrificial grass.

Ila, Sarasvati, Mahi, die drei erfreulichen Göttinnen sollen sich auf das Barhis setzen, die Unfehlbaren!

Iḍa, Sarasvati, Mahi, die drei Göttinnen, lustbegabt, Sich hold zu setzen auf die Streu.

Ида, Сарасвати, Махи –
богини
, приносящие радость,
Пусть сядут на жертвенную солому, не ошибающиеся!

• तिस्त्रो देव्यः- सरस्वतीळाभारत्यः
• मेधातिथिः काण्वः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

• देवता - त्वष्टा
• ऋषिः - मेधातिथिः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

इह᳓ त्व᳓ष्टारम् अग्रियं᳓
विश्व᳓रूपम् उ᳓प ह्वये
अस्मा᳓कम् अस्तु के᳓वलः

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).;; repeated line

Morph
agriyám ← agriyá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ihá ← ihá (invariable)

tváṣṭāram ← tváṣṭar- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

hvaye ← √hvā- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

úpa ← úpa (invariable)

viśvárūpam ← viśvárūpa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

asmā́kam ← ahám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

astu ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

kévalaḥ ← kévala- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

इ॒ह । त्वष्टा॑रम् । अ॒ग्रि॒यम् । वि॒श्वऽरू॑पम् । उप॑ । ह्व॒ये॒ ।
अ॒स्माक॑म् । अ॒स्तु॒ । केव॑लः ॥

• iha
• [adverb]
• “here; now; in this world; now; below; there; here; just.”

• tvaṣṭāram ← tvaṣṭṛ
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Tvaṣṭṛ; Viśvakarman; sun.”

• agriyaṃ ← agriyam ← agriya
• [noun], accusative, singular, masculine

• viśvarūpam ← viśva
• [noun]
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• viśvarūpam ← rūpam ← rūpa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “form; appearance; beauty; look; shape; shape; symptom; feature; nature; guise; rūpa [word]; one; appearance; likeness; color; kind; vowel; type; disguise; aspect; form; derivative; omen; vision.”

• upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• hvaye ← hvā
• [verb], singular, Present indikative
• “raise; call on; call; summon.”

• asmākam ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• astu ← as
• [verb], singular, Present imperative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• kevalaḥ ← kevala
• [noun], nominative, singular, masculine
• “pure; alone(p); whole; all(a); pure; entire; kevala [word]; alone(p); single(a); white; absolute.”

त्वष्टारं त्वष्टृनामकमग्निम् इह कर्मणि उप ह्रये । कीदृशम् । अग्रियं श्रेष्ठं विश्वरूपं बहुविधरूपोपेतम् । सः अस्माकं केवलः असाधारणः अस्तु । इतरयजमानेभ्योऽप्यधिकमनुग्रहं करोत्वित्यर्थः ॥ त्वष्टारम् ।’ तक्षू त्वक्षू तनूकरणे ’ । तृन्। स्वरतिसूतिसूयतिधूनूदितो वा ’ (पा. सू. " ७. २.४४ ) इति इडभावपक्षे स्कोः संयोगाद्योरन्ते च ’ ( पा. सू. ८. २. २९ ) इति ककोरलोपः । ष्टुत्वम् । द्वितीयैकवचने ‘ ऋतो डिसर्वनामस्थानयोः ’ ( पा. सू. ७. ३. ११० ) इति गुणे ‘ अप्तृन्’ (पा. सू. ६. ४. ११ ) इत्यादिना उपधाया दीर्घः । तृनो नित्त्वादाद्युदात्तत्वम् । अग्रियम् । ‘ अग्रात् ’ ( पा. सू. ४. ४. ११६ ) इत्यनुवृत्तौ ‘ घच्छौ च ’ ( पा. सू. ४. ४. ११७ ) इति घच् ।’ आयनेयी’ ’ ( पा. सू. ७. १. २ ) इत्यादिना घकारस्य इयादेशः । ‘ यस्य ’ (पा. सू. ६. ४. १४८ ) इति लोपः । ‘ आयनादिषूपदेशिवद्वचनं स्वरसिद्ध्यर्थम् ’ ( पा. सू. ७. १. २. १) इति उपदेशिवद्भावात् प्रत्ययाद्युदात्तत्वात् घचश्चित्त्वादन्तोदात्तत्वम् । विश्वरूपम् ॥ विश्वानि रूपाणि त्वष्टुत्पन्नत्वेन यस्य । ‘ त्वष्टा वै पशूनां मिथुनानां रूपकृत्’ (तै. सं. ६. १. ८. ५) इति श्रुतेः । विश्वशब्दस्याद्युदात्तत्वात् पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वे प्राप्ते ‘बहुव्रीहौ विश्वं संज्ञायाम् ’ ( पा.सू. ६. २. १०६ ) इति पूर्वपदान्तोदात्तत्वम् । अस्माकम् । असु क्षेपणे ‘। ‘युष्यसिभ्यां मदिक्’ ( उ. सू. १. १३६ ) । प्रत्ययस्वरेणान्तोदात्तः । षष्ठीबहुवचनम् आम् । अत्र परमपि ‘ योऽचि’ ( पा. सू. ७. २. ८९ ) इति यत्वं बाधित्वा नित्यत्वात् प्रतिपदविधित्वाच्च आम आकमादेशे (पा. सू. ७. १. ३३ ) कृते ’ अनादेशे ’ ( पा. सू. ७. २. ८६ ) इति निषेधेन यत्वाभावात् ’ शेषे लोपः ’ ( पा. सू. ७. २. ९० ) इति दकारलोपे अकारान्तत्वेन पश्चात् प्राप्तस्यापिं सुटः ( पा. सू. ७. १. ५२ ) साम इति निर्देशे स्थानिन्यन्तर्भावेन निवृत्तिः । एवमर्थ एव हि साम इति ससुट्कनिर्देशः ॥ केवलः । वृषादेराकृतिगणत्वादाद्युदात्तः ॥

English translation:

“I invoke the chief and multiform Tvaṣṭṛ (= Viśvakarmā); may he be solely ours.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Tvaṣṭā = Viśvakarmā, artificer of the gods, the fabricator of the original sacrificial vase or ladle. tvaṣṭā vai paśūnām mithunānām rūkakṛt—iti śruteḥ (Taittirīya.Saṃhitā 6.1.8.5): Tvaṣṭā forms in animals in pairs; he is also an Āditya; here he is an Agni: Tvaṣṭṛ-nāmakam agnim

Here I invite foremost Tvaṣṭar who provides all forms.
Let him be ours alone.

Tvastar I call, the earliest born, the wearer of all forms at will:
May he be ours and curs alone.

I invoke hither the foremost, all-shaped Tvashtri to come hither; may he be ours alone.

Den Tvastri lade ich als ersten hierher, der alle Formen besitzt; er soll uns ganz allein gehören.

Den erstgebornen Tvaschtar auch, den allgestalt’gen ruf’ ich her; Nur uns allein gehör er an.

Тваштара
, имеющего все формы,
Я приглашаю сюда первым.
Пусть будет он только наш!

• त्वष्टा
• मेधातिथिः काण्वः
• गायत्री
• षड्जः

• देवता - वनस्पतिः
• ऋषिः - मेधातिथिः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

अ᳓व सृजा वनस्पते
दे᳓व देवे᳓भियो हविः᳓
प्र᳓ दातु᳓र् अस्तु चे᳓तनम्

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
áva ← áva (invariable)

sr̥ja ← √sr̥j- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

vanaspate ← vánaspáti- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

déva ← devá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

devébhyaḥ ← devá- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:PL}

havíḥ ← havís- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

astu ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

cétanam ← cétana- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

dātúḥ ← dātár- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

prá ← prá (invariable)

अव॑ । सृ॒ज॒ । व॒न॒स्प॒ते॒ । देव॑ । दे॒वेभ्यः॑ । ह॒विः ।
प्र । दा॒तुः । अ॒स्तु॒ । चेत॑नम् ॥

• ava
• [adverb]
• “down.”

• sṛjā ← sṛj
• [verb], singular, Present imperative
• “create; shoot; discharge; free; cause; throw; emit; send; produce; use; be born; make.”

• vanaspate ← vanaspati
• [noun], vocative, singular, masculine
• “tree; banyan; vanaspati [word]; vanaspativarga; vaṭādi.”

• deva
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• devebhyo ← devebhyaḥ ← deva
• [noun], dative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• haviḥ ← havis
• [noun], accusative, singular, neuter
• “Havya; offering; ghee; havis [word].”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• dātur ← dātuḥ ← dātṛ
• [noun], genitive, singular, masculine
• “giving; big.”

• astu ← as
• [verb], singular, Present imperative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• cetanam ← cetana
• [noun], nominative, singular, neuter
• “mind; consciousness.”

हे वनस्पते एतन्नामकाग्ने देव हविर्भुग्भ्यः देवेभ्यः अस्मदीयं हविः अव सृज समर्पय इत्यर्थः । प्र दातुः यजमानस्य चेतनं परलोकविषयं विज्ञानं त्वत्प्रसादात् अस्तु ॥ वनस्पते । आमन्त्रितनिघातः । देव । पादादित्वात् न निघातः । षाष्ठिकम् आमन्त्रिताद्युदात्तत्वम् । हविः । इसः प्रत्ययस्वरः । दातुः । ददातेः तृच् । चितः’ इत्यन्तोदात्तः । ङसि ‘ ऋत उत्’ (पा. सू. ६. १. १११ ) इति उत्वम् एकादेशो रपरत्वं च । ‘ रात्सस्य ’ ( पा. सू. ८. २. २४ ) इति सलोपः । एकादेशस्वरेण उकार उदात्तः । चेतनम्। ‘चिती संज्ञाने’ । करणे ल्युट् । योरनादेशः लघूपधगुणः । लिति’ (पा. सू. ६. १. १९३) इति प्रत्ययात्पूर्वस्योदात्तत्वम् ॥

English translation:

“Present, divine Vanaspati (= lord of the woods), our oblation to the gods, and may true knowledge be (the reward) of the giver.”

Release, o Lord of the Forest, the oblation to the gods, o god.
Let the display of the giver be outstanding.

God, Sovran of the Wood, present this our oblation to the Gods,
And let the giver be renowned.

O tree 1, let the sacrificial food go, O god, to the gods. May the giver’s splendour be foremost.

Du göttlicher Baum, gib für die Götter die Opferspende frei! Das ansehen des Gebers soll gelten.

Ergiesse, o du Waldesherr, o Gott, den Göttern Opferguss; Des Spenders Glanz erstrahle hell.

О божественное
дерево
Отпусти к богам жертвенное возлияние!
Пусть вид дарителя бросится в глаза!

• वनस्पतिः
• मेधातिथिः काण्वः
• पिपीलिकामध्यानिचृद्गायत्री
• षड्जः

• देवता - स्वाहाकृतयः
• ऋषिः - मेधातिथिः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

स्वा᳓हा यज्ञं᳓ कृणोतन
इ᳓न्द्राय य᳓ज्वनो गृहे᳓
त᳓त्र देवाँ᳓ उ᳓प ह्वये

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
kr̥ṇotana ← √kr̥- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

svā́hā ← svā́hā (invariable)

yajñám ← yajñá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

gr̥hé ← gr̥há- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

índrāya ← índra- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

yájvanaḥ ← yájvan- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

devā́n ← devá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

hvaye ← √hvā- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

tátra ← tátra (invariable)

úpa ← úpa (invariable)

स्वाहा॑ । य॒ज्ञम् । कृ॒णो॒त॒न॒ । इन्द्रा॑य । यज्व॑नः । गृ॒हे ।
तत्र॑ । दे॒वान् । उप॑ । ह्व॒ये॒ ॥

• svāhā
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “Svāhā; svāhā [word].”

• yajñaṃ ← yajñam ← yajña
• [noun], accusative, singular, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• kṛṇotanendrāya ← kṛṇotana ← kṛ
• [verb], plural, Present imperative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• kṛṇotanendrāya ← indrāya ← indra
• [noun], dative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• yajvano ← yajvanaḥ ← yajvan
• [noun], genitive, singular, masculine

• gṛhe ← gṛha
• [noun], locative, singular, neuter
• “house; palace; temple; home; place; family; family; stable.”

• tatra
• [adverb]
• “there; now; then; then; there; in that place; then; locative; respectively; there; tatra [word]; inside; therefore.”

• devāṃ ← deva
• [noun], accusative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• hvaye ← hvā
• [verb], singular, Present indikative
• “raise; call on; call; summon.”

स्वाहाशब्दो हविष्प्रदानवाची सन् एतन्नामकमग्निविशेषं लक्षयति । तदग्निसंपादितं यज्ञम् इन्द्राय इन्द्रतुष्ट्यर्थं यज्वनः यजमानस्य गृहे ऋत्विजः कृणोतन कुरुत । तत्र यज्ञे देवान् उप ह्वये ॥ कृणोतन ।’ कृवि हिंसाकरणयोश्च’। इदित्त्वात् नुम् । लोण्मध्यमबहुवचनस्य ‘तस्थस्थमिपाम् । (पा. सू. ३. ४. १०१) इति तादेशः। ‘तप्तनप्तनथनाश्च’ (पा. सू. ७. १. ४५ ) इति तनबादेशः । शपि प्राप्ते ‘धिन्विकृण्व्योर च ’ ( पा. सू. ३. १. ८०) इति उप्रत्ययः; तत्संनियोगेन वकारस्य च अकारः । तस्य ‘ अतो लोपः’ ( पा. सू. ६. ४. ४८ ) इति लोपः । तस्य ‘ अचः परस्मिन् । ( पा. सू. १. १. ५७ ) इति स्थानिवद्भावात् ऋकारस्य लघूपधगुणो न भवति । तनपः पित्त्वेन अङित्त्वात् उकारस्य गुणः । इन्द्राय। ‘ ऋज़्रेन्द्र ’ ( उ. सू. २. १८६) इत्यादिना रन् । नित्त्वादाद्युदात्तः । यज्वनः । यज देवपूजासंगतिकरणदानेषु । ‘सुयजोर्ङ्वनिप् ’ (पा. सू. ३. २. १०३ )। ङसि भसंज्ञायाम् अल्लोपे प्राप्ते ‘ न संयोगाद्वमन्तात् ’ ( पा. सू. ६. ४. १३७ ) इति निषेधः । वनिपः पित्त्वेन धातुस्वर एव शिष्यते । गृहे ।’ ग्रह उपादाने ‘। गेहे कः ’ ( पा. सू. ३. १. १४४ ) इति कप्रत्ययः । ‘ ग्रहिज्या ’ ( पा. सू. ६. १. १६ ) इत्यादिना संप्रसारणम् । परपूर्वत्वम् । प्रत्ययस्वरः । तत्र । त्रल् । ’ लिति ’ ( पा. सू. ६. १. १९३) इति प्रत्ययात्पूर्वस्योदात्तत्वम् । ‘ देवाँ उप ’ इत्यत्र संहितायां दीर्घादटि• ’ (पा. सू. ८. ३.९) इति नकारस्य रत्वम् । आतोऽटि नित्यम् ’ ( पा. सू. ८. ३. ३) इति आकारस्य अनुनासिकादेशः । ‘ भोभगो’ ’ ( पा. सू. ८. ३. १७ ) इति यत्वम् । तस्य लोपः शाकल्यस्य ’ ( पा. सू. ८. ३. १९ ) इति लोपः ॥ ॥ २५ ॥

English translation:

“Perform the sacrifice conveyed through Svāhā (= an exclamation used in pouring the oblation on the fire) to Indra, in the house of the worshipper; therefore I call the gods hither.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Svāhā = an exclamation used in pouring the oblation on the fire, also identified with Agni. Svāhā is called the daughter of Bṛhaspati, son of Aṅgiras (Mahābhārata); she is also the daughter of Dakṣa and wife of Agni

With the svāhā-cry perform the sacrifice for Indra in the house of the sacrificer.
There do I invite the gods.

With Svaha pay the sacrifice to Indra in the offerer’s house:
Thither I call the Deities.

Offer ye the sacrifice with the word Svâhâ to Indra in the sacrificers house. Thereto I invoke the gods.

Vollziehet mit Svaharuf das Opfer für Indra im Hause des Opferers! Dazu lade ich die Götter ein.

Mit Heilsruf bringt das Opfer dar dem Indra in des Opfrers Haus, Dort rufe ich die Götter hin.

(С возгласом)
Свага!
совершите жертвоприношение
Для Индры в доме у жертвователя.
Туда я приглашаю богов.

• स्वाहाकृत्यः
• मेधातिथिः काण्वः
• पिपीलिकामध्यानिचृद्गायत्री
• षड्जः

इस क्रियाकाण्ड को मनुष्य लोग किस प्रकार से करें, सो उपदेश अगले मन्त्र में किया है-

पदार्थान्वयभाषाः - हे शिल्पविद्या के सिद्ध यज्ञ करने और करानेवाले विद्वानो ! तुम लोग जैसे जहाँ (यज्वनः) यज्ञकर्त्ता के (गृहे) घर यज्ञशाला कलाकुशलता से सिद्ध किये हुए विमान आदि यानों में (इन्द्राय) परमैश्वर्य्य की प्राप्ति के लिये परम विद्वानों को बुलाके (स्वाहा) उत्तम क्रियासमूह के साथ (यज्ञम्) जिस तीनों प्रकार के यज्ञ को (कृणोतन) सिद्ध करनेवाले हो, वैसे वहाँ मैं (देवान्) उन उक्त चतुर श्रेष्ठ विद्वानों को (उपह्वये) प्रार्थना के साथ बुलाता रहूँ॥१२॥

भावार्थभाषाः - मनुष्य लोग विद्या तथा क्रियावान् होकर यथायोग्य बने हुए स्थानों में उत्तम विचार से क्रियासमूह से सिद्ध होनेवाले कर्मकाण्ड को नित्य करते हुए और वहाँ विद्वानों को बुलाकर वा आप ही उनके समीप जाकर उनकी विद्या और क्रिया की चतुराई को ग्रहण करें। हे सज्जन लोगो ! तुमको विद्या और क्रिया की कुशलता आलस्य से कभी नहीं छोड़नी चाहिये, क्योंकि ऐसी ही ईश्वर की आज्ञा सब मनुष्यों के लिये है॥१२॥इस तेरहवें सूक्त के अर्थ की अग्नि आदि दिव्य पदार्थों के उपकार लेने के विधान से बारहवें सूक्त के अभिप्राय के साथ सङ्गति जाननी चाहिये। यह भी सूक्त सायणाचार्य्य आदि तथा यूरोपदेशवासी विलसन आदि साहबों ने विपरीत ही वर्णन किया है॥

अन्वय: हे शिल्पकारिण ऋत्विजो ! यथा यूयं यत्र यज्वनो गृह इन्द्राय देवानाहूय स्वाहा यज्ञं कृणोतन तथा तत्राऽहं तानुपह्वये॥१२॥

एतं क्रियाकाण्डं मनुष्याः कथं कुर्य्युरित्युपदिश्यते।

पदार्थान्वयभाषाः - (स्वाहा) या सत्क्रियासमूहास्ति तया (यज्ञम्) त्रिविधम् (कृणोतन) कुरुत। अत्र तकारस्थाने तनबादेशः। (इन्द्राय) परमैश्वर्य्यकरणाय (यज्वनः) यज्ञाऽनुष्ठातुः। अत्र सुयजोर्ङ्वनिप्। (अष्टा०३.२.१०३) अनेन ‘यज’ धातोर्ङ्वनिप् प्रत्ययः। (गृहे) निवासस्थाने यज्ञशालायां कलाकौशलसिद्धविमानादियानसमूहे वा (तत्र) तेषु कर्मसु (देवान्) परमविदुषः (उप) निकटार्थे (ह्वये) आह्वये॥१२॥

भावार्थभाषाः - अत्र लुप्तोपमालङ्कारः। मनुष्या विद्याक्रियावन्तो भूत्वा सम्यग्विचारेण क्रियासमूहजन्यं कर्मकाण्डं गृहे गृहे नित्यं कुर्वन्तस्तत्र च विदुषामाह्वानं कृत्वा स्वयं वा तत्समीपं गत्वा तद्विद्याक्रियाकौशले स्वीकुर्वन्तु। नैव कदाचिद्युष्माभिरालस्येनैते उपेक्षणीये इति परमेश्वर उपदिशति॥१२॥अस्य त्रयोदशसूक्तार्थस्याग्न्यादिदिव्यपदार्थोपकारग्रहणार्थोक्तरीत्या द्वादशसूक्तार्थेन सह सङ्गतिरस्तीति बोध्यम्। इदमपि सूक्तं सायणाचार्य्यादिभिर्यूरोपदेशवासिभिर्विलसनादिभिश्चान्यथैव व्याख्यातम्॥

भावार्थभाषाः - माणसांनी विद्या व क्रिया यांनी युक्त होऊन यथायोग्य बनलेल्या यज्ञस्थळी उत्तम विचाराने, क्रियासमूहाद्वारे, प्रत्येक घरी नित्य कर्मकांड करीत जावे व तेथे विद्वानांना आमंत्रित करून स्वतः त्यांच्याजवळ जाऊन, त्यांची विद्या व क्रियाकौशल्य स्वीकारावे. कधी आळसाने सोडू नये किंवा उपेक्षा करू नये. कारण सर्व माणसांसाठी ईश्वराची अशी आज्ञा आहे.

टिप्पणी: या सूक्ताचे सायणाचार्य इत्यादी व युरोपियन विल्सन इत्यादी साहेबांनी विपरीत वर्णन केलेले आहे.