सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
सायण-भाष्यम्
चतुर्थानुवाके षट्सूक्तानि । तत्र • अग्नि दूतम्’ इत्यादिकस्य द्वादशर्चस्य प्रथमस्य सूक्तस्य कण्वपुत्रो मेधातिथिर्ऋषिः । अपवादाभावादनुवर्तमानं प्राग्घिरण्यस्तूपात् ’ ( अनु. १२. १४ ) इत्युक्तं गायत्रमेव छन्दः । अग्निदेवताकत्वं विस्पष्टम् । अत एवानुक्रम्यते-’ अग्निं द्वादश मेधातिथिः काण्व आग्नेयमग्निनेति पदो द्व्यग्निदैवतो निर्मथ्य आहवनीयश्च’ इति । विनियोगस्तु प्रातरनुवाके आग्नेये क्रतौ गायत्रे छन्दसि ‘ अग्निं दूतम् ’ इति सूक्तम् । अथैतस्या रात्रेर्विवासकाले ’ इति खण्डे ‘अग्निमीळेऽग्निं दूतम्’ (आश्व.श्रौ.. ४. १३ ) इति सूत्रितम् । तथा पृष्ठ्यषडहस्य द्वितीयेऽहनि इदमेव सूक्तमाज्यशस्त्रम् । ‘पृष्ठ्यस्याभिप्लवेनोक्ते अहनी’ इति खण्डे सूत्रितम्- अग्निं दूतमिति द्वितीये’ (आश्व. श्रौ. ७. १० ) इति । दर्शपूर्णमासयोः सामिधेनीषु ‘अग्निं दूतम्’ इत्येका। ‘नमः प्रवक्त्रे’ इति खण्डे सूत्रितम्- ईळेन्यो नमस्यस्तिरोऽग्निं दूतं वृणीमहे ’ ( आश्व. श्रौ. १. २) इति ॥
Jamison Brereton
12
Agni
Medhātithi Kāṇva
12 verses: gāyatrī
This simple hymn has a high proportion of pādas repeated from other hymns, and in some ways seems to have been assembled rather than composed. It touches on the standard characteristics and roles of Agni: messenger, priest, and poet, con veyor of the gods to the sacrifice, and protector and benefactor of men. There is essentially no description of fire; the focus is entirely on the ritual.
Jamison Brereton Notes
Agni
01 अग्निं दूतम् - गायत्री
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
अग्निं᳓ दूतं᳓ वृणीमहे
हो᳓तारं विश्व᳓वेदसम्
अस्य᳓ यज्ञ᳓स्य सुक्र᳓तुम्
मूलम् ...{Loading}...
अ॒ग्निं दू॒तं वृ॑णीमहे॒ होता॑रं वि॒श्ववे॑दसम् ।
अ॒स्य य॒ज्ञस्य॑ सु॒क्रतु॑म् ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
अधिमन्त्रम् - sa
- देवता - अग्निः
- ऋषिः - मेधातिथिः काण्वः
- छन्दः - गायत्री
Thomson & Solcum
अग्निं᳓ दूतं᳓ वृणीमहे
हो᳓तारं विश्व᳓वेदसम्
अस्य᳓ यज्ञ᳓स्य सुक्र᳓तुम्
Vedaweb annotation
Strata
Normal
Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
Morph
agním ← agní- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}
dūtám ← dūtá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}
vr̥ṇīmahe ← √vr̥- ~ vr̥̄- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}
hótāram ← hótar- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}
viśvávedasam ← viśvávedas- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}
asyá ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}
sukrátum ← sukrátu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}
yajñásya ← yajñá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}
पद-पाठः
अ॒ग्निम् । दू॒तम् । वृ॒णी॒म॒हे॒ । होता॑रम् । वि॒श्वऽवे॑दसम् ।
अ॒स्य । य॒ज्ञस्य॑ । सु॒ऽक्रतु॑म् ॥
Hellwig Grammar
- agniṃ ← agnim ← agni
- [noun], accusative, singular, masculine
- “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”
- dūtaṃ ← dūtam ← dūta
- [noun], accusative, singular, masculine
- “messenger; emissary; dūta [word].”
- vṛṇīmahe ← vṛ
- [verb], plural, Present indikative
- “choose; ask.”
- hotāraṃ ← hotāram ← hotṛ
- [noun], accusative, singular, masculine
- “Hotṛ.”
- viśvavedasam ← viśva
- [noun]
- “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”
- viśvavedasam ← vedasam ← vedas
- [noun], accusative, singular, masculine
- “knowledge.”
- asya ← idam
- [noun], genitive, singular, masculine
- “this; he,she,it (pers. pron.); here.”
- yajñasya ← yajña
- [noun], genitive, singular, masculine
- “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”
- sukratum ← sukratu
- [noun], accusative, singular, masculine
- “wise.”
सायण-भाष्यम्
अग्नेर्दूतत्वम् एतन्मन्त्रव्याख्याने तैत्तिरीयब्राह्मणे समाम्नायते- अग्निर्देवानां दूत आसीदुशनाः काव्योऽसुराणाम् ’ ( तै. सं. २. ५. ८. ५) इति । तादृशं देवदूतम् अग्निम् अस्मिन् कर्मणि वृणीमहे संभजामः । कीदृशम् । होतारं देवानामाह्वातारं विश्ववेदसं सर्वधनोपेतम् अस्य प्रवर्तमानस्य यज्ञस्य निष्पादकत्वेन सुक्रतुं शोभनकर्माणं शोभनप्रज्ञं वा । ’ मघम्’ इत्यादिष्वष्टाविंशतिसंख्याकेषु धननामसु वेदस् शब्दः (नि. २. १०. ४) पठितः । होतारम् । ह्वेञ् स्पर्धायां शब्दे च’। ताच्छील्यादिषु तृन् । ‘बहुलं छन्दसि ’ ( पा. सू. ६. १. ३४ ) इति संप्रसारणे परपूर्वत्वे गुणः । नित्त्वादाद्युदात्तः। विश्ववेदसम्। ‘बहुव्रीहौ विश्वं संज्ञायाम् ’ ( पा. सू. ६. २. १०६ ) इति पूर्वपदान्तोदात्तत्वम् । अस्य । ‘ ऊडिदम् ’ ( पा. सू. ६. १. १७१ ) इत्यादिना विभक्तेरुदात्तत्वम् । सुक्रतुम् । ‘क्रत्वादयश्च’ (पा. सू. ६. २. ११८) इत्याद्युदात्तत्वम् ॥
Wilson
English translation:
“We select Agni, the messenger of the gods, their invoker, the possessor of all riches, the perfecter of this rite.”
Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya
Uṣanas, son of Kavi, is the messenger of the asuras: agnir devānām dūta āsīd; uṣanāḥ kāvya asurāṇām (Taittirīya Saṃhitā 2.5.8.5)
Jamison Brereton
Agni we choose as messenger, the Hotar affording all possessions, very effective for this sacrifice.104 I.13
Griffith
अ॒ग्निं दू॒तं वृ॑णीमहे॒ होता॑रं वि॒श्ववे॑दसम् ।
अ॒स्य य॒ज्ञस्य॑ सु॒क्रतु॑म् ॥
Oldenberg
We choose Agni as our messenger, the all-possessor, as the Hotri of this sacrifice, the highly wise.
Geldner
Agni erküren wir zum Boten, zum Hotri dieses Opfer, den Allwissenden, den Klugsinnigen.
Grassmann
Agni ersehn als Boten wir, als Priester ihn, der alles weiss, Der dieses Opfer schön vollbringt.
Elizarenkova
Агни мы выбираем вестником,
Хотаром этой жертвы,
Всезнающего, очень умного.
अधिमन्त्रम् (VC)
- अग्निः
- मेधातिथिः काण्वः
- गायत्री
- षड्जः
दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः
अब बारहवें सूक्त के प्रथम मन्त्र में भौतिक अग्नि के गुणों का उपदेश किया है-
दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - क्रिया करने की इच्छा करनेवाले हम मनुष्य लोग (अस्य) प्रत्यक्ष सिद्ध करने योग्य (यज्ञस्य) शिल्पविद्यारूप यज्ञ के (सुक्रतुम्) जिससे उत्तम-उत्तम क्रिया सिद्ध होती हैं, तथा (विश्ववेदसम्) जिससे कारीगरों को सब शिल्प आदि साधनों का लाभ होता है, (होतारम्) यानों में वेग आदि को देने (दूतम्) पदार्थों को एक देश से दूसरे देश को प्राप्त करने (अग्निम्) सब पदार्थों को अपने तेज से छिन्न-भिन्न करनेवाले भौतिक अग्नि को (वृणीमहे) स्वीकार करते हैं॥१॥
दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः
भावार्थभाषाः - ईश्वर सब मनुष्यों को आज्ञा देता है कि-यह प्रत्यक्ष वा अप्रत्यक्ष से विद्वानों ने जिसके गुण प्रसिद्ध किये हैं, तथा पदार्थों को ऊपर नीचे पहुँचाने से दूत स्वभाव तथा शिल्पविद्या से जो कलायन्त्र बनते हैं, उनके चलाने में हेतु और विमान आदि यानों में वेग आदि क्रियाओं का देनेवाला भौतिक अग्नि अच्छी प्रकार विद्या से सब सज्जनों के उपकार के लिये निरन्तर ग्रहण करना चाहिये, जिससे सब उत्तम-उत्तम सुख हों॥१॥
दयानन्द-सरस्वती (हि) - अन्वयः
अन्वय: वयं क्रियाचिकीर्षवो मनुष्या अस्य यज्ञस्य सुक्रतुं विश्ववेदसं होतारं दूतमग्निं वृणीमहे॥१॥
दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः
तत्रादौ भौतिकगुणा उपदिश्यन्ते।
दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (अग्निम्) सर्वपदार्थच्छेदकम् (दूतम्) यो दावयति देशान्तरं पदार्थान् गमयत्युपतापयति वा तम्। अत्र दुतनिभ्यां दीर्घश्च। (उणा०३.८८) इति क्तः प्रत्ययो दीर्घश्च। (वृणीमहे) स्वीकुर्महे (होतारम्) यानेषु वेगादिगुणदातारम् (विश्ववेदसम्) शिल्पिनो विश्वानि सर्वाणि शिल्पादिसाधनानि विन्दन्ति यस्मात्तम् (अस्य) प्रत्यक्षेण साध्यस्य (यज्ञस्य) शिल्पविद्यामयस्य (सुक्रतुम्) सुष्ठु शोभनाः क्रतवः प्रज्ञाः क्रिया वा भवन्ति यस्मात्तम्॥१॥
दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः
भावार्थभाषाः - ईश्वर आज्ञापयति-मनुष्यैरयं प्रत्यक्षाप्रत्यक्षेण प्रसिद्धाप्रसिद्धगुणद्रव्याणामुपर्य्यधो गमकत्वेन दूतस्वभावः शिल्पविद्यासम्भावितकलायन्त्राणां प्रेरणहेतुर्यानेषु वेगादिक्रियानिमित्तमग्निः सम्यग् विद्यया सर्वोपकाराय संग्राह्यो यतः सर्वाण्युत्तमानि सुखानि सम्भवेयुरिति॥१॥
सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - विषयः
या बाराव्या सूक्ताच्या अर्थाची अग्नी शब्दाच्या अर्थाच्या योगाने अकराव्या सूक्ताच्या अर्थाबरोबर संगती जाणली पाहिजे.
सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - भावार्थः
भावार्थभाषाः - ईश्वर सर्व माणसांना आज्ञा देतो की, प्रत्यक्ष किंवा अप्रत्यक्षपणे विद्वानांनी ज्याचे गुण प्रकट केलेले आहेत व पदार्थांना वर-खाली पोहोचविण्याचा ज्याचा दूताप्रमाणे स्वभाव आहे, तसेच शिल्पविद्येने जी कलायंत्रे बनतात ती चालविण्यासाठी व विमान इत्यादी यानाचा वेग इत्यादी क्रियांचा निमित्त असणारा भौतिक अग्नी सज्जनांच्या उपकारासाठी सम्यक विद्येने निरंतर ग्रहण केला पाहिजे. ज्यामुळे सर्वांना उत्तम उत्तम सुख मिळेल. ॥ १ ॥
02 अग्निमग्निं हवीमभिः - गायत्री
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
अग्नि᳓म्-अग्निं ह᳓वीमभिः
स᳓दा हवन्त विश्प᳓तिम्
हव्यवा᳓हम् पुरुप्रिय᳓म्
मूलम् ...{Loading}...
अ॒ग्निम॑ग्निं॒ हवी॑मभिः॒ सदा॑ हवन्त वि॒श्पति॑म् ।
ह॒व्य॒वाहं॑ पुरुप्रि॒यम् ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
अधिमन्त्रम् - sa
- देवता - अग्निः
- ऋषिः - मेधातिथिः काण्वः
- छन्दः - गायत्री
Thomson & Solcum
अग्नि᳓म्-अग्निं ह᳓वीमभिः
स᳓दा हवन्त विश्प᳓तिम्
हव्यवा᳓हम् पुरुप्रिय᳓म्
Vedaweb annotation
Strata
Normal
Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
Morph
agním-agnim ← agní- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}
hávīmabhiḥ ← hávīman- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}
havanta ← √hū- (root)
{number:PL, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:MED}
sádā ← sádā (invariable)
viśpátim ← viśpáti- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}
havyavā́ham ← havyavā́h- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}
purupriyám ← purupriyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}
पद-पाठः
अ॒ग्निम्ऽअ॑ग्निम् । हवी॑मऽभिः । सदा॑ । ह॒व॒न्त॒ । वि॒श्पति॑म् ।
ह॒व्य॒ऽवाह॑म् । पु॒रु॒ऽप्रि॒यम् ॥
Hellwig Grammar
- agnim ← agni
- [noun], accusative, singular, masculine
- “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”
- agniṃ ← agnim ← agni
- [noun], accusative, singular, masculine
- “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”
- havīmabhiḥ ← havīman
- [noun], instrumental, plural, neuter
- “call; invocation.”
- sadā
- [adverb]
- “always; continually; always; perpetually.”
- havanta ← hvā
- [verb], plural, Present injunctive
- “raise; call on; call; summon.”
- viśpatim ← viśpati
- [noun], accusative, singular, masculine
- “overlord; head.”
- havyavāham ← havya
- [noun], neuter
- “Havya; offering; havya [word].”
- havyavāham ← vāham ← vāha
- [noun], accusative, singular, masculine
- “transporting; flowing; removing.”
- purupriyam ← puru
- [noun]
- “many; much(a); very.”
- purupriyam ← priyam ← priya
- [noun], accusative, singular, masculine
- “beloved; pleasant; dear; fond(p); wanted; priya [word]; favorite; good; liked; suitable; proper.”
सायण-भाष्यम्
यद्यप्यग्निः स्वरूपेणैक एव तथापि प्रयोगभेदात् आहवनीयादिस्थानभेदात् पावकादिविशेषणभेदाद्वा बहुविधत्वमभिप्रेत्य ‘अग्निमग्निम्’ इति वीप्सा । तं हवीमभिः आह्वानकरणैर्मन्त्रैः सदा हवन्त निरन्तरमनुष्ठातार आह्वयन्ति। कीदृशम् । विश्पतिं विशां प्रजानां होत्रादीनां पालकं हव्यवाहं यजमानसमर्पितस्य हविषो देवान् प्रति वोढारम् । अत एव पुरुप्रियं बहूनां प्रीत्यास्पदम् ॥ अग्निमग्निम् । नित्यवीप्सयोः’ (पा. सू. ८. १. ४ ) इति वीप्सायां द्विर्भावः । तस्य परमाम्रेडितम् ’ ( पा. सू. ८. १. २ ) इत्युत्तरस्य आम्रेडितसंज्ञायाम् ‘ अनुदात्तं च ’ ( पा. सू. ८. १. ३) इत्यनुदात्तत्वम् । हवीमभिः । ‘ह्वेञ् स्पर्धायां शब्दे च । आह्वानकरणभूतेषु मन्त्रेषु स्वव्यापारस्वातन्त्र्यात् कर्तृत्वविवक्षया “ अन्येभ्योऽपि दृश्यन्ते ’ ( पा. सू. ३. २. ७५) इति कर्तरि मनिन् । तस्य छान्दस ईडगमः । ‘ बहुलं छन्दसि ’ ( पा. सू. ६. १. ३४) इति धातोः संप्रसारणं परपूर्वत्वं गुणावादेशौ । नित्त्वादाद्युदात्तत्वम् । सदा । सर्वैकान्य’ (पा. सू. ५. ३. १५) इत्यादिना सर्वशब्दात् दाप्रत्ययः । ‘सर्वस्य सोऽन्यतरस्यां दि ’ ( पा. सू. ५, ३. ६) इति सभावः । व्यत्ययेनाद्युदात्तत्वम् । हवन्त । ह्वेञो लट् । झस्य अन्तादेशः । टेः एत्वाभावश्छान्दसः । शपि ’ बहुलं छन्दसि’ इति संप्रसारणम् । ‘ तिङ्ङतिङः’ इति निघातः । विश्पतिम् । ‘ पत्यावैश्वर्ये ’ ( पा. सू. ६. २. १८) इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरे प्राप्ते ‘परादिश्छन्दसि बहुलम् ’ इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम् । हव्यवाहम् । “ वह प्रापणे’। ‘ वहश्च ’ (पा. सू. ३. २. ६४ ) इति ण्विप्रत्ययः । कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् । पुरुप्रियम् । पुरूणां प्रियम् । समासान्तोदात्तत्वम् ॥
Wilson
English translation:
“(The offerers of oblations) invoke with their invocations, Agni, Agni, the lord of men, the bearer of offerings, the beloved of many.”
Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya
Viśpati, from vis’ (prajāḥ) = progeny, people
Jamison Brereton
Agni after Agni they always invoke with invocations as the clanlord, conveyor of the oblations, dear to many.
Griffith
With callings ever they invoke Agni, Agni, Lord of the House,
Oblation-bearer, much beloved.
Oldenberg
Agni and Agni again they constantly invoked with their invocations, the lord of the clans, the bearer of oblations, the beloved of many.
Geldner
Agni und Agni rufen sie stets mit Anrufungen, den Clanherren, den vielliebenden Opferführer.
Grassmann
Den Agni, Agni rufen sie, des Hauses Herrn mit Bitten stets, Der vielgeliebt die Opfer fährt.
Elizarenkova
Агни и Агни призывами
Постоянно призывают они, господина племен,
Отвозящего жертву, приятного многим.
अधिमन्त्रम् (VC)
- अग्निः
- मेधातिथिः काण्वः
- गायत्री
- षड्जः
दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः
अब अगले मन्त्र में दो प्रकार के अग्नि का उपदेश किया है-
दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - जैसे हम लोग (हवीमभिः) ग्रहण करने योग्य उपासनादिकों तथा शिल्पविद्या के साधनों से (पुरुप्रियम्) बहुत सुख करानेवाले (विश्पतिम्) प्रजाओं के पालन हेतु और (हव्यवाहम्) देने-लेने योग्य पदार्थों को देने और इधर-उधर पहुँचानेवाले (अग्निम्) परमेश्वर प्रसिद्ध अग्नि और बिजुली को (वृणीमहे) स्वीकार करतें हैं, वैसे ही तुम लोग भी सदा (हवन्त) उस का ग्रहण करो॥२॥
दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः
भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में लुप्तोपमालङ्कार है। और पिछले मन्त्र से वृणीमहे इस पद की अनुवृत्ति आती है। ईश्वर सब मनुष्यों के लिये उपदेश करता है कि-हे मनुष्यो ! तुम लोगों को विद्युत् अर्थात् बिजुलीरूप तथा प्रत्यक्ष भौतिक अग्नि से कलाकौशल आदि सिद्ध करके इष्ट सुख सदैव भोगने और भुगवाने चाहियें॥२॥
दयानन्द-सरस्वती (हि) - अन्वयः
अन्वय: यथा वयं हवीमभिः पुरुप्रियं विश्पतिं हव्यवाहमग्निमग्निं वृणीमहे, तथैवैतं यूयमपि सदा हवन्त गृह्णीत॥२॥
दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः
अथ द्विविधोऽग्निरुपदिश्यते।
दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (अग्निम्) परमेश्वरम् (अग्निम्) विद्युद्रूपम् (हवीमभिः) ग्रहीतुं योग्यैरुपासनादिभिः शिल्पसाधनैर्वा। ‘हु दानादानयो’रित्यस्मात् अन्येभ्योऽपि दृश्यन्ते। (अष्टा०३.२.७५) इति मनिन्, बहुलं छन्दसीतीडागमश्च। (सदा) सर्वस्मिन्काले (हवन्त) गृह्णीत (विश्पतिम्) विशः प्रजास्तासां स्वामिनं पालनहेतुं वा (हव्यवाहम्) होतुं दातुमत्तुमादातुं च योग्यानि ददाति वा यानादीनि वस्तूनीतस्ततो वहति प्रापयति तम् (पुरुप्रियम्) बहूनां विदुषां प्रीतिजनको वा पुरूणि बहूनि प्रियाणि सुखानि भवन्ति यस्मात्तम्॥२॥
दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः
भावार्थभाषाः - अत्र लुप्तोपमालङ्कारः। पूर्वस्मान्मन्त्राद् ‘वृणीमहे’ इति पदमनुवर्त्तते। ईश्वरः सर्वान्प्रत्युपदिशति-हे मनुष्या युष्माभिर्विद्युदाख्यस्य प्रसिद्धस्याग्नेश्च सकाशात् कलाकौशलादिसिद्धिं कृत्वाऽभीष्टानि सुखानि सदैव भोक्तव्यानि भोजयितव्यानि चेति॥२॥
सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - भावार्थः
भावार्थभाषाः - या मंत्रात लुप्तोपमालंकार आहे. मागच्या मंत्रातील ‘वृणीमहे’ या पदाची अनुवृत्ती होते. ईश्वर सर्व माणसांसाठी उपदेश करतो की - हे माणसांनो! तुम्हाला विद्युत अर्थात वीज व प्रत्यक्ष भौतिक अग्नीने कलाकौशल्य इत्यादी सिद्ध करून इष्ट सुख सदैव भोगले व भोगविले पाहिजे. ॥ २ ॥
03 अग्ने देवाँ - गायत्री
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
अ᳓ग्ने देवाँ᳓ इहा᳓ वह
जज्ञानो᳓ वृक्त᳓बर्हिषे
अ᳓सि हो᳓ता न ई᳓डियः
मूलम् ...{Loading}...
अग्ने॑ दे॒वाँ इ॒हा व॑ह जज्ञा॒नो वृ॒क्तब॑र्हिषे ।
असि॒ होता॑ न॒ ईड्यः॑ ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
अधिमन्त्रम् - sa
- देवता - अग्निः
- ऋषिः - मेधातिथिः काण्वः
- छन्दः - गायत्री
Thomson & Solcum
अ᳓ग्ने देवाँ᳓ इहा᳓ वह
जज्ञानो᳓ वृक्त᳓बर्हिषे
अ᳓सि हो᳓ता न ई᳓डियः
Vedaweb annotation
Strata
Normal
Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
Morph
ā́ ← ā́ (invariable)
ágne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}
devā́n ← devá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}
ihá ← ihá (invariable)
vaha ← √vah- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}
jajñānáḥ ← √janⁱ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:MED}
vr̥ktábarhiṣe ← vr̥ktábarhis- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}
ási ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}
hótā ← hótar- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}
ī́ḍyaḥ ← ī́ḍya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}
naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}
पद-पाठः
अग्ने॑ । दे॒वान् । इ॒ह । आ । व॒ह॒ । ज॒ज्ञा॒नः । वृ॒क्तऽब॑र्हिषे ।
असि॑ । होता॑ । नः॒ । ईड्यः॑ ॥
Hellwig Grammar
- agne ← agni
- [noun], vocative, singular, masculine
- “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”
- devāṃ ← deva
- [noun], accusative, plural, masculine
- “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”
- ihā ← iha
- [adverb]
- “here; now; in this world; now; below; there; here; just.”
- ihā ← ā
- [adverb]
- “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”
- vaha ← vah
- [verb], singular, Present imperative
- “transport; bring; marry; run; drive; vāhay; drive; run; pull; nirvāpay; blow; transport; discharge; assume; remove.”
- jajñāno ← jajñānaḥ ← jan
- [verb noun], nominative, singular
- “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”
- vṛktabarhiṣe ← vṛktabarhis
- [noun], dative, singular, masculine
- asi ← as
- [verb], singular, Present indikative
- “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”
- hotā ← hotṛ
- [noun], nominative, singular, masculine
- “Hotṛ.”
- na ← naḥ ← mad
- [noun], genitive, plural
- “I; mine.”
- īḍyaḥ ← īḍ
- [verb noun], nominative, singular
- “praise; invite; raise.”
सायण-भाष्यम्
हे अग्ने जज्ञानः अरण्योरुत्पन्नस्त्वं वृक्तबर्हिषे अस्तरणार्थं छिन्नेन बर्हिषा युक्ताय तं यजमानमनुग्रहीतुम् इह कर्मणि हविर्भुजः देवान् आ वह । नः अस्मदर्थं होता देवानामाह्वाता त्वम् ईड्यः स्तुत्यः असि ॥ देवान् इत्यत्र संहितायां ’ दीर्घादटि समानपादे’ (पा. सू. ८. ३. ९) इति रुत्वम् । आतोऽटि नित्यम् ’ ( पा. सू. ८. ३. ३) इत्यनुनासिकभावः । जज्ञानः । ‘ जनी प्रादुर्भावे । लिटः कानच् । ‘ गमहन° ’ ( पा. सू. ६. ४.९८ ) इत्युपधालोपः। ‘ द्विर्वचनेऽचि’ (पा. सू. १. १. ५९ ) इति तस्य स्थानिवद्भावात् द्विर्वचनम् । चित्त्वादन्तोदात्तः । वृक्तबर्हिषे । ‘ ओव्रश्चू छेदने’। ‘निष्ठा’ (पा. सू. ३. २. १०२ ) इति क्तप्रत्ययः । ‘ यस्य विभाषा ’ ( पा. सू. ७. २. १५) इति इट्प्रतिषेधः । वृक्तं बर्हिर्यस्मै यजमानाय येन वा ऋत्विजा । बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरः । असि । अस्तेः सिप् । अदिप्रभृतिभ्यः शपः’ इति शपो लुक् । ’ तासस्त्योर्लोपः ’ ( पा. सू. ७. ४. ५० ) इति सकारस्य लोपः। पादादित्वात् न निघातः । होता । ह्वयतेस्ताच्छील्यादिषु तृन्। ‘ बहुलं छन्दसि ’ ( पा. सू. ६. १. ३४ ) इति संप्रसारणम् । नित्त्वादाद्युदात्तः । ईड्यः । ‘ईड स्तुतौ । ‘ ऋहलोर्ण्यत् ’ ( पा. सू. ३. १. १२४ )। तित्स्वरिते प्राप्ते ईडवन्दवृशंसदुहां ण्यतः ’ ( पा. सू. ६. १. २१४ ) इत्याद्युदात्तत्वम् ॥
Wilson
English translation:
“Agni, genitive rated (by attrition), bring hither the gods to the clipped sacred grass; you are their invoker for us, and are to be adored.”
Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya
Jajñānaḥ = being born, i.e. produced by the friction of two pieces of wood
Jamison Brereton
Agni, convey the gods here, as soon as you are born, for the man who has twisted the ritual grass.
You are the Hotar, to be reverently invoked by us.
Griffith
Bring the Gods hither, Agni, born for him who strews the sacred grass:
Thou art our herald, meet for praise.
Oldenberg
Agni, when born, conduct the gods hither for him who has strewn the Barhis (sacrificial grass) 1; thou art our Hotri, worthy of being magnified 2.
Geldner
Agni! Fahr eben geboren die Götter zu dem, der Barhis umgelegt hat! Du bist unser berufener Hotri.
Grassmann
Die Götter fahr, o Agni, her zum Streubereiter, neuerzeugt, Du bist als Priester anzuflehn.
Elizarenkova
О Агни, привези сюда богов –
(Едва) родившись – к разложившему жертвенную солому!
Ты хотар, почитаемый у нас.
अधिमन्त्रम् (VC)
- अग्निः
- मेधातिथिः काण्वः
- निचृद्गायत्री
- षड्जः
दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः
अगले मन्त्र में अग्नि शब्द से ईश्वर और भौतिक (अग्नि) के गुणों का उपदेश किया है॥
दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - हे (अग्ने) स्तुति करने योग्य जगदीश्वर ! जो आप (इह) इस स्थान में (जज्ञानः) प्रकट कराने वा (होता) हवन किये हुए पदार्थों को ग्रहण करने तथा (ईड्यः) खोज करने योग्य (असि) हैं, सो (नः) हम लोग और (वृक्तबर्हिषे) अन्तरिक्ष में होम के पदार्थों को प्राप्त करनेवाले विद्वान् के लिये (देवान्) दिव्यगुणयुक्त पदार्थों को (आवह) अच्छे प्रकार प्राप्त कीजिये॥१॥३॥जो (होता) हवन किये हुए पदार्थों का ग्रहण करने तथा (जज्ञानः) उनकी उत्पत्ति करानेवाला (अग्ने) भौतिक अग्नि (वृक्तबर्हिषे) जिसके द्वारा होम करने योग्य पदार्थ अन्तरिक्ष में पहुँचाये जाते हैं, वह उस ऋत्विज् के लिये (इह) इस स्थान में (देवान्) दिव्यगुणयुक्त पदार्थों को (आवह) सब प्रकार से प्राप्त कराता है। इस कारण (नः) हम लोगों को वह (ईड्यः) खोज करने योग्य (असि) होता है॥२॥३॥
दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः
भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में श्लेषालङ्कार है। हे मनुष्य लोगो ! जिस प्रत्यक्ष अग्नि में सुगन्धि आदि गुणयुक्त पदार्थों का होम किया करते हैं, जो उन पदार्थों के साथ अन्तरिक्ष में ठहरनेवाले वायु और मेघ के जल को शुद्ध करके इस संसार में दिव्य सुख उत्पन्न करता है, इस कारण हम लोगों को इस अग्नि के गुणों का खोज करना चाहिये, यह ईश्वर की आज्ञा सब को अवश्य माननी योग्य है॥३॥
दयानन्द-सरस्वती (हि) - अन्वयः
अन्वय: हे अग्ने वन्दनीयेश्वर ! त्वमिह जज्ञानो होतेऽड्योऽसि नोऽस्मभ्यं वृक्तबर्हिषे च देवानावह समन्तात् प्रापयेत्येकः। अयं होता जज्ञानोऽग्निर्वृक्तबर्हिषे नोऽस्मभ्यं च देवानावह समन्तात् प्रापयति, अतोऽस्माकं स ईड्यो भवति (इति द्वितायः)॥३॥
दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः
अथेश्वरभौतिकावुपदिश्येते।
दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (अग्ने) स्तोतुमर्हेश्वर भौतिकोऽग्निर्वा (देवान्) दिव्यगुणसहितान् पदार्थान् (इह) अस्मिन् स्थाने (आ) अभितः (वह) वहति वा (जज्ञानः) प्रादुर्भावयिता (वृक्तबर्हिषे) वृक्तं त्यक्तं हविर्बर्हिष्यन्तरिक्षे येन तस्मा ऋत्विजे। वृक्तबर्हिष इति ऋत्विङ्नामसु पठितम्। (निघं०३.१८) (असि) भवति (होता) हुतस्य पदार्थस्य दाता (नः) अस्मभ्यमस्माकं वा (ईड्यः) अध्येष्टव्यः॥३॥
दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः
भावार्थभाषाः - अत्र श्लेषालङ्कारः। मनुष्यैर्यस्मिन् प्रादुर्भूतेऽग्नौ सुगन्ध्यादिगुणयुक्तानां द्रव्याणां होमः क्रियते, स तद्द्रव्यसहित आकाशे वायुं मेघमण्डलं च, शुद्धे ह्यस्मिन् संसारे दिव्यानि सुखानि जनयति, तस्मादयमस्माभिर्नित्यमन्वेष्टव्यगुणोऽस्तीतीश्वराज्ञा मन्तव्या॥३॥
सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - भावार्थः
भावार्थभाषाः - या मंत्रात श्लेषालंकार आहे. हे माणसांनो ! ज्या प्रत्यक्ष अग्नीत सुगंधी गुणयुक्त पदार्थांचा होम केला जातो, तो त्या पदार्थांबरोबर अंतरिक्षात राहणाऱ्या वायू व मेघांच्या जलाला शुद्ध करून या जगात दिव्य सुख उत्पन्न करतो. या कारणांमुळे आम्हाला अग्नीच्या गुणांचा शोध लावला पाहिजे. ही ईश्वराची आज्ञा सर्वांनी अवश्य मानली पाहिजे. ॥ ३ ॥
04 ताँ उशतो - गायत्री
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
ताँ᳓ उशतो᳓ वि᳓ बोधय
य᳓द् अग्ने या᳓सि दूति᳓यम्
देवइ᳓र् आ᳓ सत्सि बर्हि᳓षि
मूलम् ...{Loading}...
ताँ उ॑श॒तो वि बो॑धय॒ यद॑ग्ने॒ यासि॑ दू॒त्य॑म् ।
दे॒वैरा स॑त्सि ब॒र्हिषि॑ ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
अधिमन्त्रम् - sa
- देवता - अग्निः
- ऋषिः - मेधातिथिः काण्वः
- छन्दः - गायत्री
Thomson & Solcum
ताँ᳓ उशतो᳓ वि᳓ बोधय
य᳓द् अग्ने या᳓सि दूति᳓यम्
देवइ᳓र् आ᳓ सत्सि बर्हि᳓षि
Vedaweb annotation
Strata
Normal
Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
Morph
bodhaya ← √budh- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}
tā́n ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:PL}
uśatáḥ ← √vaś- (root)
{case:ACC, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}
ví ← ví (invariable)
agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}
dūtyàm ← dūtyà- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}
yā́si ← √yā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}
yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}
ā́ ← ā́ (invariable)
barhíṣi ← barhís- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}
devaíḥ ← devá- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}
satsi ← √sad- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, voice:ACT}
पद-पाठः
तान् । उ॒श॒तः । वि । बो॒ध॒य॒ । यत् । अ॒ग्ने॒ । यासि॑ । दू॒त्य॑म् ।
दे॒वैः । आ । स॒त्सि॒ । ब॒र्हिषि॑ ॥
Hellwig Grammar
- tāṃ ← tad
- [noun], accusative, plural, masculine
- “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”
- uśato ← uśataḥ ← vaś
- [verb noun], accusative, plural
- “desire; agree; call; care; like; love.”
- vi
- [adverb]
- “apart; away; away.”
- bodhaya ← bodhay ← √budh
- [verb], singular, Present imperative
- “awaken; ignite; advise; admonish; communicate.”
- yad ← yat
- [adverb]
- “once [when]; because; that; if; how.”
- agne ← agni
- [noun], vocative, singular, masculine
- “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”
- yāsi ← yā
- [verb], singular, Present indikative
- “go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”
- dūtyam ← dūtya
- [noun], accusative, singular, neuter
- devair ← devaiḥ ← deva
- [noun], instrumental, plural, masculine
- “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”
- ā
- [adverb]
- “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”
- satsi ← sad
- [verb], singular, Present indikative
- “sit down; break down; slow; sink; crumble; fracture; perish; ride; stop; besiege; tire.”
- barhiṣi ← barhis
- [noun], locative, singular, neuter
- “Barhis; barhis [word].”
सायण-भाष्यम्
हे अग्ने यत् यस्मात् कारणात् दूत्यं यासि देवानां दूतकर्म प्राप्नोषि तस्मात् कारणात् उशतः हविः कामयमानान तान् देवान् हविःस्वीकारार्थं वि बोधय । विबोध्य च बर्हिषि अस्मिन् कर्मणि तैः देवैः सह आ सत्सि आसीद आगत्योपविश ॥ तान् ।’ दीर्घादटि समानपादे ’ इति संहितायां रुत्वम् । आतोऽटि नित्यम्’ इत्यनुनासिकभावः । उशतः । ‘ वश कान्तौ । लटः शतृ । ‘अदिप्रभृतिभ्यः शपः’ इति शपो लुक् । ‘ ग्रहिज्या° ’ (पा. सू. ६. १. १६ ) इत्यादिना संप्रसारणम् । ‘ शतुरनुमो नद्यजादी ’ (पा. सू. ६. १. १७३) इति विभक्तेरुदात्तत्वम् । यासि । ‘ यद्वृत्तान्नित्यम् ’ ( पा. सू. ८. १. ६६ ) इति निघातप्रतिषेधः । दूतस्य भागः कर्म वा दूत्यम् । दूतस्य भागकर्मणी ’ ( पा. सू. ४. ४. १२० ) इति यत् । तस्य तित्स्वरितापवादत्वेन यतोऽनावः ’ इति प्राप्तमाद्युदात्तत्वं सर्वे विधयश्छन्दसि विकल्प्यन्ते’ इति निवर्तते । अतः ‘तित्स्वरितम् ’ (पा. सू. ६. १. १८५) इत्येव भवति । शेषनिघातः । सत्सि सीदसि । षद्लृ विशरणगत्यवसादनेषु’। लटः सिपि शपो ‘बहुलं छन्दसि’ इति लुक् । न लुमताङ्गस्य ’ (पा. सू. १. १. ६३) इति प्रत्ययलक्षणप्रतिषेधात् ‘पाघ्रा’ (पा. सू. ७. ३. ७८ ) इत्यादिना सीदादेशो न भवति । बर्हिषि। ‘ बृह बृहि वृद्धौ’। बृंहेर्नलोपश्च’ ( उ. सू. २. २६६ ) इति इसिप्रत्ययः । प्रत्ययस्वरेण इकार उदात्तः ॥
Wilson
English translation:
“As you discharge the duty of messenger, arouse them desirous of the oblation; sit down with them on the sacred grass.”
Jamison Brereton
Awaken the eager ones, when you travel on your mission, o Agni. With the gods sit here on the ritual grass.
Griffith
Wake up the willing Gods, since thou, Agni, performest embassage:
Sit on the sacred grass with Gods.
Oldenberg
Awaken them, the willing ones, when thou goest as messenger, O Agni. Sit down with the gods on the Barhis.
Geldner
Ermuntere die verlangenden Götter, wenn du, Agni, den Botengang gehst! Mit den Göttern setz dich auf das Barhis!
Grassmann
Erwecke sie, die willigen, wenn, Agni, du als Bote gehst, Sitz mit den Göttern auf der Streu.
Elizarenkova
Пробуди тех жаждущих (богов),
Когда, о Агни, ты идешь вестником!
С богами сядь на жертвенную солому!
अधिमन्त्रम् (VC)
- अग्निः
- मेधातिथिः काण्वः
- पिपीलिकामध्यानिचृद्गायत्री
- षड्जः
दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः
अगले मन्त्र में भौतिक अग्नि के गुणों का उपदेश किया है-
दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - यह (अग्ने) अग्नि (यत्) जिस कारण (बर्हिषि) अन्तरिक्ष में (देवैः) दिव्य पदार्थों के संयोग से (दूत्यम्) दूत भाव को (आयासि) सब प्रकार से प्राप्त होता है, (तान्) उन दिव्य गुणों को (विबोधय) विदित करानेवाला होता और उन पदार्थों के (सत्सि) दोषों का विनाश करता है, इससे सब मनुष्यों को विद्यासिद्धि के लिये इस अग्नि की ठीक-ठीक परीक्षा करके प्रयोग करना चाहिये॥४॥
दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः
भावार्थभाषाः - परमेश्वर आज्ञा देता है कि-हे मनुष्यो ! यह अग्नि तुम्हारा दूत है, क्योंकि हवन किये हुए परमाणुरूप पदार्थों को अन्तरिक्ष में पहुँचाता और उत्तम-उत्तम भोगों की प्राप्ति का हेतु है। इससे सब मनुष्यों को अग्नि के जो प्रसिद्ध गुण हैं, उनको संसार में अपने कार्य्यों की सिद्धि के किये अवश्य प्रकाशित करना चाहिये॥४॥
दयानन्द-सरस्वती (हि) - अन्वयः
अन्वय: योऽग्निर्यद्यस्माद् बर्हिषि देवैः सह दूत्यमायासि समन्ताद्याति, तानुशतो विबोधय विबोधयति, तेषां दोषान्सत्सि हन्ति, तस्मादेतैरयं विद्यासिद्धये सर्वथा सर्वदा परीक्ष्य सम्प्रयोजनीयोऽस्ति॥४॥
दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः
अथाग्निगुणा उपदिश्यन्ते।
दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (तान्) दिव्यान् गुणान् (उशतः) कामितान्। अत्र कृतो बहुलमिति कर्मणि लटः स्थाने शतृप्रत्ययः। (वि) विविधार्थे। व्यपेत्येतस्य प्रातिलोम्यं प्राह। (निरु०१.३) (बोधय) बोधयति। अत्र व्यत्ययः। (यत्) यस्मात् (अग्ने) अग्निः (यासि) याति। अत्र पुरुषव्यत्ययः। (दूत्यम्) दूतस्य कर्म। दूतस्य भागकर्मणी। (अष्टा०४.४.१२१) अनेन दूतशब्दाद्यत्प्रत्ययः। (देवैः) दिव्यैः पदार्थैः सह (आ) समन्तात् (सत्सि) दोषान् हिनस्ति। अयं ‘विशरणार्थे षद्लृ धातोः’ प्रयोगः पुरुषव्यत्ययश्च। (बर्हिषि) अन्तरिक्षे॥४॥
दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः
भावार्थभाषाः - जगदीश्वर आज्ञापयति-अयमग्निर्युष्माकं दूतोऽस्ति। कुतः? हुतान् दिव्यान् परमाणुरूपान् पदार्थानन्तरिक्षे गमयतीत्यतः, उत्तमानां भोगानां प्रापकत्वात्। तस्मात्सर्वैर्मनुष्यैः प्रसिद्धाः प्रसिद्धस्याग्नेर्गुणाः कार्य्यार्थे नित्यं प्रकाशनीया इति॥४॥
सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - भावार्थः
भावार्थभाषाः - परमेश्वर आज्ञा देतो की - हे माणसांनो ! हा अग्नी तुमचा दूत आहे. कारण हवन केलेल्या परमाणूरूपी पदार्थांना तो अंतरिक्षात पोहोचवितो व उत्तम भोगाच्या प्राप्तीचा हेतू आहे. त्यामुळे सर्व माणसांनी अग्नीच्या प्रसिद्ध गुणांना आपल्या कार्याच्या सिद्धीसाठी या जगात अवश्य प्रकाशित केले पाहिजे. ॥ ४ ॥
05 घृताहवन दीदिवः - गायत्री
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
घृ᳓ताहवन दीदिवः
प्र᳓ति ष्म रि᳓षतो दह
अ᳓ग्ने तुवं᳓ रक्षस्वि᳓नः
मूलम् ...{Loading}...
घृता॑हवन दीदिवः॒ प्रति॑ ष्म॒ रिष॑तो दह ।
अग्ने॒ त्वं र॑क्ष॒स्विनः॑ ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
अधिमन्त्रम् - sa
- देवता - अग्निः
- ऋषिः - मेधातिथिः काण्वः
- छन्दः - गायत्री
Thomson & Solcum
घृ᳓ताहवन दीदिवः
प्र᳓ति ष्म रि᳓षतो दह
अ᳓ग्ने तुवं᳓ रक्षस्वि᳓नः
Vedaweb annotation
Strata
Normal
Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
Morph
dīdivaḥ ← √dī- 1 (root)
{case:VOC, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:ACT}
ghŕ̥tāhavana ← ghr̥tā́havana- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}
daha ← √dah- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}
práti ← práti (invariable)
ríṣataḥ ← √riṣ- (root)
{case:ACC, gender:M, number:PL, tense:AOR, voice:ACT}
sma ← sma (invariable)
ágne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}
rakṣasvínaḥ ← rakṣasvín- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}
tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}
पद-पाठः
घृत॑ऽआहवन । दी॒दि॒ऽवः॒ । प्रति॑ । स्म॒ । रिष॑तः । द॒ह॒ ।
अग्ने॑ । त्वम् । र॒क्ष॒स्विनः॑ ॥
Hellwig Grammar
- ghṛtāhavana
- [noun], vocative, singular, masculine
- dīdivaḥ ← dīdivas ← dīdī
- [verb noun], vocative, singular
- “shine; glitter.”
- prati
- [adverb]
- “towards; per; regarding; respectively; according to; until.”
- ṣma ← sma
- [adverb]
- riṣato ← riṣataḥ ← riṣ
- [verb noun], accusative, plural
- “suffer; harm.”
- daha ← dah
- [verb], singular, Present imperative
- “burn; cauterize; heat; burn; burn; burn; roast; blaze; burn; distress; destroy.”
- agne ← agni
- [noun], vocative, singular, masculine
- “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”
- tvaṃ ← tvam ← tvad
- [noun], nominative, singular
- “you.”
- rakṣasvinaḥ ← rakṣasvin
- [noun], accusative, plural, masculine
- “malevolent; demoniac; obsessed.”
सायण-भाष्यम्
हे घृताहवन घृतेनाहूयमान दीदिवः दीप्यमान अग्ने त्वं रक्षस्विनः रक्षोयुक्तान रिषतः हिंसकान् शत्रून् प्रति अस्माकं प्रतिकूलान् दह स्म सर्वथा भस्मीकुरु ॥ घृतेनाहूयतेऽस्मिन्निति ‘ करणाधिकरणयोश्च ’ ( पा. सू. ३. ३. ११७ ) इत्यधिकरणे ल्युट् । अत्र जुहोतेः अविवक्षितकर्मत्वेन अकर्मकत्वात् घृतस्य करणत्वमेव न तु कर्मत्वम् । अतो नैषा तृतीया च होश्छन्दसि ’ ( पा. सू. २. ३. ३) इति कर्मणि तृतीया । किंतु ’ कर्तृकरणयोस्तृतीया ’ ( पा. सू. २. ३. १८) इति करणवाचिन्येव । अतः ‘ कर्तृकरणे कृता बहुलम् ’ ( पा. सू. २. १. ३२ ) इति समासः । तत्र पूर्वपदप्रकृतिस्वरापवादे कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरे प्रातिपदिकावस्थायामेव कृते सति पश्चात् विभक्तावुत्पन्नायाम् ’ आमन्त्रितस्य च ’ ( पा. सू. ६. १. १९८) इत्याद्युदात्तत्वम् । दीदिवः । दीव्यतेर्लिटः क्वसुः । तस्य ’ वस्वेकाजाद्धसाम्’ ( पा. सू. ७. २. ६७ ) इति नियमात् इडभावः । द्विर्वचनम्। हलादिशेषः । उत्तरवकारस्य लोपो व्योर्वलि ’ ( पा. सू. ६. १. ६६) इति लोपः । क्वसुः । कित्त्वात् गुणाभावः । ‘ तुजादीनां दीर्घोऽभ्यासस्य ’ ( पा. सू. ६. १. ७ ) इति दीर्घत्वमभ्यासस्य । संबुद्धौ ‘उगिदचाम्° ’ ( पा. सू. ७. १. ७० ) इति नुम् । संयोगान्तस्य लोपः ’ ( पा. सू. ८. २. २३ ) इति सकारलोपे नकारस्य मतुवसो रु संबुद्धौ छन्दसि ’ (पा. सू. ८. ३. १ ) इति रुत्वम् । विसर्गः । पदात् परत्वात् आमन्त्रितनिघातः । ननु पूर्वामन्त्रितस्य अविद्यमानवत्त्वात् पादादित्वेन न निघातोपपत्तिः । न च ’ नामन्त्रिते समानाधिकरणे सामान्यवचनम् ’ ( पा. सू. ८. १. ७३ ) इत्यविद्यमानवत्त्वप्रतिषेधः; उभयोरग्निपदविशेषणत्वेन विशेषवचनत्वात् । अत एव परस्परमनन्वयेन असामर्थ्यात् ‘ समर्थः पदविधिः ’ ( पा. सू. २. १. १ ) इति च नियमात् पूर्वस्य न पराङ्गवद्भावो येन ऐकपद्येन निघातः स्यात् । अत एव हि ‘ इडे रन्तेऽदिते सरस्वति’ (तै. सं. ७. १. ६. ८) इत्यादौ पृथक् पृथक् आद्युदात्तत्वमिति । उच्यते–अत्र ’ दीदिवः’ इति नाग्निपदस्य विशेषणं किंतु घृताहवनपदस्यैव द्योतनार्थम्; घृताहवन इति विशेष्यत्वेन विवक्षितत्वात् । विशिष्टस्य तु पश्चादग्निविशेषणता । तत्र दीदिवःपदं प्रति घृताहवनपदस्य विशेष्यत्वात् नामन्त्रिते समानाधिकरणे! ( पा. सू. ८. १.७३ ) इत्यविद्यमानवत्वप्रतिषेधात् निघातोपपत्तिः । अत एव परस्परविशेषणविशेष्यभावेन सामर्थ्यात् “ सुबामन्त्रिते (पा. सू. २. १. २) इति पराङ्गवद्भावे शेषनिघातेनापि स्वरोपपत्तिरिति । इडे रन्ते’ इत्यादौ तु नैवं परस्परान्वय इति वैषम्यम् । रिषतः । ‘ रुष रिष हिंसार्थाः ’ इति । भौवादिकस्य लटः शत्रादेशे शपि छान्दसो गुणाभावः। तौदादिकस्य वा “ रुश रिश हिंसायाम् । इत्यस्य छान्दसं षत्वम् । विकरणस्य शस्य ङित्वाद्गुणाभावः । रक्षस्शब्दात् ’ अस्मायामेधास्रजो विनिः’ ( पा. सू. ५. २. १२१ ) इति मत्वर्थीयो विनिः । तस्य प्रत्ययाद्युदात्तत्वम् ॥
Wilson
English translation:
“Resplendent Agni, invoked by oblations of clarified butter, consume our adversaries, who are defended by evil spirits.”
Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya
Rakṣasvinaḥ = having or being attended by rākṣasas (rakṣoyuktān)
Jamison Brereton
O shining one whose oblation is ghee, burn against those who do harm, o Agni, against demonic beings.
Griffith
O Agni, radiant One, to whom the holy oil is poured, burn up
Our enemies whom fiends protect.
Oldenberg
O thou to whom Ghnta oblations are poured out, resplendent (god), burn against the mischievous, O Agni, against the sorcerers.
Geldner
Schmalzbegossener, Leuchtender, versenge doch ja die Schädiger, du Agni, die Unholde!
Grassmann
Du heller, fettbeträufelter, verbrenne alle Schädiger, Die Zauberer, o Agni, du.
Elizarenkova
О жиром поливаемый, светящийся,
Сожги до тла ты тех, кто вредит,
О Агни, (и) обладает силой ракшасов!
अधिमन्त्रम् (VC)
- अग्निः
- मेधातिथिः काण्वः
- निचृद्गायत्री
- षड्जः
दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः
उक्त अग्नि फिर भी क्या करता है, सो अगले मन्त्र में प्रकाशित किया है-
दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (घृताहवन) जिसमें घी तथा जल क्रियासिद्ध होने के लिये छोड़ा जाता और जो अपने (दीदिवः) शुभ गुणों से पदार्थों को प्रकाश करनेवाला है, (त्वम्) वह (अग्ने) अग्नि (रक्षस्विनः) जिन समूहों में राक्षस अर्थात् दुष्टस्वभाववाले और निन्दा के भरे हुए मनुष्य विद्यमान हैं, तथा जो कि (रिषतः) हिंसा के हेतु दोष और शत्रु हैं, उनका (प्रति दह स्म) अनेक प्रकार से विनाश करता है, हम लोगों को चाहिये कि उस अग्नि को कार्यों में नित्य संयुक्त करें॥५॥
दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः
भावार्थभाषाः - जो अग्नि इस प्रकार सुगन्ध्यादि गुणवाले पदार्थों से संयुक्त होकर सब दुर्गन्ध आदि दोषों को निवारण करके सब के लिये सुखदायक होता है, वह अच्छे प्रकार काम में लाना चाहिये। ईश्वर का यह वचन सब मनुष्यों को मानना उचित है॥५॥
दयानन्द-सरस्वती (हि) - अन्वयः
अन्वय: घृताहवनो दीदिवानग्ने योऽग्नी रक्षस्विनो रिषतो दोषान् शत्रूंश्च प्रति पुनःपुनर्दहति स्म, सोऽस्माभिः स्वकार्य्येषु नित्यं सम्प्रयोज्योऽस्ति॥५॥
दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः
पुनः स किं करोतीत्युपदिश्यते।
दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (घृताहवन) घृतमाज्यादिकं जलं चासमन्ताज्जुह्वति यस्मिन् सः (दीदिवः) यो दीव्यति शुभैर्गुणैर्द्रव्याणि प्रकाशयति सः। अयं ‘दिवु’ धातोः क्वसुप्रत्ययान्तः प्रयोगः (प्रति) वीप्सार्थे (स्म) प्रकारार्थे (रिषतः) हिंसाहेतुदोषान् (दह) दहति। अत्र व्यत्ययः। (अग्ने) अग्निर्भौतिकः (त्वम्) सः (रक्षस्विनः) रक्षांसि दुष्टस्वभावा निन्दिता मनुष्या विद्यन्ते येषु सङ्घातेषु तान्॥५॥
दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः
भावार्थभाषाः - एवं सुगन्ध्यादिगुणयुक्तेन द्रव्येण संयुक्तोऽयमग्निः सर्वान् दुर्गन्धादिदोषान् निवार्य्य सर्वेभ्यः सुखकारी भवतीतीश्वर आह॥५॥
सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - भावार्थः
भावार्थभाषाः - जो अग्नी या प्रकारे सुगंध इत्यादी गुणयुक्त पदार्थांनी संयुक्त होऊन सर्व दुर्गंध इत्यादी दोषांचे निवारण करून सर्वांसाठी सुखदायक असतो, त्याला चांगल्या कामात वापरले पाहिजे. ईश्वराचे हे वचन सर्व माणसांनी मानले पाहिजे. ॥ ५ ॥
06 अग्निनाग्निः समिध्यते - गायत्री
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
अग्नि᳓नाग्निः᳓ स᳓म् इध्यते
कवि᳓र् गृह᳓पतिर् यु᳓वा
हव्यवा᳓ड् जुहु᳓वासियः
मूलम् ...{Loading}...
अ॒ग्निना॒ग्निः समि॑ध्यते क॒विर्गृ॒हप॑ति॒र्युवा॑ ।
ह॒व्य॒वाड्जु॒ह्वा॑स्यः ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
अधिमन्त्रम् - sa
- देवता - अग्निर्निर्मथ्योग्निराहवनीयश्च
- ऋषिः - मेधातिथिः काण्वः
- छन्दः - गायत्री
Thomson & Solcum
अग्नि᳓नाग्निः᳓ स᳓म् इध्यते
कवि᳓र् गृह᳓पतिर् यु᳓वा
हव्यवा᳓ड् जुहु᳓वासियः
Vedaweb annotation
Strata
Normal
Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
Morph
agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}
agnínā ← agní- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}
idhyate ← √idh- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:PASS}
sám ← sám (invariable)
gr̥hápatiḥ ← gr̥hápati- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}
kavíḥ ← kaví- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}
yúvā ← yúvan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}
havyavā́ṭ ← havyavā́h- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}
juhvā̀syaḥ ← juhvā̀sya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}
पद-पाठः
अ॒ग्निना॑ । अ॒ग्निः । सम् । इ॒ध्य॒ते॒ । क॒विः । गृ॒हऽप॑तिः । युवा॑ ।
ह॒व्य॒ऽवाट् । जु॒हुऽआ॑स्यः ॥
Hellwig Grammar
- agnināgniḥ ← agninā ← agni
- [noun], instrumental, singular, masculine
- “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”
- agnināgniḥ ← agniḥ ← agni
- [noun], nominative, singular, masculine
- “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”
- sam
- [adverb]
- “sam; together; together; saṃ.”
- idhyate ← indh
- [verb], singular, Indikativ Pr￤s. Passiv
- “kindle; ignite; set ablaze.”
- kavir ← kaviḥ ← kavi
- [noun], nominative, singular, masculine
- “poet; wise man; bard; Venus; Uśanas; kavi [word]; Kavi; prophet; guru; Brahma.”
- gṛhapatir ← gṛhapatiḥ ← gṛhapati
- [noun], nominative, singular, masculine
- “gṛhapati [word]; Gṛhastha.”
- yuvā ← yuvan
- [noun], nominative, singular, masculine
- “young person; yuvan [word]; taruṇabandha; yuvan; yuvan; young buck; young.”
- havyavāḍ ← havyavāṭ ← havyavah
- [noun], nominative, singular
- “Agni; fire.”
- juhvāsyaḥ ← juhū
- [noun], feminine
- “tongue; fire; ladle.”
- juhvāsyaḥ ← āsyaḥ ← āsya
- [noun], nominative, singular, masculine
- “mouth; mouth; aperture; face; mukha; jaw; point.”
सायण-भाष्यम्
अग्निः आहवनीयाख्यः तस्मिन् प्रक्षिप्यमाणेन अग्निना निर्मथ्येन प्रणीतेन वा सह समिध्यते सम्यक् दीप्यते । कीदृशोऽग्निः । कविः मेधावी गृहपतिः यजमानगृहस्य पालकः युवा नित्यतरुणः हव्यवाट् हविषो वोढा जुह्वास्यः जुहूरूपेण मुखेन युक्तः ॥ गृहपतिः ।’ पत्यावैश्वर्ये’ (पा. सू. ६. २. १८) इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । युवा । ‘ यु मिश्रणे । ‘ कनिन्युवृषितक्षिराजधन्विद्युप्रतिदिवः ’ ( उ. सू. १. १५४ ) इति कनिन् । नित्त्वादाद्युदात्तः । हव्यं वहतीति हव्यवाट् । वहश्च (पा. सू. ३. २. ६४) इति ण्विप्रत्ययः। णित्वादुपधावृद्धिः । गतिकारकोपपदात् कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् । जुह्वास्यः । हूयतेऽनयेति जुहूः । ‘ हुवः श्लुवच्च’ (उ. सू. २. २१८) इति क्विप् । तत्संनियोगात् दीर्घः । श्लुवद्भावात् द्विर्भावः । चुत्वजश्त्वे । प्रातिपदिकस्वरेणान्तोदात्तः । जुहूः आस्यं यस्येति बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वेन स एव शिष्यते । शेषनिघातः । यणादेशे ‘ उदात्तस्वरितयोर्यणः स्वरितोऽनुदात्तस्य ’ ( पा. सू. ८. २. ४ ) इति आकारः स्वरितः ॥ ॥ २२ ॥
Wilson
English translation:
“Agni, the ever young and wise, the guardian of the dwelling (of the sacrificer), the bearer of offerings, whose mouth is (the vehicle) of oblations, is kindled by Agni.”
Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya
Gṛhapati: pati = pālaka, cherisher, protector; hence, Agni is portrayed here as the protector of the house of the yajamāna; kindled by fire: oblation is poured into āhavanīya fire, which can be taken from the household fire or produced by churning with sticks
Jamison Brereton
By Agni is Agni kindled—poet, houselord, youth,
conveying the oblation, with the sacrificial ladle in his mouth.
Jamison Brereton Notes
The plethora of ritual fires implied by the āmreḍita agním-agnim in vs. 2 is made more explicit in this expression of the kindling of one fire by another, presumably (as Geldner suggests) through the taking out of the Āhavanīya fire from the Gārhapatya, much treated in the later ritual lit. The Āhavanīya may be referred to in 5a ghṛ́ta-āhavana- ‘whose oblation is ghee’, and in this vs. the second pāda (6b) might contain allusions to the three ritual fires, gṛhápati- ‘houselord’ a transparent reference to the Gārhapatya and yúvan- ‘youth’ referring to the newly kindled Āhavanīya (see pāda a). However, this would leave kaví- ‘poet, sage-poet’ as a designation of the Dakṣināgni, which doesn’t make a lot of sense, as far as I can see.
Griffith
By AgniAgni is inflamed, Lord of the House, wise, young, who bears
The gift: the ladle is his mouth.
Oldenberg
By Agni Agni is kindled (or, by fire fire is kindled), the sage, the master of the house, the young one, the bearer of oblations, whose mouth is the sacrificial spoon.
Geldner
Agni wird an Agni entzündet, der weise junge Hausherr, der Opferführer, dessen Mund seine Zunge ist.
Grassmann
Der Glut-Gott wird durch Glut entflammt, der weise Jüngling, Hauses Herr, Der Opfer fährt, aus Löffeln trinkt.
Elizarenkova
Агни зажигается с помощью Агни,
Поэт, хозяин дома, юноша,
Увозящий жертву, чей рот – языки (пламени).
अधिमन्त्रम् (VC)
- अग्निः
- मेधातिथिः काण्वः
- विराड्गायत्री
- षड्जः
07 कविमग्निमुप स्तुहि - गायत्री
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
कवि᳓म् अग्नि᳓म् उ᳓प स्तुहि
सत्य᳓धर्माणम् अध्वरे᳓
देव᳓म् अमीवचा᳓तनम्
मूलम् ...{Loading}...
क॒विम॒ग्निमुप॑ स्तुहि स॒त्यध॑र्माणमध्व॒रे ।
दे॒वम॑मीव॒चात॑नम् ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
अधिमन्त्रम् - sa
- देवता - अग्निः
- ऋषिः - मेधातिथिः काण्वः
- छन्दः - गायत्री
Thomson & Solcum
कवि᳓म् अग्नि᳓म् उ᳓प स्तुहि
सत्य᳓धर्माणम् अध्वरे᳓
देव᳓म् अमीवचा᳓तनम्
Vedaweb annotation
Strata
Normal
Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
Morph
agním ← agní- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}
kavím ← kaví- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}
stuhi ← √stu- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}
úpa ← úpa (invariable)
adhvaré ← adhvará- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}
satyádharmāṇam ← satyádharman- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}
amīvacā́tanam ← amīvacā́tana- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}
devám ← devá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}
पद-पाठः
क॒विम् । अ॒ग्निम् । उप॑ । स्तु॒हि॒ । स॒त्यऽध॑र्माणम् । अ॒ध्व॒रे ।
दे॒वम् । अ॒मी॒व॒ऽचात॑नम् ॥
Hellwig Grammar
- kavim ← kavi
- [noun], accusative, singular, masculine
- “poet; wise man; bard; Venus; Uśanas; kavi [word]; Kavi; prophet; guru; Brahma.”
- agnim ← agni
- [noun], accusative, singular, masculine
- “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”
- upa
- [adverb]
- “towards; on; next.”
- stuhi ← stu
- [verb], singular, Present imperative
- “laud; praise; declare; stu.”
- satyadharmāṇam ← satya
- [noun]
- “true; real; real; faithful; good.”
- satyadharmāṇam ← dharmāṇam ← dharman
- [noun], accusative, singular, masculine
- “regulation; Dharma; law; property.”
- adhvare ← adhvara
- [noun], locative, singular, masculine
- “yajña; ceremony; adhvara [word].”
- devam ← deva
- [noun], accusative, singular, masculine
- “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”
- amīvacātanam ← amīva
- [noun], neuter
- “disease.”
- amīvacātanam ← cātanam ← cātana
- [noun], accusative, singular, masculine
- “removing.”
सायण-भाष्यम्
हे स्तोतृसंघ अध्वरे क्रतौ अग्निम् उप स्तुहि उपेत्य स्तुतिं कुरु । कीदृशम् । कविं मेधाविनं सत्यधर्मार्ण सत्यवदनरूपेण धर्मेणोपेतं देवं द्योतमानम् अमीवचातनम् अमीवानां हिंसकानां शत्रूणां रोगाणां वा घातकम् ॥ सत्यं धर्मो यस्येति सत्यधर्मा । ‘ धर्मादनिच् केवलात् ’ ( पा. सू. ५. ४. १२४) इति अनिच् समासान्तः । अन्तःपदेन तस्य समासत्वाभिधानात् बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वे शेषनिघातेनानुदात्तत्वम् । अमीवशब्दः ‘ अम रोगे’ इत्यस्मात् ‘शेवयह्वजिह्वाग्रीवाप्वामीवाः’ (उ. सू. १. १५२ ) इति वन्प्रत्यये ईडागमे च निपातितः । नित्त्वादाद्युदात्तः । ‘चते चदे याचने च ’ इत्यस्मात् हिंसार्थात् णिजन्तात् नन्द्यादित्वात् ल्युः ( पा. सू. ३. १. १३४ ) । योरनादेशः (पा. सू. ७. १. १ )। ‘णेरनिटि’ (पा. ६. ४. ५१ ) इति णेर्लोपः । ‘लिति’ (पा. सू. ६. १. १९३) इति धातोः अकारस्योदात्तत्वम् । न च स्वरे कर्तव्ये णिलोपस्य स्थानिवद्भावः; ‘न पदान्तद्विर्वचन (पा. सू. १. १. ५८) इत्यादिना प्रतिषेधात् । अमीवानां चातनः इति समासे कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरेण स एव शिष्यते ॥
Wilson
English translation:
“Praise in the sacrifice, Agni, be the protector of that offerr of oblations who worships you, the messenger of the gods.”
Jamison Brereton
Praise Agni, the poet whose ordinances hold true at the ceremony, the god who banishes afflictions.
Griffith
Praise Agni in the sacrifice, the Sage whose ways are ever true,
The God who driveth grief away.
Oldenberg
Praise Agni the sage, whose ordinances for the sacrifice are true, the god who drives away sickness.
Geldner
Preise Agni, den Seher, dessen Vorschriften gültig sind beim Opfer, den Gott, der die Krankheit vertreibt!
Grassmann
Den weisen Agni preise laut, der wahrt den Brauch beim Opferfest, Den Gott, der alles Leid verscheucht.
Elizarenkova
Славь поэта Агни,
Чьи законы непреложны во время обряда,
Бога, прогоняющего болезни!
अधिमन्त्रम् (VC)
- अग्निः
- मेधातिथिः काण्वः
- गायत्री
- षड्जः
दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः
अगले मन्त्र में अग्नि शब्द से ईश्वर और भौतिक अग्नि का उपदेश किया है-
दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्य ! तू (अध्वरे) उपासना करने योग्य व्यवहार में (सत्यधर्माणम्) जिसके धर्म नित्य और सनातन हैं, जो (अमीवचातनम्) अज्ञान आदि दोषों का विनाश करने तथा (कविम्) सब की बुद्धियों को अपने सर्वज्ञपन से प्राप्त होकर (देवम्) सब सुखों का देनेवाला (अग्निम्) सर्वज्ञ ईश्वर है, उसको (उपस्तुहि) मनुष्यों के समीप प्रकाशित कर॥१॥७॥हे मनुष्य ! तू (अध्वरे) करने योग्य यज्ञ में (सत्यधर्माणम्) जो कि अविनाशी गुण और (अमीवचातनम्) ज्वरादि रोगों का विनाश करने तथा (कविम्) सब स्थूल पदार्थों को दिखानेवाला और (देवम्) सब सुखों का दाता (अग्निम्) भौतिक अग्नि है, उसको (उपस्तुहि) सब के समीप सदा प्रकाशित कर॥२॥७॥
दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः
भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में श्लेषालङ्कार है। मनुष्यों को सत्यविद्या से धर्म की प्राप्ति तथा शिल्पविद्या की सिद्धि के लिये ईश्वर और भौतिक अग्नि के गुण अलग-अलग प्रकाशित करने चाहियें। जिससे प्राणियों को रोग आदि के विनाशपूर्वक सब सुखों की प्राप्ति यथावत् हो॥७॥
दयानन्द-सरस्वती (हि) - अन्वयः
अन्वय: हे मनुष्य ! त्वमध्वरे सत्यधर्माणममीवचातनं कविं देवमग्निं परमेश्वरं भौतिकं चोपस्तुहि॥७॥
दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः
अथाग्निशब्देनेश्वरभौतिकार्थावुपदिश्येते।
दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (कविम्) सर्वेषां बुद्धीनां सर्वज्ञतया क्रमितारमीश्वरं सर्वेषां दृश्यानां दर्शयितारं भौतिकं वा (अग्निम्) ज्ञातारं दाहकं वा (उप) सामीप्येऽर्थे (स्तुहि) प्रकाशय (सत्यधर्माणम्) सत्या नाशरहिता धर्मा यस्य तम् (अध्वरे) उपासनीये कर्त्तव्ये वा यज्ञे (देवम्) सुखदातारम् (अमीवचातनम्) अमीवानज्ञानादीन् ज्वरादींश्च रोगान् चातयति हिनस्ति तम्॥७॥
दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः
भावार्थभाषाः - अत्र श्लेषालङ्कारः। मनुष्यैः सत्यविद्यया धर्मप्राप्तये सत्यशिल्पविद्यासिद्धये चाग्निरीश्वरो भौतिको वा तत्तद्गुणैः प्रकाशयितव्यो यतः प्राणिनां रोगनिवारणेन सुखान्युपगतानि स्युः॥७॥
सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - भावार्थः
भावार्थभाषाः - या मंत्रात श्लेषालंकार आहे. माणसांनी सत्यविद्येने धर्माची प्राप्ती व शिल्पविद्येच्या सिद्धीसाठी ईश्वर व भौतिक अग्नीचे वेगवेगळे गुण प्रकट केले पाहिजेत. ज्यामुळे प्राण्यांच्या रोगांचा नाश होऊन सर्व सुखाची प्राप्ती व्हावी. ॥ ७ ॥
08 यस्त्वामग्ने हविष्पतिर्दूतम् - गायत्री
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
य᳓स् त्वा᳓म् अग्ने हवि᳓ष्पतिर्
दूतं᳓ देव सपर्य᳓ति
त᳓स्य स्म प्राविता᳓ भव
मूलम् ...{Loading}...
यस्त्वाम॑ग्ने ह॒विष्प॑तिर्दू॒तं दे॑व सप॒र्यति॑ ।
तस्य॑ स्म प्रावि॒ता भ॑व ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
अधिमन्त्रम् - sa
- देवता - अग्निः
- ऋषिः - मेधातिथिः काण्वः
- छन्दः - गायत्री
Thomson & Solcum
य᳓स् त्वा᳓म् अग्ने हवि᳓ष्पतिर्
दूतं᳓ देव सपर्य᳓ति
त᳓स्य स्म प्राविता᳓ भव
Vedaweb annotation
Strata
Normal
Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
Morph
agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}
havíṣpatiḥ ← havíṣpati- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}
tvā́m ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}
yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}
deva ← devá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}
dūtám ← dūtá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}
saparyáti ← √sapary- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}
bhava ← √bhū- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}
prāvitā́ ← prāvitár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}
sma ← sma (invariable)
tásya ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}
पद-पाठः
यः । त्वाम् । अ॒ग्ने॒ । ह॒विःऽप॑तिः । दू॒तम् । दे॒व॒ । स॒प॒र्यति॑ ।
तस्य॑ । स्म॒ । प्र॒ऽअ॒वि॒ता । भ॒व॒ ॥
Hellwig Grammar
- yas ← yaḥ ← yad
- [noun], nominative, singular, masculine
- “who; which; yat [pronoun].”
- tvām ← tvad
- [noun], accusative, singular
- “you.”
- agne ← agni
- [noun], vocative, singular, masculine
- “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”
- haviṣpatir ← haviṣpatiḥ ← haviṣpati
- [noun], nominative, singular, masculine
- dūtaṃ ← dūtam ← dūta
- [noun], accusative, singular, masculine
- “messenger; emissary; dūta [word].”
- deva
- [noun], vocative, singular, masculine
- “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”
- saparyati ← sapary
- [verb], singular, Present indikative
- “worship.”
- tasya ← tad
- [noun], genitive, singular, masculine
- “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”
- sma
- [adverb]
- prāvitā ← pra
- [adverb]
- “towards; ahead.”
- prāvitā ← avitā ← avitṛ
- [noun], nominative, singular, masculine
- “favorable.”
- bhava ← bhū
- [verb], singular, Present imperative
- “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”
सायण-भाष्यम्
हे अग्ने देव यः हविष्पतिः यजमानः देवदूतं त्वां सपर्यति परिचरति तस्य यजमानस्य प्राविता भव स्म अवश्यं रक्षको भव ॥ हूयते इति हविः । ‘ अर्चिशुचि’ (उ. सू. २. २६५) इत्यादिना इसिः । प्रत्ययस्वरेण इकार उदात्तः । हविषः पतिर्ह विष्पतिः । ‘ नित्यं समासेऽनुत्तरपदस्थस्य ’ (पा. सू. ८. ३. ४५) इति षत्वम् । “ पत्यावैश्वर्ये’ (पा. सू. ६. २. १८) इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । सपरशब्दात् ‘कण्ड्वादिभ्यो यक्’ ( पा. सू. ३. १. २७) इति यक् । धातुप्रकरणात् गुणप्रतिषेधाद्यर्थात् यकः कित्वाच्च सपरशब्दस्य धातुत्वात् ततो विहितस्य यकः आर्धधातुकत्वे सति अतो लोपः’ (पा. सू. ६. ४. ४८) इति लोपः। ‘सनाद्यन्ता धातवः’ (पा. सू. ३. १. ३२) इति धातुसंज्ञायां तिप् । कर्तरि शप् । तस्मिन् पूर्वस्य ‘ अतो गुणे’ (पा. सू. ६. १. ९७) इति परपूर्वत्वम् । यकः प्रत्ययस्वरेणोदात्तत्वम् । शपा सह एकादेशरय एकादेश उदात्तेनोदात्तः’ (पा. सू. ८. २. ५) इत्युदात्तत्वम् । तिङ्ङतिङः’ इति निघातो न भवति । यद्वृत्तान्नित्यम्’ (पा. सू. ८. १. ६६ ) इति प्रतिषेधात् ॥
Wilson
English translation:
“Resplendent Agni, be the protector of that offerr of oblations who worships you, the messenger of the gods.”
Jamison Brereton
The lord of the oblation who honors you as his messenger, o god Agni, for him become a helper.
Griffith
God, Agni, be his strong defence who lord of sacrificial gifts,
Worshippeth thee the messenger.
Oldenberg
Be the protector, O Agni, of a master of sacrificial food who worships thee, O god, as his messenger.
Geldner
Welcher Opferherr dich, Gott Agni, den Boten in Ehren hält, dessen Förderer sei du!
Grassmann
Dem Opferherrn, der, Agni, dich, o Gott, als seinen Boten ehrt, Dem mögest stets du Helfer sein.
Elizarenkova
(Если) какой-нибудь устроитель жертвы тебя, о Агни
Как вестника, о бог, почитает,
Стань его покровителем!
अधिमन्त्रम् (VC)
- अग्निः
- मेधातिथिः काण्वः
- गायत्री
- षड्जः
दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः
फिर भी अगले मन्त्र में ईश्वर और भौतिक अग्नि का उपदेश किया है-
दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - हे (देव) सब के प्रकाश करनेवाले (अग्ने) विज्ञानस्वरूप जगदीश्वर ! (यः) जो (हविष्पतिः) देने-लेने योग्य वस्तुओं का पालन करनेवाला मनुष्य (दूतम्) ज्ञान देनेवाले आपका (सपर्य्यति) सेवन करता है, (तस्य) उस सेवक मनुष्य के आप (प्राविता) अच्छी प्रकार जाननेवाले (भव) हों॥१॥८॥(यः) जो (हविष्पतिः) देने-लेने योग्य पदार्थों की रक्षा करनेवाला मनुष्य (देव) प्रकाश और दाहगुणवाले (अग्ने) भौतिक अग्नि का (सपर्य्यति) सेवन करता है, (तस्य) उस मनुष्य का वह अग्नि (प्राविता) नाना प्रकार के सुखों से रक्षा करनेवाला (भव) होता है॥२॥८॥
दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः
भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में श्लेषालङ्कार है। दूत शब्द का अर्थ दो पक्ष में समझना चाहिये अर्थात् एक इस प्रकार से कि सब मनुष्यों में ज्ञान का पहुँचाना ईश्वर पक्ष में, तथा एकदेश से दूसरे देश में पदार्थों का पहुँचाना भौतिक पक्ष में ग्रहण किया गया है। जो आस्तिक अर्थात् परमेश्वर में विश्वास रखनेवाले मनुष्य अपने हृदय में सर्वसाक्षी का ध्यान करते हैं, वे पुरुष ईश्वर से रक्षा को प्राप्त होकर पापों से बचकर धर्मात्मा हुए अत्यन्त सुख को प्राप्त होते हैं, तथा जो युक्ति से विमान आदि रथों में भौतिक अग्नि को संयुक्त करते हैं, वे भी युद्धादिकों में रक्षा को प्राप्त होकर औरों की रक्षा करनेवाले होते हैं॥८॥
दयानन्द-सरस्वती (हि) - अन्वयः
अन्वय: हे देवाग्ने ! यो हविष्पतिर्मनुष्यो दूतं त्वां सपर्य्यति तस्य त्वं प्राविता भव स्मेत्येकोऽन्वयः। यो हविष्पतिर्मनुष्यस्त्वां तं देवं दूतमग्निं सपर्य्यति तस्यायं प्राविता भवति स्म (इति द्वितीयः)॥८॥
दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः
पुनस्तावेवोपदिश्येते।
दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (यः) मनुष्यः (त्वाम्) तं वा (अग्ने) विज्ञानस्वरूप ! अग्निर्वा। अत्र सर्वत्रार्थाद्विभक्तेर्विपरिणाम इति परिभाषया साधुत्वं विज्ञेयम्। (हविष्पतिः) हविषां दातुं ग्रहीतुं योग्यानां द्रव्याणां गुणानां वा पतिः पालकः कर्मानुष्ठाता (दूतम्) दवति प्रापयति सुखज्ञाने येन तम् (देव) सर्वप्रकाशकेश्वर ! प्रकाशदाहयुक्तमग्निं वा (सपर्य्यति) सेवते। सपर्य्यतीति परिचरणकर्मसु पठितम्। (निघं०३.५) (तस्य) सेवकस्य (स्म) स्पष्टार्थे (प्राविता) प्रकृष्टतया ज्ञाता सुखप्रापको वा (भव) भवति वा॥८॥
दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः
भावार्थभाषाः - अत्र श्लेषालङ्कारः। दूतशब्देन ज्ञानप्रापकत्वमीश्वरे देशान्तरे द्रव्ययानप्रापणं च भौतिके मत्वाऽस्य प्रयोगः कृतोऽस्ति। ये मनुष्या आस्तिका भूत्वा हृदये सर्वसाक्षिणं परमेश्वरं ध्यायन्ति त एवेश्वरेण रक्षिताः पापानि त्यक्त्वा धर्मात्मानः सन्तः सुखं प्राप्नुवन्ति। ये युक्त्या यानयन्त्रादिष्वग्निं प्रयुञ्जते तेऽपि युद्धादिषु कार्य्येषु रक्षिता रक्षकाश्च भवन्तीति॥८॥
सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - भावार्थः
भावार्थभाषाः - या मंत्रात श्लेषालंकार आहे. दूत या शब्दाचा अर्थ दोन प्रकारे जाणला पाहिजे. एक अशाप्रकारे की सर्व माणसांमध्ये ज्ञानप्रापकत्व, हा ईश्वरी पक्ष व एका स्थानाहून दुसऱ्या स्थानी पदार्थ पोहोचविणे हा भौतिक पक्ष, असे दोन पक्ष ग्रहण केलेले आहेत. जी आस्तिक अर्थात परमेश्वरावर विश्वास ठेवणारी माणसे आपल्या हृदयात सर्वसाक्षीचे ध्यान करतात त्या पुरुषांचे ईश्वराकडून रक्षण होते व पापापासून बचाव होतो. तसेच ती धर्मात्मा बनून सुखी होतात व जी माणसे युक्तीने विमान इत्यादी रथांमध्ये भौतिक अग्नीला संयुक्त करतात, त्यांचेही युद्धात वगैरे रक्षण होऊन ती इतरांचेही रक्षण करतात. ॥ ८ ॥
09 यो अग्निम् - गायत्री
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
यो᳓ अग्निं᳓ देव᳓वीतये
हवि᳓ष्माँ आवि᳓वासति
त᳓स्मै पवाक+ मॄळय+
मूलम् ...{Loading}...
यो अ॒ग्निं दे॒ववी॑तये ह॒विष्माँ॑ आ॒विवा॑सति ।
तस्मै॑ पावक मृळय ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
अधिमन्त्रम् - sa
- देवता - अग्निः
- ऋषिः - मेधातिथिः काण्वः
- छन्दः - गायत्री
Thomson & Solcum
यो᳓ अग्निं᳓ देव᳓वीतये
हवि᳓ष्माँ आवि᳓वासति
त᳓स्मै पवाक+ मॄळय+
Vedaweb annotation
Strata
Normal
Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
Morph
agním ← agní- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}
devávītaye ← devávīti- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}
yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}
āvívāsati ← √vanⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT, mood:DES}
havíṣmān ← havíṣmant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}
mr̥ḷaya ← √mr̥ḍ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}
pāvaka ← pāvaká- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}
tásmai ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:DAT, gender:M, number:SG}
पद-पाठः
यः । अ॒ग्निम् । दे॒वऽवी॑तये । ह॒विष्मा॑न् । आ॒ऽविवा॑सति ।
तस्मै॑ । पा॒व॒क॒ । मृ॒ळ॒य॒ ॥
Hellwig Grammar
- yo ← yaḥ ← yad
- [noun], nominative, singular, masculine
- “who; which; yat [pronoun].”
- agniṃ ← agnim ← agni
- [noun], accusative, singular, masculine
- “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”
- devavītaye ← deva
- [noun], masculine
- “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”
- devavītaye ← vītaye ← vīti
- [noun], dative, singular, feminine
- haviṣmāṃ ← haviṣmat
- [noun], nominative, singular, masculine
- “sacrificing.”
- āvivāsati ← āvivās ← √van
- [verb], singular, Present indikative
- tasmai ← tad
- [noun], dative, singular, masculine
- “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”
- pāvaka
- [noun], vocative, singular, masculine
- “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; Plumbago zeylanica; vahni.”
- mṛḍaya ← mṛḍay ← √mṛḍ
- [verb], singular, Present imperative
- “pardon.”
सायण-भाष्यम्
हविष्मान् हविर्युक्तः यः यजमानः देववीतये देवानां हविर्भक्षणहेतुयोगार्थम् अग्निम् आविवासति अग्नेः समीपे विशेषेणागत्य परिचर्यां करोति । हे पावक अग्ने तस्मै मृळय तं यजमानं सुखय । देववीतये। ‘वी गतिप्रजनकान्त्यशनखादनेषु’ इत्यस्मात् अशनार्थात् क्तिन् । देवानां वीतिर्यस्मिन् यागे स देववीतिः । बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । हविष्मान् । ‘ नब्विषयस्यानिसन्तस्य ’ (फि. सू. २६) इति पर्युदासात् हविःशब्दोऽन्तोदात्तः । मतुपः सर्वानुदात्तत्वात् स एव शिष्यते । आविवासति । ‘वा गतिगन्धनयोः’ । अस्मात् अन्तर्भावितण्यर्थात् आगमयितुमिच्छतीत्यर्थे सन् । आह्वानेच्छा परिचर्यायां पर्यवस्यतीति विवासतिशब्दः परिचर्यार्थे निघण्टौ (नि.३.५.१०) पठितः। द्विर्भावः । अभ्यासस्य ह्रस्वः। ‘ सन्यतः ‘(पा. सू. ७.४.७९) इति इत्वम् । ‘नित्यादिर्नित्यम् ( पा. सू. ६. १. १९७ ) इत्याद्युदात्तत्वम् । तिङ्ङतिङः’ इति निघातो न भवति ‘यद्वृत्तान्नित्यम् ’ (पा. सू. ८, १. ६६ ) इति प्रतिषेधात् । ‘तिङि चोदात्तवति’ (पा. सू. ८. १, ७१ ) इति आङो निघातः । ‘सह सुपा’ (पा. सू. २. १. ४) इत्यत्र सहेति योगविभागात् आङस्तिङासह समासे समासान्तोदात्तत्वे प्राप्ते परादिश्छन्दसि बहुलम् ’ ( पा. सू. ६. २. १९९) इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम् । तस्मै । ‘ क्रियाग्रहणं कर्तव्यम्’ (पा. म. १. ४. ३२. १ ) इति संप्रदाने चतुर्थी ॥
Wilson
English translation:
“Be propitious, Pāvaka, to him, who, presenting oblations for the gratification of the celestials, approaches Agni.”
Jamison Brereton
The possessor of the oblation who seeks to win Agni to pursue the gods, to him be merciful, o pure one.
Griffith
Whoso with sacred gift would fain call Agni to the feast of Gods,
O Purifier, favour him.
Oldenberg
Be merciful, O purifier, unto the man who is rich in sacrificial food, and who invites Agni to the feast of the gods.
Geldner
Wer mit Opferspenden Agni herbittet zur Götterladung, dem sei gnädig, du Lauterer!
Grassmann
Wer Agni zu dem Göttermahl, ihm Opfer bringend, zu sich lockt, Sei gnädig dem, o flammender.
Elizarenkova
(Если) кто с жертвенным возлиянием
Захочет привлечь к себе Агни для приглашения богов
Будь милостив к нему, о чистый!
अधिमन्त्रम् (VC)
- अग्निः
- मेधातिथिः काण्वः
- गायत्री
- षड्जः
दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः
फिर भी उक्त अर्थों ही का प्रकाश किया है-
दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - हे (पावकः) पवित्र करनेवाले ईश्वर ! (यः) जो (हविष्मान्) उत्तम-उत्तम पदार्थ वा कर्म करनेवाला मनुष्य (देववीतये) उत्तम-उत्तम गुण और भोगों की परिपूर्णता के लिये (अग्निम्) सब सुखों के देनेवाले आपको (आविवासति) अच्छी प्रकार सेवन करता है, (तस्मै) उस सेवन करनेवाले मनुष्य को आप (मृळय) सब प्रकार सुखी कीजिये॥१॥९॥यह जो (हविष्मान्) उत्तम पदार्थवाला मनुष्य (देववीतये) उत्तम भोगों की प्राप्ति के लिये (अग्निम्) सुख करानेवाले भौतिक अग्नि का (आविवासति) अच्छी प्रकार सेवन करता है, (तस्मै) उसको यह अग्नि (पावक) पवित्र करनेवाला होकर (मृळय) सुखयुक्त करता है॥२॥९॥
दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः
भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में श्लेषालङ्कार है। जो मनुष्य अपने सत्यभाव कर्म और विज्ञान से परमेश्वर का सेवन करते हैं, वे दिव्यगुण पवित्रकर्म और उत्तम-उत्तम सुखों को प्राप्त होते हैं तथा जिससे यह दिव्य गुणों का प्रकाश करनेवाला अग्नि रचा है, उस अग्नि से मनुष्यों को उत्तम-उत्तम उपकार लेने चाहिये, इस प्रकार ईश्वर का उपदेश है॥९॥
दयानन्द-सरस्वती (हि) - अन्वयः
अन्वय: हे पावक ! यो हविष्मान् मनुष्यो देववीतये त्वामग्निमाविवासति तस्मै त्वं मृडयेत्येकः। यो हविष्मान् मनुष्यो देववीतय इममग्निमाविवासति तस्मा अयं पावकोऽग्निर्मृडयतीति द्वितीयः॥९॥
दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः
पुनस्तावेवोपदिश्येते।
दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (यः) मनुष्यः (अग्निम्) सर्वसुखप्रापकमीश्वरं सुखहेतुं भौतिकं वा (देववीतये) देवानां दिव्यानां गुणानां भोगानां च वीतिर्व्याप्तिस्तस्यै (हविष्मान्) हवींष्युत्तमानि द्रव्याणि कर्माणि वा विद्यन्ते यस्य सः। अत्र प्रशंसार्थे मतुप्। (आविवासति) समन्तात्सेवते। विवासतीति परिचरणकर्मसु पठितम्। (निघं०३.५) (तस्मै) सेवकम्। अत्र कर्मणि चतुर्थी। (पावक) पुनाति पवित्रतां करोति तत्सम्बुद्धावीश्वर पवित्रहेतुरग्निर्वा (मृळय) सुखय सुखयति वा॥९॥
दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः
भावार्थभाषाः - अत्र श्लेषालङ्कारः। ये मनुष्याः सत्येन भावेन कर्मणा विज्ञानेन च परमेश्वरं सेवन्ते, ते दिव्यगुणान् पवित्राणि कर्माणि कृत्वा सुखानि च प्राप्नुवन्ति, येनायं दिव्यगुणप्रकाशकोऽग्नी रचितस्तस्मान्मनुष्यैर्दिव्या उपकारा ग्राह्या इतीश्वरोपदेशः॥९॥
सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - भावार्थः
भावार्थभाषाः - या मंत्रात श्लेषालंकार आहे. जी माणसे आपल्या सत्य भावाने, कर्माने व विज्ञानाने परमेश्वराचे ग्रहण करतात, त्यांना दिव्य गुण, पवित्र कर्म व उत्तम उत्तम सुख मिळते. ज्याने हा दिव्य गुणांचा प्रकाश करणारा अग्नी निर्माण केलेला आहे, त्या अग्नीचा माणसांनी उत्तम उपयोग करून घेतला पाहिजे, असा त्या परमेश्वराचा उपदेश आहे. ॥ ९ ॥
10 स नः - गायत्री
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
स᳓ नः पवाक+ दीदिवो
अ᳓ग्ने देवाँ᳓ इहा᳓ वह
उ᳓प यज्ञं᳓ हवि᳓श् च नः
मूलम् ...{Loading}...
स नः॑ पावक दीदि॒वोऽग्ने॑ दे॒वाँ इ॒हा व॑ह ।
उप॑ य॒ज्ञं ह॒विश्च॑ नः ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
अधिमन्त्रम् - sa
- देवता - अग्निः
- ऋषिः - मेधातिथिः काण्वः
- छन्दः - गायत्री
Thomson & Solcum
स᳓ नः पवाक+ दीदिवो
अ᳓ग्ने देवाँ᳓ इहा᳓ वह
उ᳓प यज्ञं᳓ हवि᳓श् च नः
Vedaweb annotation
Strata
Normal
Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).;; repeated line
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
Morph
dīdivaḥ ← √dī- 1 (root)
{case:VOC, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:ACT}
naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}
pāvaka ← pāvaká- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}
sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}
ā́ ← ā́ (invariable)
ágne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}
devā́n ← devá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}
ihá ← ihá (invariable)
vaha ← √vah- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}
ca ← ca (invariable)
havíḥ ← havís- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}
naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}
úpa ← úpa (invariable)
yajñám ← yajñá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}
पद-पाठः
सः । नः॒ । पा॒व॒क॒ । दी॒दि॒ऽवः॒ । अग्ने॑ । दे॒वान् । इ॒ह । आ । व॒ह॒ ।
उप॑ । य॒ज्ञम् । ह॒विः । च॒ । नः॒ ॥
Hellwig Grammar
- sa ← tad
- [noun], nominative, singular, masculine
- “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”
- naḥ ← mad
- [noun], genitive, plural
- “I; mine.”
- pāvaka
- [noun], vocative, singular, masculine
- “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; Plumbago zeylanica; vahni.”
- dīdivo ← dīdivas ← dīdī
- [verb noun], vocative, singular
- “shine; glitter.”
- ‘gne ← agne ← agni
- [noun], vocative, singular, masculine
- “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”
- devāṃ ← deva
- [noun], accusative, plural, masculine
- “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”
- ihā ← iha
- [adverb]
- “here; now; in this world; now; below; there; here; just.”
- ihā ← ā
- [adverb]
- “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”
- vaha ← vah
- [verb], singular, Present imperative
- “transport; bring; marry; run; drive; vāhay; drive; run; pull; nirvāpay; blow; transport; discharge; assume; remove.”
- upa
- [adverb]
- “towards; on; next.”
- yajñaṃ ← yajñam ← yajña
- [noun], accusative, singular, masculine
- “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”
- haviś ← haviḥ ← havis
- [noun], accusative, singular, neuter
- “Havya; offering; ghee; havis [word].”
- ca
- [adverb]
- “and; besides; then; now; even.”
- naḥ ← mad
- [noun], dative, plural
- “I; mine.”
सायण-भाष्यम्
हे दीदिवः दीप्यमान पावक शोधक अग्ने सः त्वं नः अस्मदर्थम् इह देवयजनदेशे देवान् आ वह । ततः नः अस्मदीयं यज्ञं तत्रत्यं हविश्च उप देवसमीपे प्रापयेति शेषः ॥ दीदिवः । ‘ दिवु क्रीडादौ । छन्दसि लुङ्लङ्लिटः ’ ( पा. सू. ३. ४. ६ ) इति वर्तमाने लिट् । क्वसुः ॥ द्विर्भावो हलादिशेषः । ‘ तुजादीनां दीर्घोऽभ्यासस्य ’ (पा. सू. ६. १. ७) इत्यभ्यासस्य दीर्घत्वम्। ‘वस्वेकाजाद्धसाम् ’ ( पा. सू. ७. २. ६७ ) इति नियमात वसोः इट्प्रतिषेधः । लोपो व्योर्वलि ’ ( पा. सू. ६. १. ६६ ) इति वकारलोपः । संबुद्धौ । उगिदचां° ’ ( पा. सू. ७. १. ७० ) इत्यादिना नुम् । हल्या सदिलोपः संयोगान्तलोपः । ‘ मतुवसोः’ इति रुत्वम् । विसर्गः । अग्ने । पादादित्वात् न निघातः । देवाँ इहेत्यत्र ‘ दीर्घादटि समानपादे ’ ( पा. सू. ८. ३. ९ ) इति रुत्वम् । अतोऽटि नित्यम्’ इति आकारस्यानुनासिकः । ‘ भोभगोअघोअपूर्वस्य योऽशि ( पा. सू. ८. ३. १७ ) इति रोर्यकारः। ‘ लोपः शाकल्यस्य ’ (पा. सू. ८. ३. १९ ) इति यकारलोपः । तस्यासिद्धत्वात् आद्गुणो न भवति । इह । इदमो हः’ (पा. सू. ५. ३. ११ ) इति सप्तम्यन्तात् हप्रत्ययः । इदम इश्’ (पा. सू. ५. ३. ३)। तद्धितान्तत्वात् प्रातिपदिकत्वे ‘सुपो धातुप्रातिपदिकयोः ’ ( पा. सू. २. ४. ७१ ) इति सप्तम्या लुक् । तद्धितश्चासर्वविभक्तिः ’ ( पा. सू. १. १. ३८) इत्यव्ययसंज्ञायाम् अव्ययादाप्सुपः ’ ( पा. सू. २. ४. ८२ ) इत्युत्तरस्याः सप्तम्या लुक् । अकारः प्रत्ययस्वरेणोदात्तः ॥
Wilson
English translation:
“Agni, the bright, the purifier, bring hither the gods to our sacrifice, to our oblations.”
Jamison Brereton
O pure, shining Agni, convey the gods here to us,
right up to our sacrifice and oblation.
Griffith
Such, Agni, Purifier, bright, bring hither to our sacrifice,
To our oblation bring the Gods.
Oldenberg
Thus, O Agni, resplendent purifier, conduct the gods hither to us, to our sacrifice and to our food.
Geldner
Fahre du lauterer, leuchtender Agni, uns die Götter her zu Opfer und Spende!
Grassmann
O flammender, o leuchtender, die Götter fahr uns, Agni, her; Zum Opfer und zu unserm Trank.
Elizarenkova
К нам, о чистый, светящийся
Агни, сюда привези богов
На жертвоприношение и на наше возлияние!
अधिमन्त्रम् (VC)
- अग्निः
- मेधातिथिः काण्वः
- पिपीलिकामध्यानिचृद्गायत्री
- षड्जः
11 स न - गायत्री
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
स᳓ न स्त᳓वान आ᳓ भर
गायत्रे᳓ण न᳓वीयसा
रयिं᳓ वीर᳓वतीम् इ᳓षम्
मूलम् ...{Loading}...
स नः॒ स्तवा॑न॒ आ भ॑र गाय॒त्रेण॒ नवी॑यसा ।
र॒यिं वी॒रव॑ती॒मिष॑म् ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
अधिमन्त्रम् - sa
- देवता - अग्निः
- ऋषिः - मेधातिथिः काण्वः
- छन्दः - गायत्री
Thomson & Solcum
स᳓ न स्त᳓वान आ᳓ भर
गायत्रे᳓ण न᳓वीयसा
रयिं᳓ वीर᳓वतीम् इ᳓षम्
Vedaweb annotation
Strata
Normal
Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
Morph
ā́ ← ā́ (invariable)
bhara ← √bhr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}
naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}
sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}
stávānaḥ ← √stu- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}
gāyatréṇa ← gāyatrá- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}
návīyasā ← návīyaṁs- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}
íṣam ← íṣ- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}
rayím ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}
vīrávatīm ← vīrávant- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}
पद-पाठः
सः । नः॒ । स्तवा॑नः । आ । भ॒र॒ । गा॒य॒त्रेण॑ । नवी॑यसा ।
र॒यिम् । वी॒रऽव॑तीम् । इष॑म् ॥
Hellwig Grammar
- sa ← tad
- [noun], nominative, singular, masculine
- “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”
- na ← naḥ ← mad
- [noun], accusative, plural
- “I; mine.”
- stavāna ← stavānaḥ ← stu
- [verb noun], nominative, singular
- “laud; praise; declare; stu.”
- ā
- [adverb]
- “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”
- bhara ← bhṛ
- [verb], singular, Present imperative
- “bring; hold; fill; support; wear; possess; carry; nourish; keep; hire; have; satiate; follow; bear.”
- gāyatreṇa ← gāyatra
- [noun], instrumental, singular, neuter
- “Gāyatrī; Gāyatra.”
- navīyasā ← navīyas
- [noun], instrumental, singular, neuter
- “new; fresh; up-to-the-minute.”
- rayiṃ ← rayim ← rayi
- [noun], accusative, singular, feminine
- “wealth; property.”
- vīravatīm ← vīravat
- [noun], accusative, singular, feminine
- “rich in men.”
- iṣam ← iṣ
- [noun], accusative, singular, feminine
- “refreshment; enjoyment; stores.”
सायण-भाष्यम्
हे अग्ने नवीयसा नवतरेण पूर्वकैरप्यसंपादितेन गायत्रेण गायत्रीच्छन्दस्केनानेन सूक्तेन स्तवानः स्तूयमानः सः त्वं नः अस्मदर्थं रयिं धनं वीरवतीं शूरपुत्रप्रभृत्यपत्ययुक्ताम् इषम् अन्नं च आ भर संपादय ॥ स्तवानः । ‘ष्टुञ् स्तुतौ । ‘ धात्वादेः षः सः । ‘ स्वरितञितः०’ (पा. सू. १. ३. ७२ ) इत्यात्मनेपदम् । लटः शानच् । कर्तरि शप् । ‘बहुलं छन्दसि ’ ( पा. सू. २. ४. ७३ ) इति लुगभावः । गुणावादेशौ । ‘ आने मुक्’ (पा. सू. ७. २.८२ ) इति मुक् न भवति, ‘ अनित्यमागमशासनम् ’ ( परिभा. ९६ ) इत्यागमानुशासनस्य अनित्यत्वात् । शपः पित्त्वादनुदात्तत्वम् । शानचश्चित्वादन्तोदात्तस्य अदुपदेशात् शपः परत्वात् लसार्वधातुकानुदात्तत्वम् । धातुस्वर एव शिष्यते । भर । ‘ हृग्रहोर्भश्छन्दसि ’ (पा. सू. ८. २. ३२. १ ) इति भत्वम् । गायत्रेण । गायत्र्याः संबन्धि गायत्रम् । तस्येदम् ’ ( पा. सू. ४. ३. १२० ) इति अण्प्रत्ययः । प्रत्ययस्वरः । नवीयसा । नवशब्दात् आतिशायनिकः ईयसुन्प्रत्ययः । नित्त्वादाद्युदात्तः । वीरवतीम् । मतुब्ङीपोः पित्त्वादनुदात्तत्वम् । अकारः प्रातिपदिकस्वरेणोदात्तः ॥
Wilson
English translation:
“Praised with our newest hymn, bestow upon us riches and food, the source of progeny.”
Jamison Brereton
Being praised with our newer song, bring us
wealth, a refreshment made of heroes.
Griffith
So lauded by our newest song of praise bring opulence to us,
And food, with heroes for our sons.
Oldenberg
Thus praised by us with our new Gayatra hymn, bring us wealth of valiant men and food.
Geldner
Mit dem neuesten Gesangeslied gepriesen bring du uns einen Schatz, das Labsal vieler Söhne!
Grassmann
Gepriesen durch das neuste Lied, o Agni, bring uns Reichthum her, Und Labetrunk und Heldenschar.
Elizarenkova
Прославляемый новым песнопением,
Привези нам богатство –
Подкрепление из сыновей!
अधिमन्त्रम् (VC)
- अग्निः
- मेधातिथिः काण्वः
- गायत्री
- षड्जः
दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः
फिर भी अगले मन्त्र में उन्हीं देवों का उपदेश किया है-
दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - हे भगवन् ! (सः) जगदीश्वर आप ! (नवीयसा) अच्छी प्रकार मन्त्रों के नवीन पाठ गानयुक्त (गायत्रेण) छन्दवाले प्रगाथों से (स्तवानः) स्तुति को प्राप्त किये हुए (नः) हमारे लिये (रयिम्) विद्या और चक्रवर्त्ति राज्य से उत्पन्न होनेवाले धन तथा जिसमें (वीरवतीम्) अच्छे-अच्छे वीर तथा विद्वान् हों, उस (इषम्) सज्जनों के इच्छा करने योग्य उत्तम क्रिया का (आभर) अच्छी प्रकार धारण कीजिये॥१॥११॥(सः) उक्त भौतिक अग्नि (नवीयसा) अच्छी प्रकार मन्त्रों के नवीन-नवीन पाठ तथा गानयुक्त स्तुति और (गायत्रेण) गायत्री छन्दवाले प्रगाथों से (स्तवानः) गुणों के साथ ग्रहण किया हुआ (रयिम्) उक्त प्रकार का धन (च) और (वीरवतीम् इषम्) उक्त गुणवाली उत्तम क्रिया को (आभर) अच्छी प्रकार धारण करता है॥२॥११॥(सः) उक्त भौतिक अग्नि (नवीयसा) अच्छी प्रकार मन्त्रों के नवीन-नवीन पाठ तथा गानयुक्त स्तुति और (गायत्रेण) गायत्री छन्दवाले प्रगाथों से (स्तवानः) गुणों के साथ ग्रहण किया हुआ (रयिम्) उक्त प्रकार का धन (च) और (वीरवतीम् इषम्) उक्त गुणवाली उत्तम क्रिया को (आभर) अच्छी प्रकार धारण करता है॥२॥११॥
दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः
भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में श्लेषालङ्कार है। तथा पहिले मन्त्र से चकार की अनुवत्ति की है। हर एक मनुष्य को वेद आदि के नवीन-नवीन अध्ययन से वेद की उच्चारणक्रिया प्राप्त होती है, इस कारण नवीयसा इस पद का उच्चारण किया है। जिन धर्मात्मा मनुष्यों ने यथावत् शब्दार्थपूर्वक वेद के पढ़ने और वेदोक्त कर्मों के अनुष्ठान से जगदीश्वर को प्रसन्न किया है, उन मनुष्यों को वह उत्तम-उत्तम विद्या आदि धन तथा शूरता आदि गुणों को उत्पन्न करनेवाली श्रेष्ठ कामना को देता है, क्योंकि जो वेद के पढ़ने और परमेश्वर के सेवन से युक्त मनुष्य हैं, वे अनेक सुखों का प्रकाश करते हैं॥११॥
दयानन्द-सरस्वती (हि) - अन्वयः
अन्वय: हे भगवन् ! स त्वं नवीयसा गायत्रेण स्तवानः सन् नो रयिं वीरवतीमिषं चाभरेत्येकः। स भौतिकोऽग्निर्नवीयसा गायत्रेणास्माभिः स्तवानो गृहीतगुणो रयिं वीरवतीमिषं चाभरतीति द्वितीयः॥११॥
दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः
पुनरेतावुपदिश्येते।
दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (सः) पूर्वोक्तः (नः) अस्मभ्यम् (स्तवानः) स्तूयमानः गृहीतगुणो वा। अत्र सम्यानच् स्तुवः। (उणा०२.८६) इति बाहुलकात्समुपपदाभावेऽपि कर्मण्यौणादिक आनच् प्रत्ययः। अत्र सायणाचार्येण लटः स्थाने शानचमाश्रित्य स्तूयमानमिति व्याख्यानं कृतमत इदमशुद्धम्। (आ) समन्तात् (भर) धारय धारयति वा (गायत्रेण) गायत्री छन्द आदिर्यस्य प्रगाथस्य तेन। सोऽस्यादिरिति च्छन्दसः प्रगाथेषु। (अष्टा०४.२.५५) इति गायत्रीशब्दादण्। (नवीयसा) अतिशयितेन नवीनेन मन्त्रपाठगानयुक्तेन स्तवनेन (रयिम्) विद्याचक्रवर्त्तिराज्यजन्यं धनम् (वीरवतीम्) प्रशस्ता वीरा विद्यन्ते यस्याः ताम्। अत्र प्रशंसायां मतुप्। (इषम्) इष्यते या सत्क्रिया ताम्। अत्र कृतो बहुलमिति कर्मणि क्विप्॥११॥
दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः
भावार्थभाषाः - अत्र श्लेषालङ्कारः। पूर्वस्मान्मन्त्राच्चकारोऽनुकृष्यते। तथा प्रतिजनं नवीनं नवीनं वेदाध्ययनं तज्जन्योच्चारणक्रिया च प्रवर्त्तते तस्मान्नवीयसेत्युक्तम्। यैर्धर्मात्मभिर्मनुष्यैर्यथावच्छब्दार्थसम्बन्धपुरःसरेण वेदस्याध्ययेन तदुक्तकर्मणा च प्रीतः सम्पादितो जगदीश्वर उत्तमानि विद्यादिधनानि शूरत्वादिगुणान् सतीमिच्छां च ददाति॥११॥
सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - भावार्थः
भावार्थभाषाः - या मंत्रात श्लेषालंकार आहे. पहिल्या मंत्रातील ‘चकार’ची अनुवृत्ती झालेली आहे. प्रत्येक माणसाला वेद इत्यादीच्या नवनवीन अध्ययनाने वेदाची उच्चारणक्रिया कळते. याच कारणाने ‘नवीयसा’ या पदाचे उच्चारण केलेले आहे.
सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - पादटिप्पनी
टिप्पणी: ज्या धर्मात्मा माणसांनी यथायोग्य शब्दार्थासह वेदाध्ययन व वेदोक्त कर्माच्या अनुष्ठानाने जगदीश्वराला प्रसन्न केलेले आहे, त्या माणसांना तो उत्तम विद्या इत्यादी धन व शौर्य इत्यादी गुण उत्पन्न करणारी श्रेष्ठ कामना देतो. कारण जे वेदाध्ययन करून परमेश्वराचे भाजन बनतात त्यांना अनेक प्रकारचे सुख मिळते. ॥ ११ ॥
12 अग्ने शुक्रेण - गायत्री
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
अ᳓ग्ने शुक्रे᳓ण शोचि᳓षा
वि᳓श्वाभिर् देव᳓हूतिभिः
इमं᳓ स्तो᳓मं जुषस्व नः
मूलम् ...{Loading}...
अग्ने॑ शु॒क्रेण॑ शो॒चिषा॒ विश्वा॑भिर्दे॒वहू॑तिभिः ।
इ॒मं स्तोमं॑ जुषस्व नः ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
अधिमन्त्रम् - sa
- देवता - अग्निः
- ऋषिः - मेधातिथिः काण्वः
- छन्दः - गायत्री
Thomson & Solcum
अ᳓ग्ने शुक्रे᳓ण शोचि᳓षा
वि᳓श्वाभिर् देव᳓हूतिभिः
इमं᳓ स्तो᳓मं जुषस्व नः
Vedaweb annotation
Strata
Normal
Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
Morph
ágne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}
śocíṣā ← śocís- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}
śukréṇa ← śukrá- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}
deváhūtibhiḥ ← deváhūti- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}
víśvābhiḥ ← víśva- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}
imám ← ayám (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}
juṣasva ← √juṣ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:MED}
naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}
stómam ← stóma- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}
पद-पाठः
अग्ने॑ । शु॒क्रेण॑ । शो॒चिषा॑ । विश्वा॑भिः । दे॒वहू॑तिऽभिः ।
इ॒मम् । स्तोम॑म् । जु॒ष॒स्व॒ । नः॒ ॥
Hellwig Grammar
- agne ← agni
- [noun], vocative, singular, masculine
- “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”
- śukreṇa ← śukra
- [noun], instrumental, singular, neuter
- “bright; clear; white; light; pure.”
- śociṣā ← śocis
- [noun], instrumental, singular, neuter
- “fire; flare; burn; radiance.”
- viśvābhir ← viśvābhiḥ ← viśva
- [noun], instrumental, plural, feminine
- “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”
- devahūtibhiḥ ← deva
- [noun], masculine
- “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”
- devahūtibhiḥ ← hūtibhiḥ ← hūti
- [noun], instrumental, plural, feminine
- “invocation.”
- imaṃ ← imam ← idam
- [noun], accusative, singular, masculine
- “this; he,she,it (pers. pron.); here.”
- stomaṃ ← stomam ← stoma
- [noun], accusative, singular, masculine
- “hymn; Stoma; stoma [word].”
- juṣasva ← juṣ
- [verb], singular, Present imperative
- “enjoy; endow; possess; frequent; accompany; induce; consume; approve; affect; attend; befit; blend; contract.”
- naḥ ← mad
- [noun], genitive, plural
- “I; mine.”
सायण-भाष्यम्
हे अग्ने शुक्रेण शोचिषा त्वदीयश्वेतवर्णदीप्त्या विश्वाभिर्देवहूतिभिः त्वत्कृतसर्वदेवताह्वानसाधनस्तोत्रैश्च युक्तस्त्वं नः अस्मदीयम् इमं स्तोमं स्तोत्रविशेषं जुषस्व सेवस्व ॥ विश्वशब्दो विशेः क्वनन्तो नित्त्वादाद्युदात्तः । देवहूतिभिः । देवशब्दः पचाद्यजन्तः । चित्त्वादन्तोदात्तः । देवानां हूतय आह्वानान्यासु स्तुतिष्विति देवहूतयः स्तुतयः । बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । स्तूयतेऽनेनेति स्तोमः। ‘ अर्तिस्तुसु° ’ ( उ. सू. १. १३७ ) इत्यादिना मन् । नित्त्वादाद्युदात्तः ॥ ॥ २३ ॥
Wilson
English translation:
“Agni, shining with pure radiance, and charged with all the invocations of the gods, be plural ased by this our praise.”
Jamison Brereton
Agni, with your blazing flame, along with all the invocations to the gods, enjoy this praise of ours right now!
Griffith
O Agni, by effulgent flame, by all invokings of the Gods,
Show pleasure in this laud of ours.
Oldenberg
Agni with thy bright splendour be pleased, through all our invocations of the gods, with this our praise.
Geldner
Agni, mit heller Glut genehmige nebst allen Götteranrufungen dieses Loblied von uns!
Grassmann
Mit hellem Licht, mit jedem Ruf, der, Agni, zu den Göttern dringt, Geniesse dieses unser Lob.
Elizarenkova
О Агни, со светлым пламенем
Со всеми призывами богов
Насладись (и) этим нашим восхвалением!
अधिमन्त्रम् (VC)
- अग्निः
- मेधातिथिः काण्वः
- गायत्री
- षड्जः
दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः
फिर भी अगले मन्त्र में इन्हीं के गुणों का उपदेश किया है-
दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - हे (अग्ने) प्रकाशमय ईश्वर ! आप कृपा करके (शुक्रेण) अनन्तवीर्य के साथ (शोचिषा) शुद्धि करनेवाले प्रकाश तथा (विश्वाभिः) विद्वान् और वेदों की वाणियों से सब प्राणियों के लिये (नः) हमारे (इमम्) इस प्रत्यक्ष (स्तोमम्) स्तुतिसमूह को (जुषस्व) प्रीति के साथ सेवन कीजिये॥१॥यह (अग्ने) भौतिक अग्नि (विश्वाभिः) सब (देवहूतिभिः) विद्वान् तथा वेदों की वाणियों से अच्छी प्रकार सिद्ध किया हुआ (शुक्रेण) अपनी कान्ति वा (शोचिषा) पवित्र करनेवाले प्रकाश से (नः) हमारे (इमम्) इस (स्तोमम्) प्रशंसा करने योग्य कला की कुशलता को (जुषस्व) सेवन करता है॥२॥१२॥यह (अग्ने) भौतिक अग्नि (विश्वाभिः) सब (देवहूतिभिः) विद्वान् तथा वेदों की वाणियों से अच्छी प्रकार सिद्ध किया हुआ (शुक्रेण) अपनी कान्ति वा (शोचिषा) पवित्र करनेवाले प्रकाश से (नः) हमारे (इमम्) इस (स्तोमम्) प्रशंसा करने योग्य कला की कुशलता को (जुषस्व) सेवन करता है॥२॥१२॥
दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः
भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में श्लेषालङ्कार है। दिव्यविद्याओं के प्रकाश होने से देव शब्द से वेदों का ग्रहण किया है। जब मनुष्य लोग सत्य प्रेम के साथ वेदवाणी से जगदीश्वर की स्तुति करते हैं, तब वह परमेश्वर उन मनुष्यों को विद्यादान से प्रसन्न करता है। वैसे ही यह भौतिक अग्नि भी विद्या से कलाकुशलता में युक्त किया हुआ इन्धन आदि पदार्थों में ठहर कर सब क्रियाकाण्ड का सेवन करता है॥१२॥इस बारहवें सूक्त के अर्थ की अग्निशब्द के अर्थ के योग से ग्यारहवें सूक्त के अर्थ से सङ्गति जाननी चाहिये। यह भी सूक्त सायणाचार्य्य आदि आर्य्यावर्तवासी तथा यूरोपदेशवासी विलसन आदि ने विपरीतता से वर्णन किया है॥
दयानन्द-सरस्वती (हि) - अन्वयः
अन्वय: हे अग्ने जगदीश्वर ! त्वं कृपया शुक्रेण शोचिषा विश्वाभिर्देवहूतिभिर्न इमं स्तोमं जुषस्वेत्याद्यः॥अयमग्निविश्वाभिर्देवहूतिभिः सम्यक् साधितः सन् शुक्रेण शोचिषा न इमं स्तोमं जुषत इति द्वितीयः॥१२॥
दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः
पुनरेतद्गुणा उपदिश्यन्ते।
दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (अग्ने) प्रकाशमयेश्वर ! भौतिको वा (शुक्रेण) अनन्तवीर्य्येण सह भास्वरेण वा (शोचिषा) शुद्धिकारकेण प्रकाशेन (विश्वाभिः) सर्वाभिः (देवहूतिभिः) विदुषां वेदानां वा वाग्भिराह्वानान्याहूतयस्ताभिः (इमम्) प्रत्यक्षम् (स्तोमम्) स्तुतिसमूहं प्रशंसनीयकलाकौशलं वा (जुषस्व) प्रीत्या सेवस्व, जुषते वा (नः) अस्माकम्॥१२॥
दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः
भावार्थभाषाः - अत्र श्लेषालङ्कारः। दिव्यानां विद्यानां प्रकाशकत्वाद् देवशब्देन वेदा गृह्यन्ते। यदा मनुष्यैः सत्यभावेन वेदवाण्या जगदीश्वरः स्तूयते तदाऽयं प्रीतः संस्तान् विद्यादानेन प्रीणयति। अयं भौतिकोऽग्निरपि विद्यया कलाकौशलेन सम्प्रयोजित इन्धनादिस्थः सन् सर्व क्रियाकाण्डं सेवते॥१२॥अस्य द्वादशसूक्तार्थस्याग्न्यर्थयोजनेनैकादशसूक्तार्थेन सह सङ्गतिरस्तीति बोध्यम्। इदमपि सूक्तं सायणाचार्य्यादिभिर्यूरोपवासिभिर्विलसनादिभिश्चान्यथैव व्याख्यातम्॥
सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - भावार्थः
भावार्थभाषाः - या मंत्रात श्लेषालंकार आहे. दिव्य विद्यांचा प्रकाश असल्यामुळे देव शब्द वेदाने ग्राह्य धरलेला आहे. जेव्हा माणसे सत्य भावाने वेदवाणीद्वारे जगदीश्वराची स्तुती करतात तेव्हा तो परमेश्वर त्या माणसांना विद्यादानाने प्रसन्न करतो, तसाच हा भौतिक अग्नीही विद्येने व कलाकौशल्याने संप्रयोजित केलेल्या इंधन इत्यादी पदार्थांमध्ये स्थिर होऊन सर्व क्रियाकांड घडवून आणतो. ॥ १२ ॥
सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - पादटिप्पनी
टिप्पणी: याही सूक्ताचे सायणाचार्य इत्यादी आर्यावर्तवासी व युरोपदेशवासी विल्सन इत्यादींनी विपरीत वर्णन केलेले आहे.