००९

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - मधुच्छन्दा वैश्वामित्रः
• छन्दः - गायत्री

इ᳓न्द्रे᳓हि म᳓त्सि अ᳓न्धसो
वि᳓श्वेभिः सोमप᳓र्वभिः
महाँ᳓ अभिष्टि᳓र् ओ᳓जसा

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

ándhasaḥ ← ándhas- 2 (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

ihi ← √i- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

índra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

mátsi ← √mad- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, voice:ACT}

somapárvabhiḥ ← somapárvan- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

víśvebhiḥ ← víśva- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

abhiṣṭíḥ ← abhiṣṭí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mahā́n ← mahā́nt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ójasā ← ójas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

इन्द्र॑ । आ । इ॒हि॒ । मत्सि॑ । अन्ध॑सः । विश्वे॑भिः । सो॒म॒पर्व॑ऽभिः ।
म॒हान् । अ॒भि॒ष्टिः । ओज॑सा ॥

• indrehi ← indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• indrehi ← ihi ← i
• [verb], singular, Present imperative
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• matsy ← matsi ← mad
• [verb], singular, Present imperative
• “rut; intoxicate; delight; revel; rejoice; drink; ramp; exult.”

• andhaso ← andhasaḥ ← andhas
• [noun], genitive, singular, neuter
• “Soma; drink; amṛta.”

• viśvebhiḥ ← viśva
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• somaparvabhiḥ ← soma
• [noun], masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• somaparvabhiḥ ← parvabhiḥ ← parvan
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “joint; knot; festival; day; articulation; knot.”

• mahāṃ ← mahat
• [noun], nominative, singular, masculine
• “large; eminent; great; loud; dangerous; strong; long; high; much(a); mahant [word]; ample; very; great; adult; important; dark; high; abundant; violent; remarkable; mighty; big; long.”

• abhiṣṭir ← abhiṣṭiḥ ← abhiṣṭi
• [noun], nominative, singular, masculine

• ojasā ← ojas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “strength; power; ojas; ojas [word]; potency; might.”

हे इन्द्र एहि अस्मिन् कर्मण्यागच्छ । आगत्य च विश्वेभिः सर्वैः सोमपर्वभिः सोमरसरूपैः अन्धसः अन्धोभिः अन्नैः मत्सि माद्य हृष्टो भव । तत ऊर्ध्वम् ओजसा बलेन महान् भूत्वा अभिष्टिः शत्रूणामभिभविता भव इति शेषः । अष्टाविंशतिसंख्याकेषु बलनामसु ‘ओजः पाजः’ (नि. २. ९. १ ) इति पठितम् ॥ आ इहि । ’ आद्गुणः ’ (पा. सू. ६. १. ८७) । इन्द्र एहि । यो ह्युभयोः स्थाने लभतेऽसावन्यतरव्यपदेशमिति आङ्माङोः एकादेशस्य आङ्व्यपदेशात् ’ ओमाङोश्च’ (पा.सू. ६. १. ९५ ) इति पररूपम् । मत्सि माद्य। ‘मदी हर्षग्लेपनयोः’। लोटः सिप् ।’ सर्वे विधयश्छन्दसि विकल्प्यन्ते’ ( परिभा. ३५ ) इति सेर्हिरादेशः (पा. सू. ३, ४, ८७ ) न भवति ।’ दिवादिभ्यः श्यन् ’ ( पा. सू. ३. १. ६९ ) इति श्यन् । बहुलं छन्दसि ( पा. सू. २, ४, ७३ ) इति श्यनो लुक् । ‘न लुमताङ्गस्य’ (पा. सू. १. १. ६३ ) इति प्रत्ययलक्षणप्रतिषेधात् ‘शमामष्टानां दीर्घः श्यनि’ (पा. सू. ७. ३. ७४ ) इति उपधादीर्घो न भवति । सिपः पित्त्वात् धातुस्वर एव । अन्धसः । अदेर्नुम् धश्च ’ ( उ. सू. ४. ६४५) इति असुन् । व्यत्ययेन तृतीयाबहुवचनं कर्तव्यम् । नित्त्वादाद्युदात्तः । विश्वेभिः । ‘ अशिप्रुषि°’ (उ, सू. १. १४९ ) इत्यादिना क्वन् । नित्त्वादाद्युदात्तत्वम् । ऐसादेशः ‘ बहुलं छन्दसि ’ (पा. सू. ७. १. १०) इति न भवति । सोमपर्वभिः । लतारूपं सोमं पृणन्ति पूरयन्तीति सोमपर्वाणः सोमरसाः । ‘ पॄ पालनपूरणयोः । ‘ अन्येभ्योऽपि दृश्यन्ते ’ ( पा. सू. ३. २. ७५) इति वनिप् । गुणो रपरत्वम् । वनिपः पित्त्वात् धातुस्वर एव । उपपदसमासे कृदुत्तरपद प्रकृतिस्वरेण पुनः स एव भवति । अभिष्टिः अभिगन्ता। ‘इष गतौ । ‘ मन्त्रे वृष° ’ ( पा. सू. ३. ३. ९६ ) इत्यादिना क्तिन् उदात्तः। स हि भावपरोऽपि भवितारं लक्षयति । कित्त्वात् लघूपधगुणाभावः । तितुत्रतथसिसुसरकसेषु च ’ (पा. सू. ७. २. ९) इति इडागमो न भवति । अभिशब्दस्य इकारे ‘एमनादिषु पररूपं वक्तव्यम्’ (पा. सू. ६. १. ९४. ६ ) इति पररूपत्वम् । प्रादिसमासे कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम्। ओजसा। ‘उब्जेर्बलोपश्च’ ( उ. सू. ४. ६३१ ) इति असुन् । नित्त्वादाद्युदात्तः ॥

English translation:

“Come, Indra, and be regaled with all viands libations, and thence, mighty in strength, be victorious (over your foes).”

Indra, come! Reach exhilaration from the stalk with all its soma-joints. (You are) the great one, superiority (itself) by reason of your power.

somapárvan- ‘soma-joint’ could refer either to the segments of the stalk of the soma plant (e.g., Renou) or to the segments of the Soma Sacrifice (e.g., Witzel Gotō). Geldner suggests it’s a word play. It is difficult to judge, but I weakly favor the horticultural interpretation.

There is no explicit 2nd ps. in c, but the general interpretation of this pāda as referring to Indra seems correct.

COME, Indra, and delight thee with the juice at all the Soma feasts,
Protector, mighty in thy strength.

Indra! Komm herbei, berausche dich am Trank an allen Somafesttagen, du der Große, an Stärke überlegen!

Komm, Indra, und berausche dich am Kraut bei jedem Somafest, An Kraft ein grosser Helfer du.

О Индра, приди! Опьяняйся напитком
Все дни приношения сомы,
Великий, превосходящий (всех) силой!

• इन्द्र:
• मधुच्छन्दाः वैश्वामित्रः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

अब नवम सूक्त के आरम्भ के मन्त्र में इन्द्र शब्द से परमेश्वर और सूर्य्य का प्रकाश किया है-

पदार्थान्वयभाषाः - जिस प्रकार से (अभिष्टिः) प्रकाशमान (महान्) पृथिवी आदि से बहुत बड़ा (इन्द्र) यह सूर्य्यलोक है, वह (ओजसा) बल वा (विश्वेभिः) सब (सोमपर्वभिः) पदार्थों के अङ्गों के साथ (अन्धसः) पृथिवी आदि अन्नादि पदार्थों के प्रकाश से (एहि) प्राप्त होता और (मत्सि) प्राणियों को आनन्द देता है, वैसे ही हे (इन्द्र) सर्वव्यापक ईश्वर ! आप (महान्) उत्तमों में उत्तम (अभिष्टिः) सर्वज्ञ और सब ज्ञान के देनेवाले (ओजसा) बल वा (विश्वेभिः सोमपर्वभिः) सब पदार्थों के अंशों के साथ वर्त्तमान होकर (एहि) प्राप्त होते और (अन्धसः) भूमि आदि अन्नादि उत्तम पदार्थों को देकर हमको (मत्सि) सुख देते हो॥१॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में श्लेष और लुप्तोपमालङ्कार हैं। जैसे ईश्वर इस संसार के परमाणु-परमाणु में व्याप्त होकर सब की रक्षा निरन्तर करता है, वैसे ही सूर्य्य भी सब लोकों से बड़ा होने से अपने सन्मुख हुए पदार्थों को आकर्षण वा प्रकाश करके अच्छे प्रकार स्थापन करता है॥१॥

अन्वय: यथाऽयमिन्द्रः सूर्य्यलोक ओजसा महानभिष्टिर्विश्वेभिः सोमपर्वभिः सहान्धसोऽन्नानां पृथिव्यादीनां प्रकाशेनेहि मत्सि हर्षहेतुर्भवति, तथैव हे इन्द्र त्वं महानभिष्टिर्विश्वेभिः सोमपर्वभिः सह वर्त्तमानः सन् ओजसोऽन्धस एहि प्रापयसि मत्सि हर्षयितासि॥१॥

तत्रेन्द्रशब्देनोभावर्थावुपदिश्येते।

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्र) सर्वव्यापकेश्वर सूर्य्यलोको वा (आ) क्रियार्थे (इहि) प्राप्नुहि प्रापयति वा। अत्र पुरुषव्यत्ययः लडर्थे लोट् च। (मत्सि) हर्षयितासि भवति वा। अत्र बहुलं छन्दसीति श्यनो लुक्, पक्षे पुरुषव्यत्ययश्च। (अन्धसः) अन्नानि पृथिव्यादीनि। अन्ध इत्यन्ननामसु पठितम्। (निघं०२.७) (विश्वेभिः) सर्वैः। अत्र बहुलं छन्दसीति भिस ऐसादेशाभावः। (सोमपर्वभिः) सोमानां पदार्थानां पर्वाण्यवयवास्तैः सह (महान्) सर्वोत्कृष्ट ईश्वरः सूर्य्यलोको वा परिमाणेन महत्तमः (अभिष्टिः) अभितः सर्वतो ज्ञाता ज्ञापयिता मूर्त्तद्रव्यप्रकाशको वा। अत्राभिपूर्वादिष गतावित्यस्माद्धातोर्मन्त्रे वृषेष० (अष्टा०३.३.९६) अनेन क्तिन्। एमन्नादिषु छन्दसि पररूपं वक्तव्यम्। एङि पररूपमित्यस्योपरिस्थवार्त्तिकेनाभेरिकारस्य पररूपेणेदं सिध्यति। (ओजसा) बलेन। ओज इति बलनामसु पठितम्। (निघं०२.९)॥१॥

भावार्थभाषाः - अत्र श्लेषलुप्तोमापलङ्कारौ। यथेश्वरोऽस्मिन् जगति प्रतिपरमाण्वभिव्याप्य सततं सर्वान् लोकान् नियतान् रक्षति, तथा सूर्य्योऽपि सर्वेभ्यो लोकेभ्यो महत्त्वादाभिमुख्यस्थान् पदार्थानाकृष्य प्रकाश्य व्यवस्थापयति॥१॥

या सूक्तात इन्द्र शब्दाच्या अर्थाचे वर्णन, उत्तम उत्तम धनप्राप्तीसाठी ईश्वराची प्रार्थना व पुरुषार्थ करण्याच्या आज्ञेचे प्रतिपादन केल्यामुळे या नवव्या सूक्ताच्या अर्थाची संगती आठव्या सूक्ताच्या अर्थाबरोबर आहे असे समजले पाहिजे. या सूक्ताचाही अर्थ सायणाचार्य इत्यादी आर्यावर्तवासी व विल्सन इत्यादी इंग्रजांनी सर्वस्वी मंत्राच्या विरुद्ध वर्णिलेला आहे.

भावार्थभाषाः - या मंत्रात श्लेष व लुप्तोपमालंकार आहेत. जसा ईश्वर या जगातील परमाणूंमध्ये व्याप्त असून सतत सर्वांचे रक्षण करतो, तसेच सर्व गोलांमध्ये मोठा व मुख्य असल्यामुळे सूर्य आपल्या आकर्षणाने व प्रकाशाने चांगल्या प्रकारे नियमन करतो. ॥ १ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - मधुच्छन्दा वैश्वामित्रः
• छन्दः - गायत्री

ए᳓म् एनं सृजता सुते᳓
मन्दि᳓म् इ᳓न्द्राय मन्दि᳓ने
च᳓क्रिं वि᳓श्वानि च᳓क्रये

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

enam ← ena- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

īm ← īm (invariable)

sr̥jata ← √sr̥j- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

suté ← √su- (root)
{case:LOC, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

índrāya ← índra- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

mandím ← mandí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

mandíne ← mandín- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

cákraye ← cákri- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

cákrim ← cákri- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

víśvāni ← víśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

आ । ई॒म् । ए॒न॒म् । सृ॒ज॒त॒ । सु॒ते । म॒न्दिम् । इन्द्रा॑य । म॒न्दिने॑ ।
चक्रि॑म् । विश्वा॑नि । चक्र॑ये ॥

• em ← ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• em ← īm ← īṃ
• [adverb]

• enaṃ ← enam ← enad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.).”

• sṛjatā ← sṛj
• [verb], plural, Present imperative
• “create; shoot; discharge; free; cause; throw; emit; send; produce; use; be born; make.”

• sute ← suta
• [noun], locative, singular, masculine
• “Soma.”

• mandim ← mandi
• [noun], accusative, singular, masculine

• indrāya ← indra
• [noun], dative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• mandine ← mandin
• [noun], dative, singular, masculine
• “intoxicant; exhilarating.”

• cakriṃ ← cakrim ← cakri
• [noun], accusative, singular, masculine
• “doing; active.”

• viśvāni ← viśva
• [noun], accusative, plural, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• cakraye ← cakri
• [noun], dative, singular, masculine
• “doing; active.”

ईम् इत्यनर्थकः पादपूरणीय प्रयुक्तः । हे अध्वर्यवः सुते अभिषुते चमसस्थे सोमे एनं सोमम् इन्द्राय इन्द्रार्थम् आ सृजत पुनरभ्युन्नयत । शुक्रामन्थिचमसगणे पुनरभ्युन्नयनम् आपस्तम्बेनोक्तं ‘ होत्रकाणां चमसाध्वर्यवः सकृत्सकृद्धुत्वा शुक्रस्याभ्युन्नीयोपावर्तध्वमिति’ ( आप. श्रौ. १२. २३.४) इति । कीदृशम् एनम् । मन्दिं हर्षहेतुं चक्रिं साधुकरणशीलम् । कीदृशाय इन्द्राय । मन्दिने हर्षयुक्ताय विश्वानि सर्वाणि कर्माणि चक्रये कृतवते । सर्वकर्मनिष्पादनशीलायेत्यर्थः । ईम् इत्यस्य पादपूरणार्थत्वं यास्क आह - ‘ अथ ये प्रवृत्तेऽर्थेऽमिताक्षरेषु ग्रन्थेषु वाक्यपूरणा आगच्छन्ति पदपूरणास्ते मिताक्षरेष्वनर्थकाः कमीमिद्विति’ (निरु. १.९) इति । अस्यायमर्थः । अन्यैरेव पदैर्विवक्षितेऽर्थे समाप्ते सति ये शब्दा ईमित्यादयः प्रयुक्तास्ते शब्दा अमिताक्षरेषु छन्दोराहित्येन परिमिताक्षररहितेषु ब्राह्मणादिवाक्येषु वाक्यपूरणार्था द्रष्टव्याः । मिताक्षरेषु छन्दोयुक्तेषु ग्रन्थेषु पादपूरणार्थाः। ते च कमीमित्यादय इति । ईमित्यस्य शब्दस्यानर्थक्याय एतामृचमुदाजहार- एमेनं सृजता सुते । आसृजतैनं सुते’ ( निरु. १. १० ) इति ॥ एनम् । इदमो द्वितीयायां • द्वितीयाटौःस्वेनः ’ (पा. सू. २. ४. ३४ ) इति एनादेशः ‘ °अनुदात्तः०’ (पा. सू. २. ४. ३२) इत्यनुवृतेः सर्वानुदात्तः । सृजत । संहितायाम् ‘ अन्येषामपि दृश्यते ’ ( पा. सू. ६. ३. १३७ ) इति दीर्घः । मन्दिं प्रमोदहेतुम्। ‘मदि स्तुतिमोदमदस्वप्नकान्तिगतिषु’। ‘इदितो नुम् धातोः ’ (पा. सू. ७. १. ५८) इति नुम् । मन्दमानं प्रयुङ्क्ते इत्यर्थे ’ हेतुमति च’ (पा. सू. ३. १. २६ ) इति णिच् । ण्यन्तस्य अजन्तत्वात् ‘अच इः’ ( उ. सू. ४. ५७८ ) इति इकारप्रत्ययः । ‘णेरनिटि ’ ( पा. सू. ६. ४. ५१ ) इति णिलोपः । प्रत्ययस्वरेणान्तोदात्तत्वम् । मन्दिने । मन्देः पूर्ववत्। चतुर्थ्येकवचनेऽनपुंसकस्यापि व्यत्ययेन नुमागमः (पा. सू. ७. १. ७३ )। चक्रिम् । ‘डुकृञ् करणे’ । ‘आदृगमहनजनः किकिनौ लिट् च ’ (पा. सू. ३. २. १७१ ) इति तच्छीलतद्धर्मतत्साधुकारिषु कर्तृषु किन्प्रत्ययः । तस्य कित्त्वात् गुणाभावः । यणादेशः । लिङवद्भावात् द्विर्वचनम् । ‘द्विर्वचनेऽचि’ (पा. सू. १. १. ५९ ) इति यणादेशस्य स्थानिवद्भावात् कृशब्दो द्विरुच्यते । अभ्यासस्य उरत्त्व-रपरत्व- श्चुत्व-हलादिशेषाः । किनो नित्त्वादाद्युदात्तः । विश्वानि । विशेः क्वन् । नित्त्वादाद्युदात्तः । अस्य चक्रये इति कृदन्तेन योगेऽपि ‘ कर्तृकर्मणोः कृति ’ ( पा. सू. २. ३. ६५) इति षष्ठी न भवति । ‘ °किकिनौ लिट् च ’ इति किनो लिङ्वद्भावेन ’ न लोकाव्ययनिष्ठाखलर्थतृनाम् ’ (पा. सू. २. ३. ६९ ) इति निषेधात् ॥

English translation:

“The libation being prepared, present the exhilaratina and efficacious (draught) to the rejoicing Indra, the accomplisher of all things.”

Send him [=Indra] surging to the pressed soma, and (send) the
exhilarator [=soma] (surging) to Indra, who seeks exhilaration,
the doer to him who does all things.

For the doubling of the enclitics īm enam see Jamison 2002.

To Indra pour ye forth the juice, the active gladdening juice to him
The gladdening, omnific God.

Lasset ihn los auf den Preßtrank, lasset den berauschenden für den rauschliebenden Indra strömen, den wirksamen für den alles Wirkenden!

Beim Feste giesst dem Indra zu den wirkenden, erfreuenden, Dem freudigen, der alles wirkt.

Напустите же его на выжатого (сому).
(Лейте) пьянящего опьяняющемуся Индре,
Действенного – деятельному во всем!

• इन्द्र:
• मधुच्छन्दाः वैश्वामित्रः
• गायत्री
• षड्जः

शिल्पविद्या के उत्तम साधन जल और अग्नि का वर्णन अगले मन्त्र में किया है-

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वानो ! (सुते) उत्पन्न हुए इस संसार में (विश्वानि) सब सुखों के उत्पन्न होने के अर्थ (मन्दिने) ऐश्वर्यप्राप्ति की इच्छा करने तथा (मन्दिम्) आनन्द बढ़ानेवाले (चक्रये) पुरुषार्थ करने के स्वभाव और (इन्द्राय) परम ऐश्वर्य होनेवाले मनुष्य के लिये (चक्रिम्) शिल्पविद्या से सिद्ध किये हुए साधनों में (एनम्) इन (ईम्) जल और अग्नि को (आसृजत) अति प्रकाशित करो॥२॥

भावार्थभाषाः - विद्वानों को उचित है कि इस संसार में पृथिवी से लेके ईश्वरपर्य्यन्त पदार्थों के विशेषज्ञान उत्तम शिल्प विद्या से सब मनुष्यों को उत्तम-उत्तम क्रिया सिखाकर सब सुखों का प्रकाश करना चाहिये॥२॥

अन्वय: हे विद्वांसः ! सुत उत्पन्नेऽस्मिन्पदार्थसमूहे जगति विश्वानि कार्य्याणि कर्त्तुं मन्दिन इन्द्राय जीवाय मन्दिं चक्रये चक्रिमासृजत॥२॥

अथ शिल्पविद्यानुषङ्गिणी अग्निजले उपदिश्येते।

पदार्थान्वयभाषाः - (आ) क्रियार्थे (ईम्) जलमग्निं वा। ईमित्युदकनामसु पठितम्। (निघं०१.१२) ईमिति पदनामसु च। (निघं०४.२) अनेन शिल्पविद्यासाधकतमावेतौ गृह्येते। (एनम्) अर्थद्वयम् (सृजत) विविधतया प्रकाशयत सम्पादयत वा (सुते) उत्पन्नेऽस्मिन्पदार्थसमूहे जगति (मन्दिम्) मन्दन्ति हर्षन्त्यस्मिँस्तम् (इन्द्राय) ऐश्वर्य्यमिच्छवे जीवाय (मन्दिने) मन्दितुं मन्दयितुं शीलवते (चक्रिम्) शिल्पविद्याक्रियासाधनेषु यानानां शीघ्रचालनस्वभावम् (विश्वानि) सर्वाणि वस्तूनि निष्पादयितुम् (चक्रये) पुरुषार्थकरणशीलाय॥२॥

भावार्थभाषाः - विद्वद्भिरस्मिन् जगति पृथिवीमारभ्येश्वरपर्य्यन्तानां पदार्थानां विज्ञानप्रचारेण सर्वान् मनुष्यान् विद्यया क्रियावतः सम्पाद्य सर्वाणि सुखानि सदा सम्पादनीयानि॥२॥

भावार्थभाषाः - विद्वानांनी या जगात पृथ्वीपासून ईश्वरापर्यंत पदार्थांचे विशेष ज्ञान व उत्तम शिल्पविद्येने उत्तम क्रिया सर्व माणसांना शिकवून सर्व सुख निर्माण केले पाहिजे. ॥ २ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - मधुच्छन्दा वैश्वामित्रः
• छन्दः - गायत्री

म᳓त्स्वा सुशिप्र मन्दि᳓भि
स्तो᳓मेभिर् विश्वचर्षणे
स᳓चैषु᳓ स᳓वनेषु आ᳓

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
mandíbhiḥ ← mandín- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

mátsva ← √mad- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:MED}

suśipra ← suśiprá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

stómebhiḥ ← stóma- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

viśvacarṣaṇe ← viśvácarṣaṇi- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

eṣú ← ayám (pronoun)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

sácā ← sácā (invariable)

sávaneṣu ← sávana- 1 (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:PL}

मत्स्व॑ । सु॒ऽशि॒प्र॒ । म॒न्दिऽभिः॑ । स्तोमे॑भिः । वि॒श्व॒ऽच॒र्ष॒णे॒ ।
सचा॑ । ए॒षु । सव॑नेषु । आ ॥

• matsvā ← mad
• [verb], singular, Aorist imperative
• “rut; intoxicate; delight; revel; rejoice; drink; ramp; exult.”

• suśipra ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• suśipra ← śipra ← śiprā
• [noun], vocative, singular, masculine
• “lip; śiprā.”

• mandibhi ← mandibhiḥ ← mandin
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “intoxicant; exhilarating.”

• stomebhir ← stomebhiḥ ← stoma
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “hymn; Stoma; stoma [word].”

• viśvacarṣaṇe ← viśvacarṣaṇi
• [noun], vocative, singular, masculine

• sacaiṣu ← sacā
• [adverb]
• “jointly.”

• sacaiṣu ← eṣu ← idam
• [noun], locative, plural, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• savaneṣv ← savaneṣu ← savana
• [noun], locative, plural, neuter
• “yajña; savana [word]; Snāna; Soma sacrifice; press.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

हे सुशिप्र हे शोभनहनो शोभननासिक वा । शिप्रे हनू नासिके वा ’ ( निरु. ६. १७) इति यास्केनोक्तत्वात्। तादृश हे इन्द्र मन्दिभिः हर्षहेतुभिः स्तोमेभिः स्तोत्रैः मत्त्व हृष्टो भव । हे विश्वचर्षणे सर्वमनुष्ययुक्त सर्वैर्यजमानैः पूज्य इत्यर्थः । तादृशेन्द्र त्वम् एषु यागगतेषु त्रिषु सवनेषु सचा देवैरन्यैः सह आ गच्छेति शेषः ॥ ‘मदि स्तुति’ इत्यस्य लोटि “ अनित्यमागमशासनम् ’ (परिभा. ९३. २ ) इति कृत्वा इदितो नुम् धातोः ’ ( पा. सू. ७. १. ५८) इति नुम् न भवति । अनुदात्तेत्वात् “ तास्यनुदात्तेन्ङिददुपदेशात् ’ (पा. सू. ६. १. १८६) इति लसार्वधातुकानुदात्तत्वम् । धातुस्वर एव । संहितायां ‘ द्व्यचोऽतस्तिङः ’ (पा. सू. ६.३. १३५) इति दीर्घत्वम् । सुशिप्रेत्यामन्त्रितनिघातः । मन्दिभिः । गतमन्त्रे व्याख्यातम् । स्तोमेभिः । मन्प्रत्ययस्य नित्त्वादाद्युदात्तत्वम् । ‘ बहुलं छन्दसि ’ ( पा. सू. ७. १. १०) इति भिस ऐसादेशो न भवति । विश्वचर्षणे । निघातः । सचा । उक्तम् । एषु ।’ ऊडिदम्’ इत्यादिना विभक्तेरुदात्तत्वम् ॥

English translation:

“Indra with the handsome chin, be plural ased with these animating praises; do your, who are to be reverenced by all mankind, (come) to these rites (with the gods).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Su-śipra = śipra, lower law or the nose; thus, handsome-nosed;

Viśvacarṣaṇe = lit. oḥ! you who are all men: sarva-manuṣya-yukta, who are joined with all men; further qualified: sarvair yajamānaiḥ pūjyaḥ, to be worshipped by all instrumental tutors of sacrifices

O you of the lovely lips who govern all domains, reach exhilaration through the exhilarating praise songs
here at these soma-pressings.

O Lord of all men, fair of cheek, rejoice thee in the gladdening lauds,
Present at these drink-offerings.

Berausche dich du Schönlippiger, an den berauschenden Lobliedern, du Allvolkstümlicher, bei diesen Somaopfern!

Erfreu bei diesen Opfern dich am Freudetrunk, an Liedern auch, O Menschenhort, o Trinkermund.

Опьяняйся, о прекрасногубый, пьянящими
Восхвалениями, о принадлежащий всем народам,
На этих выжиманиях (сомы)!

• इन्द्र:
• मधुच्छन्दाः वैश्वामित्रः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

अगले मन्त्र में इन्द्रशब्द से परमेश्वर का प्रकाश किया है-

पदार्थान्वयभाषाः - हे (विश्वचर्षणे) सब संसार के देखने तथा (सुशिप्र) श्रेष्ठज्ञानयुक्त परमेश्वर ! आप (मन्दिभिः) जो विज्ञान वा आनन्द के करनेवाले (स्तोमेभिः) वेदोक्त स्तुतिरूप गुणप्रकाश करनेहारे स्तोत्र हैं, उनसे स्तुति को प्राप्त होकर (एषु) इन प्रत्यक्ष (सवनेषु) ऐश्वर्य्य देनेवाले पदार्थों में हम लोगों को (सचा) युक्त करके (मत्स्व) अच्छे प्रकार आनन्दित कीजिये॥३॥

भावार्थभाषाः - जिसने संसार के प्रकाश करनेवाले सूर्य्य को उत्पन्न किया है, उसकी स्तुति करने में जो श्रेष्ठ पुरुष एकाग्रचित्त हैं, अथवा सबको देखनेवाले परमेश्वर को जानकर सब प्रकार से धार्मिक और पुरुषार्थी होकर सब ऐश्वर्य्य को उत्पन्न और उस की रक्षा करने में मिलकर रहते हैं, वे ही सब सुखों को प्राप्त होने के योग्य वा औरों को भी उत्तम-उत्तम सुखों के देनेवाले हो सकते हैं॥३॥

अन्वय: हे विश्वचर्षणे सुशिप्रेन्द्र भगवन् ! त्वं मन्दिभिः स्तोमेभिः स्तुतः सन्नेषु सवनेषु सचानस्मानामत्स्व समन्ताद्धर्षय॥३॥

अथेन्द्रशब्देनेश्वर उपदिश्यते।

पदार्थान्वयभाषाः - (मत्स्व) अस्माभिः स्तुतः सन् सदा हर्षय। द्व्यचोऽतस्तिङ इति दीर्घः। बहुलं छन्दसीति श्यनो लुक् च। (सुशिप्र) शोभनं शिप्रं ज्ञानं प्रापणं वा यस्य तत्सम्बुद्धौ (मन्दिभिः) तज्ज्ञापकैर्हर्षकरैश्च गुणैः। (स्तोमेभिः) वेदस्थैः स्तुतियुक्तैस्त्वद्गुणप्रकाशकैः स्तोत्रैः। बहुलं छन्दसीति भिस ऐस् न। (विश्वचर्षणे) विश्वस्य सर्वस्य जगतश्चर्षणिर्द्रष्टा तत्संबुद्धौ। विश्वचर्षणिरिति पश्यतिकर्मसु पठितम्। निघं०३.११) (सचा) सचन्ति ये ते सचास्तान् सचानस्मान् विदुषः। अत्र शसः स्थाने सुपां सुलुगित्याकारादेशः। सचेति पदनामसु पठितम्। (निघं०४.२) अनेन ज्ञानप्राप्त्यर्थो गृह्यते। (एषु) प्रत्यक्षेषु (सवनेषु) ऐश्वर्य्येषु। सु प्रसवैश्वर्य्ययोरित्यस्य रूपम्। (आ) समन्तात्॥३॥

भावार्थभाषाः - येन विश्वप्रकाशकः सूर्य्य उत्पादितस्तत्स्तुतौ ये मनुष्याः कृतनिष्ठा धार्मिकाः पुरुषार्थिनो भूत्वा सर्वथा सर्वद्रष्टारं परमेश्वरं ज्ञात्वा सर्वैश्वर्य्यस्योत्पादने तद्रक्षणे च समवेता भूत्वा सुखकारिणो भवन्तीति॥३॥

भावार्थभाषाः - ज्याने जगात प्रकाश करणारा सूर्य निर्माण केलेला आहे, त्याची स्तुती करण्यात श्रेष्ठ पुरुष एकाग्रचित्त असतात. सर्वदृष्टा असणाऱ्या परमेश्वराला जाणून धार्मिक व पुरुषार्थी जन सर्व ऐश्वर्यप्राप्ती करून सर्व मिळून त्या ऐश्वर्याचे रक्षण करतात, तेच सर्व सुख प्राप्त करून इतरांनाही देऊ शकतात. ॥ ३ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - मधुच्छन्दा वैश्वामित्रः
• छन्दः - गायत्री

अ᳓सृग्रम् इन्द्र ते गि᳓रः
प्र᳓ति त्वा᳓म् उ᳓द् अहासत
अ᳓जोषा वृषभ᳓म् प᳓तिम्

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
ásr̥gram ← √sr̥j- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:MED}

gíraḥ ← gír- ~ gīr- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

ahāsata ← √hā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:MED}

práti ← práti (invariable)

tvā́m ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

út ← út (invariable)

ájoṣāḥ ← ájoṣa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

pátim ← páti- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vr̥ṣabhám ← vr̥ṣabhá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

असृ॑ग्रम् । इ॒न्द्र॒ । ते॒ । गिरः॑ । प्रति॑ । त्वाम् । उत् । अ॒हा॒स॒त॒ ।
अजो॑षाः । वृ॒ष॒भम् । पति॑म् ॥

• asṛgram ← sṛj
• [verb], plural, Root aorist (Ind.)
• “create; shoot; discharge; free; cause; throw; emit; send; produce; use; be born; make.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• giraḥ ← gir
• [noun], nominative, plural, feminine
• “hymn; praise; voice; words; invocation; command; statement; cry; language.”

• prati
• [adverb]
• “towards; per; regarding; respectively; according to; until.”

• tvām ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• ud
• [adverb]
• “up.”

• ahāsata ← hā
• [verb], plural, Athematic s aor. (Ind.)
• “move over; yield; give way.”

• ajoṣā ← ajoṣāḥ ← ajoṣa
• [noun], nominative, plural, feminine

• vṛṣabham ← vṛṣabha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “bull; Vṛṣabha; Vṛṣabha; best.”

• patim ← pati
• [noun], accusative, singular, masculine
• “husband; overlord; king; deity; īśvara; ruler; pati [word]; commanding officer; leader; owner; mayor; lord.”

हे इन्द्र ते गिरः त्वदीयाः स्तुतीः असृग्रं सृष्टवानस्मि । ताश्च गिरः स्वर्गेऽवस्थितं त्वां प्रति उदहासत उद्गत्य प्राप्नुवन् । तादृशीर्गिरः त्वम् अजोषाः सेवितवानसि । कीदृशं त्वाम् । वृषभं कामानां वर्षितारं पतिं सोमस्य पातारं यजमानानां पालयितारं वा । पाता वा पालयिता वा’ (निरु. ४. २६) इति यास्केनोक्तत्वात् ॥ असृग्रम् असृजम् । ‘ सृज विसर्गे ‘। लङो मिप् । ‘तुदादिभ्यः शः’ (पा. सू. ३. १. ७७ )। ‘बहुलं छन्दसि’ (पा. सू. ७. १.८) इत्यत्र विकरणस्य रुडागमः । जकारस्य गकारः । ‘ लुङ्लङ्लृङ्क्ष्वडुदात्तः ’ ( पा. सू. ६. ४. ७१ ) इति अडागम उदात्त: । सति शिष्टत्वात् स एव शिष्यते । गिरः । प्रातिपदिकस्वरः । अहासत । ओहाङ् गतौ । लुङ् । झस्य अदादेशः (पा. सू. ७. १. ५)। च्लेः सिच् ’ (पा. सू. ३. १. ४४ ) । अडागमो निघातश्च । अजोषाः । जुषी प्रीतिसेवनयोः । लङस्थास् । तुदादिभ्यः शः । तस्य ‘ छन्दस्युभयथा ’ ( पा. सू. ३. ४. ११७ ) इत्यार्धधातुकत्वेन ङित्त्वाभावात् लघूपधगुणः । थासः थकारलोपश्छान्दसः ॥ सवर्णदीर्घः । अडागमः । सति शिष्टत्वात् उदात्तः शिष्यते । वृषभम् । ‘ पृषु वृषु मृषु सेचने ‘। ‘ अभच् ’ ( उ. सू. ३. ४०२ ) इत्यनुवृत्तौ ‘ऋषिवृषिभ्यां कित्’ ( उ. सू. ३. ४०३) इति अभच्प्रत्ययः । कित्त्वाद्गुणाभावः । चित्त्वादन्तोदात्तः । पतिम् । ‘पा रक्षणे’। ‘ पातेर्डतिः’ ( उ. सू. ४. ४९७ )। डित्त्वात् टिलोपः । प्रत्ययाद्युदात्तत्वम् ॥

English translation:

“I have addressed to you, Indra, the showerer (of blessings), the protector (of your worshipers), praises which have reached you, and of which you have approved.”

Our songs have been sent surging to you, Indra. They have reared up toward you—
not (yet) pleasured, they (have reared up) toward the bull, their
husband.

Songs have outpoured themselves to thee, Indra, the strong, the guardian Lord,
And raised themselves unsatisfied.

Die Loblieder auf dich, Indra, sind jetzt losgelassen, sie sind dir entgegengeeilt, die unbefriedigten dem Stiergemahl.

Ergossen sind die Lieder dir und steigen, Indra, zu dir auf, Zum Herrn und Gatten nimmer satt.

Выпущены, о Индра, к тебе хвалебные песни.
Они бросились к тебе навстречу,
Ненасытные – к супругу-быку.

• इन्द्र:
• मधुच्छन्दाः वैश्वामित्रः
• गायत्री
• षड्जः

फिर भी अगले मन्त्र में ईश्वर का प्रकाश किया है-

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्र) हे परमेश्वर ! जो (ते) आपकी (गिरः) वेदवाणी हैं, वे (वृषभम्) सब से उत्तम सब की इच्छा पूर्ण करनेवाले (पतिम्) सब के पालन करनेहारे (त्वाम्) वेदों के वक्ता आप को (उदहासत) उत्तमता के साथ जनाती हैं, और जिन वेदवाणियों को आप (अजोषाः) सेवन करते हो, उन्ही से मैं भी (प्रति) उक्त गुणयुक्त आपको (असृग्रम्) अनेक प्रकार से वर्णन करता हूँ॥४॥

भावार्थभाषाः - जिस ईश्वर ने प्रकाश किये हुए वेदों से जैसे अपने-अपने स्वभाव गुण और कर्म प्रकट किये हैं, वैसे ही वे सब लोगों को जानने योग्य हैं, क्योंकि ईश्वर के सत्य स्वभाव के साथ अनन्तगुण और कर्म हैं, उनको हम अल्पज्ञ लोग अपने सामर्थ्य से जानने को समर्थ नहीं हो सकते। तथा जैसे हम लोग अपने-अपने स्वभाव गुण और कर्मों को जानते हैं, वैसे औरों को उनका यथावत् जानना कठिन होता है, इसी प्रकार सब विद्वान् मनुष्यों को वेदवाणी के विना ईश्वर आदि पदार्थों को यथावत् जानना कठिन है। इसलिये प्रयत्न से वेदों को जान के उन के द्वारा सब पदार्थों से उपकार लेना तथा उसी ईश्वर को अपना इष्टदेव और पालन करनेहारा मानना चाहिये॥४॥

अन्वय: हे इन्द्र परमेश्वर ! यास्ते तव गिरो वृषभं पतिं त्वामुदहासत यास्त्वमजोषाः सर्वा विद्या जुषसे ताभिरहमपि प्रतीत्थंभूतं वृषभं पतिं त्वामसृग्रं सृजामि॥४॥

पुनस्सोऽर्थ उपदिश्यते।

पदार्थान्वयभाषाः - (असृग्रम्) सृजामि विविधतया वर्णयामि। बहुलं छन्दसि। (अष्टा०७.१.८) अनेन ‘सृज’ धातो रुडागमः। वर्णव्यत्ययेन जकारस्थाने गकारः, लडर्थे लङ् च। (इन्द्र) सर्वथा स्तोतव्य ! (ते) तव (गिरः) वेदवाण्यः (प्रति) इन्द्रियागोचरेऽर्थे। प्रतीत्यैतस्य प्रातिलोम्यं प्राह। (निरु०१.३) (त्वाम्) वेदवक्तारं परमेश्वरम् (उदहासत) उत्कृष्टतया ज्ञापयन्ति। अत्र ओहाङ् गतावित्यस्माल्लडर्थे लुङ्। (अजोषाः) जुषसे। अत्र छन्दस्युभयथेत्यार्धधातुकसंज्ञाश्रयाल्लघूपधगुणः। छान्दसो वर्णलोपो वेति थासस्थकारस्य लोपेनेदं सिध्यति। (वृषभम्) सर्वाभीष्टवर्षकम् (पतिम्) पालकम्॥४॥

भावार्थभाषाः - येनेश्वरेण स्वप्रकाशितेन वेदेन यादृशानि स्वस्वभावगुणकर्माणि प्रकाशितानि तान्यस्माभिस्तथैव वेद्यानि सन्ति। कुतः, ईश्वरस्यानन्तसत्यस्वभावगुणकर्मवत्त्वादल्पज्ञैरस्माभिर्जीवैः स्वसामर्थ्येन तानि ज्ञातुमशक्यत्वात्। यथा स्वयं स्वस्वभावगुणकर्माणि जानाति तथाऽन्यैर्यथावज्ज्ञातुमशक्यानि भवन्ति। अतः सर्वैर्विद्वद्भिर्वेदवाण्यैवेश्वरादयः पदार्थाः सम्प्रीत्या पुरुषार्थेन च वेदितव्याः सन्ति, तेभ्य उपकारग्रहणं चेति। स एवेश्वर इष्टः पालकश्च मन्तव्य इति॥४॥

भावार्थभाषाः - ज्या ईश्वराने वेदाद्वारे आपले गुण, कर्म, स्वभाव प्रकट केलेले आहेत, ते सर्व लोकांनी जाणले पाहिजेत. कारण ईश्वराच्या अनन्त सत्य गुण कर्म स्वभावाला आम्ही अल्पज्ञ लोक आपल्या सामर्थ्याने जाणू शकत नाही. जसे आम्ही आपापले गुण कर्म स्वभाव जाणतो तसे इतरांनी ते जाणणे कठीण आहे. त्याचप्रकारे विद्वान माणसांना वेदवाणीशिवाय ईश्वर इत्यादी पदार्थांना यथार्थपणे जाणणे कठीण आहे. त्यासाठी प्रयत्नपूर्वक वेदांना जाणून त्याद्वारे सर्व पदार्थांचा योग्य उपयोग करून ईश्वराला आपला इष्टदेव व पालनकर्ता मानले पाहिजे. ॥ ४ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - मधुच्छन्दा वैश्वामित्रः
• छन्दः - गायत्री

सं᳓ चोदय चित्र᳓म् अर्वा᳓ग्
रा᳓ध इन्द्र व᳓रेणियम्
अ᳓सद् इ᳓त् ते विभु᳓ प्रभु᳓

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
arvā́k ← arvā́ñc- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

citrám ← citrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

codaya ← √cud- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

sám ← sám (invariable)

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

rā́dhaḥ ← rā́dhas- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

váreṇyam ← váreṇya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ásat ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

ít ← ít (invariable)

prabhú ← prabhú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

vibhú ← vibhú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

सम् । चो॒द॒य॒ । चि॒त्रम् । अ॒र्वाक् । राधः॑ । इ॒न्द्र॒ । वरे॑ण्यम् ।
अस॑त् । इत् । ते॒ । वि॒ऽभु । प्र॒ऽभु ॥

• saṃ ← sam
• [noun], nominative, singular, masculine
• “sam; together; together; saṃ.”

• codaya ← coday ← √cud
• [verb], singular, Present imperative
• “impel; drive; incite; command; drive; arouse; propel.”

• citram ← citra
• [noun], accusative, singular, neuter
• “manifold; extraordinary; beautiful; divers(a); varicolored; bright; bright; bright; outstanding; agitated; aglitter(p); brilliant; painted; obvious; patched; bizarre.”

• arvāg ← arvāk
• [adverb]
• “here.”

• rādha ← rādhaḥ ← rādhas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “gift; munificence; liberality; bounty.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• vareṇyam ← vareṇya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “excellent; desirable.”

• asad ← asat ← as
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• it ← id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• vibhu
• [noun], nominative, singular, neuter
• “mighty; abundant; big.”

• prabhu
• [noun], nominative, singular, neuter
• “mighty; powerful.”

हे इन्द्र वरेण्यं श्रेष्ठं राधः धनं चित्रं मणिमुक्तादिरूपेण बहुविधम् अर्वाक् अस्मदभिमुखं यथा भवति तथा सं चोदय सम्यक् प्रेरय । भोगाय यावत् पर्याप्तं तावत् विभुशब्देनोच्यते । ततोऽप्यधिकं प्रभुशब्देन । तादृशं धनं ते तवैव असदित् अस्त्येव । तस्मादस्मभ्यं प्रयच्छेत्यर्थः । ‘मघम्’ इत्यादिषु अष्टाविंशतिधननामसु ‘रायः राधः’ (नि. २. १०. १७) इति पठितम् ॥ चोदय । ‘चुद प्रेरणे’ । ण्यन्तात् लोट् । तिङ्ङतिङः’ इति निघातः । राधः । राध्नुवन्ति अनेनेति राधो धनम् । ‘सर्वधातुभ्योऽसुन्’ (उ. सू. ४. ६२८ ) । नित्त्वादाद्युदात्तः । वरेण्यम् । वृञ एण्यः । वृषादित्वादाद्युदात्तः । असत् । अस भुवि ‘। लेट् । तिप् । ‘इतश्च लोपः° ’ (पा. सू. ३. ४. ९७ ) इति इकारलोपः । ‘लेटोऽडाटौ ’ ( पा. सू. ३. ४. ९४) इति अडागमः । ‘ अदिप्रभृतिभ्यः शपः ’ ( पा. सू. २, ४, ७२ ) इति शपो लुक् । आगमा अनुदात्ताः’ (पा. म. ३.१.३.७.) इति अटोऽनुदात्तत्वात् धातुस्वर एव । विभु । विभवतीति विभु ।’ भुवः° ’ (पा. सू. ३. २. १७९) इत्यनुवृत्तौ ’ विप्रसंभ्यो ड्वसंज्ञायाम्’ (पा. सू. ३. २. १८० ) इति डुप्रत्ययः । डित्त्वात् टिलोपः । प्रत्ययस्वरेण उकार उदात्तः । कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरेण स एव शिष्यते । एवं प्रभु ॥ ॥ १७ ॥

English translation:

“plural ce before us, Indra, precious and multiform riches, for enough and more than enough are assuredly yours.”

Spur on your bright benefit entirely in our direction, o Indra—the benefit worth wishing for:
just yours will be the farmost and foremost.

Send to us bounty manifold, O Indra, worthy of’ our wish,
For power supreme is only thine.

Treib deine ansehnliche, auserwählte Ehrengabe her, o Indra! Sie sei ausreichend, reichlich.

Uns treib, o Indra, glänzende, begehrungswerthe Gaben her, Denn du allein bist stark und reich.

Подгони к нам прекрасный
Желанный дар, о Индра!
Пусть будет он обильным, богатым!

• इन्द्र:
• मधुच्छन्दाः वैश्वामित्रः
• पिपीलिकामध्यानिचृद्गायत्री
• षड्जः

ईश्वर की उपासना से क्या लाभ होता है, सो अगले मन्त्र में प्रकाश किया है-

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) करुणामय सब सुखों के देनेवाले परमेश्वर ! (ते) आपकी सृष्टि में जो-जो (वरेण्यम्) अतिश्रेष्ठ (विभु) उत्तम-उत्तम पदार्थों से पूर्ण (प्रभु) बड़े-बड़े प्रभावों का हेतु (चित्रम्) जिससे श्रेष्ठ विद्या चक्रवर्त्ति राज्य से सिद्ध होनेवाला मणि सुवर्ण और हाथी आदि अच्छे-अच्छे अद्भुत पदार्थ होते हैं, ऐसा (राधः) धन (असत्) हो, सो-सो कृपा करके हम लोगों के लिये (सञ्चोदय) प्रेरणा करके प्राप्त कीजिये॥५॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यों को ईश्वर के अनुग्रह और अपने पुरुषार्थ से आत्मा और शरीर के सुख के लिये विद्या और ऐश्वर्य्य की प्राप्ति वा उनकी रक्षा और उन्नति तथा सत्यमार्ग वा उत्तम दानादि धर्म अच्छी प्रकार से सदैव सेवन करना चाहिये, जिससे दारिद्र्य और आलस्य से उत्पन्न होनेवाले दुःखों का नाश होकर अच्छे-अच्छे भोग करने योग्य पदार्थों की वृद्धि होती रहे॥५॥

अन्वय: हे इन्द्र ! ते तव सृष्टौ यद्यद्वरेण्यं विभु प्रभु चित्रं राधोऽसत् तत्तत्कृपयाऽर्वागस्मदाभिमुख्याय सञ्चोदय॥५॥

तस्योपासनेन किं लभ्यते, इत्युपदिश्यते।

पदार्थान्वयभाषाः - (सम्) सम्यगर्थे। समित्येकीभावं प्राह। (निरु०१.३) (चोदय) प्रेरय प्रापय (चित्रम्) चक्रवर्त्तिराज्यश्रिया विद्यामणिसुवर्णहस्त्यश्वादियोगेनाद्भुतम् (अर्वाक्) प्राप्त्यनन्तरमाभिमुख्येनानन्दकारकम् (राधः) राध्नुवन्ति सुखानि येन तद्धनम्। राध इति धननामसु पठितम्। (निघं०२.१०) (इन्द्र) दयामयसर्वसुखसाधनप्रदेश्वर ! (वरेण्यम्) वर्त्तुमर्हमतिश्रेष्ठम्। वृञ एण्यः। (उणा०३.९९) अनेन ‘वृञ् वरणे’ इत्यस्मादेण्यप्रत्ययः। (असत्) भवेत्। अस धातोर्लेट्प्रयोगः। (इत्) एव (ते) तव (विभु) बहुसुखव्यापकम् (प्रभु) उत्तमप्रभावकारकम्॥५॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यैरीश्वरानुग्रहेण स्वपुरुषार्थेन च सर्वस्यात्मशरीरसुखाय विद्यैश्वर्य्ययोः प्राप्तिरक्षणोन्नतिसन्मार्गदानानि सदैव संसेव्यानि, यतो दारिद्र्यालस्यप्रभावदुःखाभावेन दिव्या भोगाः सततं वर्धेरन्निति॥५॥

भावार्थभाषाः - माणसांनी ईश्वराचा अनुग्रह व आपला पुरुषार्थ याद्वारे आत्मा व शरीराच्या सुखासाठी विद्या व ऐश्वर्य प्राप्त करावे आणि त्यांचे रक्षण, वृद्धी, सत्यमार्ग व उत्तम दानधर्माचा स्वीकार करावा. त्यामुळे दारिद्र्य व आळशीपणामुळे उत्पन्न होणाऱ्या दुःखाचा नाश होऊन चांगल्या भोग्य पदार्थांची वृद्धी व्हावी. ॥ ५ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - मधुच्छन्दा वैश्वामित्रः
• छन्दः - गायत्री

अस्मा᳓न् सु᳓ त᳓त्र चोदय
इ᳓न्द्र राये᳓ र᳓भस्वतः
तु᳓विद्युम्न य᳓शस्वतः

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
asmā́n ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

codaya ← √cud- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

sú ← sú (invariable)

tátra ← tátra (invariable)

índra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

rábhasvataḥ ← rábhasvant- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

rāyé ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

túvidyumna ← tuvidyumná- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

yáśasvataḥ ← yáśasvant- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

अ॒स्मान् । सु । तत्र॑ । चो॒द॒य॒ । इन्द्र॑ । रा॒ये । रभ॑स्वतः ।
तुवि॑ऽद्युम्न । यश॑स्वतः ॥

• asmān ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• tatra
• [adverb]
• “there; now; then; then; there; in that place; then; locative; respectively; there; tatra [word]; inside; therefore.”

• codayendra ← codaya ← coday ← √cud
• [verb], singular, Present imperative
• “impel; drive; incite; command; drive; arouse; propel.”

• codayendra ← indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• rāye ← rai
• [noun], dative, singular
• “wealth; possession; rai [word]; gold.”

• rabhasvataḥ ← rabhasvat
• [noun], accusative, plural, masculine

• tuvidyumna ← tuvi
• [noun]
• “mighty; very; diverse; much(a); many.”

• tuvidyumna ← dyumna
• [noun], vocative, singular, masculine
• “magnificence.”

• yaśasvataḥ ← yaśasvat
• [noun], accusative, plural, masculine

हे तुविद्युम्न प्रभूतधन इन्द्र राये धनसिद्ध्यर्थम् अस्मान् अनुष्ठातॄन् तत्र कर्मणि सु चोदय सुष्ठु प्रेरय। कीदृशानस्मान् । रभस्वतः उद्योगवतः यशस्वतः कीर्तिमतः ॥ तत्र । तच्छब्दात् ‘ सप्तम्यास्त्रल् ’ (पा. सू. ५. ३. १०)। लिति’ (पा. सू. ६. १. १९३) इति प्रत्ययात् पूर्वस्योदात्तत्वम् । इन्द्र । आमन्त्रिताद्युदात्तत्वम् । पादादित्वान्न निघातः। राये। ऊडिदम्’ इत्यादिना विभक्तेरुदात्तत्वम् । रभस्वतः । ‘ रभ राभस्ये’ । राभस्यं कार्योपक्रमः। ‘ सर्वधातुभ्योऽसुन् ( उ. सू. ४. ६२८)। नित्त्वादाद्युदात्तः । मतुपः पित्वादनुदात्तत्वम् । स्वादिष्वसर्वनामस्थाने ’ (पा. सू. १. ४. १७) इति न पदत्वं तसौ मत्वर्थे’ (पा. सू. १. ४. १९) इति भसंज्ञया बाधितत्वात्; ‘आ कडारादेका संज्ञा’ (पा. सू. १.४. १) इति नियमात् । तुविद्युम्न । तुवि बहु द्युम्नं धनं यस्य । षाष्ठिकम् आमन्त्रिताद्युदात्तत्वम् । यशस्वतः। यशोऽस्यास्तीति मतुप् । अस्मायामेधास्रजो विनिः (पा. सू. ५. २. १२१ ) इति विनिना न बाध्यते, मतुपः सर्वत्र समुच्चयात्। यशस्शब्दो ‘नब्विषयस्यानिसन्तस्य ’ इत्याद्युदात्तः । मतुपः पित्त्वात् स एव शिष्यते ॥

English translation:

“Opulent Indra, encourage us in this rite for the acquirement of wealth, for we are diligent and renowned.”

Spur us on then for wealth, so that we acquire vehemence
and glory, o powerfully brilliant one.

With Renou I take the two acc. pl. -vant-adjectives (rábhasvataḥ … yáśasvataḥ) as proleptic, with the acquisition of these qualities being the result of Indra’s impelling of us - rather than taking them as qualities we already possess, as most translators do.

O Indra, stimulate thereto us emulously fain for wealth,
And glorious, O most splendid One.

Eifer uns dabei fein zum Reichtum an, Indra, uns Ungeduldige, Ehrenwerte, du Glanzvoller!

Zu Reichthum treibe schnell uns hin, o Indra, die verlangenden, O reicher, uns, die glänzenden.

(И) нас тут подгони хорошенько,
К богатству, о Индра, нетерпеливых,
О ты мощью сверкающий, (нас,) достойных почета.

• इन्द्र:
• मधुच्छन्दाः वैश्वामित्रः
• पिपीलिकामध्यानिचृद्गायत्री
• षड्जः

अन्तर्यामी ईश्वर हम लोगों को कैसे-कैसे कामों में प्रेरणा करे, इस विषय का अगले मन्त्र में प्रकाश किया है-

पदार्थान्वयभाषाः - हे (तुविद्युम्न) अत्यन्त विद्यादिधनयुक्त (इन्द्र) अन्तर्यामी ईश्वर ! (रभस्वतः) जो आलस्य को छोड़ के कार्य्यों के आरम्भ करनेवाले (यशस्वतः) सत्कीर्तिसहित (अस्मान्) हम लोग पुरुषार्थी विद्या धर्म और सर्वोपकार से नित्य प्रयत्न करनेवाले मनुष्यों को (तत्र) श्रेष्ठ पुरुषार्थ में (राये) उत्तम-उत्तम धन की प्राप्ति के लिये (सुचोदय) अच्छी प्रकार युक्त कीजिये ॥६॥

भावार्थभाषाः - सब मनुष्यों को उचित है कि इस सृष्टि में परमेश्वर की आज्ञा के अनुकूल वर्तमान तथा पुरुषार्थी और यशस्वी होकर विद्या तथा राज्यलक्ष्मी की प्राप्ति के लिये सदैव उपाय करें। इसी से उक्त गुणवाले पुरुषों ही को लक्ष्मी से सब प्रकार का सुख मिलता है, क्योंकि ईश्वर ने पुरुषार्थी सज्जनों ही के लिये सुख रचे हैं ॥६॥

अन्वय: हे तुविद्युम्नेन्द्र परात्मँस्त्वं रभस्वतो यशस्वतोऽस्मान् तत्र पुरुषार्थे राये उत्कृष्टधनप्राप्त्यर्थे सुचोदय ॥६॥

कथंभूतानस्मान्कुर्वित्युपदिश्यते।

पदार्थान्वयभाषाः - (अस्मान्) विदुषो धार्मिकान् मनुष्यान् (सु) शोभनार्थे क्रियायोगे च (तत्र) पूर्वोक्ते पुरुषार्थे (चोदय) प्रेरय (इन्द्र) अन्तर्यामिन्नीश्वर ! (राये) धनाय (रभस्वतः) कार्य्यारम्भं कुर्वत आलस्यरहितान् पुरुषार्थिनः (तुविद्युम्न) बहुविधं द्युम्नं विद्याद्यनन्तं धनं यस्य तत्सम्बुद्धौ। द्युम्नमिति धननामसु पठितम्। (निघं०२.१०) तुवीति बहुनामसु च। (निघं०३.१) (यशस्वतः) यशोविद्याधर्मसर्वोपकाराख्या प्रशंसा विद्यते येषां तान्। अत्र प्रशंसार्थे मतुप् ॥६॥

भावार्थभाषाः - अस्यां सृष्टौ परमेश्वराज्ञायां च वर्तमानैः पुरुषार्थिभिर्यशस्विभिः सर्वैर्मनुष्यैर्विद्याराज्यश्रीप्राप्त्यर्थं सदैव प्रयत्नः कर्त्तव्यः। नैतादृशैर्विनैताः श्रियो लब्धुं शक्याः। कुतः, ईश्वरेण पुरुषार्थिभ्य एव सर्वसुखप्राप्तेर्निर्मित्तत्वात् ॥६॥

भावार्थभाषाः - या सृष्टीत सर्व माणसांनी परमेश्वराच्या आज्ञेप्रमाणे वागावे व पुरुषार्थी आणि यशस्वी बनून विद्या व राज्यलक्ष्मीच्या प्राप्तीसाठी सदैव उपाय योजावेत. यामुळे वरील गुण असणाऱ्या पुरुषांनाच लक्ष्मीपासून सुख मिळते. कारण ईश्वराने पुरुषार्थी लोकांसाठीच सर्व सुख निर्माण केलेले आहे. ॥ ६ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - मधुच्छन्दा वैश्वामित्रः
• छन्दः - गायत्री

सं᳓ गो᳓मद् इन्द्र वा᳓जवद्
अस्मे᳓ पृथु᳓ श्र᳓वो बृह᳓त्
विश्वा᳓युर् धेहि अ᳓क्षितम्

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
gómat ← gómant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

sám ← sám (invariable)

vā́javat ← vā́javant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

asmé ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:PL}

br̥hát ← br̥hánt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

pr̥thú ← pr̥thú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

śrávaḥ ← śrávas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ákṣitam ← ákṣita- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

dhehi ← √dhā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

viśvā́yuḥ ← viśvā́yu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

सम् । गोऽम॑त् । इ॒न्द्र॒ । वाज॑ऽवत् । अ॒स्मे इति॑ । पृ॒थु । श्रवः॑ । बृ॒हत् ।
वि॒श्वऽआ॑युः । धे॒हि॒ । अक्षि॑तम् ॥

• saṃ ← sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• gomad ← gomat ← gomant
• [noun], accusative, singular, neuter

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• vājavad ← vājavat
• [noun], accusative, singular, neuter

• asme ← mad
• [noun], locative, plural
• “I; mine.”

• pṛthu
• [noun], accusative, singular, neuter
• “broad; wide; great; flat; pṛthu [word]; far.”

• śravo ← śravaḥ ← śravas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “fame; glory; ear.”

• bṛhat
• [noun], accusative, singular, neuter
• “large; great; loud; high; much(a); exalted; abundant; intensive; strong; huge.”

• viśvāyur ← viśva
• [noun]
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• viśvāyur ← āyuḥ ← āyus
• [noun], accusative, singular, neuter
• “life; longevity; āyus; life; āyus [word]; Āyus.”

• dhehy ← dhehi ← dhā
• [verb], singular, Present imperative
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• akṣitam ← akṣita
• [noun], accusative, singular, neuter
• “undecaying; uninjured.”

हे इन्द्र श्रवः धनम् अस्मे सं धेहि अस्मभ्यं सम्यक् प्रयच्छ । कीदृशं श्रवः । गोमत् बह्वीभिर्गोंभिरुपेतं वाजवत् प्रभूतेनान्नेनोपेतं पृथु परिमाणेनाधिकं बृहत् गुणैरधिकं विश्वायुः कृत्स्नायुष्यकारणम् अक्षितं विनाशरहितम् ॥ गोमत् । वाजवत् । उभयत्र मतुपोऽनुदात्तत्वात् प्रातिपदिकस्वर एव । वाजशब्दो वृषादिः आद्युदात्तः । अस्मे । अस्मच्छब्दात् चतुर्थीबहुवचनस्य ‘सुपां सुलुक्’ इत्यादिना शे आदेशः । शित्त्वात् सर्वादेशः । प्रातिपदिकस्वरेण अन्तोदात्तत्वम् । ‘ शेषे लोपः ’ ( पा. सू. ७. २. ९० ) टिलोप इति पक्षे उदात्तनिवृत्तिस्वरेण विभक्तेरुदात्तत्वम् । अन्त्यलोपपक्षे ‘ अतो गुणे’ इति पररूपे एकादेश उदात्तेनोदात्तः’ इत्युदात्तत्वम् । पृथु । ‘प्रथ प्रख्याने ‘। प्रथिम्रदिभ्रस्जां संप्रसारणं सलोपश्च’ ( उ. सू. १. २८) इति कुप्रत्ययः । रेफस्य संप्रसारणम् ऋकारः । परपूर्वत्वम् । कोः कित्त्वात् न लघूपधगुणः । श्रूयते इति श्रवो धनम् । असुन्प्रत्ययः । नित्त्वादाद्युदात्तः । बृहत् । प्रातिपदिकस्वरः। विश्वायुः । विश्वमायुर्यस्मिन् धने। विश्वशब्दः क्वन्प्रत्ययान्तः । तस्य बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वे प्राप्ते ‘ परादिश्छन्दसि बहुलम् ’ ( पा. सू. ६. २. १९९ ) इति पूर्वपदान्तोदात्तत्वम् । “ एकादेश उदात्तेनोदात्तः’ इत्युदात्तः । अक्षितम् । ‘क्षि क्षयं’ इत्यस्मात् अन्तर्णीतण्यर्थात् कर्मणि निष्ठा । तेन ण्यदर्थत्वात् ‘निष्ठायामण्यदर्थे’ (पा. सू. ६.४.६० ) इति न दीर्घत्वम् । अत एव ‘क्षियो दीर्घात्’ (पा. सू. ८. २. ४६) इति न निष्ठानत्वम् । नञ्समासेऽव्ययपूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम्॥

English translation:

“Grant us, Indra, wealth beyond measure or calculation, inexhaustible, the source of cattle, of food, of all life.”

Place in us, o Indra, broad and lofty fame, accompanied by cattle and victory prizes,
lifelong and imperishable.

Give, Indra, wide and lofty fame, wealthy in cattle and in strength,
Lasting our life-time, failing not.

Häuf auf uns, Indra, den Ruhm vieler Rinder und Belohnungen, der breit, hoch, fürs ganze Leben, unerschöpflich ist.

Verleih uns, Indra, hohes Gut, das reich an Rind und Nahrung sei, Und, Allerquicker, nie versiegt.

Создай нам, о Индра, славу (многих) коров
(И) наград, широкую, высокую,
На всю жизнь, нерушимую!

• इन्द्र:
• मधुच्छन्दाः वैश्वामित्रः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

फिर भी उक्त धन कैसा है, इस विषय को अगले मन्त्र में प्रकाश किया है-

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) अनन्त विद्यायुक्त सब को धारण करनेहारे ईश्वर ! आप (अस्मे) हमारे लिये (गोमत्) जो धन श्रेष्ठ वाणी और अच्छे-अच्छे उत्तम पुरुषों को प्राप्त कराने (वाजवत्) नाना प्रकार के अन्न आदि पदार्थों को प्राप्त कराने वा (विश्वायुः) पूर्ण सौ वर्ष वा अधिक आयु को बढ़ाने (पृथु) अति विस्तृत (बृहत्) अनेक शुभगुणों से प्रसिद्ध अत्यन्त बड़ा (अक्षितम्) प्रतिदिन बढ़नेवाला (श्रवः) जिसमें अनेक प्रकार की विद्या वा सुवर्ण आदि धन सुनने में आता है, उस धन को (संधेहि) अच्छे प्रकार नित्य के लिये दीजिये॥७॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यों को चाहिये कि ब्रह्मचर्य्य का धारण, विषयों की लम्पटता का त्याग, भोजन आदि व्यवहारों के श्रेष्ठ नियमों से विद्या और चक्रवर्त्ति राज्य की लक्ष्मी को सिद्ध करके सम्पूर्ण आयु भोगने के लिये पूर्वोक्त धन के जोड़ने की इच्छा अपने पुरुषार्थ द्वारा करें, कि जिससे इस संसार का वा परमार्थ का दृढ़ और विशाल अर्थात् अतिश्रेष्ठ सुख सदैव बना रहे, परन्तु यह उक्त सुख केवल ईश्वर की प्रार्थना से ही नहीं मिल सकता, किन्तु उसकी प्राप्ति के लिये पूर्ण पुरुषार्थ भी करना अवश्य उचित है॥७॥

अन्वय: हे इन्द्र जगदीश्वर ! त्वमस्मे अस्मभ्यं गोमत् वाजवत् पृथु बृहत् विश्वायुरक्षितं श्रवः संधेहि॥७॥

पुनः कीदृशं तद्धनमित्युपदिश्यते।

पदार्थान्वयभाषाः - (सम्) सम्यगर्थे क्रियायोगे। समित्येकीभावं प्राह। (निरु०१.३) (गोमत्) गौः प्रशस्ता वाक् गावः स्तोतारश्च विद्यन्ते यस्मिंस्तत्। अत्र प्रशंसार्थे मतुप्। (इन्द्र) अनन्तविद्येश्वर ! (वाजवत्) वाजो बहुविधं भोक्तव्यमन्नमस्त्यस्मिन् तत्। वाज इत्यन्नामसु पठितम्। (निघं०२.७) अत्र भूम्न्यर्थे मतुप्। (अस्मे) अस्यभ्यम्। अत्र सुपां सुलुगिति शेआदेशः। (पृथु) नानाविद्यासु विस्तीर्णम्। (श्रवः) शृण्वन्त्येका विद्याः सुवर्णादि च धनं यस्मिंस्तत्। श्रव इति धननामसु पठितम्। (निघं०२.१०) (बृहत्) अनेकैः शुभगुणैर्भोगैश्च महत् (विश्वायुः) विश्वं शतवार्षिकमधिकं वा आयुर्यस्मात्तत् (धेहि) संयोजय (अक्षितम्) यन्न कदाचित् क्षीयते सदैव वर्धमानं तत्॥७॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यैर्ब्रह्मचर्य्येण विषयलोलुपतात्यागेन भोजनाच्छादनादिसुनियमैश्च विद्याचक्रवर्त्तिश्रीयोगेन समग्रस्यायुषो भोगार्थं संधेयम्। यत ऐहिकं पारमार्थिकं च दृढं विशालं सुखं सदैव वर्धेत। न ह्येतत् केवलमीश्वरस्य प्रार्थनयैव भवितुमर्हति, किन्तु विविधपुरुषार्थापेक्षं वर्त्तत एतत्॥७॥

भावार्थभाषाः - माणसांनी ब्रह्मचर्य धारण, विषयलंपटतेचा त्याग, भोजन इत्यादी व्यवहारांचे योग्य नियम यांचे पालन करावे. विद्या व चक्रवर्ती राज्यलक्ष्मीला सिद्ध करून संपूर्ण आयुष्य भोगण्यासाठी व पूर्वोक्त धन मिळविण्याच्या इच्छेने पुरुषार्थ करावा. ज्यामुळे या जगाचे किंवा परमार्थाचे अतिश्रेष्ठ सुख सदैव टिकेल; परंतु हे सुख केवळ ईश्वराच्या प्रार्थनेनेच मिळत नाही तर ते प्राप्त करण्यासाठी पूर्ण पुरुषार्थ करणेही आवश्यक आहे. ॥ ७ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - मधुच्छन्दा वैश्वामित्रः
• छन्दः - गायत्री

अस्मे᳓ धेहि श्र᳓वो बृह᳓द्
द्युम्नं᳓ सहस्रसा᳓तमम्
इ᳓न्द्र ता᳓ रथि᳓नीर् इ᳓षः

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
asmé ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:PL}

br̥hát ← br̥hánt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

dhehi ← √dhā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

śrávaḥ ← śrávas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

dyumnám ← dyumná- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

sahasrasā́tamam ← sahasrasā́tama- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

índra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

íṣaḥ ← íṣ- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

rathínīḥ ← rathín- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

tā́ḥ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

अ॒स्मे इति॑ । धे॒हि॒ । श्रवः॑ । बृ॒हत् । द्यु॒म्नम् । स॒ह॒स्र॒ऽसात॑मम् ।
इन्द्र॑ । ताः । र॒थिनीः॑ । इषः॑ ॥

• asme ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• dhehi ← dhā
• [verb], singular, Present imperative
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• śravo ← śravaḥ ← śravas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “fame; glory; ear.”

• bṛhad ← bṛhat
• [noun], accusative, singular, neuter
• “large; great; loud; high; much(a); exalted; abundant; intensive; strong; huge.”

• dyumnaṃ ← dyumnam ← dyumna
• [noun], accusative, singular, neuter
• “magnificence.”

• sahasrasātamam ← sahasra
• [noun], neuter
• “thousand; one-thousandth; sahasra [word].”

• sahasrasātamam ← sātamam ← sātama
• [noun], accusative, singular, neuter

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• tā ← tāḥ ← tad
• [noun], accusative, plural, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• rathinīr ← rathinīḥ ← rathin
• [noun], accusative, plural, feminine

• iṣaḥ ← iṣ
• [noun], accusative, plural, feminine
• “refreshment; enjoyment; stores.”

हे इन्द्र बृहत् श्रवः महतीं कीर्तिम् अस्मे धेहि अस्मभ्यं प्रयच्छ । तथा सहस्रसातमम् अतिशयेन सहस्रसंख्यादानोपेतं द्युम्नं धनम् अस्मे धेहि । तथा ताः व्रीहियवादिरूपेण प्रसिद्धाः रथिनीः बहुरथोपेताः इषः अन्नानि अस्मे धेहि ॥ अस्मे । ‘ सुपां सुलुक्’ इत्यादिना शे आदेशः । धेहि ।’ घ्वसोरेद्धावभ्यासलोपश्च’ (पा. सू. ६. ४. ११९) इति एत्वाभ्यासलोपौ । श्रूयते इति श्रवः । असुनो नित्त्वादाद्युदात्तत्वम् । सहस्रं सनुते ददातीति सहस्रसाः। षणु दाने’। जनसनखनक्रमगमो विट्’ (पा. सू. ३. २. ६७ )। ‘ विड्वनोरनुनासिकस्यात् ’ ( पा. सू. ६. ४. ४१ ) इति आकारादेशः । धातुस्वरेणान्तोदात्तः । पुनः कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरेण स एव शिष्यते । रथा आसां सन्तीति रथिन्य इति प्रत्ययस्याद्युदात्तत्वम्। ऋन्नेभ्यो ङीप् ’ (पा. सू. ४. १. ५)। स च पित्त्वादनुदात्तः । इषः । यौगिकत्वे धातुस्वरः; रूढत्वे प्रातिपदिकस्वरः ॥

English translation:

“Indra, grant us great renown and wealth acquired in a thousand ways, and those (articles) of food (which are brought from the field) in carts.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

The text has, ’those car-having viands: tā rathinīr-iṣaḥ; this is explained as those articles of food which are conveyed in cars, carts or wagons, from the site of their production, such as rice, barley and other types of grain

Place in us lofty fame and brilliance that best wins a thousand,
and refreshments by the cartload.

rathín- should of course mean ‘possessing chariots’ or express some looser association with a chariot or chariots (such as Renou’s “carried on chariots”) but since there’s no obvious association of refreshments with chariots, an idiomatic and figurative use like Geldner’s “wagenvoll” seems appropriate - hence my “by the cartload.”

Grant us high fame, O Indra, grant riches bestowing thousands, those
Fair fruits of earth borne home in wains.

Den Herrn des Guts, den preiswürdigen Indra mit Reden lobend, der auf den Ruf kommt, um Gunst zu erweisen -

Verleih uns, Indra, hohen Ruhm und Schatz, der tausend Freuden schenkt, Und Nahrung, die den Wagen füllt.

Воздвигни нам славу высокую,
Блеск, добывающий тысячи,
О Индра, тех подкреплений полные колесницы!

• इन्द्र:
• मधुच्छन्दाः वैश्वामित्रः
• गायत्री
• षड्जः

फिर भी पूर्वोक्त धन कैसा होना चाहिये, इस विषय का प्रकाश अगले मन्त्र में किया है-

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) अत्यन्तबलयुक्त ईश्वर ! आप (अस्मे) हमारे लिये (सहस्रसातमम्) असंख्यात सुखों का मूल (बृहत्) नित्य वृद्धि को प्राप्त होने योग्य (द्युम्नम्) प्रकाशमय ज्ञान तथा (श्रवः) पूर्वोक्त धन और (रथिनीरिषः) अनेक रथ आदि साधनसहित सेनाओं को (धेहि) अच्छे प्रकार दीजिये॥८॥

भावार्थभाषाः - हे जगदीश्वर ! आप कृपा करके जो अत्यन्त पुरुषार्थ के साथ जिस धन कर के बहुत से सुखों को सिद्ध करनेवाली सेना प्राप्त होती है, उसको हम लोगों में नित्य स्थापन कीजिये॥८॥

अन्वय: हे इन्द्र ! त्वमस्मे सहस्रसातमं बृहद् द्युम्नं श्रवो रथिनीरिषश्च धेहि॥८॥

पुनः कीदृशं तदित्युपदिश्यते।

पदार्थान्वयभाषाः - (अस्मे) अस्मभ्यम्। अत्र सुपां सुलुगिति शेआदेशः। (धेहि) प्रयच्छ (श्रवः) पूर्वोक्तम् (बृहत्) उपबृंहितम् (द्युम्नम्) प्रकाशमयं ज्ञानम् (सहस्रसातमम्) सहस्रमसंख्यातं सुखं सनुते ददाति येन तदतिशयितम्। जनसनखनक्रमगमो विट्। (अष्टा०३.२.६७) अनेन सहस्रोपपदात्सनोतेर्विट्। विड्वनोरनुनासिकस्यात्। (अष्टा०६.४.४१) अनेन नकारस्याकारादेशः, ततस्तमप्। (इन्द्र) महाबलयुक्तेश्वर ! (ताः) पूर्वोक्ताः (रथिनीः) बहवो रमणसाधका रथा विद्यन्ते यासु ताः। अत्र भूम्न्यर्थ इनिः, सुपां सुलुगिति पूर्वसवर्णादेशश्च। (इषः) इष्यन्ते यास्ताः सेनाः। अत्र कृतो बहुलमिति वार्तिकेन कर्मणि क्विप्॥८॥

भावार्थभाषाः - हे जगदीश्वर ! भवत्कृपयात्यन्तपुरुषार्थेन च येन धनेन बहुसुखसाधिकाः पृतनाः प्राप्यन्ते तदस्मासु नित्यं स्थापय॥८॥

भावार्थभाषाः - हे जगदीश्वरा ! तुझ्या कृपेने अत्यंत पुरुषार्थ करून धनाने सुख सिद्ध करणारी सेना प्राप्त होऊ दे ॥ ८ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - मधुच्छन्दा वैश्वामित्रः
• छन्दः - गायत्री

व᳓सोर् इ᳓न्द्रं व᳓सुपतिं
गीर्भि᳓र् गृण᳓न्त ऋग्मि᳓यम्
हो᳓म ग᳓न्तारम् ऊत᳓ये

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
índram ← índra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vásoḥ ← vásu- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

vásupatim ← vásupati- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

gīrbhíḥ ← gír- ~ gīr- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

gr̥ṇántaḥ ← √gr̥̄- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

r̥gmíyam ← r̥gmíya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

gántāram ← gántar- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

hóma ← hóman- 2 (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

ūtáye ← ūtí- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

वसोः॑ । इन्द्र॑म् । वसु॑ऽपतिम् । गीः॒ऽभिः । गृ॒णन्तः॑ । ऋ॒ग्मिय॑म् ।
होम॑ । गन्ता॑रम् । ऊ॒तये॑ ॥

• vasor ← vasoḥ ← vasu
• [noun], genitive, singular, neuter
• “wealth; property; gold; vasu [word]; ruby; treasure; jewel.”

• indraṃ ← indram ← indra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• vasupatiṃ ← vasu
• [noun], neuter
• “wealth; property; gold; vasu [word]; ruby; treasure; jewel.”

• vasupatiṃ ← patim ← pati
• [noun], accusative, singular, masculine
• “husband; overlord; king; deity; īśvara; ruler; pati [word]; commanding officer; leader; owner; mayor; lord.”

• gīrbhir ← gīrbhiḥ ← gir
• [noun], instrumental, plural
• “hymn; praise; voice; words; invocation; command; statement; cry; language.”

• gṛṇanta ← gṛṇantaḥ ← gṛ
• [verb noun], nominative, plural
• “praise.”

• ṛgmiyam ← ṛgmiya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “applaudable.”

• homagantāram ← homa
• [noun], masculine
• “Homa; yajña.”

• homagantāram ← gantāram ← gantṛ
• [noun], accusative, singular, masculine
• “going.”

• ūtaye ← ūti
• [noun], dative, singular, feminine
• “aid; favor; ūti [word].”

वसोः वसुनोऽस्मदीयस्य धनस्य ऊतये रक्षार्थम् इन्द्रं होम वयमाह्वयामः । किं कुर्वन्तः । गीर्भिः स्तुतिभिः गृणन्तः स्तुवन्तः । कीदृशमिन्द्रम् । वसुपतिं धनपालकं ऋग्मियं ऋचां मातारं गन्तारं यागदेशे गमनशीलम् ॥ वसोः। ‘वस निवासे’ । ‘ श्रृस्वृस्निहि’ (उ. सू. १. १० ) इत्यादिना उप्रत्ययः । ‘ नित्’ इत्यनुवृत्तेः नित्त्वादाद्युदात्तः । वसुपतिम् । समासान्तोदात्तत्वे प्राप्ते ‘ पत्यावैश्वर्ये ’ ( पा. सू. ६. २. १८) इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । गीर्भिः। ‘सावेकाचः । (पा. सू. ६. १. १६८ ) इति विभक्तेरुदात्तत्वम् । गृणन्तः । गॄ शब्दे’। लटः शतृ। ‘ क्र्यादिभ्यः श्ना ’ ( पा. सू. ३. १. ८१ )। शतुः ‘ सार्वधातुकमपित्’ (पा. सू. १. २. ४) इति ङित्त्वात् ‘ श्नाभ्यस्तयोरातः ’ ( पा. सू. ६. ४. ११२ ) इति आकारलोपः । शतुः अकारस्य प्रत्ययस्वरेणोदात्तत्वम् । ऋग्मियम्। ऋचो मिमीते इति ऋग्मीः, तमृग्मियम् । ‘माङ् माने शब्दे च ‘।’ क्विप् च । (पा. सू. ३. २. ७६ ) इति क्विप् । घुमास्था°’ ( पा. सू. ६. ४. ६६ ) इत्यादिना ईत्वम् । चकारस्य ‘चोः कुः’।‘झलां जशोऽन्ते’ (पा. सू. ८. २. ३९) इति जश्त्वं गकारः। द्वितीयैकवचने ‘ अचिश्नुधातु’ (पा. सू. ६. ४. ७७ ) इत्यादिना इयङादेशः। ‘एरनेकाचः’ (पा. सू. ६. ४. ८२ ) इति यणादेशः सर्वे विधयश्छन्दसि विकल्प्यन्ते ’ ( परिभा. ३५ ) इति न भवति । कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरेण इकार उदात्तः । होम आह्वयामः । ‘ ह्वेञ् स्पर्धायां शब्दे च’ । लट् । तस्य अस्मदो बहुत्वेऽपि व्यत्ययेन मिप् । इकारस्य व्यत्ययेन अकारः । शपः ‘बहुलं छन्दसि’ इति लुक् । ‘ बहुलं छन्दसि’ ( पा. सू. ६. १. ३४ ) इति ह्वः संप्रसारणं परपूर्वत्वं गुणः। ‘ धातोः ’ ( पा. सू. ६. १. १६२) इति ओकार उदात्तः । मिपः पित्स्वरेणानुदात्तत्वम् । गन्तारम् । गम्लृ सृप्लृ गतौ । ताच्छील्ये तृन् । नित्त्वादाद्युदात्तः । ऊतये । ‘ ऊतियूति’ ( पा. सू. ३. ३. ९७ ) इत्यादिना क्तिन् उदात्तो निपातितः ॥

English translation:

“We invoke for the preservation of our property, Indra, the lord of wealth, the object of sacred verses, the repairer (to the plural ce of sacrifice), praising him with our praises.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Gantāram = he goes; i.e. yāgadeśe gamanāśīlam, he is accusative tomed to go the chamber which is apporpriated to sacrifices

(We are) singing with songs to Indra, the goods-master of goods, the one worthy of verses,
who will come to the call for help.

In my view gṛṇánta(ḥ) is an instance of the comparatively rare (but more common than generally supposed) predicated present participle. Other translators (Geldner, Renou, Witzel Gotō) take the participle as attributive and consider the sentence incomplete.

Praising with songs the praise-worthy who cometh to our aid, we call
Indra, the Treasure-Lord of wealth.

Verschaff uns hohen Ruhm, Glanz, der Tausende einbringt, die Labsale wagenvoll, o Indra!

Den Indra, ihn, den Güterherrn, der kommt zu helfen, rufen wir, Besingend ihn, der Sang verdient.

Воспевая хвалебными песнями достойного гимнов
Повелителя благ Индру,
Приходящего на зов, чтобы помочь…

• इन्द्र:
• मधुच्छन्दाः वैश्वामित्रः
• गायत्री
• षड्जः

फिर भी यह इन्द्र कैसा है, सो अगले मन्त्र में प्रकाश किया है-

पदार्थान्वयभाषाः - (गीर्भिः) वेदवाणी से (गृणन्तः) स्तुति करते हुए हम लोग (वसुपतिम्) अग्नि, पृथिवी, वायु, अन्तरिक्ष, आदित्यलोक, द्यौ अर्थात् प्रकाशमान लोक, चन्द्रलोक और नक्षत्र अर्थात् जितने तारे दीखते हैं, इन सब का नाम वसु है, क्योंकि ये ही निवास के स्थान हैं, इनका पति स्वामी और रक्षक (ऋग्मियम्) वेदमन्त्रों के प्रकाश करनेहारे (गन्तारम्) सब के अन्तर्यामी अर्थात् अपनी व्याप्ति से सब जगह प्राप्त होने तथा (इन्द्रम्) सब के धारण करनेवाले परमेश्वर को (वसोः) संसार में सुख के साथ वास कराने का हेतु जो विद्या आदि धन है, उसकी (ऊतये) प्राप्ति और रक्षा के लिये (होम) प्रार्थना करते हैं॥९॥

भावार्थभाषाः - सब मनुष्यों को उचित है कि जो ईश्वरपन का निमित्त, संसार का स्वामी, सर्वत्र व्यापक इन्द्र परमेश्वर है, उसकी प्रार्थना और ईश्वर के न्याय आदि गुणों की प्रशंसा पुरुषार्थ के साथ सब प्रकार से अतिश्रेष्ठ विद्या राज्यलक्ष्मी आदि पदार्थों को प्राप्त होकर उनकी उन्नति और रक्षा सदा करें॥९॥

अन्वय: गीर्भिर्गृणन्तो वयं वसुपतिमृग्मियं गन्तारमिन्द्रं वसोरूतये होम॥९॥

अथायमिन्द्रः कीदृश इत्युपदिश्यते।

पदार्थान्वयभाषाः - (वसोः) सुखवासहेतोर्विद्यादिधनस्य (इन्द्रम्) धारकम् (वसुपतिम्) वसूनामग्निपृथिव्यादीनां पतिं पालकं स्वामिनम्। कतमे वसव इति। अग्निश्च पृथिवी च वायुश्चान्तरिक्षं चादित्यश्च द्यौश्च चन्द्रमाश्च नक्षत्राणि चैते वसव एतेषु हीदँसर्वं वसु हितमेते हीदँसर्वं वासयन्ते तद्यदिदँसर्वं वासयन्ते तस्माद्वसव इति। (श०ब्रा०१४.५.७.४) (गीर्भिः) वेदविद्यया संस्कृताभिर्वाग्भिः। गीरिति वाङ्नामसु पठितम्। (निघं०१.११) (गृणन्तः) स्तुवन्तः। (ऋग्मियम्) ऋचां वेदमन्त्राणां निर्मातारम्। ऋगुपपदान्मीञ्धातोः क्विप्। अमीयङादेशश्चेति। (होम) आह्वयामः। ह्वेञ् इत्यस्माल्लडुत्तमबहुवचने बहुलं छन्दसीति शपो लुक्। छन्दस्युभयथा इत्युभयसंज्ञात्वे गुणसम्प्रसारणे भवतः। छान्दसो वर्णलोपो वेति सकारलोपश्च। (गन्तारम्) ज्ञातारं सर्वत्र व्याप्त्या प्रापकम् (ऊतये) रक्षणाय स्वामित्वप्राप्तये क्रियोपयोगाय वा॥९॥

भावार्थभाषाः - सर्वैर्मनुष्यैः सर्वजगत्स्वामिनो वेदप्रकाशकस्य सर्वत्र व्यापकस्येन्द्रस्य परमेश्वरस्यैवेश्वरत्वेन स्तुतिः कार्य्या। तथेश्वरस्य न्यायकरणत्वादिगुणानां स्पर्धा पुरुषार्थेन सर्वथोत्कृष्टान् विद्याराज्यश्रियादिपदार्थान् प्राप्य रक्षोन्नती च सदैव कार्य्ये इति॥९॥

भावार्थभाषाः - जो ऐश्वर्याचे निमित्त, जगाचा स्वामी, सर्वव्यापक इन्द्र परमेश्वर आहे त्याची सर्व माणसांनी प्रार्थना करावी व ईश्वराच्या न्याय इत्यादी गुणांची प्रशंसा करावी. पुरुषार्थाने अतिश्रेष्ठ विद्या, राज्यलक्ष्मी इत्यादी पदार्थांना प्राप्त करून उन्नत व्हावे व सदैव त्यांचे रक्षण करावे. ॥ ९ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - मधुच्छन्दा वैश्वामित्रः
• छन्दः - गायत्री

सुते᳓-सुते नि᳓ओकसे
बृह᳓द् बृहत᳓ ए᳓द् अरिः᳓
इ᳓न्द्राय शूष᳓म् अर्चति

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
nyòkase ← nyòkas- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

suté-sute ← √su- (root)
{case:LOC, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

ā́ ← ā́ (invariable)

aríḥ ← arí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

br̥hát ← br̥hánt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

br̥haté ← br̥hánt- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

ít ← ít (invariable)

arcati ← √r̥c- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

índrāya ← índra- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

śūṣám ← śūṣá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

सु॒तेऽसु॑ते । निऽओ॑कसे । बृ॒हत् । बृ॒ह॒ते । आ । इत् । अ॒रिः ।
इन्द्रा॑य । शू॒षम् । अ॒र्च॒ति॒ ॥

• sute ← suta
• [noun], locative, singular, masculine
• “Soma.”

• sute ← suta
• [noun], locative, singular, masculine
• “Soma.”

• nyokase ← nyokas
• [noun], dative, singular, masculine
• “homelike.”

• bṛhad ← bṛhat
• [noun], accusative, singular, neuter
• “large; great; loud; high; much(a); exalted; abundant; intensive; strong; huge.”

• bṛhata ← bṛhate ← bṛhat
• [noun], dative, singular, masculine
• “large; great; loud; high; much(a); exalted; abundant; intensive; strong; huge.”

• ed ← ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• ed ← id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• ariḥ ← ari
• [noun], nominative, singular, masculine

• indrāya ← indra
• [noun], dative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• śūṣam ← śūṣa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “song; energy.”

• arcati ← arc
• [verb], singular, Present indikative
• “sing; worship; honor; praise; welcome.”

आकार इच्छब्दश्च पादपूरणौ । यद्वा । व्याप्तिवचन आकारः । ‘ आङीषदर्थेऽभिव्याप्तौ ’ ( अमर. ३. २३८ ) इत्यभिधानात् । इच्छब्दोऽपिशब्दार्थः । इयर्ति गच्छति अनुष्ठेयं कर्म प्राप्नोति इति अरिर्यजमानः । एदरिः सर्वोऽपि यजमानः इन्द्राय सुतेसुते इन्द्रार्थमभिषुते तत्तत्सोमे शूषं बलम् अर्चति स्तौति । इन्द्रस्य पराक्रमं प्रशंसतीत्यर्थः । कीदृशं शूषम् । बृहत् प्रौढम् । कीदृशायेन्द्राय। न्योकसे नियतस्थानाय बृहते प्रौढाय ॥ सुतेसुते । षुञ् अभिषवे’ । क्तप्रत्ययः प्रत्ययस्वरेणोदात्तः । नित्यवीप्सयोः ’ ( पा. सू. ८. १. ४ ) इति वीप्सायां द्विर्भावः । तस्य परमाम्रेडितम्’ ( पा. सू. ८. १. २ ) इति द्वितीयस्य आम्रेडितत्वेन “ अनुदात्तं च ’ ( पा. सू. ८. १. ३ ) इत्यनुदात्तत्वम् । न्योकसे। नियतमोको यस्य तस्मै । निशब्दो ‘निपाता आद्युदात्ताः’ (फि. सू. ८०) इत्युदात्त: । तस्य यणादेशे ‘उदात्तस्वरितयोर्यणः स्वरितोऽनुदात्तस्य’ (पा. सू. ८. २. ४) इति ओकारः स्वरितः । बृहते। बृहन्महतोरुपसंख्यानम्’ (पा. सू. ६.१. १७३.१) इति अजादिविभक्तेरुदात्तत्वम् । अरिः। ‘ऋ गतौ ।’ अच इः ‘(उ. सू. ४.५७८) इति इकारप्रत्ययः । गुणो रपरत्वम् । प्रत्ययस्वरेण इकार उदात्तः । इन्द्राय । ऋजेन्द्र० ’ ( उ. सू. २. १८६ ) इत्यादिना रन्प्रत्यय इकार उदात्तः । शूषम् । प्रातिपदिकस्वरः । अर्चति । निघातस्वरः ॥ ॥ १८ ॥

English translation:

“With libations repeatedly effused, the sacrificer glorifies the vast prowess of Indra, the mighty, the dweller in (an eternal mansion).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Nyokas: from ni = niyata, fixed, permanent;

Okas = dwelling

To him who is at home at every soma-pressing, to the lofty one, the stranger himself chants a lofty,
lusty (chant) to Indra.

As Thieme (Fremdling, pp. 11f.) points out, the verse sets up an implicit contrast between Indra, who is “at home” (nyòkas-) wherever soma is pressed, and the stranger - but this opposition also implicitly suggests that, despite being a stranger or foreigner, any man can offer soma and praise to Indra, who will make himself at home in those foreign parts. This contrast would be better expressed by “even the stranger chants…” rather than the published “the stranger himself chants…” The position and function of ā́(embedded in éd) in b are unclear. The verb √arc doesn’t take ā́and in any case preverbs don’t usually ended up stranded in the middle of a pāda (of course the etymological figure bṛhád bṛhaté could have been fronted around it); a mid-pāda position suggests a role as adposition, but as an adposition ā́doesn’t take a dative.

To lofty Indra, dweller by each libation, the pious man
Sings forth aloud a strengthening hymn.

Der sich bei jedem Preßtrank zu Hause fühlt, auf den hohen Indra singt sogar der Standesherr ein hohes Lied als Ansporn.

Der Fromme singt ein hohes Lied dem hohen Indra, welcher sich An jedem Somatrank erlabt.

Радующемуся при каждом выжимании сомы
Индре высокому, благородный человек
Высоко возносит громкую песнь.

• इन्द्र:
• मधुच्छन्दाः वैश्वामित्रः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

किस प्रयोजन के लिये परमेश्वर की प्रार्थना करनी चाहिये, सो अगले मन्त्र में प्रकाश किया है-

पदार्थान्वयभाषाः - जो (अरिः) सब श्रेष्ठ गुण और उत्तम सुखों को प्राप्त होनेवाला विद्वान् मनुष्य (सुतेसुते) उत्पन्न-उत्पन्न हुए सब पदार्थों में (बृहते) सम्पूर्ण श्रेष्ठ गुणों में महान् सब में व्याप्त (न्योकसे) निश्चित जिसके निवासस्थान हैं, (इत्) उसी (इन्द्राय) परमेश्वर के लिये अपने (बृहत्) सब प्रकार से बढ़े हुए (शूषम्) बल और सुख को (आ) अच्छी प्रकार (अर्चति) समर्पण करता है, वही भाग्यशाली होता है॥१०॥

भावार्थभाषाः - जब शत्रु भी मनुष्य सब में व्यापक मङ्गलमय उपमारहित परमेश्वर के प्रति नम्र होता है, तो जो ईश्वर की आज्ञा और उसकी उपासना में वर्त्तमान मनुष्य हैं, वे ईश्वर के लिये नम्र क्यों न हों? जो ऐसे हैं, वे ही बड़े-बड़े गुणों से महात्मा होकर सब से सत्कार किये जाने के योग्य होते, और वे ही विद्या और चक्रवर्त्ति राज्य के आनन्द को प्राप्त होते हैं। जो कि उनसे विपरीत हैं, वे उस आनन्द को कभी नहीं प्राप्त हो सकते॥१०॥इस सूक्त में इन्द्र शब्द के अर्थ के वर्णन, उत्तम-उत्तम धन आदि की प्राप्ति के अर्थ ईश्वर की प्रार्थना और अपने पुरुषार्थ करने की आज्ञा के प्रतिपादन करने से इस नवमे सूक्त के अर्थ की सङ्गति आठवें सूक्त के अर्थ के साथ मिलती है, ऐसा समझना चाहिये। इस सूक्त का भी अर्थ सायणाचार्य्य आदि आर्य्यावर्त्तवासियों तथा विलसन आदि अङ्गरेज लोगों ने सर्वथा मूल से विरुद्ध वर्णन किया है॥

अन्वय: योऽरिरिदपि मनुष्यः सुतेसुते बृहते न्योकस इन्द्राय स्वकीयं बृहत् शूषमार्चति समर्प्पयति, स भाग्यशाली भवति॥१०॥

पुनः कस्मै प्रयोजनायेत्युपदिश्यते।

पदार्थान्वयभाषाः - (सुतेसुते) उत्पन्न उत्पन्ने (न्योकसे) निश्चितानि ओकांसि स्थानानि येन तस्मै। ओक इति निवासनामोच्यते। (निरु०३.३) (बृहत्) सर्वथा वृद्धम् (बृहते) सर्वोत्कृष्टगुणैर्महते व्यापकाय (आ) समन्तात् (इत्) अपि (अरिः) ऋच्छति गृह्णात्यन्यायेन सुखानि च यः। अच इः। (उणा०४.१३९) इत्येनन ऋधातोरौणादिक इः प्रत्ययः। (इन्द्राय) परमेश्वराय (शूषम्) बलं सुखं च। शूषमिति बलनामसु पठितम्। (निघं०२.९) सुखनामसु च। (निघं०३.६) (अर्चति) समर्पयति॥१०॥

भावार्थभाषाः - यदिमं प्रतिवस्तुव्यापकं मङ्गलमयमनुपमं परमेश्वरं प्रति कश्चित्कस्यचिच्छत्रुरपि मनुष्यः स्वाभिमानं त्यक्त्वा नम्रो भवति, तर्हि ये तदाज्ञाख्यं धर्मं तदुपासनानुष्ठानं चाचरन्ति त एव महागुणैर्महान्तो भूत्वा सर्वैः पूज्या नम्राः कथं न भवेयुः? य ईश्वरोपासका धार्मिका पुरुषार्थिनः सर्वोपकारका विद्वांसो मनुष्या भवन्ति, त एव विद्यासुखं चक्रवर्त्तिराज्यानन्दं प्राप्नुवन्ति, नातो विपरीता इति॥१०॥।अत्रेन्द्रशब्दार्थवर्णनेनोत्कृष्टधनादिप्राप्त्यर्थमीश्वरप्रार्थनापुरुषार्थकरणाज्ञाप्रतिपादनं चास्त्यत एतस्य नवमसूक्तार्थस्याष्टमसूक्तार्थेन सह सङ्गतिरस्तीति बोध्यम्। इदमपि सूक्तं सायणाचार्य्यादिभिरार्य्यावर्त्तवासिभिर्यूरोपवासिभिरध्यापकविलसनाख्यादिभिश्च मिथ्यैव व्याख्यातम्॥

भावार्थभाषाः - जेव्हा शत्रूही कधी कधी सर्वव्यापक, मंगलमय, अनुपम परमेश्वरासमोर नम्र होतो तेव्हा ईश्वराच्या आज्ञेत व उपासनेत असलेली माणसे ईश्वरासमोर नम्र का होणार नाहीत? अशी मोठमोठ्या गुणांनी महान बनलेली माणसे पूजनीय व सत्कार करण्यायोग्य असतात व तीच विद्या व चक्रवर्ती राज्याचा आनंद प्राप्त करू शकतात. जी या विपरीत असतात ती असा आनंद भोगू शकत नाहीत. ॥ १० ॥