००८

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - मधुच्छन्दा वैश्वामित्रः
• छन्दः - गायत्री

आ᳓ इन्द्र सानसिं᳓ रयिं᳓
सजि᳓त्वानं सदास᳓हम्
व᳓र्षिष्ठम् ऊत᳓ये भर

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

rayím ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sānasím ← sānasí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sadāsáham ← sadāsáh- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sajítvānam ← sajítvan- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

bhara ← √bhr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

ūtáye ← ūtí- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

várṣiṣṭham ← várṣiṣṭha- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

आ । इ॒न्द्र॒ । सा॒न॒सिम् । र॒यिम् । स॒ऽजित्वा॑नम् । स॒दा॒ऽसह॑म् ।
वर्षि॑ष्ठम् । ऊ॒तये॑ । भ॒र॒ ॥

• endra ← ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• endra ← indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• sānasiṃ ← sānasim ← sānasi
• [noun], accusative, singular, masculine
• “victorious.”

• rayiṃ ← rayim ← rayi
• [noun], accusative, singular, masculine
• “wealth; property.”

• sajitvānaṃ ← sa
• [adverb]
• “with; little; together.”

• sajitvānaṃ ← jitvānam ← jitvan
• [noun], accusative, singular, masculine
• “victorious.”

• sadāsaham ← sadāsah
• [noun], accusative, singular, masculine

• varṣiṣṭham ← varṣiṣṭha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “highest.”

• ūtaye ← ūti
• [noun], dative, singular, feminine
• “aid; favor; ūti [word].”

• bhara ← bhṛ
• [verb], singular, Present imperative
• “bring; hold; fill; support; wear; possess; carry; nourish; keep; hire; have; satiate; follow; bear.”

हे इन्द्र ऊतये अस्मद्रक्षार्थं रयिं धनम् आ भर आहर । कीदृशं रयिम् । सानसिं संभजनीयम् । सजित्वानं समानशत्रुजयशीलम् । धनेन हि शूरान् भृत्यान् संपाद्य शत्रवो जीयन्ते । सदासहं सर्वदा शत्रूणामभिभवहेतुम् । वर्षिष्ठम् अतिशयेन वृद्धं प्रभूतमित्यर्थः ॥ सानसिम् । ‘वन षण संभक्तौ ’ इत्यस्मात् असिप्रत्ययो वृद्धिः अन्तोदात्तत्वं च ’ सानसिधर्णसि° ’ ( उ. सू. ४. ५४७ ) इत्यादिना निपात्यते । रयिम् । प्रातिपदिकस्वरेणान्तोदात्तः । सजित्वानम् । समानान् अरीन् जेतुं शीलमस्य । ‘ अन्येभ्योऽपि दृश्यन्ते ’ ( पा. सू. ३. २. ७५ ) इति क्वनिप् । उपपदसमासः । समानस्य च्छन्दस्यमूर्धप्रभृत्युदर्केषु ’ ( पा. सू. ६. ३.८४ ) इति समानस्य सभावः । कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरेण धातुस्वर एव शिष्यते । वर्षिष्ठम् । वृद्धशब्दात् “ अतिशायने तमबिष्ठनौ ‘( पा. सू. ५. ३. ५५ ) इति इष्ठन् । ‘ प्रियस्थिर ’ (पा. सू. ६. ४. १५७ ) इत्यादिना वृद्धशब्दस्य वर्षादेशः । इष्ठनो नित्त्वादाद्युदात्तत्वम् । ऊतये । उदात्तः’ इत्यनुवृत्तौ ‘ ऊतियूतिजूतिसाति° ’ इत्यादिना क्तिन् उदात्तो निपातितः । भर। ‘ हृग्रहोर्भश्छन्दसि ’ ( पा. सू. ८. २. ३२. १ ) इति हकारस्य भकारः । ते प्राग्धातोः ’ ( पा. सू. १. ४. ८०) इति धातोः प्राक् प्रयोक्तव्यस्य आङः ‘व्यवहिताश्च’ (पा. सू. १. ४.८२ ) इति छन्दसि व्यवहितप्रयोगः ॥

English translation:

“Indra, bring for our protection riches, most abundant, enjoyable, the source of victory, the humbler of our foes. [”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Indra, bring for our protection riches, most abundant, enjoyable, the source of victory, the humbler of our foes. [

O Indra, bring wealth here—winning, conquering, ever overpowering, highest—for our help—

INDRA, bring wealth that gives delight, the victor’s ever-conquering wealth,
Most excellent, to be our aid;

Indra! Bring uns den einträglichen, allbesiegenden, allezeit überlegenen, höchsten Schatz zu unserem Schutze,

Bring, Indra, segensreichen Schatz, der stets gewinnt und siegreich ist, Den reichsten zum Genuss herbei,

О Индра, даруй (нам) в поддержку
Богатство, приносящее добычу, победоносное,
Всегда одерживающее верх, высшее,

• इन्द्र:
• मधुच्छन्दाः वैश्वामित्रः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

अब अष्टमसूक्त के प्रथम मन्त्र में यह उपदेश है कि ईश्वर के अनुग्रह और अपने पुरुषार्थ से कैसा धन प्राप्त करना चाहिये-

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) परमेश्वर ! आप कृपा करके हमारी (ऊतये) रक्षा पुष्टि और सब सुखों की प्राप्ति के लिये (वर्षिष्ठम्) जो अच्छी प्रकार वृद्धि करनेवाला (सानसिम्) निरन्तर सेवने के योग्य (सदासहम्) दुष्ट शत्रु तथा हानि वा दुःखों के सहने का मुख्य हेतु (सजित्वानम्) और तुल्य शत्रुओं का जितानेवाला (रयिम्) धन है, उस को (आभर) अच्छी प्रकार दीजिये॥१॥

भावार्थभाषाः - सब मनुष्यों को सर्वशक्तिमान् अन्तर्यामी ईश्वर का आश्रय लेकर अपने पूर्ण पुरुषार्थ के साथ चक्रवर्त्ति राज्य के आनन्द को बढ़ानेवाली विद्या की उन्नति सुवर्ण आदि धन और सेना आदि बल सब प्रकार से रखना चाहिये, जिससे अपने आप को और सब प्राणियों को सुख हो॥१॥

अन्वय: हे इन्द्र ! कृपयाऽस्मदूतये वर्षिष्ठं सानसिं सदासहं सजित्वानं रयिमाभर॥१॥

तत्र कीदृशं धनमीश्वरानुग्रहेण स्वपुरुषार्थेन च प्रापणीयमित्युपदिश्यते।

पदार्थान्वयभाषाः - (आ) समन्तात् (इन्द्र) परमधनप्रदेश्वर ! (सानसिम्) सम्भजनीयम्। सानसिवर्णसि० (उणा०४.१०७) अनेनायं ‘सन’ धातोरसिप्रत्ययान्तो निपातितः। (रयिम्) धनम् (सजित्वानम्) समानानां शत्रूणां विजयकारकम्। अत्र अन्येभ्योऽपि दृश्यते। (अष्टा०३.२.७५) अनेन ‘जि’ धातोः क्वनिप्प्रत्ययः। (सदासहम्) सर्वदा दुष्टानां शत्रूणां हानिकारकदुःखानां च सहनहेतुम् (वर्षिष्ठम्) अतिशयेन वृद्धं वृद्धिकारकम्। अत्र वृद्धशब्दादिष्ठन् वर्षिरादेशश्च। (ऊतये) रक्षणाद्याय पुष्टये (भर) धारय॥१॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यैः सर्वशक्तिमन्तमन्तर्यामिनमीश्वरमाश्रित्य परमपुरुषार्थेन च सर्वोपकाराय चक्रवर्त्तिराज्यानन्दकारकं विद्याबलं सर्वोत्कृष्टं सुवर्णसेनादिकं बलं च सर्वथा सम्पादनीयम्। यतः स्वस्य सर्वेषां च सुखं स्यादिति॥१॥

याप्रमाणे जी माणसे ईश्वराची उपासना व वेदोक्त कर्म करणारी आहेत, ती ईश्वराची आश्रित बनून वेदविद्येने आत्म्याचे सुख व उत्तम क्रिया करून शारीरिक सुख प्राप्त करतात. त्यांनी परमेश्वराचीच प्रशंसा करावी, या अभिप्रायाने या आठव्या सूक्ताच्या अर्थाची पूर्वोक्त सातव्या सूत्राच्या अर्थाबरोबर संगती जाणावी.

भावार्थभाषाः - सर्व माणसांनी सर्वशक्तिमान, अंतर्यामी ईश्वराचा आश्रय घेऊन आपल्या पूर्ण पुरुषार्थाने सर्वांवर उपकार करण्यासाठी, चक्रवर्ती आनंददायक राज्य होण्यासाठी, विद्यावृद्धी, सुवर्ण इत्यादी धन व सेना इत्यादी बल बाळगले पाहिजे. ज्यामुळे स्वतःला व सर्व प्राण्यांना सुख मिळेल. ॥ १ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - मधुच्छन्दा वैश्वामित्रः
• छन्दः - गायत्री

नि᳓ ये᳓न मुष्टिहत्य᳓या
नि᳓ वृत्रा᳓ रुण᳓धामहै
तुवो᳓तासो नि᳓ अ᳓र्वता

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
muṣṭihatyáyā ← muṣṭihatyā́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

ní ← ní (invariable)

yéna ← yá- (pronoun)
{case:INS, gender:M, number:SG}

ní ← ní (invariable)

ruṇádhāmahai ← √rudh- 1 (root)
{number:PL, person:1, mood:SBJV, tense:PRS, voice:MED}

vr̥trā́ ← vr̥trá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

árvatā ← árvant- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

ní ← ní (invariable)

tvótāsaḥ ← tvóta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

नि । येन॑ । मु॒ष्टि॒ऽह॒त्यया॑ । नि । वृ॒त्रा । रु॒णधा॑महै ।
त्वाऽऊ॑तासः । नि । अर्व॑ता ॥

• ni
• [adverb]
• “back; down.”

• yena ← yad
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• muṣṭihatyayā ← muṣṭi
• [noun], masculine
• “fist; handful; pestle; muṣṭi [word]; pala.”

• muṣṭihatyayā ← hatyayā ← hatyā
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “murder; blow; fight; killing.”

• ni
• [adverb]
• “back; down.”

• vṛtrā ← vṛtra
• [noun], accusative, plural, neuter
• “enemy.”

• ruṇadhāmahai ← rudh
• [verb], plural, Present conjunctive (subjunctive)
• “fill into; close; insert; put; enclose; obstruct; seal; besiege; cover; blockade; stop; lock in; plug; withhold; extinguish; connect.”

• tvotāso ← tvotāsaḥ ← tvota
• [noun], nominative, plural, masculine

• ny ← ni
• [adverb]
• “back; down.”

• arvatā ← arvant
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “horse.”

येन धनेन संपादितानां भटानां नि मुष्टिहत्यया नितरां मुष्टिप्रहारेण वृत्रा शत्रून् नि रुणधामहै निरुद्धान् करवाम तादृशं धनमाहरेत्यर्थः । त्वोतासः त्वया रक्षिता वयम् अर्वता अस्मदीयेनाश्वेन नि रुणधामहै इत्यनुषङ्गः । पदातियुद्धेनाश्वयुद्धेन च शत्रून् विनाशयाम इत्यर्थः ॥ मुष्टिहत्यया । ‘ ‘ हनस्त च’ ( पा. सू. ३. १. १०८) इति सुबन्ते उपपदे क्यप् , तत्संनियोगेन नकारस्य तकारः । कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरे प्राप्ते “ परादिश्छन्दसि बहुलम् ’ ( पा. सू. ६. २. १९९) इति बहुलग्रहणेन त्रिचक्रादीनां छन्दस्यन्तोदात्तत्वाभिधानात् (पा. सू. ६. २. १९९.१) अन्तोदात्तत्वम् । नि । आख्यातसंबन्धस्यापि नेरुपसर्गस्य ‘ व्यवहिताश्च ’ ( पा. सू. १. ४. ८२ ) इति व्यवहितप्रयोगः । वृत्रा । ‘ शेश्छन्दसि बहुलम् ’ ( पा. सू. ६. १. ७० ) इति शेर्लोपः । नलोपः । रुणधामहै । आट्संयोगेन पित्त्वात् ( पा. सू. ३. ४.९२ ) ‘ असोरल्लोपः ’ ( पा. सू. ६. ४. १११ ) इति अकारलोपो न भवति । पित्त्वादेव च आख्यातस्यानुदात्तत्वेन विकरणस्य श्नम एव उदात्तत्वं शिष्यते । ननु ‘ तिङ्ङतिङः’ इति निघातेन भवितव्यम् । न । द्वे ह्यत्र तिङ्विभक्ती । निबिडया मुष्ट्या निरुणधामहै इत्यत्र श्रुतैका । अर्वता निरुणधामहै इत्यत्रानुषक्ता द्वितीया । तयोः समुच्चयार्थश्चकारो लुप्यते । तेन ‘चादिलोपे विभाषा ’ ( पा. सू. ८. १. ६३ ) इति प्रथमेयं तिङ्विभक्तिर्न निहन्यते । यथा ‘नात्मना तृप्यति नान्यस्मै ददाति ’ ( तै. सं. २. ५. ४. ३ ) इत्यत्र हि समुच्चयार्थस्य चशब्दस्य लोपात् तृप्यतीति प्रथमा तिङ्विभक्तिर्न निहन्यते, ददातीति द्वितीया तु निहन्यते एव । ननु तत्र द्वे तिङ्विभक्ती श्रूयेते । इह पुनरेकैव श्रुता । सैवोत्तरत्रानुषज्यते नान्या श्रूयते इति द्वितीयाभावात्, कथमियं प्रथमा । न । अनुषङ्गलब्धद्वितीयापेक्षमपि प्राथम्यमुपजीव्य निघातनिषेधदर्शनात् । ‘ पुरोडाशं चाधिश्रयत्याज्यं च ’ ( तै. सं. १. ६. ९. ३-४ ), ‘प्रोक्षणीश्चासादयत्याज्यं च ’ ( तै. सं. १. ६. ९. ४ ) इत्यत्र हि अधिश्रयति आसादयति इति आख्यातयोः प्रथमवाक्यद्वयश्रुतयोः उत्तरवाक्यद्वयेऽनुषङ्गमपेक्ष्यैव प्राथम्यस्वीकारेण ‘चवायोगे प्रथमा ’ (पा. सू. ८. १. ५९ ) इति निघातनिषेधो दृष्ट इति । त्वया ऊता रक्षिताः त्वोतासः ।’ प्रत्ययोत्तरपदयोश्च ’ ( पा. सू. ७. २. ९८ ) इति मपर्यन्तस्य त्वादेशे दकारलोपश्छान्दसः, अवतेः निष्ठायामिडभावश्च । ज्वरत्वरस्रिव्यविमवामुपधायाश्च (पा. सू. ६. ४. २० ) इति ऊठ् । एत्येधत्यूठ्सु’ (पा. सू. ६. १. ८९) इति वृद्ध्यभावश्छान्दसः। तृतीया कर्मणि ’ ( पा. सू. ६. २. ४८) इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरेणाकार उदात्तः । ‘ एकादेश उदात्तेनोदात्तः’ इत्युदात्त ओकारः । अर्वता । अर्वति गच्छति इति अर्वा । ‘ अर्व गतौ । ‘ अन्येभ्योऽपि दृश्यन्ते ’ ( पा. सू. ३. २. ७५) इति वनिप्प्रत्ययः । ‘नेड्वशि कृति ’ ( पा. सू. ७. २. ८) इति इट्प्रतिषेधः। ‘ लोपो व्योर्वलि ’ ( पा. सू. ६. १. ६६ ) इति वकारलोपः । अर्वणस्त्रसावनञः ’ ( पा. सू. ६. ४. १२७ ) इति तकारः । वनिपः पित्त्वात् धातुस्वर एव ॥

English translation:

“By which we may repel our enemies, whether (encountering them) hand to hand, or on horse-back; ever protected by you. (muṣṭihatyayā = muṣṭiprahāreṇa) = lit. by striking with the fist; on horseback = with a horse (a reference to infantry and cavalry)].”

(Wealth) by which we will keep obstacles hemmed in, hemmed in by bare-knuckled fighting,
hemmed in (by fighting) on horseback, when we are helped by you.

Incomplete sentence, with relative hanging off rayím ‘wealth’ in the previous verse. Two methods of fighting are contrasted: ‘fighting (-hatyā́-) by fist’ (muṣṭi-, my ‘bare-knuckled’) and ‘on horseback’ (árvatā). Although the two terms are grammatically parallel (instrs. muṣṭi-hatyáyā and árvatā), they are not semantically, since it’s the first member of the compound, muṣṭi- that corresponds to árvatā, and ‘fighting’ must be supplied with the second term. The verse shows overt signs of late grammatical features: esp. the -ai ending of the middle subjunctive ruṇádhāmahai (rather than -e), but also the longer -ā-stem instr. -áyā (rather than -ā́), though of course the latter is fairly well distributed throughout the RV.

By means of which we may repel our foes in battle hand to hand,
By thee assisted with the car.

Mit dem wir unter deinem Schutze uns im Faustkampf und gegen Feinde und zu Roß wehren können.

Durch den im Handgemenge wir und in der Reiterschlacht den Feind Bezwingen, unterstützt von dir.

С помощью которого при твоей поддержке
Мы смогли бы отразить врагов
В кулачном бою (и) на коне.

• इन्द्र:
• मधुच्छन्दाः वैश्वामित्रः
• विराड्गायत्री
• षड्जः

कैसे धन से परमसुख होता है, सो अगले मन्त्र में प्रकाश किया है-

पदार्थान्वयभाषाः - हे जगदीश्वर ! (त्वोतासः) आप के सकाश से रक्षा को प्राप्त हुए हम लोग (येन) जिस पूर्वोक्त धन से (मुष्टिहत्यया) बाहुयुद्ध और (अर्वता) अश्व आदि सेना की सामग्री से (निवृत्रा) निश्चित शत्रुओं को (निरुणधामहै) रोकें अर्थात् उनको निर्बल कर सकें, ऐसे उत्तम धन का दान हम लोगों के लिये कृपा से दीजिये॥२॥

भावार्थभाषाः - ईश्वर के सेवक मनुष्यों को उचित है कि अपने शरीर और बुद्धिबल को बहुत बढ़ावें, जिससे श्रेष्ठों का पालन और दुष्टों का अपमान सदा होता रहे, और जिससे शत्रुजन उनके मुष्टिप्रहार को न सह सकें, इधर-उधर छिपते-भागते फिरें॥२॥

अन्वय: हे जगदीश्वर ! त्वं त्वोतासस्त्वया रक्षिता सन्तो वयं येन धनेन मुष्टिहत्ययाऽर्वता निवृत्रा निश्चितान् शत्रून् निरुणधामहै, तेषां सर्वदा निरोधं करवामहै, तदस्मभ्यं देहि॥२॥

कीदृशेन धनेनेत्युपदिश्यते।

पदार्थान्वयभाषाः - (नि) नितरां क्रियायोगे (येन) पूर्वोक्तेन धनेन (मुष्टिहत्यया) हननं हत्या मुष्टिभिर्हत्या मुष्टिहत्या तया (नि) निश्चयार्थे (वृत्रा) मेघवत्सुखावरकान् शत्रून्। अत्र सुपां सुलुगिति शसः स्थाने आजादेशः। (रुणधामहै) निरुन्ध्याम (त्वोतासः) त्वया जगदीश्वरेण रक्षिताः सन्तः (नि) निश्चयार्थे (अर्वता) अश्वादिभिः सेनाङ्गैः। अर्वेत्यश्वनामसु पठितम्। (निघं०१.१४)॥२॥

भावार्थभाषाः - ईश्वरेष्टैर्मनुष्यैः शरीरात्मबलैः सर्वसामर्थ्येन श्रेष्ठानां पालनं दुष्टानां निग्रहः सर्वदा कार्य्यः, यतो मुष्टिप्रहारमसहमानाः शत्रवो विलीयेरन्॥२॥

भावार्थभाषाः - ईश्वराचे सेवक असणाऱ्या माणसांनी आपले शरीर व बुद्धिबल खूप वाढवावे, ज्यामुळे श्रेष्ठांचे पालन व दुष्टांचा सदैव अनादर व्हावा व शत्रूगण त्यांचा मुष्ठिप्रहार सहन करू शकणार नाहीत व इकडे तिकडे लपून छपून पळत सुटतील. ॥ २ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - मधुच्छन्दा वैश्वामित्रः
• छन्दः - गायत्री

इ᳓न्द्र त्वो᳓तास आ᳓ वयं᳓
व᳓ज्रं घना᳓ ददीमहि
ज᳓येम सं᳓ युधि᳓ स्पृ᳓धः

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

índra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

tvótāsaḥ ← tvóta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

vayám ← ahám (pronoun)
{case:NOM, number:PL}

dadīmahi ← √dā- 1 (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:PRS, voice:MED}

ghanā́ḥ ← ghaná- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

vájram ← vájra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

jáyema ← √ji- 1 (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:PRS, voice:ACT}

sám ← sám (invariable)

spŕ̥dhaḥ ← spŕ̥dh- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

yudhí ← yúdh- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

इन्द्र॑ । त्वाऽऊ॑तासः । आ । व॒यम् । वज्र॑म् । घ॒ना । द॒दी॒म॒हि॒ ।
जये॑म । सम् । यु॒धि । स्पृधः॑ ॥

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• tvotāsa ← tvotāsaḥ ← tvota
• [noun], nominative, plural, masculine

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• vayaṃ ← vayam ← mad
• [noun], nominative, plural
• “I; mine.”

• vajraṃ ← vajram ← vajra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “vajra; Vajra; vajra; vajra; lightning; abhra; vajramūṣā; diamond; vajra [word]; vajrakapāṭa; vajra; vaikrānta.”

• ghanā ← ghana
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “abhra; cloud; hammer; ghana; hammer; rainy season; tin; iron; ghana [word]; ghana; nutgrass; ball; phlegm.”

• dadīmahi ← dā
• [verb], plural, Present optative
• “give; add; perform; put; administer; fill into; give; ignite; put on; offer; use; fuel; pour; grant; feed; teach; construct; insert; drip; wrap; pay; hand over; lend; inflict; concentrate; sacrifice; splint; poultice; create.”

• jayema ← ji
• [verb], plural, Present optative
• “overcome; cure; win; conquer; control; win; succeed; remove; beat; govern; surpass; suppress.”

• saṃ ← sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• yudhi ← yudh
• [noun], locative, singular, feminine
• “battle; fight; war; combat.”

• spṛdhaḥ ← spṛdh
• [noun], accusative, plural, feminine
• “adversary; enemy; rival.”

हे इन्द्र त्वोतासः त्वया पालिताः वयं घना घनं शत्रुप्रहरणायात्यन्तदृढं वज्रम् आयुधम् आ ददीमहि स्वीकुर्मः । तेन च वज्रेण युधि युद्धे स्पृधः स्पर्धमानान् शत्रून् सं जयेम सम्यक् जयेम ॥ त्वोतासः । उक्तम् ।, वज्रम् । वज व्रज गतौ । ‘ ऋज्रेन्द्राग्र° ’ ( उ. सू. २. १८६ ) इत्यादिना रन्प्रत्ययान्तो निपातः । घना । घनः काठिन्यम् । तदस्यातीति अर्शआदित्वात् अच् (पा. सू. ५. २. १२७ )। चित्त्वादन्तोदात्तः । ‘ सुपां सुलुक्° ’ इति डादेशः । ददीमहि । ‘ डुदाञ् दाने ‘। प्रार्थनायां लिङ्। क्रियाफलस्य कर्तृगामित्वात् ’ स्वरितजितः०’ ( पा. सू. १. ३. ७२ ) इत्यात्मनेपदोत्तमपुरुषबहुवचनं महिङ्। जुहोत्यादित्वात् शपः श्लुः ( पा. सू. २. ४. ७५ )। श्लौ ’ (पा. सू. ६. १. १०) इति द्विर्भावः । लिङः सलोपोऽनन्त्यस्य ’ ( पा. सू. ७. २. ७९ ) इति सलोपः । ‘ श्नाभ्यस्तयोरातः ’ (पा. सू. ६. ४. ११२ ) इति आकारलोपः । जयेम । शपः पित्वा‘ दनुदात्तत्वम् । तिङश्च लसार्वधातुकस्वरात् धातुस्वर एव शिष्यते । छन्दसि परेऽपि ’ ( पा. सू १. ४. ८१ ) इति समः परः प्रयोगः । युधि । ‘युध संप्रहारे ’ । संपदादित्वात् भावे क्विप् ( पा. सू. ३. ३. १०८.९ )। ‘सावेकाचः’ इति विभक्तेरुदात्तत्वम् । स्पर्धन्ते इति स्पृधः । ‘ स्पर्ध संघर्षे ‘। क्विप्च’ (पा. सू. ३. २. ७६ ) इति क्विप् । ‘बहुलं छन्दसि’ इति रेफस्य संप्रसारणम् ऋकारः । अकारलोपश्च ॥

English translation:

“Defended by you, Indra, we possess a ponderous weapon, wherewith we may entirely conquer our opponents.”

O Indra, helped by you, might we, as your hammers, take up your mace;
might we conquer our opponents completely in the fight.

Concatanation of tvótāsaḥ (pāda a) with the same form in 2c, though the one in 2c requires distraction (tuvo-), but not the one in 3a. Geldner/Renou take ghanā́as (an archaic) instr. sg., but nom. pl. ghanā́(ḥ) seems preferable, esp. as Madhuchandas uses the same word in the sg. as a personal designation in I.4.8 (where it applies to Indra and which I tr. ‘bane’). So Oldenberg Although designating animate beings (namely “us”) as “hammers” may seem unusual, it’s not unprecedented, at least in English: cf. the rock song entitled “Sometimes you’re the hammer and sometimes you’re the nail,” and (gleaned from Google) a quotation from an American poet unknown to me, Edwin Markham (1852-1940), “For all your days be prepared, and meet them ever alike. When you are the anvil, bear - when you are the hammer, strike.”

Aided by thee, the thunder-armed, Indra, may we lift up the bolt,
And conquer all our foes in fight.

Indra! Unter deinem Schutze wollen wir mit dem Schlägel die Donnerkeule ergreifen und im Kampfe die Nebenbuhler allesamt besiegen.

Durch deine Gunst lass Indra uns den Blitz erlangen, der zermalmt, Im Kampf besiegen uns den Feind.

О Индра, при твоей поддержке
Пусть возьмем мы дубины, как (ты – ) ваджру,
(И) победим в борьбе всех соперников!

• इन्द्र:
• मधुच्छन्दाः वैश्वामित्रः
• गायत्री
• षड्जः

मनुष्य किसको धारण करने से शत्रुओं को जीत सकते हैं, सो अगले मन्त्र में प्रकाश किया है-

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) अनन्तबलवान् ईश्वर ! (त्वोतासः) आपके सकाश से रक्षा आदि और बल को प्राप्त हुए (वयम्) हम लोग धार्मिक और शूरवीर होकर अपने विजय के लिये (वज्रम्) शत्रुओं के बल का नाश करने का हेतु आग्नेयास्त्रादि अस्त्र और (घना) श्रेष्ठ शस्त्रों का समूह, जिनको कि भाषा में तोप बन्दूक तलवार और धनुष् बाण आदि करके प्रसिद्ध कहते हैं, जो युद्ध की सिद्धि में हेतु हैं, उनको (आददीमहि) ग्रहण करते हैं। जिस प्रकार हम लोग आपके बल का आश्रय और सेना की पूर्ण सामग्री करके (स्पृधः) ईर्षा करनेवाले शत्रुओं को (युधि) संग्राम में (जयेम) जीतें॥३॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यों को उचित है कि धर्म और ईश्वर के आश्रय से शरीर की पुष्टि और विद्या करके आत्मा का बल तथा युद्ध की पूर्ण सामग्री परस्पर अविरोध और उत्साह आदि श्रेष्ठ गुणों का ग्रहण करके दुष्ट शत्रुओं के पराजय करने से अपने और सब प्राणियों के लिये सुख सदा बढ़ाते रहें॥३॥

अन्वय: हे इन्द्र ! त्वोतासो वयं स्वविजयार्थं घना आददीमहि, यतो वयं युधि स्पृधो जयेम॥३॥

मनुष्याः किं धृत्वा शत्रून् जयन्तीत्युपदिश्यते।

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्र) अनन्तबलेश्वर ! (त्वोतासः) त्वया बलं प्रापिताः (आ) क्रियार्थे (वयम्) बलवन्तो धार्मिका शूराः (वज्रम्) शत्रूणां बलच्छेदकमाग्नेयादिशस्त्रास्त्रसमूहम् (घना) शतघ्नीभुसुण्ड्यसिचापबाणादीनि दृढानि युद्धसाधनानि। शेश्छन्दसि बहुलमिति लुक्। (ददीमहि) गृह्णीमः। अत्र लडर्थे लिङ्। (जयेम) (सं) क्रियार्थे (युधि) संग्रामे (स्पृधः) स्पर्धमानान् शत्रून्। ‘स्पर्ध सङ्घर्षे’ इत्यस्य क्विबन्तस्य रूपम्। बहुलं छन्दसि। (अष्टा०६.१.३४) अनेन सम्प्रसारणमल्लोपश्च॥३॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यैर्धर्मेश्वरावाश्रित्य शरीरपुष्टिं विद्ययात्मबलं पूर्णां युद्धसामग्रीं परस्परमविरोधमुत्साहमित्यादि सद्गुणान् गृहीत्वा सदैव दुष्टानां शत्रूणां पराजयकरणेन सुखयितव्यम्॥३॥

भावार्थभाषाः - माणसांनी धर्म व ईश्वराचा आश्रय घ्यावा. शरीराची पुष्टी करून विद्येने आत्म्याचे बल वाढवावे. युद्धाचे पूर्ण साहित्य, परस्पर अविरोध व उत्साह इत्यादी श्रेष्ठ गुणांचे ग्रहण करून दुष्ट शत्रूंचा पराजय करावा व आपले आणि प्राण्यांचे सुख सदैव वाढवीत जावे. ॥ ३ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - मधुच्छन्दा वैश्वामित्रः
• छन्दः - गायत्री

वयं᳓ शू᳓रेभिर् अ᳓स्तृभिर्
इ᳓न्द्र त्व᳓या युजा᳓ वय᳓म्
सासह्या᳓म पृतन्यतः᳓

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
ástr̥bhiḥ ← ástar- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

śū́rebhiḥ ← śū́ra- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

vayám ← ahám (pronoun)
{case:NOM, number:PL}

índra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

tváyā ← tvám (pronoun)
{case:INS, gender:M, number:SG}

vayám ← ahám (pronoun)
{case:NOM, number:PL}

yujā́ ← yúj- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

pr̥tanyatáḥ ← √pr̥tany- (root)
{case:ACC, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

sāsahyā́ma ← √sah- (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:PRF, voice:ACT}

व॒यम् । शूरे॑भिः । अस्तृ॑ऽभिः । इन्द्र॑ । त्वया॑ । यु॒जा । व॒यम् ।
सा॒स॒ह्याम॑ । पृ॒त॒न्य॒तः ॥

• vayaṃ ← vayam ← mad
• [noun], nominative, plural
• “I; mine.”

• śūrebhir ← śūrebhiḥ ← śūra
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “brave; powerful.”

• astṛbhir ← astṛbhiḥ ← astṛ
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “archer; shot.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• tvayā ← tvad
• [noun], instrumental, singular
• “you.”

• yujā ← yuj
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “ally; friend; pair; two; companion.”

• vayam ← mad
• [noun], nominative, plural
• “I; mine.”

• sāsahyāma ← sah
• [verb], plural, Perfect optative
• “endure; overcome; habituate.”

• pṛtanyataḥ ← pṛtany
• [verb noun], accusative, plural
• “attack.”

वयं कर्मानुष्ठातारः शूरेभिः शौर्ययुक्तैः अस्तृभिः आयुधानां प्रक्षेप्तृभिर्भटैः संयुज्येमहीति शेषः । हे इन्द्र तादृशा भटसहिता वयं युजा सहायभूतेन त्वया पृतन्यतः सेनामिच्छतः शत्रून् सासह्याम अतिशयेनाभिभवेम ॥ शूरेभिः । शु श्रु गतौ ।’ ‘क्रन्’ ( उ. सू. २. १८२) इत्यनुवृत्तौ शुसिचिमीनां दीर्घश्च’ ( उ. सू. २. १८३ ) इति क्रन् । कित्त्वाद्गुणाभावः । नित्त्वादाद्युदात्तत्वम् । ‘बहुलं छन्दसि ’ (पा. सू. ७. १. १०) इति ऐसो निषिद्धत्वात् ‘बहुवचने झल्येत्’ ( पा. सू. ७. ३. १०३ ) इति एत्वम् । सहयोगे तृतीयाबलात् ( पा. सू. २. ३. १९ ) वयमित्यस्मत्पदसमभिव्याहाराच्च वयं संयुज्येमहीति गम्यम् । विनापि सहशब्देन ‘वृद्धो यूना’ (पा. सू. १. २.६५) इति निपातनादिति ह्युक्तम् । अस्तृभिः शस्त्रास्त्रप्रक्षेपणशीलैः तद्धर्मभिः तत्साधुकारिभिर्वा । ‘ असु क्षेपणे ‘। ‘ तृन्’ ( पा. सू. ३. २. १३५ ) इति ताच्छील्यादिषु तृन् । नित्त्वादाद्युदात्तः ॥ ‘ रधादिभ्यश्च ( पा. सू. ७. २. ४५ ) इति विकल्पविधानात् अयं पक्षे इडभावः । त्वया । युष्यसिभ्यां मदिक् ’ ( उ. सू. १. १३६ )। कित्त्वाद्गुणाभावः । युष्मदः प्रत्ययस्वरेण अकार उदात्तः । तृतीयैकवचनं टा ( पा. सू. ४. १. २ )। त्वमावेकवचने ’ (पा. सू. ७. २. ९७) इति मपर्यन्तस्य त्वादेशः । अतो गुणे ’ (पा. सू. ६. १.९७) इति पररूपत्वम् । एकादेश उदात्तेनोदात्तः’ इत्युदात्तः। युजा। अञ्चुयुजिक्रुञ्चां च ’ ( पा. सू. ३.२.५९) इति क्विन् ।’ सावेकाचः’ इति विभक्तेरुदात्तत्वम्। सासह्याम भृशं पुनः पुनः सहेमहि ।’ षह मर्षणे ’ । ‘ धात्वादेः षः सः । ‘ धातोरेकाचो हलादेः क्रियासमभिहारे यङ्’ ( पा. सू. ३. १. २२)। यङोऽचि च ’ (पा. सू. २. ४. ७४) इति लुक् । ‘ सन्यङोः ’ ( पा. सू. ६. १.९) इति द्विर्भावः । हलादिशेषः ( पा. सू. ७. ४. ६० )। दीर्घोऽकितः ’ (पा. सू. ७. ४. ८३) इति दीर्घः । प्रार्थनायां लिङ् । चर्करीतं परस्मैपदम् अदादिवच्च द्रष्टव्यमिति परस्मैपदोत्तमपुरुषबहुवचनं मस् । कर्तरि शप् । अदादिवद्भावात् लुक् । ‘नित्यं ङितः ’ ( पा. सू. ३. ४. ९९) इति अन्त्यसकारलोपः। ‘ यासुट् परस्मैपदेषूदात्तो ङिच्च ’ (पा. सू. ३. ४. १०३) इति यासुट् । ‘लिङः सलोपोऽनन्त्यस्य’ (पा. सू. ७. २. ७९) इति सकारलोपः । सति शिष्टत्वात् यासुट एव उदात्तत्वं शिष्यते । पादादित्वात् न निघातः । पृतन्यतः । योद्धुं पृतनामात्मन इच्छतः । ‘ सुप आत्मनः क्यच्’ इति क्यच् । ‘समाद्यन्ता धातवः’ (पा. सू. ३.१.३२) इति धातुसंज्ञायां ‘सुपो धातुप्रातिपदिकयोः’ (पा. सू. २. ४.७१) इति सुपो लुक् । ‘क्यचि च’ (पा. सू. ७. ४. ३३) इत्यनुवृत्तौ ‘कव्यध्वरपृतनस्यर्चि लोपः’ (पा. सू. ७. ४. ३९ ) इति आकारलोपः । पृतन्यधातुः चित्त्वादन्तोदात्तः । उपरि लटः शत्रादेशः । कर्तरि शप् । पित्त्वादनुदात्तत्वम् । शतुश्च लसार्वधातुकस्वरेण उदात्तेन सह ‘ एकादेश उदात्तेनोदात्तः’ इति पृतन्यच्छब्दोऽन्तोदात्तः । शसः सुप्स्वरेणानुदात्तस्य अन्तोदात्तात्’ (पा. सू. ६.१. १६९) इत्यनुवृत्तौ ‘शतुरनुमो नद्यजादी’ (पा. सू. ६. १. १७३) इत्युदात्तत्वम् ॥

English translation:

“With you for our ally, Indra, and (aided by) missile-hurling heroes, we are able to overcome (our foes) arrayed in hosts.”

With champion archers, with you as our yokemate, Indra,
might we overcome those doing battle.

With thee, O India, for ally with missile-darting heroes, may
We conquer our embattled foes.

Wir wollen mit tapferen Schützen, mit dir, Indra, im Bunde die Angreifer bezwingen.

Mit starken Schützen und mit dir verbündet, Indra, mögen wir Besiegen, die im Kampf uns nahn.

Мы с храбрыми стрелками,
О Индра, с тобою – союзником мы
Одолеть хотим враждующих (с нами)!

• इन्द्र:
• मधुच्छन्दाः वैश्वामित्रः
• गायत्री
• षड्जः

किस-किस के सहाय से उक्त सुख सिद्ध होता है, सो अगले मन्त्र में प्रकाश किया है-

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) युद्ध में उत्साह के देनेवाले परमेश्वर ! (त्वया) आपको अन्तर्यामी इष्टदेव मानकर आपकी कृपा से धर्मयुक्त व्यवहारों में अपने सामर्थ्य के (युजा) योग करानेवाले के योग से (वयम्) युद्ध के करनेवाले हम लोग (अस्तृभिः) सब शस्त्र-अस्त्र के चलाने में चतुर (शूरेभिः) उत्तमों में उत्तम शूरवीरों के साथ होकर (पृतन्यतः) सेना आदि बल से युक्त होकर लड़नेवाले शत्रुओं को (सासह्याम) वार-वार सहें अर्थात् उनको निर्बल करें, इस प्रकार शत्रुओं को जीतकर न्याय के साथ चक्रवर्त्ति राज्य का पालन करें॥४॥

भावार्थभाषाः - शूरता दो प्रकार की होती है, एक तो शरीर की पुष्टि और दूसरी विद्या तथा धर्म से संयुक्त आत्मा की पुष्टि। इन दोनों से परमेश्वर की रचना के कर्मों को जानकर न्याय, धीरजपन, उत्तम स्वभाव और उद्योग आदि से उत्तम-उत्तम गुणों से युक्त होकर सभाप्रबन्ध के साथ राज्य का पालन और दुष्ट शत्रुओं का निरोध अर्थात् उनको सदा कायर करना चाहिये॥४॥

अन्वय: हे इन्द्र ! युजा त्वया वयमस्तृभिः शूरेभिर्योद्धृभिः सह पृतन्यतः शत्रून् सासह्यामैवंप्रकारेण चक्रवर्त्तिराजानो भूत्वा नित्यं प्रजाः पालयेम॥४॥

कस्य कस्य सहायेनैतत् सिध्यतीत्युपदिश्यते।

पदार्थान्वयभाषाः - (वयम्) सभाध्यक्षाः सेनापतिवराः (शूरेभिः) सर्वोत्कृष्टशूरवीरैः। अत्र बहुलं छन्दसीति भिस ऐसादेशो न। (अस्तृभिः) सर्वशस्त्रास्त्रप्रक्षेपणदक्षैः सह (इन्द्र) युद्धोत्साहप्रदेश्वर (त्वया) अन्तर्यामिणेष्टेन (युजा) कृपया धार्मिकेषु स्वसामर्थ्यसंयोजकेन (वयम्) योद्धारः (सासह्याम) पुनः पुनः सहेमहि। अत्र व्यत्ययेन परस्मैपदं लिङर्थे लोट् च। (पृतन्यतः) आत्मनः पृतनामिच्छतः शत्रून् ससेनान्। पृतनाशब्दात् क्यच्। कव्यध्वरपृतनस्यर्चिलोपः। (अष्टा०७.४.३९) अनेन ऋचि ऋग्वेद एवाकारलोपः॥४॥

भावार्थभाषाः - शौर्य्यं द्विविधं पुष्टिजन्यं शरीरस्थं विद्याधर्मजन्यमात्मस्थं च, एताभ्यां सह वर्त्तमानैर्मनुष्यैः परमेश्वरस्य सृष्टिरचनाक्रमान् ज्ञात्वा न्यायधैर्य्यसौजन्योद्योगादीन् सद्गुणान् समाश्रित्य सभाप्रबन्धेन राज्यपालनं दुष्टशत्रुनिरोधश्च सदा कर्त्तव्य इति॥४॥

भावार्थभाषाः - शौर्य हे दोन प्रकारचे असते. एक शरीराची पुष्टी व दुसरी विद्या व धर्माने युक्त होऊन आत्म्याची पुष्टी. या दोन्हींद्वारे परमेश्वराचा सृष्टी उत्पत्तिक्रम जाणून न्याय, धैर्य, उत्तम स्वभाव व उद्योग इत्यादी उत्तम उत्तम गुणांनी युक्त व्हावे व सभेचा प्रबंध करून राज्याचे पालन व दुष्ट शत्रूंचे दमन अर्थात त्यांना सदैव भयभीत करावे. ॥ ४ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - मधुच्छन्दा वैश्वामित्रः
• छन्दः - गायत्री

महाँ᳓ इ᳓न्द्रः पर᳓श् च नु᳓
महित्व᳓म् अस्तु वज्रि᳓णे
दियउ᳓र् न᳓ प्रथिना᳓ श᳓वः

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
ca ← ca (invariable)

índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mahā́n ← mahā́nt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

nú ← nú (invariable)

parás ← parás (invariable)

astu ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

mahitvám ← mahitvá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vajríṇe ← vajrín- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

dyaúḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)

prathinā́ ← prathimán- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

śávaḥ ← śávas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

म॒हान् । इन्द्रः॑ । प॒रः । च॒ । नु । म॒हि॒ऽत्वम् । अ॒स्तु॒ । व॒ज्रिणे॑ ।
द्यौः । न । प्र॒थि॒ना । शवः॑ ॥

• mahāṃ ← mahat
• [noun], nominative, singular, masculine
• “large; eminent; great; loud; dangerous; strong; long; high; much(a); mahant [word]; ample; very; great; adult; important; dark; high; abundant; violent; remarkable; mighty; big; long.”

• indraḥ ← indra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• paraś ← paras
• [adverb]
• “beyond; away; farther.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• nu
• [adverb]
• “now; already.”

• mahitvam ← mahi
• [noun]
• “great; firm.”

• mahitvam ← tvam ← tva
• [noun], nominative, singular, neuter
• “state; quality; cause; reason.”

• astu ← as
• [verb], singular, Present imperative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• vajriṇe ← vajrin
• [noun], dative, singular, masculine
• “Indra; vajra; Euphorbia neriifolia L.; abhra; Buddha.”

• dyaur ← dyauḥ ← div
• [noun], nominative, singular
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• prathinā ← prathiman
• [noun], instrumental, singular, masculine

• śavaḥ ← śavas
• [noun], nominative, singular, neuter
• “strength; power; superiority.”

अयम् इन्द्रः महान् शरीरेण प्रौढः परश्च गुणैरुत्कृष्टोऽपि । नु किंच वज्रिणे वज्रयुक्तायेन्द्राय महित्वं पूर्वोक्तं द्विविधमाधिक्यं सर्वदा अस्तु । स्वभावसिद्धस्यापि भक्त्या प्रार्थनमेतत् । किंच। द्यौर्न द्युलोक इव शवः बलमिन्द्रस्य सेनारूपं प्रथिना प्रथिम्ना पृथुत्वेन युज्यतामिति शेषः । यथा द्युलोकः प्रभूत एवमस्य सेना प्रभूता । नुशब्दो यद्यपि क्षिप्रनामसु नु मक्षु’ (नि. २, १५. १ ) इति पठितस्तथाप्यत्र तस्यान्वयाभावात् निपातत्वेन अनेकार्थत्वसंभवाच्च समुच्चयार्थोऽत्र गृहीतः। नशब्दो लोके प्रतिषेधार्थ एव । स्वाध्याये तु प्रतिषेधार्थ उपमार्थश्चेति द्विविधः । येन पदेनान्वीयते तस्मात् पूर्वं प्रयुज्यमानः प्रतिषेधार्थ उपरिष्टात् प्रयुज्यमान उपमार्थः । तथा च यास्क उदाहरति ‘ उभयमन्वध्यायं नेन्द्रं देवममंसतेति प्रतिषेधार्थीयः पुरस्तादुपाचारस्तस्य यत्प्रतिषेधति । दुर्मदासो न सुरायामित्युपमार्थीय उपरिष्टादुपाचारस्तस्य येनोपमिमीते ’ ( निरु. १. ४ ) इति । अत्रोपमेयवाचिनो द्युशब्दस्यापि प्रयुक्तत्वात् उपमार्थः स्वीकृतः । अष्टाविंशतिसंख्याकेषु बलनामसु ‘ ओजः पाजः शवः’ ( नि. २. ९. ३ ) इति पठितम् ॥ महान् इति नकारस्य संहितायां ‘ दीर्घादटि समानपादे’ ( पा. सू. ८. ३. ९ ) इति रुत्वम् । आतोऽटि नित्यम्’ ( पा. सू. ८. ३. ३ ) इति पूर्वस्य आकारस्य अनुनासिकः । ‘ भोभगोअघोअपूर्वस्य योऽशि’ (पा. सू. ८. ३. १७) इति यकारः । तस्य लोपः ( पा. सू. ८. ३. १९ )। तस्यासिद्धत्वात् ( पा. सू. ८. २. १ ) स्वरसंधिर्न भवति । महेः ‘इन्’ ( उ. सू. ४. ५५७ ) इति औणादिक इन् । महेर्भावो महित्वम् । त्व इति प्रत्ययस्वरेणोदात्तः । स एव शिष्यते । वज्रिणे । इकारः प्रत्ययस्वरेणोदात्तः । द्यौः । द्योशब्दः प्रातिपदिकस्वरेणान्तोदात्तः। ‘गोतो णित् ’ ( पा. सू. ७. १. ९० ) इति विभक्तेर्णित्वात् ’ अचो ञ्णिति’ (पा. सू. ७. २. ११५ ) इति वृद्धिः आन्तरतम्यात् उदात्तैव भवति । प्रथिना प्रथिम्ना । पृथोर्भाव इत्यर्थे ’ पृथ्वादिभ्य इमनिज्वा’ (पा. सू. ५. १. १२२ ) इति इमनिच् । ‘र ऋतो हलादेर्लघोः ’ (पा. सू. ६. ४ १६१) इति ऋकारस्य रभावः । तुरिष्ठेमेयःसु ’ (पा. सू. ६. ४. १५४ ) इत्यनुवृत्तौ ‘टेः ’ ( पा. सू. ६. ४. १५५ ) इति टिलोपः। प्रथिमन्शब्दः चित्त्वादन्तोदात्तः । तृतीयैकवचने भत्वात् ‘अल्लोपोऽनः ’ (पा. सू. ६. ४. १३४ ) इति अकारलोपः । छान्दसो मकारलोपः । अनुदात्तस्य च यत्रोदात्तलोपः ’ (पा. सू. ६. १. १६१) इति विभक्तेरुदात्तत्वम् । शवः । ‘ नब्विषयस्यानिसन्तस्य ’ (फि. सू.२६ ) इत्याद्युदात्तत्वम् ॥ ॥ १५ ॥

English translation:

“Mighty is Indra, and supreme; may magnitude ever (belong) to the bearer of the thunderbolt; may his strong (armies) be ever vast as the heavens.”

Great is Indra, and now let the greatness for the mace-wielder be (even) beyond (that).
Like heaven in its extent is his capacious power

Mighty is Indra, yea supreme; greatness be his, the Thunderer:
Wide as the heaven extends his power

Groß ist Indra, und noch darüber hinaus soll dem Keulenträger Größe zuteil werden. Wie der Himmel an Ausdehnung ist seine Kraft.

Indra ist gross, es steigre noch die Grösse sich dem Blitzenden, Wie Himmel weit sei seine Macht.

Велик Индра. И еще большее
Величие да будет (уделом) громовержца!
Словно небо шириной, сила (его)!

• इन्द्र:
• मधुच्छन्दाः वैश्वामित्रः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

उक्त कार्य्यसहाय करनेहारा जगदीश्वर किस प्रकार का है, सो अगले मन्त्र में प्रकाश किया है-

पदार्थान्वयभाषाः - (न) जैसे मूर्त्तिमान् संसार को प्रकाशयुक्त करने के लिये (द्यौः) सूर्य्यप्रकाश (प्रथिना) विस्तार से प्राप्त होता है, वैसे ही जो (महान्) सब प्रकार से अनन्तगुण अत्युत्तम स्वभाव अतुल सामर्थ्ययुक्त और (परः) अत्यन्त श्रेष्ठ (इन्द्रः) सब जगत् की रक्षा करनेवाला परमेश्वर है, और (वज्रिणे) न्याय की रीति से दण्ड देनेवाले परमेश्वर (नु) जो कि अपने सहायरूपी हेतु से हमको विजय देता है, उसी की यह (महित्वम्) महिमा (च) तथा बल है॥५॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। धार्मिक युद्ध करनेवाले मनुष्यों को उचित है कि जो शूरवीर युद्ध में अति धीर मनुष्यों के साथ होकर दुष्ट शत्रुओं पर अपना विजय हुआ है, उसका धन्यवाद अनन्त शक्तिमान् जगदीश्वर को देना चाहिये कि जिससे निरभिमान होकर मनुष्यों के राज्य की सदैव बढ़ती होती रहे॥५॥

अन्वय: यो मूर्त्तिमतः संसारस्य द्यौः सूर्य्यः प्रथिना न सुविस्तृतेन स्वप्रकाशेनेव महान् पर इन्द्रः परमेश्वरोऽस्ति, तस्मै वज्रिणे इन्द्रायेश्वराय न्वस्मत्कृतस्य विजयस्य महित्वं शवश्चास्तु॥५॥

पुनः स कीदृशोऽस्तीत्युपदिश्यते।

पदार्थान्वयभाषाः - (महान्) सर्वथाऽनन्तगुणस्वभावसामर्थ्येन युक्तः (इन्द्रः) सर्वजगद्राजः (परः) अत्यन्तोत्कृष्टः (च) पुनरर्थे (नु) हेत्वपदेशे। (निरु०१.४) (महित्वम्) मह्यते पूज्यते सर्वैर्जनैरिति महिस्तस्य भावः। अत्रौणादिकः सर्वधातुभ्य इन्नितीन् प्रत्ययः। (अस्तु) भवतु (वज्रिणे) वज्रो न्यायाख्यो दण्डोऽस्यास्तीति तस्मै। वज्रो वै दण्डः। (श०ब्रा०३.१.५.३२) (द्यौः) विशालः सूर्य्यप्रकाशः (न) उपमार्थे। उपसृष्टादुपचारस्तस्य येनोपमिमीते। (निरु०१.४) यत्र कारकात्पूर्वं नकारस्य प्रयोगस्तत्र प्रतिषेधार्थीयः, यत्र च परस्तत्रोपमार्थीयः। (प्रथिना) पृथोर्भावस्तेन। पृथुशब्दादिमनिच्। छान्दसो वर्णलापो वेति मकारलोपः। (शवः) बलम्। शव इति बलनामसु पठितम्। (निघं०२.९)॥५॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारोऽस्ति। धार्मिकैर्युद्धशीलैः शूरैर्योद्धृभिर्मनुष्यैः स्वनिष्पादितस्य दुष्टशत्रुविजयस्य धन्यवादा अनन्तशक्तिमते जगदीश्वरायैव देयाः। यतो मनुष्याणां निरभिमानतया राज्योन्नतिः सदैव वर्धेतेति॥५॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. धार्मिक युद्ध करणाऱ्या माणसांनी युद्धात शूरवीर, अत्यंत धैर्यवान माणसांसह दुष्ट शत्रूंवर विजय मिळविला तर त्याबद्दल अनन्त शक्तिमान जगदीश्वराचे धन्यवाद मानले पाहिजेत. कारण त्यामुळे निरभिमानी बनून माणसांचे राज्य सदैव वाढीस लागते. ॥ ५ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - मधुच्छन्दा वैश्वामित्रः
• छन्दः - गायत्री

समोहे᳓ वा य᳓ आ᳓शत
न᳓रस् तोक᳓स्य स᳓नितौ
वि᳓प्रासो वा धियाय᳓वः

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
ā́śata ← √naś- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:MED}

samohé ← samohá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

vā ← vā (invariable)

yé ← yá- (pronoun)

náraḥ ← nár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

sánitau ← sánitu- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

tokásya ← toká- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

dhiyāyávaḥ ← dhiyāyú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

vā ← vā (invariable)

víprāsaḥ ← vípra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

स॒म्ऽओ॒हे । वा॒ । ये । आश॑त । नरः॑ । तो॒कस्य॑ । सनि॑तौ ।
विप्रा॑सः । वा॒ । धि॒या॒ऽयवः॑ ॥

• samohe ← samoha
• [noun], locative, singular, masculine

• vā
• [adverb]
• “or; optionally; either.”

• ya ← ye ← yad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• āśata ← aś
• [verb], plural, Root aorist (Ind.)
• “get; reach; enter (a state).”

• naras ← naraḥ ← nṛ
• [noun], nominative, plural, masculine
• “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

• tokasya ← toka
• [noun], genitive, singular, neuter
• “offspring.”

• sanitau ← saniti
• [noun], locative, singular, feminine
• “obtainment.”

• viprāso ← viprāsaḥ ← vipra
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Brahmin; poet; singer; priest; guru; Vipra.”

• vā
• [adverb]
• “or; optionally; either.”

• dhiyāyavaḥ ← dhiyāyu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “thoughtful.”

ये नरः पुरुषाः समोहे संग्रामे तोकस्य अपत्यस्य सनितौ वा लाभे वा आशत व्याप्तवन्तः । इन्द्रं स्तुत्येति शेषः । वा अथवा विप्रासः मेधाविनः धियायवः प्रज्ञाकामाः सन्तः आशत ते सर्वे लभन्ते इत्यध्याहारः । ‘ रणः’ इत्यादिषु षट्चत्वारिंशत्संग्रामनामसु ‘समोहे समिथे’ ( नि. २. १७. २५ ) इति पठितम् । पञ्चदशस्वपत्यनामसु ’ तुक् तोकम्’ ( नि. २. २. २) इति पठितम् ॥ समोहे। प्रातिपदिकान्तोदात्तत्वम् । वा । ‘चादयोऽनुदात्ताः’ ( फि. सू. ८४ ) इत्यनुदात्तः । आशत ।’ अशू व्याप्तौ’ । छान्दसः च्लेर्लोपः । आडागम उदात्तः ( पा. सू. ६. ४. ७२)। सति शिष्टत्वेन स एव शिप्यते । नरः । प्रातिपदिकस्वरः । सनितौ । स्त्रियां क्तिन् । ‘तितुत्रेष्वग्रहादीनाम्’ (पा. सू. ७.२. ९.१)। इति वचनात् । निगृहीतिः निपठितिः’ इतिवत् इडागमः । विप्रासः । ‘ऋज्रेन्द्र ’ ( उ. सू. २:१८६ ) इत्यादिना विप्रशब्दो रन्प्रत्ययान्तो निपातितः । धियायवः । ‘ धि धारणे’। धीयते धार्यते ऽवबुध्यते श्रुतमर्थजातम् अनया इति धिया प्रज्ञा । तामात्मन इच्छन्तीति क्यच् । ‘क्याच्छन्दसि’ (पा. सू. ३:२:१७०) इति उप्रत्ययः । अतो लोपः । प्रत्ययस्वरेणान्तोदात्तः ॥

English translation:

“Whatever men have recourse to Indra in battle, or for the acquisition of offspring, and the wise who are desirous of understanding (obtain their desires).”

(For those) who have attained (him)—either superior men in the clash or at the winning of offspring
or inspired poets seeking (him) through insight.

The whole verse is a relative clause with accented verb (yá ā́śata), with no overt antecedent available in either the preceding or the following vs. My solution follows Oldenberg, who suggests that it implicitly hangs off vs. 5: Indra’s power is (for those) who… This fits the message of the hymn, that men’s success is entirely dependent on Indra’s aid and intervention, a message that is reinforced by the interdependence of various vss. already noted (1-2 [main cl., rel. cl.], 2-3 [lexical concatenation]) and to be described below [7-10].

Though ā́śata lacks expressed obj., ‘him’ (=Indra) should be supplied, on the basis of passages like I.85.7, VIII.97.9.

In the published translation I follow Grassmann’s deriv. of samohá- from sám √ūh ‘shove together’, but I now think that it is better analyzed as sa-mohá- to √muh ‘be confused’ (see comm. ad IV.17.13) and would slightly modify the tr. here to “in the confusion (of battle).”

Which aideth those to win them sons, who come as heroes to the fight,
Or singers loving holy thoughts.

Was auch die Männer im Schlachtgewühl erreicht haben oder bei der Gewinnung von Nachkommenschaft oder die sinnigen Redner-

Welche Männer in der Schlacht oder in der Erlangung von Kindern ihr Ziel erreicht haben, oder welche dem Gebet ergebene Sänger [Nachsatz etwa: die haben es durch den Gott erreicht]

(Те) мужи, что в схватке добывали (награду)
Или при достижении потомства,
Или же наделенные силой видения, вдохновенные…

• इन्द्र:
• मधुच्छन्दाः वैश्वामित्रः
• गायत्री
• षड्जः

मनुष्यों को कैसे होकर युद्ध करना चाहिये, यह विषय अगले मन्त्र में प्रकाश किया है-

पदार्थान्वयभाषाः - (विप्रासः) जो अत्यन्त बुद्धिमान् (नरः) मनुष्य हैं, वे (समोहे) संग्राम के निमित्त शत्रुओं को जीतने के लिये (आशत) तत्पर हों, (वा) अथवा (धियायवः) जो कि विज्ञान देने की इच्छा करनेवाले हैं, वे (तोकस्य) सन्तानों के (सनितौ) विद्या की शिक्षा में (आशत) उद्योग करते रहें ॥६॥

भावार्थभाषाः - ईश्वर सब मनुष्यों को आज्ञा देता है कि-इस संसार में मनुष्यों को दो प्रकार का काम करना चाहिये। इनमें से जो विद्वान् हैं, वे अपने शरीर और सेना का बल बढ़ाते और दूसरे उत्तम विद्या की वृद्धि करके शत्रुओं के बल का सदैव तिरस्कार करते रहें। मनुष्यों को जब-जब शत्रुओं के साथ युद्ध करने की इच्छा हो, तब-तब सावधान होके प्रथम उनकी सेना आदि पदार्थों से कम से कम अपना दोगुना बल करके उनके पराजय से प्रजा की रक्षा करनी चाहिये। तथा जो विद्याओं के पढ़ाने की इच्छा करनेवाले हैं, वे शिक्षा देने योग्य पुत्र वा कन्याओं को यथायोग्य विद्वान् करने में अच्छे प्रकार यत्न करें, जिससे शत्रुओं के पराजय और अज्ञान के विनाश से चक्रवर्त्ति राज्य और विद्या की वृद्धि सदैव बनी रहे ॥६॥

अन्वय: ये विप्रासो नरस्ते समोहे शत्रूनाशत वा ये धियायवस्ते तोकस्य सनितावाशत ॥६॥

मनुष्यैः कीदृशा भूत्वा युद्धं कर्त्तव्यमित्युपदिश्यते।

पदार्थान्वयभाषाः - (समोहे) संग्रामे। समोहे इति संग्रामनामसु पठितम्। (निघं०२.१७) (वा) पक्षान्तरे (ये) योद्धारो युद्धम् (आशत) व्याप्तवन्तो भवेयुः। ‘अशूङ् व्याप्तौ’ इत्यस्माल्लिङर्थे लुङ्प्रयोगः। वा छन्दसि सर्वे विधयो भवन्तीति च्लेरभावः। (नरः) मनुष्याः (तोकस्य) संतानस्य (सनितौ) भोगसंविभागलाभे। तितुत्र० (अष्टा०७.२.९) आग्रहादीनामिति वक्तव्यमिति वार्त्तिकेनेडागमः। (विप्रासः) मेधाविनः। विप्र इति मेधाविनामसु पठितम्। (निघं०३.१५) आज्जसेरसुक्। (अष्टा०७.१.५०) अनेन जसोऽसुगागमः। (वा) व्यवहारान्तरे (धियायवः) ये धियं विज्ञानमिच्छन्तः, धीयते धार्य्यते श्रुतमनया सा धिया, तामात्मन इच्छन्ति ते, ‘धि धारणे’ इत्यस्य कप्रत्ययान्तः प्रयोगः ॥६॥

भावार्थभाषाः - इन्द्रेश्वरः सर्वान्मनुष्यानाज्ञापयति-संसारेऽस्मिन्मनुष्यैः कार्य्यद्वयं कर्त्तव्यम्। ये विद्वांसस्तैर्विद्याशरीरबले सम्पाद्यैताभ्यां शत्रूणां बलान्यभिव्याप्य सदैव तिरस्कर्त्तव्यानि। मनुष्यैर्यदा यदा शत्रुभिः सह युयुत्सा भवेत्तदा तदा सावधानतया शत्रूणां बलान्न्यूनान्न्यूनं द्विगुणं स्वबलं सम्पाद्यैव तेषां कृतेनापराजयेन प्रजाः सततः रक्षणीयाः। ये च विद्यादानं चिकीर्षवस्ते कन्यानां पुत्राणां च विद्याशिक्षाकरणे प्रयतेरन्। यतः शत्रूणां पराभवेन सुराज्यविद्यावृद्धी सदैव भवेताम् ॥६॥

भावार्थभाषाः - ईश्वर सर्व माणसांना आज्ञा करतो की - या जगात माणसांनी दोन प्रकारचे काम केले पाहिजे. जे विद्वान आहेत, त्यांनी शरीर व सेनेचे बल वाढवावे आणि इतरांनी उत्तम विद्येची वृद्धी करून शत्रूंच्या बलाला तिरस्कृत करून न्यून करावे. माणसांना जेव्हा जेव्हा शत्रूबरोबर युद्ध करण्याची इच्छाच असेल तेव्हा तेव्हा सावधान होऊन त्यांच्या सेनेपेक्षा आपले बल दुप्पट वाढवावे व त्यांचा पराभव करून प्रजेचे रक्षण करावे. विद्या शिकविण्याची इच्छा असणाऱ्यांनी शिक्षण देण्यायोग्य पुत्र किंवा कन्यांना प्रयत्नपूर्वक योग्य विद्वान करावे, ज्यामुळे शत्रूंचा पराजय व अज्ञानाचा नाश होऊन सुराज्य व सदैव विद्येची वृद्धी होईल. ॥ ६ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - मधुच्छन्दा वैश्वामित्रः
• छन्दः - गायत्री

यः᳓ कुक्षिः᳓ सोमपा᳓तमः
समुद्र᳓ इव पि᳓न्वते
उर्वी᳓र् आ᳓पो न᳓ काकु᳓दः

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
kukṣíḥ ← kukṣí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

somapā́tamaḥ ← somapā́tama- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

iva ← iva (invariable)

pínvate ← √pinv- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

samudráḥ ← samudrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ā́paḥ ← áp- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

kākúdaḥ ← kākúd- (nominal stem)
{case:ABL, gender:F, number:SG}

ná ← ná (invariable)

urvī́ḥ ← urú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

यः । कु॒क्षिः । सो॒म॒ऽपात॑मः । स॒मु॒द्रःऽइ॑व । पिन्व॑ते ।
उ॒र्वीः । आपः॑ । न । का॒कुदः॑ ॥

• yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• kukṣiḥ ← kukṣi
• [noun], nominative, singular, masculine
• “abdomen; uterus; belly; kukṣi [word]; Kukṣi; cavity; bay; side; fetus.”

• somapātamaḥ ← soma
• [noun], masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• somapātamaḥ ← pātamaḥ ← pātama
• [noun], nominative, singular, masculine

• samudra ← samudraḥ ← samudra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “ocean; Samudra; sea; samudra [word]; four.”

• iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• pinvate ← pinv
• [verb], singular, Present indikative
• “swell; swell; overflow; abound.”

• urvīr ← urvīḥ ← uru
• [noun], nominative, plural, feminine
• “wide; broad; great; uru [word]; much(a); excellent.”

• āpo ← āpaḥ ← ap
• [noun], nominative, plural, feminine
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• kākudaḥ ← kākud
• [noun], nominative, plural, feminine
• “esophagus.”

यः कुक्षिः अस्येन्द्रस्योदरप्रदेशः सोमपातमः अतिशयेन सोमस्य पाता स कुक्षिः समुद्रइव पिन्वते वर्धते । सेचनार्थो धातुः औचित्येन वृद्धिं लक्षयति । काकुदः मुखसंबन्धिन्यः उर्वीः बह्व्यः आपो न जलानीव । जिह्वासंबन्धमास्योदकं यथा कदाचिदपि न शुष्यति तथेन्द्रस्य कुक्षिः सोमपूरितो न शुष्यतीत्यर्थः । यद्यपि ‘श्लोकः’ इत्यादिषु सप्तपञ्चाशत्सु वाङ्नामसु ‘काकुत् जिह्वा’ (नि. १. ११. २८) इति पठितं तथाप्युदकसंबन्धसिद्ध्यर्थमत्र काकुच्छब्देन मुखमुपलक्ष्यते । संबन्धवाचिनस्तद्धितस्यात्र छान्दसो लोपो द्रष्टव्यः । सोमपातमः। सोमं पिबतीति सोमपाः । आकारो धातुस्वरेणोदात्तः । कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरेण स एव शिष्यते । तमपः पित्त्वादनुदात्तत्वम् । समुद्रशब्दः प्रातिपदिकत्वादन्तोदात्तः । ‘ इवेन विभक्त्यलोपः पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वं च । इति प्रकृतिस्वरः। पिन्वते । ‘पिवि सेचने’। ‘इदितो नुम् धातोः ’ ( पा. सू. ७. १. ५८) इति नुमागमः। शपः पित्त्वेनानुदात्तत्वम् । तिङश्च लसार्वधातुकस्वरेण धातुस्वर एव शिष्यते । उर्वीः । उरुशब्दोऽन्तोदात्तः । ‘ वोतो गुणवचनात् ’ ( पा. सू. ४. १. ४४ ) इति ङीष् । यणादेशः । ‘ उदात्तयणो हल्पूर्वात् ’ ( पा. सू. ६. १. १७४ ) इति ईकार उदात्तः । जसा सह एकादेश उदात्तेनोदात्तः’ इति एकादेश उदात्तः । आपः । प्रातिपदिकस्वरः । काकुदः । प्रातिपदिकस्वरेणान्तोदात्तः ॥

English translation:

“The belly of Indra, which quaffs the Soma juice abundantly, swells like the ocean, (and is ever) moist, like the ample fluids of the palate.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Urvīnāpo na kākudaḥ: kākuda = kākud, the pinnacle of a mountain; the rendering: ’like the abundant waters (or torrents) from the mountain-tops’

His cheek, the best soma-drinker, which swells like the sea—
his gullet (which is) like the wide waters…

Yet another untethered rel. cl. In my view, the description of Indra’s physical capacity serves as the basis for the expressions of Indra’s vast liberality and help in vss. 8-9, each of which begins with evá hí “for just in the same way.” Therefore the yáḥ ‘which’ of 7a seems a substitute for yáthā ‘even as’, the usual relative with evá.

Although I do not so translate it, 7-8 could be rendered “even as his cheek … swells …, even so is his liberality…” For kukṣí- as ‘cheek’, not ‘belly’, see Jamison 1987 (Gs. Cowgill).

His belly, drinking deepest draughts of Soma, like an ocean swells,
Like wide streams from the cope of heaven.

Dessen Bauch, der am meisten Soma trinkt, wie das Meer anschwillt und sein Schlund wie ein breites Gewässer.

Welcher somatrinkendste Bauch wie ein Meer anschwillt, wie reichliche Gewässer der Bergeshöhe (?) [Nachsatz fehlt]

(То) брюхо, что больше всего пьет сому,
Набухает, как океан,
(Та) глотка – словно широкие воды…

• इन्द्र:
• मधुच्छन्दाः वैश्वामित्रः
• गायत्री
• षड्जः

अगले मन्त्र में इन्द्र शब्द से सूर्य्यलोक के गुणों का व्याख्यान किया है-

पदार्थान्वयभाषाः - (समुद्र इव) जैसे समुद्र को जल (आपो न काकुदः) शब्दों के उच्चारण आदि व्यवहारों के करानेवाले प्राण वाणी का सेवन करते हैं, वैसे (कुक्षिः) सब पदार्थों से रस को खींचनेवाला तथा (सोमपातमः) सोम अर्थात् संसार के पदार्थों का रक्षक जो सूर्य्य है, वह (उर्वीः) सब पृथिवी को सेवन वा सेचन करता है॥७॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में दो उपमालङ्कार हैं। ईश्वर ने जैसे जल की स्थिति और वृष्टि का हेतु समुद्र तथा वाणी के व्यवहार का हेतु प्राण बनाया है, वैसे ही सूर्य्यलोक वर्षा होने, पृथिवी के खींचने, प्रकाश और रसविभाग करने का हेतु बनाया है, इसी से सब प्राणियों के अनेक व्यवहार सिद्ध होते हैं॥७॥

अन्वय: यः कुक्षिः सोमपातमः सूर्य्यलोकः समुद्र इव जलानीवापः काकुदो न प्राणा वायवो वाचः शब्दसमूहमिवोर्वीः पृथिवीः पिन्वते॥७॥

अथेन्द्रशब्देन सूर्य्यलोकगुणा उपदिश्यन्ते।

पदार्थान्वयभाषाः - (यः) सूर्य्यलोकः (कुक्षिः) कुष्णाति निष्कर्षति सर्वपदार्थेभ्यो रसं यः। अत्र प्लुषिकुषिशुषिभ्यः क्सिः। (उणा०३.१५५) अनेन ‘कुष’ धातोः क्सिः प्रत्ययः। (सोमपातमः) यः सोमान्पदार्थान् किरणैः पाति सोऽतिशयितः (समुद्र इव) समुद्रवन्त्यापो यस्मिंस्तद्वत् (पिन्वते) सिञ्चति सेवते वा (उर्वीः) बह्वीः पृथिवीः। उर्वीति पृथिवीनामसु पठितम्। (निघं०१.१) (आपः) जलानि, वाऽऽप्नुवन्ति शब्दोच्चारणादिव्यवहारान् याभिस्ता आपः प्राणः। आप इत्युदकनामसु पठितम्। (निघं०१.१२) आप इति पदनामसु पठितम्। (निघं०५.३) आभ्यां प्रमाणाभ्यामप्शब्देनात्रोदकानि सर्वचेष्टाप्राप्तिनिमित्तत्वात् प्राणाश्च गृह्यन्ते। (न) उपमार्थे (काकुदः) वाचः शब्दसमूहः। काकुदिति वाङ्नामसु पठितम्। (निघं०१.११)॥७॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारौ स्तः। इन्द्रेणेश्वरेण यथा जलस्थितिवृष्टिहेतुः समुद्रो वाग्व्यवहारहेतुः प्राणश्च रचितस्तथैव पृथिव्याः प्रकाशाकर्षणादे रसविभागस्य च हेतुः सूर्य्यलोको निर्मितः। एताभ्यां सर्वप्राणिनामनेके व्यवहाराः सिध्यन्तीति॥७॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात दोन उपमालंकार आहेत. ईश्वराने जशी जलाची स्थिती व वृष्टीचा हेतू समुद्र तसेच वाणीच्या व्यवहारासाठी प्राण बनविलेले आहेत व सूर्यलोक पर्जन्यासाठी, पृथ्वीच्या आकर्षणासाठी, प्रकाश देण्यासाठी व रसविभाग करण्यासाठी बनविलेला आहे. यामुळे सर्व प्राण्यांचे अनेक व्यवहार सिद्ध होतात. ॥ ७ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - मधुच्छन्दा वैश्वामित्रः
• छन्दः - गायत्री

एवा᳓ हि᳓ अस्य सूनृ᳓ता
विरप्शी᳓ गो᳓मती मही᳓
पक्वा᳓ शा᳓खा न᳓ दाशु᳓षे

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
asya ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

evá ← evá (invariable)

hí ← hí (invariable)

sūnŕ̥tā ← sūnŕ̥ta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

gómatī ← gómant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

mahī́ ← máh- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

virapśī́ ← virapśī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

dāśúṣe ← dāśváṁs- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)

pakvā́ ← pakvá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

śā́khā ← śā́khā- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

ए॒व । हि । अ॒स्य॒ । सू॒नृता॑ । वि॒ऽर॒प्शी । गोऽम॑ती । म॒ही ।
प॒क्वा । शाखा॑ । न । दा॒शुषे॑ ॥

• evā ← eva
• [adverb]
• “indeed; merely; thus; even; surely; same; eva [word]; successively; immediately; in truth.”

• hy ← hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• sūnṛtā
• [noun], nominative, singular, feminine
• “liberality.”

• virapśī ← virapśa
• [noun], nominative, singular, feminine
• “ample.”

• gomatī ← gomat
• [noun], nominative, singular, feminine
• “rich in cattle; bovine.”

• mahī ← mah
• [noun], nominative, singular, feminine
• “great; great; distinguished; much(a); adult; long; high.”

• pakvā ← pakva
• [noun], nominative, singular, feminine
• “heated; pakva; ripe; cooked; festering; baked; developed; doomed; digested; pakva [word]; suppurative; gray; fruiting; done.”

• śākhā
• [noun], nominative, singular, feminine
• “branch; limb; school; extremity; śākhā [word]; bough; branchlet; finger.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• dāśuṣe ← dāś
• [verb noun], dative, singular
• “sacrifice; give.”

अस्य इन्द्रस्य सूनृता प्रियसत्यरूपा वाक् दाशुषे हविर्दत्तवते यजमानाय तदर्थम् एवा हि । एवं खलु अनन्तरपदवक्ष्यमाणगुणोपेता भवतीत्यर्थः । कीदृशी। विरप्शी विविधरपणोपेतवाक्ययुक्ता बहुविधोपचारवादिनीत्यर्थः । गोमती बह्वीभिर्गोभिरुपेता गोप्रदेत्यर्थः । अत एव मही महती पूज्या । यथोक्तवाचो दृष्टान्तः । पक्वा शाखा न । यथा बहुभिः पक्वैः फलैरुपेता पनसवृक्षादिशाखा प्रीतिहेतुस्तद्वत्। यद्यपि महन्नामसु ‘व्राधन् विरप्शी’ ( नि. ३. ३. २२ ) इति पठितं, तथाप्यत्र मही इत्यनेन पुनरुक्तिप्रसङ्गात् अवयवार्थो गृहीतः ॥ एव । एवमादीनामन्तः ’ ( फि. सू. ८२ ) इत्यन्तोदात्तः । संहितायां • निपातस्य च ’ (पा. सू. ६. ३. १३६) इति दीर्घः । हि । निपात आद्युदात्तः । अस्य । प्रकृतस्येन्द्रस्य परामर्शात् इदमोऽन्वादेशे ’ ( पा. सू. २. ४. ३२ ) इत्यादिना अशादेशोऽनुदात्त इति सर्वांनुदात्तः । सूनृता। ‘ऊन परिहाणे’। सुतराम् ऊनयति अप्रियमिति सून् । सा चासौ ऋता सत्या चेति सूनृता प्रियसत्या वाक् । ‘परादिश्छन्दसि बहुलम्’ ( पा. सू. ६.२.१९९) इति ऋकार उदात्तः । विरप्शी । विचित्रं रपणं विरप् । ’ रप लप व्यक्तायां वाचि’। संपदादित्वात् भावे क्विप् । तदेषामस्तीति विरप्शानि वाक्यानि। तानि यस्यां वाचि सन्ति सा वाक् विरप्शिनी। अत इनिठनौ ’ (पा.सू. ५. २. ११५) इति इनिः । ‘ यस्येति च ’ ( पा. सू. ६. ४. १४८ ) इति अकारलोपः । ऋन्नेभ्यो डीप् ’ ( पा. सू. ४. १. ५) इति डीप् । इकारः प्रत्ययस्वरेणोदात्तः । नकारलोपश्छान्दसः। सवर्णदीर्घः ‘एकादेश उदात्तेनोदात्तः ’ इत्युदात्तः । गावोऽस्यां सन्तीति गोमती । मतुब्ङीपौ पित्त्वादनुदात्तौ । प्रातिपदिकस्वर एव शिष्यते । मही महती ।’ उगितश्च ’ ( पा. सू. ४. १. ६ ) इति ङीप् । तस्य पित्त्वादनुदात्तत्वे प्राप्ते ‘शतुरनुमो नद्यजादी ’ इत्यत्र ‘बृहन्महतोरुपसंख्यानम् ’ ( पा. सू. ६. १. १७३. १) इत्युदात्तत्वम् । अच्छब्दलोपश्छान्दसः । पक्वा । ‘ डुपचष् पाके’। ‘ निष्ठा ’ ( पा. सू. ३. २. १०२ ) इति क्तप्रत्ययः । ‘ पचो वः ’ ( पा. सू. ८. २. ५२ ) इति वत्वम् । ‘ चोः कुः । ( पा. सू. ८. २. ३० ) इति कुत्वम् । प्रत्ययस्वरेणान्तोदात्तः । टापा सह सवर्णदीर्घः ‘एकादेश उदात्तेनोदात्तः’ इत्युदात्तः । शाखा । ‘शाखृ श्लाखृ व्याप्तौ’। पचाद्यच् । चित्त्वादन्तोदात्ते प्राप्ते वृषादेः आकृतिगणत्वात् वृषादित्वादाद्युदात्तत्वम् । दाशुषे ।’ दाशृ दाने ‘। ’ दाश्वान्साह्वान्मीढ्वांश्च ’ ( पा. सू. ६. १. १२ ) इति निपातनात् क्वसौ इडभावो द्विर्वचनाभावश्च । चतुर्थ्येकवचने ‘ यचि भम् ’ ( पा. सू. १. ४. १८ ) इति भसंज्ञायां ‘वसोः संप्रसारणम्’ (पा. सू. ६. ४. १३१ ) इति संप्रसारणं वकारस्य उकारः । परपूर्वत्वम् । ‘शासिवसिघसीनां च ’ ( पा. सू. ८. ३. ६०) इति षत्वम् । प्रत्ययस्वरेण उकार उदात्तः ॥

English translation:

“Verily the words of Indra to his worshipper are true, manifold, cow- conferring, and to be held in honour; (they are) like a branch (loaded with) ripe (fruit).”

Just the same is his liberality—copious, great, conferring cattle, like a ripe branch for the pious man.

The image of Indra’s generosity as “a ripe branch” is an unusual one; I do not know of a parallel. In any case, “ripe branch” must be a condensed expression for something like a branch laden with ripe fruit. (Jesse Lundquist)

So also is his excellence, great, vigorous, rich in cattle, like
A ripe branch to the worshipper.

Denn wahrlich seine Huld ist überreich, Rinder einbringend, groß, wie eine reifer Zweig für den Spender.

Denn so ist seine grosse Macht dem Frommen kräftig, rinderreich, Gleich wie ein Zweig mit reifer Frucht.

Поистине, милость его
Велика (и) обильна (и) приносит коров,
(Она) словно спелая ветвь для почитающего (его).

• इन्द्र:
• मधुच्छन्दाः वैश्वामित्रः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

उक्त अर्थों के निमित्त और कार्य्य का प्रकाश अगले मन्त्र में किया है-

पदार्थान्वयभाषाः - (पक्वा शाखा न) जैसे आम और कटहर आदि वृक्ष, पकी डाली और फलयुक्त होने से प्राणियों को सुख देनेहारे होते हैं, (अस्य हि) वैसे ही इस परमेश्वर की (गोमती) जिसको बहुत से विद्वान् सेवन करनेवाले हैं, जो (सूनृता) प्रिय और सत्यवचन प्रकाश करनेवाली (विरप्शी) महाविद्यायुक्त और (मही) सबको सत्कार करने योग्य चारों वेद की वाणी है, सो (दाशुषे) पढ़ने में मन लगानेवालों को सब विद्याओं का प्रकाश करनेवाली है। तथा (अस्य हि) जैसे इस सूर्य्यलोक की (गोमती) उत्तम मनुष्यों के सेवन करने योग्य (सूनृता) प्रीति के उत्पादन करनेवाले पदार्थों का प्रकाश करनेवाली (विरप्शी) बड़ी से बड़ी (मही) बड़े-बड़े गुणयुक्त दीप्ति है, वैसे वेदवाणी (दाशुषे) राज्य की प्राप्ति के लिये राज्यकर्मों में चित्त देनेवालों को सुख देनेवाली होती है॥८॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। जैसे विविध प्रकार से फलफूलों से युक्त आम और कटहर आदि वृक्ष नाना प्रकार के फलों के देनेवाले होके सुख देनेहारे होते हैं, वैसे ही ईश्वर से प्रकाश की हुई वेदवाणी बहुत प्रकार की विद्याओं को देनेहारी होकर सब मनुष्यों को परम आनन्द देनेवाली है। जो विद्वान् लोग इसको पढ़ के धर्मात्मा होते हैं, वे ही वेदों का प्रकाश और पृथिवी में राज्य करने को समर्थ होते हैं॥८॥

अन्वय: पक्वा शाखा न इवास्य हि गोमती सूनृता विरप्शी मही दाशुषे सुखं पिन्वते॥८॥

पुनस्तन्निमित्तकार्य्यमुपदिश्यते।

पदार्थान्वयभाषाः - (एव) अवधारणार्थे (हि) हीत्यनेककर्मा। (निरु०१.५) (अस्य) परमेश्वरस्य सूर्य्यलोकस्य वा प्रकाशनात् (सूनृता) प्रियसत्यप्रकाशिका वाक्, अन्नादिपदार्थवती वा। सूनृतेत्यन्ननामसु पठितम्। (निघं०२.७) सुष्ठु ऋतं यथार्थं ज्ञानं यस्यां साऽन्नवती वा। (विरप्शी) महाविद्यायुक्ता। विरप्शी इति महन्नामसु पठितम्। (निघं०३.३ (गोमती) गावो भूयांसः स्तोतारो विद्यन्ते यस्यां सा। गौरिति स्तोतृनामसु पठितम्। (निघं०३.१६) (मही) सर्वपूज्या वाङ्मयी वेदचतुष्टयी पृथिवी वा। महीति वाङ्नामसु पठितम्। (निघं०१.११) पृथिवीनामसु च। (निघं०१.१) (पक्वा) पक्वफलयुक्ता (शाखा) वृक्षावयवाः। शाखाः खशयाः शक्नोतेर्वा। (निरु०१.४) (न) इव (दाशुषे) अध्ययनार्थं तद्राज्यप्राप्त्यर्थं च ध्यानं दत्तवते मनुष्याय॥८॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। यथा विविधपुष्पफलवन्त आम्रपनसादयो वृक्षा विविधफलप्रदाः सन्ति, तथैवेश्वरेण प्रकाशिता विविधविद्यानन्दप्रदा वेदा अनेकसुखभोगप्रदाः पृथिव्यादयश्च प्रसिद्धीकृताः सन्ति। एतेषां प्रकाशो राज्यं च विद्वद्भिरेव कर्त्तुं शक्यते॥८॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जसे विविध प्रकारच्या फळाफुलांनी युक्त आंबा व फणस इत्यादी वृक्ष नाना प्रकारची फळे देणारे व सुख देणारे असतात. तसेच ईश्वराने प्रकाशित केलेली वेदवाणी अनेक प्रकारच्या विद्या देणारी असून सर्व माणसांना अत्यंत आनंद देणारी असते. जे विद्वान वेदवाणीनुसार धर्मात्मा बनून वेदांचा प्रकाश करतात ते पृथ्वीवर राज्य करण्यास समर्थ असतात. ॥ ८ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - मधुच्छन्दा वैश्वामित्रः
• छन्दः - गायत्री

एवा᳓ हि᳓ ते वि᳓भूतय
ऊत᳓य इन्द्र मा᳓वते
सद्य᳓श् चित् स᳓न्ति दाशु᳓षे

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
evá ← evá (invariable)

hí ← hí (invariable)

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

víbhūtayaḥ ← víbhūti- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

mā́vate ← mā́vant- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

ūtáyaḥ ← ūtí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

cit ← cit (invariable)

dāśúṣe ← dāśváṁs- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

sadyás ← sadyás (invariable)

sánti ← √as- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

ए॒व । हि । ते॒ । विऽभू॑तयः । ऊ॒तयः॑ । इ॒न्द्र॒ । माऽव॑ते ।
स॒द्यः । चि॒त् । सन्ति॑ । दा॒शुषे॑ ॥

• evā ← eva
• [adverb]
• “indeed; merely; thus; even; surely; same; eva [word]; successively; immediately; in truth.”

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• vibhūtaya ← vibhūtayaḥ ← vibhūti
• [noun], nominative, plural, feminine
• “plentiful.”

• ūtaya ← ūtayaḥ ← ūti
• [noun], nominative, plural, feminine
• “aid; favor; ūti [word].”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• māvate ← māvat
• [noun], dative, singular, masculine

• sadyaś ← sadyas
• [adverb]
• “immediately; just; daily; sadyas [word].”

• cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• santi ← as
• [verb], plural, Present indikative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• dāśuṣe ← dāś
• [verb noun], dative, singular
• “sacrifice; give.”

हे इन्द्र ते तव विभूतयः ऐश्वर्यविशेषाः एवा हि एवंविधाः खलु । किंविधा इति तदुच्यते । मावते मत्सदृशाय दाशुषे हविर्दत्तवते यजमानाय ऊतयः त्वदीयरक्षारूपाः सद्यश्चित् सन्ति । यदा कर्म अनुष्ठितं तदैव भवन्ति ॥ मावते मत्सदृशाय। ‘ वतुप्प्रकरणे युष्मदस्मद्भ्यां छन्दसि सादृश्य उपसंख्यानम्’ (पा. सू. ५. २. ३९. १) इति अस्मच्छब्दात् वतुप् । मपर्यन्तस्य ‘प्रत्ययोत्तरपदयोश्च’ (पा. सू. ७. २. ९८ ) इति मादेशः । अद्शब्देन सह ‘ अतो गुणे’ (पा. सू. ६. १, ९७ ) इति । पररूपत्वम् । ‘दृग्दृशवतुषु’ (पा. सू. ६. ३. ८९) इत्यनुवृत्तौ ‘आ सर्वनाम्नः’ (पा. सू. ६.३.९१) इति दकारस्य आकारः। सवर्णदीर्घत्वम् । वतुपः पित्त्वात् प्रातिपदिकस्वर एव शिष्यते । सद्यः । समाने द्यवि इत्यर्थे ’ सद्यः परुत्परार्यैषमः’ (पा. सू. ५. ३. २२) इत्यादिना निपातितम् । प्रत्ययस्वरेणान्तोदात्तत्वम् । चित् । चादयोऽनुदात्ताः’ (फि. सू. ८४ ) इत्यनुदात्तः । सन्ति । अस भुवि’। लटः स्थाने झि। ‘ झोऽन्तः’ (पा. सू. ७. १.३)। ‘अदिप्रभृतिभ्यः शपः’ (पा. सू. २. ४. ७२) इति शपो लुक् । तिङः प्रत्ययाद्युदात्तत्वम् । ’ प्रत्ययलोपे प्रत्ययलक्षणम्’ (पा. सू. १. १. ६२) इति शबकारमाश्रित्य लसार्वधातुक़ानुदात्तत्वं न भवति । वर्णाश्रयविधौ प्रत्ययलक्षणं नास्ति ’ (परिभा. ३१) इति निषेधात् । दाशुषे । गतमन्त्रे गतम् ॥

English translation:

“Verily, Indra, your glories are at all times the protectors of every such worshipper as I am.”

Just the same is your help, o Indra—extensive for one like me,
present in an instant for the pious man.

For verily thy mighty powers, Indra, are saving helps at once
Unto a worshipper like me.

Denn wahrlich deine Gnaden sind für meinesgleichen ausreichend, sind für den Spender alsbald zur Hand

Denn so sind, o Indra, deine Hülfen sogleich zu Hand einem Verehrer wie ich bin.

Поистине, сильны твои
Поддержки, о Индра, для такого, как я;
Они сразу бывают (доступны) для почитающего (тебя

• इन्द्र:
• मधुच्छन्दाः वैश्वामित्रः
• गायत्री
• षड्जः

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - मधुच्छन्दा वैश्वामित्रः
• छन्दः - गायत्री

एवा᳓ हि᳓ अस्य का᳓मिया
स्तो᳓म उक्थं᳓ च शं᳓सिया
इ᳓न्द्राय सो᳓मपीतये

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
asya ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

evá ← evá (invariable)

hí ← hí (invariable)

kā́myā ← kā́mya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

ca ← ca (invariable)

śáṁsyā ← śáṁsya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

stómaḥ ← stóma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ukthám ← ukthá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

índrāya ← índra- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

sómapītaye ← sómapīti- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

ए॒व । हि । अ॒स्य॒ । काम्या॑ । स्तोमः॑ । उ॒क्थम् । च॒ । शंस्या॑ ।
इन्द्रा॑य । सोम॑ऽपीतये ॥

• evā ← eva
• [adverb]
• “indeed; merely; thus; even; surely; same; eva [word]; successively; immediately; in truth.”

• hy ← hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• kāmyā ← kāmya
• [noun], nominative, plural, neuter
• “desirable; optional; beautiful.”

• stoma ← stomaḥ ← stoma
• [noun], nominative, singular, masculine
• “hymn; Stoma; stoma [word].”

• ukthaṃ ← uktham ← uktha
• [noun], nominative, singular, neuter
• “hymn; praise; uktha [word]; encomium.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• śaṃsyā ← śaṃs
• [verb noun], nominative, plural
• “recommend; tell; praise; approve; communicate; recite; commend; bode; name; agree.”

• indrāya ← indra
• [noun], dative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• somapītaye ← soma
• [noun], masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• somapītaye ← pītaye ← pīti
• [noun], dative, singular, feminine
• “drinking; haritāla.”

अस्य इन्द्रस्य स्तोमः सामसाध्यं स्तोत्रम् उक्थं च ऋक्साध्यं शस्त्रमपि एवा हि एते उभे एवंविधे खलु । किंविधे इति तदुच्यते । काम्या कामयितव्ये शंस्या ऋत्विग्भिः शंसनीये । किमर्थं शंसनमिति तदुच्यते । इन्द्राय सोमपीतये इन्द्रस्य सोमपानार्थम् ॥ एवा ह्यस्य । व्यवहितमन्त्रे गतम्। काम्या । कमेर्णिङ्न्तात् ’ अचो यत्’ ( पा. सू. ३. १. ९७ )। णेरनिटि ’ ( पा. सू. ६. ४. ५१ ) इति णिलोपः । ‘ तित्स्वरितम् ’ ( पा. सू ६. १. १८५ ) इति स्वरिते प्राप्ते यतोऽनावः’ ( पा. . ६. १. २१३ ) इत्याद्युदात्तत्वम् । सुपो डादेशः । स्तोमः । ‘ अर्तिस्तुसु°’ ( उ. सू. १. १३७ ) इत्यादिना मन्प्रत्ययः । उक्थम् । वच परिभाषणे’।’ पातॄतुदिवचिरिचिसिचिभ्यस्थक् ’ ( उ. सू. २. १६४ ) इति थक् । कित्त्वात् संप्रसारणम् । परपूर्वत्वगुणाभावौ। शंस्या। ‘शंसु स्तुतौ । ण्यन्तात् ‘ अचो यत् । यतोऽनावः’ इत्याद्युदात्तत्वम् । सुपो डादेशः । सोमस्य पीतिः सोमपीतिः । कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरे प्राप्ते व्यत्ययेनाद्युदात्तत्वम् । अथवा सोमस्य पीतिर्यस्येन्द्रस्य इति सोमपीतिरिन्द्रः । ‘ बहुव्रीहौ प्रकृत्या पूर्वपदम्’ (पा. सू. ६. २. १) इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् ॥ ॥ १६ ॥

English translation:

“Verily his chanted and recited praises are to be desired and repeated to Indra, that he may drink the Soma juice.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Stoma = chanted praises: sāmasādhyam stotram, praise to be accomplished by the Sāmaveda;

Uktha = recited praises: ṛk-sādhyam śastram, the unsung praise to be accomplished by the ṛcā. śastram = a hymn not sung: śastram apragīta-mantrastotram. The repetition of the śastram is done by hotā (hotuḥ-karma); suti and stoma are sanitam stotram, sung or chanted hymn. Thus, śastra = hymn recited (audibly, or inaudibly);

Stoma = hymn sung

In the same way those things beloved of him, praise song and
recitation, are to be proclaimed,
for Indra to drink the soma.

Despite sharing the evā́hí opening with vss. 8-9, this verse is not entirely parallel with those two, which express the vastness of Indra’s liberality and help. Here it is what we owe Indra, praise and recitation, that are implicitly suggested to be as vast as what he gives us. A tr. more parallel to the previous two verses would be “Just the same [that is, just as vast] are those things beloved of him, the praise-song and recitation to be proclaimed …” However, I favor the published translation, with śáṃsyā ‘to be proclaimed’ as predicate, because it provides a hortatory end to the hymn.

So are his lovely gifts; let lauds and praises be to Indra sung,
That he may drink the Soma juice.

Denn wahrlich, ihm sind Preislied und Lobgedicht lieb, die für Indra zum Somatrunk aufzusagen sind.

Denn so sind bei ihm beliebt Loblied und Spruch, die dem Indra zum Somatrunke zu singen sind.

Поистине, ему желанны
Прославление и хвалебная песнь,
Которые надо исполнять, чтобы Индра пил сому.

• इन्द्र:
• मधुच्छन्दाः वैश्वामित्रः
• वर्धमाना गायत्री
• षड्जः

उक्त सब प्रशंसा किस की है, सो अगले मन्त्र में किया है-

पदार्थान्वयभाषाः - (अस्य) जो-जो इन चार वेदों के (काम्ये) अत्यन्त मनोहर (शंस्ये) प्रशंसा करने योग्य कर्म वा (स्तोमः) स्तोत्र हैं, (च) तथा (उक्थम्) जिनमें परमेश्वर के गुणों का कीर्तन है, वे (इन्द्राय) परमेश्वर की प्रशंसा के लिये हैं। कैसा वह परमेश्वर है कि जो (सोमपीतये) अपनी व्याप्ति से सब पदार्थों के अंश-अंश में रम रहा है॥१०॥

भावार्थभाषाः - जैसे इस संसार में अच्छे-अच्छे पदार्थों की रचनाविशेष देखकर उस रचनेवाले की प्रशंसा होती है, वैसे ही संसार के प्रसिद्ध और अप्रसिद्ध अत्युत्तम पदार्थों तथा विशेष रचना को देखकर ईश्वर को ही धन्यवाद दिये जाते हैं। इस कारण से परमेश्वर की स्तुति के समान वा उस से अधिक किसी की स्तुति नहीं हो सकती॥१०॥इस प्रकार जो मनुष्य ईश्वर की उपासना और वेदोक्त कर्मों के करनेवाले हैं, वे ईश्वर के आश्रित होके वेदविद्या से आत्मा के सुख और उत्तम क्रियाओं से शरीर के सुख को प्राप्त होते हैं, वे परमेश्वर ही की प्रशंसा करते रहें। इस अभिप्राय से इस आठवें सूक्त के अर्थ की पूर्वोक्त सातवें सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये। इस सूक्त के मन्त्रों के भी अर्थ सायणाचार्य्य आदि और यूरोपदेशवासी अध्यापक विलसन आदि अङ्गरेज लोगों ने उलटे वर्णन किये हैं॥

अन्वय: ये अस्य वेदचतुष्टयस्य काम्ये शंस्ये स्तोम उक्थं च स्तस्ते सोमपीतये इन्द्राय हि भजतः॥१०॥

इयं सर्वा प्रशंसा कस्यास्तीत्युपदिश्यते।

पदार्थान्वयभाषाः - (एव) अवधारणार्थे (हि) हेत्वपदेशे (अस्य) वेदचतुष्टयस्य (काम्या) कमनीये। अत्र सुपां सुलुगिति द्विवचनस्याकारादेशः। (स्तोमः) सामगानविशेषः स्तुतिसमूहः (उक्थम्) उच्यन्त ईश्वरगुणा येन तादृक्समूहम् (च) समुच्चयार्थे। अनेन यजुरथर्वणोर्ग्रहणम्। (शंस्या) प्रशंसनीये कर्मणी। अत्रापि सुपां सुलुगित्याकारादेशः। (इन्द्राय) परमैश्वर्य्यवते परमात्मने (सोमपीतये) सोमानां सर्वेषां पदार्थानां पीतिः पानं यस्य तस्मै। सह सुपा। (अष्टा०२.१.४) इति सामान्यतः समासः॥१०॥

भावार्थभाषाः - यथास्मिन् जगति केनचिन्निर्मितान् पदार्थान् दृष्ट्वा तद्रचयितुः प्रशंसा भवति, तथैव सर्वैः प्रत्यक्षाप्रत्यक्षैर्जगत्स्थैः सूर्य्यादिभिरुत्तमैः पदार्थैस्तद्रचनया च वेदेष्वीश्वरस्यैव धन्यवादाः सन्ति। नैतस्य समाधिका वा कस्यचित्स्तुतिर्भवितुमर्हतीति॥१०॥एवं य ईश्वरस्योपसाकाः क्रियावन्तस्तदाश्रिता विद्ययात्मसुखं क्रियया च शरीरसुखं प्राप्य तेऽस्यैव सदा प्रशंसा कुर्य्युरित्यस्याष्टमस्य सूक्तोक्तार्थस्य सप्तमसूक्तोक्तार्थेन सह सङ्गतिरस्तीति विज्ञेयम्। अस्यापि सूक्तस्य मन्त्रार्थाः सायणचार्य्यादिभिर्यूरोपाख्यदेशस्थैर्विलसनाख्यादिभिश्चायथावद्वर्णिता इति वेदितव्यम्॥

भावार्थभाषाः - जसे या जगात चांगल्या पदार्थांचे रचनावैशिष्ट्य पाहून त्या रचनाकाराची प्रशंसा होते तसेच जगातील प्रत्यक्ष, अप्रत्यक्ष अत्युत्तम पदार्थ व विशेष रचना पाहून ईश्वराला धन्यवाद दिले जातात. यामुळे परमेश्वरासारखी स्तुती किंवा त्यापेक्षा अधिक स्तुती कुणाचीही केली जाऊ शकत नाही. ॥ १० ॥

टिप्पणी: या सूक्ताच्या मंत्रांचेही अर्थ सायणाचार्य इत्यादी व युरोपदेशवासी अध्यापक विल्सन इत्यादी इंग्रजांनी विपरीत लावलेले आहेत. ॥