००४

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - मधुच्छन्दा वैश्वामित्रः
• छन्दः - गायत्री

सुरूपकृत्नु᳓म् ऊत᳓ये
सुदु᳓घाम् इव गोदु᳓हे
जुहूम᳓सि द्य᳓वि-द्यवि

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
surūpakr̥tnúm ← surūpakr̥tnú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ūtáye ← ūtí- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

godúhe ← godúh- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

iva ← iva (invariable)

sudúghām ← sudúgha- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

dyávi-dyavi ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

juhūmási ← √hū- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

सु॒रू॒प॒ऽकृ॒त्नुम् । ऊ॒तये॑ । सु॒दुघा॑म्ऽइव । गो॒ऽदुहे॑ ।
जु॒हू॒मसि॑ । द्यवि॑ऽद्यवि ॥

• surūpakṛtnum ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• surūpakṛtnum ← rūpa
• [noun], neuter
• “form; appearance; beauty; look; shape; shape; symptom; feature; nature; guise; rūpa [word]; one; appearance; likeness; color; kind; vowel; type; disguise; aspect; form; derivative; omen; vision.”

• surūpakṛtnum ← kṛtnum ← kṛtnu
• [noun], accusative, singular, feminine
• “adept; adroit.”

• ūtaye ← ūti
• [noun], dative, singular, feminine
• “aid; favor; ūti [word].”

• sudughām ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• sudughām ← dughām ← dugha
• [noun], accusative, singular, feminine
• “yielding.”

• iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• goduhe ← goduh
• [noun], dative, singular, masculine

• juhūmasi ← hvā
• [verb], plural, Present indikative
• “raise; call on; call; summon.”

• dyavi ← div
• [noun], locative, singular
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• dyavi ← div
• [noun], locative, singular
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

सुरूपकृत्नुं शोभनरूपोपेतस्य कर्मणः कर्तारमिन्द्रम् ऊतये अस्मद्रक्षार्थं द्यविद्यवि प्रतिदिनं जुहूमसि आह्वयामः। आह्वाने दृष्टान्तः। गोदुहे गोधुगर्थं सुदुघामिव सुष्ठु दोग्ध्रीं गामिव । यथा लोके गोः यो दोग्धा तदर्थं तस्याभिमुख्येन दोहनीयां गामाह्वयति तद्वत् । ‘वस्तोः’ इत्यादिषु द्वादशसु अहर्नामसु ‘द्यविद्यवि ’ ( नि. १. ९. १२) इति पठितम् ॥ सुरूपकृत्नुम् । करोतीति कृत्नुः । ‘कृहनिभ्यां क्नुः । (उ. सू. ३. ३१०)। कित्त्वाद्गुणाभावः। तकारोपजनश्छन्दसः। समासान्तोदात्तः। ऊतये। अवतेर्धातोः ‘उदात्तः’ इत्यनुवृत्तौ ‘ऊतियूतिजूतिसातिहेतिकीर्तयश्च’ (पा. सू. ३. ३. ९७ ) इति क्तिन् उदात्तो निपातितः । सुदुघाम् । सुष्ठु दुग्धे इति सुदुघा । ‘दुहः कब्धश्च ’ ( पा. सू. ३. २. ७० ) इति कप्प्रत्ययो हकारस्य च धकारः । कित्त्वाद्गुणाभावः। कपः पित्त्वादनुदात्तत्वे धातुस्वरेण उकार उदात्तः । सुशब्देन गतिसमासे कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वेन स एव स्वरः । ‘इवेन विभक्त्यलोपः पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वं च ’ इति इवसमासे स एव स्वरः। गां दोग्धीति गोधुक् । ‘सत्सूद्विष° ’ ( पा. सू. ३. २. ६१ ) इत्यादिना क्विप् । कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् । जुहूमसि । ह्वयतेर्लंडुत्तमपुरुषबहुवचने ‘बहुलं छन्दसि’ (पा. सू. २. ४, ७६ ) इति शपः श्लुः । ‘अभ्यस्तस्य च ’ ( पा. सू. ६. १. ३३ ) इत्यभ्यस्तकारणस्य ह्वयतेः प्रागेव द्विर्वचनात् संप्रसारणम् ।’ संप्रसारणाञ्च’ (पा. सू. ६. १. १०८) इति परपूर्वत्वम् । हलः ’ (पा. सू. ६. ५. २) इति दीर्घः । ततः ‘ श्लौ’ (पा. सू. ६. १. १० ) इति द्विर्वचनम् । अभ्यासस्य ह्रस्वः (पा. सू. ७. ४. ५९ ), चुत्वजश्त्वे ( पा. सू. ७. ४. ६२; ८. ४. ५३ )। इदन्तो मसिः ’ ( पा. सू. ७. १. ४६ ) इति इकारागमः । प्रत्ययस्वरेण मकारस्योदात्तत्वम् । द्यविद्यवि । द्योशब्दः प्रातिपदिकस्वरेणान्तोदात्तः । ‘नित्यवीप्सयोः’ (पा. सू. ८. १. ४ ) इति द्विर्भावः । तस्य परमाम्रेडितम् ’ ( पा. सू. ८. १. २) अनुदात्तं च ’ (पा. सू. ८. १. ३) इति द्वितीयस्यानुदात्तत्वम् ॥

English translation:

“Day by day we invoke the doer of good works for our protection, as a good cow for the milking (is called by the milker).”

The one who assumes a good form for help—like a good milk-cow for a cow-milker—
do we call upon every day.

As a good cow to him who milks, we call the doer of fair deeds,
To our assistance day by day.

Wenn er seine gute Gestalt annimmt, rufen wir ihn zum Beistand Tag für Tag wie die gute Melkkuh für den Melker.

Ihn rufen wir, der schönes wirkt, uns zum Genusse Tag für Tag, Wie man die Kuh zum Melken ruft.

Каждый день мы призываем на помощь
Принявшего прекрасный облик,
Как хорошо доимую корову – для доения.

• इन्द्र:
• मधुच्छन्दाः वैश्वामित्रः
• गायत्री
• षड्जः

अब चौथे सूक्त का आरम्भ करते हैं। ईश्वर ने इस सूक्त के पहिले मन्त्र में उक्त विद्या के पूर्ण करनेवाले साधन का प्रकाश किया है-

पदार्थान्वयभाषाः - जैसे दूध की इच्छा करनेवाला मनुष्य दूध दोहने के लिये सुलभ दुहानेवाली गौओं को दोहके अपनी कामनाओं को पूर्ण कर लेता है, वैसे हम लोग (द्यविद्यवि) सब दिन अपने निकट स्थित मनुष्यों को (ऊतये) विद्या की प्राप्ति के लिये (सुरूपकृत्नुम्) परमेश्वर जो कि अपने प्रकाश से सब पदार्थों को उत्तम रूपयुक्त करनेवाला है, उसकी (जुहूमसि) स्तुति करते हैं॥१॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। जैसे मनुष्य गाय के दूध को प्राप्त होके अपने प्रयोजन को सिद्ध करते हैं, वैसे ही विद्वान् धार्मिक पुरुष भी परमेश्वर की उपासना से श्रेष्ठ विद्या आदि गुणों को प्राप्त होकर अपने-अपने कार्य्यों को पूर्ण करते हैं॥१॥

अन्वय: गोदुहे दुग्धादिकमिच्छवे मनुष्याय दोहनसुलभां गामिव वयं द्यविद्यवि प्रतिदिनं सविधानां स्वेषामूतये विद्याप्राप्तये सुरूपकृत्नुमिन्द्रं परमेश्वरं जुहूमसि स्तुमः॥१॥

तत्र प्रथममन्त्रेणोक्तविद्याप्रपूर्त्यर्थमिदमुपदिश्यते।

पदार्थान्वयभाषाः - (सुरूपकृत्नुम्) य इन्द्रः सूर्य्यः सर्वान्पदार्थान् स्वप्रकाशेन स्वरूपान् करोतीति तम्। कृहनिभ्यां क्त्नुः। (उणा०३.३०) अनेन क्त्नुप्रत्ययः। उपपदसमासः। इन्द्रो॑ दि॒व इन्द्र॑ ईशे पृथि॒व्याः। (ऋ०१०.८९.१०) नेन्द्रा॑दृ॒ते प॑वते॒ धाम॒ किं च॒न॥ (ऋ०९.६९.६, निरु०७.२) (निरु०७.२) अहमिन्द्रः परमेश्वरः सूर्य्यं पृथिवीं च ईशे रचितवानस्मीति तेनोपदिश्यते। तस्मादिन्द्राद्विना किञ्चिदपि धाम न पवते न पवित्रं भवति। (ऊतये) विद्याप्राप्तये। अवधातोः प्रयोगः। ऊतियूति०। (अष्टा०३.३.९७) अस्मिन्सूत्रे निपातितः। (सुदुघामिव) यथा कश्चिन्मनुष्यो बहुदुग्धदात्र्या गोः पयो दुग्ध्वा स्वाभीष्टं प्रपूरयति तथा। दुहः कप् घश्च। (अष्टा०३.२.७०) इति सुपूर्वाद् दुहधातोः कप्प्रत्ययो घादेशश्च। (गोदुहे) गोर्दोग्ध्रे दुग्धादिकमिच्छवे मनुष्याय। सत्सूद्विष०। (अष्टा०३.२.६१) इति सूत्रेण क्विप्प्रत्ययः। (जुहूमसि) स्तुमः। बहुलं छन्दसि। (अष्टा०२.४.७६) अनेन शपः स्थाने श्लुः। अभ्यस्तस्य च। (अष्टा०६.१.३३) अनेन सम्प्रसारणम्। सम्प्रसारणाच्च। (अष्टा०६.१.१०४) अनेन पूर्वरूपम्। हलः। (अष्टा०६.४.२) इति दीर्घः। इदन्तो मसि। (अष्टा०७.१.४६) अनेन मसेरिकारागमः। (द्यविद्यवि) दिने दिने। नित्यवीप्सयोः। (अष्टा०८.१.४) अनेन द्वित्वम्। द्यविद्यवीत्यहर्नामसु पठितम्। (निघं०१.९)॥१॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। यथा मनुष्या गोर्दुग्धं प्राप्य स्वप्रयोजनानि साधयन्ति तथैव धार्मिका विद्वांसः परमेश्वरोपासनया श्रेष्ठविद्यादिगुणान् प्राप्य स्वकार्य्याणि प्रपूरयन्तीति॥१॥

तिसऱ्या सूक्तात सांगितलेल्या विद्येमुळे धर्मात्मा पुरुषांना परमेश्वराचे ज्ञान सिद्ध करणे व आत्मा, शरीराचे स्थिर भाव, आरोग्याची प्राप्ती व दुष्टांवर विजय आणि पुरुषार्थाने चक्रवर्ती राज्य प्राप्त होणे इत्यादी अर्थ करून या चौथ्या सूक्ताच्या अर्थाची संगती समजली पाहिजे.

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जशी माणसे गायीचे दूध प्राप्त करून आपले प्रयोजन सिद्ध करतात तसेच विद्वान धार्मिक पुरुषही परमेश्वराच्या उपासनेने श्रेष्ठ विद्या इत्यादी गुणांना प्राप्त करून आपापल्या कार्यांना पूर्ण करतात. ॥ १ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - मधुच्छन्दा वैश्वामित्रः
• छन्दः - गायत्री

उ᳓प नः स᳓वना᳓ गहि
सो᳓मस्य सोमपाः पिब
गोदा᳓ इ᳓द् रेव᳓तो म᳓दः

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

gahi ← √gam- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

sávanā ← sávana- 1 (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

úpa ← úpa (invariable)

piba ← √pā- 2 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

somapāḥ ← somapā́- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

sómasya ← sóma- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

godā́ḥ ← godā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ít ← ít (invariable)

mádaḥ ← máda- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

revátaḥ ← revánt- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

उप॑ । नः॒ । सव॑ना । आ । ग॒हि॒ । सोम॑स्य । सो॒म॒ऽपाः॒ । पि॒ब॒ ।
गो॒ऽदाः । इत् । रे॒वतः॑ । मदः॑ ॥

• upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• savanā ← savana
• [noun], accusative, plural, neuter
• “yajña; savana [word]; Snāna; Soma sacrifice; press.”

• gahi ← gam
• [verb], singular, Aorist imperative
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

• somasya ← soma
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• somapāḥ ← soma
• [noun], masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• somapāḥ ← pāḥ ← pā
• [noun], vocative, singular, masculine
• “drinking.”

• piba ← pā
• [verb], singular, Present imperative
• “drink; gulp; soak; drink; suck; inhale.”

• godā ← go
• [noun]
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• godā ← dāḥ ← dā
• [noun], nominative, singular, masculine
• “giving.”

• id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• revato ← revataḥ ← revat
• [noun], genitive, singular, masculine
• “abundant; rich; affluent; brilliant; brilliant.”

• madaḥ ← mada
• [noun], nominative, singular, masculine
• “drunkenness; mada; estrus; excitement; sexual arousal; alcohol; musth; mad; mada; ecstasy; pride; drink; joy; arrogance; vivification.”

हे सोमपाः सोमस्य पातरिन्द्र सोमं पातु नः अस्मदीयानि सवना त्रीणि सवनानि प्रति उप समीपे आ गहि आगच्छ । आगत्य च सोमस्य सोमं पिब । रेवतः धनवतस्तव मदः हर्षः गोदा इत् गोप्रद एव । त्वयि हृष्टे सति अस्माभिर्गावो लभ्यन्ते इत्यर्थः ॥ उप । निपातत्वदाद्युदात्तः । सवना । सूयते सोम एष्विति सवनानि । अधिकरणे ल्युट् ( पा. सू. ३. ३. ११७ )। सुपो डादेशः टिलोपश्च । ‘लिति’ (पा. सू. ६. १. १९३ ) इति प्रत्ययात् पूर्वस्य अकारस्योदात्तत्वम् । गहि । गमेः ‘बहुलं छन्दसि ’ ( पा. सू. २, ४, ७३ ) इति शपो लुक् । हेर्ङित्त्वात् “ अनुदात्तोपदेश’ (पा. सू. ६. ४. ३७ ) इत्यादिना मकालोपः । अतो हेः ’ ( पा. सू. ६. ४. १०५ ) इति आभाच्छास्त्रीये लुकि कर्तव्ये ‘असिद्धवदत्रा भात्’ ( पा. सू. ६. ४. २२) इति आभाच्छास्त्रीयो मकारलोपोऽसिद्धवद्भवति । सोमपाः । ‘आमन्त्रितस्य च ’ ( पा. सू. ८. १. १९) इति निघातः । तस्याविद्यमानवत्त्वेऽपि पूर्वापेक्षया ‘तिङ्ङतिङः’ इति पिबेत्यस्य निघातः । न च पूर्वस्यापि पराङ्गवद्भावेनाविद्यमानवत्त्वम् , असामर्थ्येन तदभावात् । गां ददातीति गोदाः । ‘क्विप् च ’ ( पा. सू. ३. २. ७६ ) इति क्विपं परमपि सरूपं बाधित्वा प्रतिपदविधित्वात् । अतो मनिन्व्ननिध्वनिपश्च’ (पा. सू. ३. २. ७४ ) इति विच् । क्विपि हि ‘घुमास्था° ’ ( पा. सू. ६. ४. ६६ ) इत्यादिना धातोः आकारस्य ईत्वं स्यात् । रेवान् । रयिर्धनमस्यास्तीति मतुप् । ह्रस्वनुड्भ्यां मतुप ’ (पा. सू. ६. १. १७६ ) इति मतुप् उदात्तः । छन्दसीरः ’ ( पा. सू. ८. २. १५) इति वत्वम् । ‘रयेर्मतौ बहुलं छन्दसि ’ (पा. सू. ६. १. ३७. ६ ) इति संप्रसारणपरपूर्वत्वे गुणश्च । मदः । ‘मदोऽनुपसर्गे’ (पा. सू. ३. ३. ६७ ) इति अप् । पित्त्वादनुदात्तः ॥

English translation:

“Drinker of the Soma juice, come to our (daily) rites, and drink of the libation; the satisfaction of (you who are) the bestower of riches, is verily (the cause of) the gift of cattle.”

Come here to our pressings. Drink of the soma, soma-drinker.
It’s a rich man’s exhilaration that gives cows.

godā́(ḥ) of pāda c echoes godúhe of 1b. I consider pāda c a proverbial expression - when a rich man is pleased, he gives cows - though it’s obviously applied to Indra here.

Come thou to our libations, drink of Soma; Soma-drinker thou!
The rich One’s rapture giveth kine.

Komm zu unseren Trankopfern; trink, du Trinker des Soma! Rinderverschenkend ist der Rausch des Reichen.

Zu unsern Opfern komm herbei, den Soma, Somatrinker, trink; Denn Rinder schenkt des reichen Rausch.

Приди на наши выжимания (сомы)!
Испей сомы, о пьющий сому!
Ведь опьянение богатого сулит дарение коров.

• इन्द्र:
• मधुच्छन्दाः वैश्वामित्रः
• गायत्री
• षड्जः

अगले मन्त्र में ईश्वर ने इन्द्र शब्द से सूर्य्य के गुणों का वर्णन किया है-

पदार्थान्वयभाषाः - (सोमपाः) जो सब पदार्थों का रक्षक और (गोदाः) नेत्र के व्यवहार को देनेवाला सूर्य्य अपने प्रकाश से (सोमस्य) उत्पन्न हुए कार्य्यरूप जगत् में (सवना) ऐश्वर्य्ययुक्त पदार्थों के प्रकाश करने को अपनी किरण द्वारा सन्मुख (आगहि) आता है, इसी से यह (नः) हम लोगों तथा (रेवतः) पुरुषार्थ से अच्छे-अच्छे पदार्थों को प्राप्त होनेवाले पुरुष को (मदः) आनन्द बढ़ाता है॥२॥

भावार्थभाषाः - जिस प्रकार सब जीव सूर्य्य के प्रकाश में अपने-अपने कर्म करने को प्रवृत्त होते हैं, उस प्रकार रात्रि में सुख से नहीं हो सकते॥२॥

अन्वय: यतोऽयं सोमपा गोदा इन्द्रः सूर्य्यः सोमस्य जगतो मध्ये स्वकिरणैः सवना सवनानि प्रकाशयितुमुपागहि उपागच्छति तस्मादेव नोऽस्माकं रेवतः पुरुषार्थिनो जीवस्य च मदो हर्षकरो भवति॥२॥

अथेन्द्रशब्देन सूर्य्य उपदिश्यते।

पदार्थान्वयभाषाः - (उप) सामीप्ये (नः) अस्माकम् (सवना) ऐश्वर्ययुक्तानि वस्तूनि प्रकाशयितुम्। सु प्रसवैश्वर्य्ययोः इत्यस्माद्धातोर्ल्युट् प्रत्ययः (अष्टा०३.३.११५) शेश्छन्दसि बहुलमिति शेर्लुक्। (आगहि) आगच्छति। शपो लुकि सति वाच्छन्दसीति हेरपित्वादनुदात्तोपदेश०। (अष्टा०६.४.३७) इत्यनुनासिकलोपः लडर्थे लोट् च। (सोमस्य) उत्पन्नस्य कार्य्यभूतस्य जगतो मध्ये (सोमपाः) सर्वपदार्थरक्षकः सन् (पिब) पिबति। अत्र व्यत्ययः लडर्थे लोट् च। (गोदाः) चक्षुरिन्द्रियव्यवहारप्रदः। क्विप् चेति क्विप् प्रत्ययः। गौरिति पदनामसु पठितम्। (निघं०५.५) जीवो येन रूपं जानाति तस्माच्चक्षुर्गौः। (इत्) एव (रेवतः) पदार्थप्राप्तिमतो जीवस्य। छन्दसीर इति वत्वम्। (मदः) हर्षकरः॥२॥

भावार्थभाषाः - सूर्य्यस्य प्रकाशे सर्वे जीवाः स्वस्य स्वस्य कर्मानुष्ठानाय विशेषतः प्रवर्त्तन्ते नैवं रात्रौ कश्चित्सुखतः कार्य्याणि कर्त्तुं शक्नोतीति॥२॥

भावार्थभाषाः - ज्या प्रकारे सर्व जीव सूर्याच्या प्रकाशात आपापले कर्म करण्यास प्रवृत्त होतात, त्याप्रकारे रात्री तसे कार्य सुखपूर्वक करू शकत नाहीत. ॥ २ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - मधुच्छन्दा वैश्वामित्रः
• छन्दः - गायत्री

अ᳓था ते अ᳓न्तमानां᳐
विद्या᳓म सुमतीना᳐᳓म्
मा᳓ नो अ᳓ति ख्य आ᳓ गहि

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
ántamānām ← ántama- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

átha ← átha (invariable)

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

sumatīnā́m ← sumatí- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

vidyā́ma ← √vid- 2 (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:PRF, voice:ACT}

ā́ ← ā́ (invariable)

áti ← áti (invariable)

gahi ← √gam- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

khyaḥ ← √khyā- (root)
{number:SG, person:2, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

mā́ ← mā́ (invariable)

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

अथ॑ । ते॒ । अन्त॑मानाम् । वि॒द्याम॑ । सु॒ऽम॒ती॒नाम् ।
मा । नः॒ । अति॑ । ख्यः॒ । आ । ग॒हि॒ ॥

• athā ← atha
• [adverb]
• “now; then; furthermore; now; then.”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• antamānāṃ ← antamānām ← antama
• [noun], genitive, plural, feminine
• “intimate; bosom(a).”

• vidyāma ← vid
• [verb], plural, Present optative
• “know; diagnose; perceive; know; accord; notice; deem; mind; learn; specify; watch; recognize; detect; call.”

• sumatīnām ← sumati
• [noun], genitive, plural, feminine
• “benevolence; favor; Sumati.”

• mā
• [adverb]
• “not.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• ati
• [adverb]
• “very; excessively; beyond; excessively.”

• khya ← khyaḥ ← khyā
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “name; describe; call; enumerate; watch; know.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• gahi ← gam
• [verb], singular, Aorist imperative
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

अथ सोमपानानन्तरं हे इन्द्र ते तव अन्तमानाम् अन्तिकतमानामतिशयेन समीपवर्तिनां सुमतींना शोभनमतियुक्तानां शोभनप्रज्ञानां पुरुषाणां मध्ये स्थित्वा विद्याम वयं त्वां जानीयाम । यद्वा । सुमतीनां शोभनबुद्धीनां कर्मानुष्ठानविषयाणां लाभार्थमित्यध्याहारः । बुद्धिलाभाय त्वां स्मरेमेत्यर्थः । त्वमपि नः अति मा ख्यः अस्मानतिक्रम्य अन्येषां त्वत्स्वरूपं मा प्रकथय । किंतु आ गहि अस्मानेवागच्छ ॥ अथ इति निपात आद्युदात्तः । ‘निपातस्य च ’ ( पा. सू. ६. ३. १३६) इति दीर्घत्वम् । अन्तमानाम् । अतिशयेनान्तिका इति अतिशायने तमप् ( पा. सू. ५. ३. ५५ )। ‘तमे तादेश्च ’ ( पा. सू. ६. ४. १४९. ९) इति तादिलोपः । अन्तोऽस्यास्तीति अन्तिकः समीपः । ‘अत इनिठनौ’ (पा. सू. ५. २. ११५ ) इति ठन् । नित्त्वादाद्युदात्तः । दूरोत्कर्षस्य ह्यवसानं नास्ति । सामीप्योत्कर्षस्य पुनर्यो यस्य समीपः स एव तस्यान्त इत्यन्तवत्वात् समीपमन्तिकमुच्यते । विद्याम। वेत्तेर्लिङि ‘यासुट् परस्मैपदेषूदात्तो ङिच्च’ (पा. सू. ३. ४. १०३ ) इति यासुट् उदात्तः । पादादित्वात् ‘ तिङ्ङतिङः’ इति न निघातः । सुमतीनाम् । मतिशब्दे क्तिनन्तेऽपि ‘मन्त्रे वृषइषपचमनविदभूवीरा उदात्तः ’ (पा. सू. ३. ३. ९६ ) इति इकार उदात्तः । शोभना मतिर्येषां ते सुमतय इति बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरापवादेन ‘नञ्सुभ्याम् ’ (पा. सू. ६. २. १७२ ) इत्युत्तरपदान्तोदात्तः । शोभना मतयः सुमतय इति कर्मधारयेऽप्यव्ययपूर्वपदप्रकृतिस्वरापवादः कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरेणान्तोदात्ततैव। अतो मतुपि ह्रस्वादन्तोदात्ताच्च सुमतिशब्दात् परस्य नामो ‘नामन्यतरस्याम्’ (पा. सू. ६. १. १७७ ) इत्युदात्तत्वम् । ख्यः । ‘ख्या प्रकथने’ इत्यस्य लुङि सिपि ‘अस्यतिवक्तिख्यातिभ्योऽङ्’ (पा. सू. ३. १. ५२ ) इति च्लेरडादेशः । अतो लोप इटि च’ (पा. सू. ६. ४. ६४ ) इत्याकारलोपः । ‘इतश्च ’ ( पा. सू. ३. ४. १०० ) इति इकारलोपो रुत्वविसर्गौ। ‘न माङ्योगे’ (पा. सू. ६. ४. ७४ ) इत्यडभावः । गहि । गमेः ‘बहुलं छन्दसि’ (पा. सू. २. ४. ७३ ) इति शपो लुकि हेर्ङित्वात् “ अनुदात्तोपदेश’(पा. सू. ६. ४. ३७ ) इति मकारलोपस्य • असिद्धवदत्रा भात्’ (पा. सू. ६. ४. २२ ) इति असिद्धत्वात् अतो हेः’ (पा. सू. ६. ४. १०५) इति लुक् न भवति ॥

English translation:

“We recognize you in the midst of the right-minded, who are nearest to you; come to us; pass us not by to reveal (yourself to others).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Māno ati khyaḥ = lit. do not speak beyond us

Then might we know your favors up close.
Do not look past us—come here!

So may we be acquainted with thine innermost benevolence:
Neglect us not, come hitherward.

Dann wollen wir deine vertraulichsten Gnadenbeweise erfahren. Übersieh uns nicht, komm her!

Dann mögen wir, o Indra, bald erfahren deine höchste Huld; Nicht übersieh uns, komme her.

Тогда мы хотим сподобиться
Твоих высших милостей.
Не прогляди нас! Приди!

• इन्द्र:
• मधुच्छन्दाः वैश्वामित्रः
• विराड्गायत्री
• षड्जः

जिसने सूर्य्य को बनाया है, उस परमेश्वर ने अपने जानने का उपाय अगले मन्त्र में जनाया है-

पदार्थान्वयभाषाः - हे परम ऐश्वर्ययुक्त परमेश्वर ! (ते) आपके (अन्तमानाम्) निकट अर्थात् आपको जानकर आपके समीप तथा आपकी आज्ञा में रहनेवाले विद्वान् लोग, जिन्हों की (सुमतीनाम्) वेदादिशास्त्र परोपकाररूपी धर्म करने में श्रेष्ठ बुद्धि हो रही है, उनके समागम से हम लोग (विद्याम) आपको जान सकते हैं, और आप (नः) हमको (आगहि) प्राप्त अर्थात् हमारे आत्माओं में प्रकाशित हूजिये, और (अथ) इसके अनन्तर कृपा करके अन्तर्यामिरूप से हमारे आत्माओं में स्थित हुए सत्य उपदेश को (मातिख्यः) मत रोकिये, किन्तु उसकी प्रेरणा सदा किया कीजिये॥३॥

भावार्थभाषाः - जब मनुष्य लोग इन धार्मिक श्रेष्ठ विद्वानों के समागम से शिक्षा और विद्या को प्राप्त होते हैं, तभी पृथिवी से लेकर परमेश्वरपर्य्यन्त पदार्थों के ज्ञान द्वारा नाना प्रकार से सुखी होके फिर वे अन्तर्यामी ईश्वर के उपदेश को छोड़कर कभी इधर-उधर नहीं भ्रमते॥३॥

अन्वय: हे परमैश्वर्य्यवन्निन्द्र परमेश्वर ! वयं ते तवान्तमानामर्थात्त्वां ज्ञात्वा त्वन्निकटे त्वदाज्ञायां च स्थितानां सुमतीनामाप्तानां विदुषां समागमेन त्वां विजानीयाम। त्वन्नोऽस्मानागच्छास्मदात्मनि प्रकाशितो भव। अथान्तर्यामितया स्थितः सन्सत्यमुपदेशं मातिख्यः कदाचिदस्योल्लङ्घनं मा कुर्य्याः॥३॥

येनायं सूर्य्यो रचितस्तं कथं जानीमेत्युपदिश्यते।

पदार्थान्वयभाषाः - (अथ) अनन्तरार्थे। निपातस्य चेति दीर्घः। (ते) तव (अन्तमानाम्) अन्तः सामीप्यमेषामस्ति तेऽन्तिकाः, अतिशयेनान्तिका अन्तमास्तत्समागमेन। अत्रान्तिकशब्दात्तमपि कृते पृषोदरादित्वात्तिकलोपः। अन्तमानामित्यन्तिकनामसु पठितम्। (निघं०२.१६) (विद्याम) जानीयाम (सुमतीनाम्) वेदादिशास्त्रे परोपकारे धर्माचरणे च श्रेष्ठा मतिर्येषां मनुष्याणां तेषाम्। मतय इति मनुष्यनामसु पठितम्। (निघं०२.३) (मा) निषेधार्थे (नः) अस्मान् (अतिख्यः) उपदेशोल्लङ्घनं मा कुर्याः (आगहि) आगच्छ॥३॥

भावार्थभाषाः - यदा मनुष्या धार्मिकाणां विद्वत्तमानां सकाशाच्छिक्षाविद्ये प्राप्नुवन्ति तदा पृथिवीमारभ्य परमेश्वरपर्यन्तान् पदार्थान् विदित्वा सुखिनो भूत्वा पुनस्ते नैव कदाचिदन्तर्यामीश्वरोपदेशं विहायेतस्ततो भ्रमन्तीति॥३॥

भावार्थभाषाः - जेव्हा माणसे धार्मिक श्रेष्ठ विद्वानांच्या संगतीने शिक्षण व विद्या प्राप्त करतात तेव्हा पृथ्वीपासून परमेश्वरापर्यंत पदार्थांच्या ज्ञानाने विविध प्रकारे सुखी होतात. त्यानंतर ते अंतर्यामी ईश्वराच्या उपदेशाला सोडून कधी इकडे तिकडे भ्रमित होत नाहीत. ॥ ३ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - मधुच्छन्दा वैश्वामित्रः
• छन्दः - गायत्री

प᳓रेहि वि᳓ग्रम् अ᳓स्तृतम्
इ᳓न्द्रम् पृछा विपश्चि᳓तम्
य᳓स् ते स᳓खिभ्य आ᳓ व᳓रम्

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
ástr̥tam ← ástr̥ta- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ihi ← √i- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

párā ← párā (invariable)

vígram ← vígra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

índram ← índra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

pr̥cha ← √praś- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

vipaścítam ← vipaścít- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

sákhibhyaḥ ← sákhi- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:PL}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

váram ← vára- 1 (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

परा॑ । इ॒हि॒ । विग्र॑म् । अस्तृ॑तम् । इन्द्र॑म् । पृ॒च्छ॒ । वि॒पः॒ऽचित॑म् ।
यः । ते॒ । सखि॑ऽभ्यः । आ । वर॑म् ॥

• parehi ← pare ← √i
• [verb], singular, Present imperative
• “travel; depart; go; die.”

• vigram ← vigra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “strong.”

• astṛtam ← astṛta
• [noun], accusative, singular, masculine
• “durable; invincible.”

• indram ← indra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• pṛcchā ← pracch
• [verb], singular, Present imperative
• “ask; ask; ask; consult; interrogate.”

• vipaścitam ← vipaścit
• [noun], accusative, singular, masculine
• “wise; expert.”

• yas ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• sakhibhya ← sakhibhyaḥ ← sakhi
• [noun], ablative, plural, masculine
• “friend; companion; sakhi [word].”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• varam ← vara
• [noun], nominative, singular, neuter
• “best; excellent; better; choice; optimum; maximal.”

अत्र यजमानं प्रति होता. ब्रूते । हे यजमान त्वम् इन्द्रं परेहि इन्द्रस्य समीपे गच्छ । गत्वा च विपश्चितं मेधाविनं होतारं मां पृच्छ । असौ होता सम्यक् स्तुतवान् न वा इत्येवं प्रश्नं कुरु । यः इन्द्रः ते तव यजमानस्य सखिभ्यः ऋत्विग्भ्यः वरं श्रेष्ठं धनपुत्रादिकम् आ समन्तात् प्रयच्छतीति शेषः । तादृशमिन्द्रमिति पूर्वत्रान्वयः । पुनरपि कीदृशम् । विग्रं मेधाविनम् अस्तृतम् अहिंसितम् । “ विप्रः ’ इत्यादिषु चतुर्विंशतिसंख्याकेषु मेधाविनामसु विग्रविपश्चिच्छब्दौ पठितौ (नि. ३. १५. २, १६ ) ॥ विग्रम् । वृषादित्वादाद्युदात्तः । अस्तृतम् । अव्ययपूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । इन्द्रशब्दे ‘ऋज्रेन्द्राग्र° ’ ( उ. सू. २. १८६ ) इत्यादिना रन् । नित्त्वादाद्युदात्तः । सखिभ्यः । ‘समाने ख्यश्चोदात्तः’ ( उ. सू. ४. ५७६ ) इति समाने उपपदे ख्यातेरिण् । ‘डित् ’ इत्यनुवृत्तेस्तस्य डित्त्वात् टिलोपश्च (पा. सू. ६. ४. १४३)। तत्संनियोगेन यलोपः। उपपदस्योदात्तत्वम् । समानस्य छन्दस्यमूर्धप्रभृत्युदर्केषु’ (पा. सू. ६. ३. ८४ ) इति सभावः । अतः सखिशब्द आद्युदात्तः । व्रियते इति वरः । ‘ग्रहवृदृनिश्चिगमश्च ’ ( पा. सू. ३. ३. ५८ ) इलि अप् । तस्य पित्त्वात् धातुस्वर एव ॥

English translation:

“Go, worshipper, to the wise and uninjured Indra, who bestows the best (of blessings) on your friends, and ask him of the (fitness of the) learned (priest who recites his praise).”

Go away! Ask Indra, spirited and indestructible, attentive to poetic inspiration,
who is your choice from among your comrades.

Striking is the abrupt change of subject of the 2nd sg. imperatives, from Indra (3c) to an unidentified human companion (4a).

My interpretation differs substantially from those of most others in pāda b. In my view, the accusative índram marks Indra as the one directly interrogated, rather than (with most interpretations) the one to be asked about. Most interpretors take vipaścítam as identifying the person to be interrogated (e.g., Geldner “einen Weisen”), thus assuming two different referents for the accusative singulars in that pāda: “ask the wise one about Indra.” I find that unlikely, in part because, though vipaścít- can be used of humans, it more often qualifies gods.

Taking Indra as the one interrogated has further effects on the interpretation.

For others the relative clause in c has Indra as its subject (yáḥ) and the 2nd ps. te refers to the human interrogator: it is Indra who is dear(er) to you, the poet, than your comrades. I, on the other hand, take pāda c as a syntactic hybrid, with an underlying direct discourse question, directed to Indra, “who [expected káḥ] is your choice from among your comrades?” incompletely converted into a relative clause in indirect discourse “ask (Indra) about (the one) who [yáḥ] is your [=Indra’s] choice…” In my view the 2nd ps. ‘your’ of “your choice” in pāda c refers to Indra, not to the subject of the imperatives párehi and pṛchā of ab, while Indra is in the 3rd ps in pāda b. (I will not even contemplate the possibility that pṛchā in b is a 1st ps subjunctive: “Go away.

I will ask / let me ask Indra…”) Although this interpretation complicates the syntax, in my opinion it fits better into its tṛca and better reflects the relationship between Indra and humans. As often in Indra contexts, the poet worries that Indra will favor others over the poet himself, and this verse poses the question directly to Indra: who do you like best? Indra’s presumed and desired answer is “you!” This answer then allows the poet to dismiss those who criticize him for not spreading his devotion around to other gods (vs. 5) and defends this exclusive focus as a good bargain, as the rest of the world has to admit (vs. 6). The first defense of henotheism? I should admit, however, that the standard view is somewhat compatible with my larger interpretation, in that “… ask about Indra, who is your [=poet’s] choice from among your comrades” could reinforce that message that our focus is only on Indra, not on other gods. But I do not see how questions about Indra fit with the next two verses.

I.4.5-6: Most interpretations take these two verses as syntactically parallel (e.g., Geldner

“Mögen … Und mögen …”), but the impv. bruvantu and the opt. vocéyuḥ are surely doing different things: the imperative is concessive: “let them say / even if they say …” while the optative expresses the conclusion that the rest of the world would have to draw. The parallel utá’s that open these verses might give us pause, but they may have something like the value “on the one hand … on the other.”

Go to the wise unconquered One, ask thou of Indra, skilled in song,
Him who is better than thy friends.

Geh hin, frag den Weisen nach dem schnellen, unüberwindlichen Indra, wer dir lieber als alle Freunde ist.

Zum unbesiegten starken geh, den weisen Indra flehe an, Der deiner Freunde bester ist.

Пойди спроси мудреца
О быстром, неодолимом Индре,
Который для тебя – лучший из друзей.

• इन्द्र:
• मधुच्छन्दाः वैश्वामित्रः
• गायत्री
• षड्जः

मनुष्य लोग विद्वानों के समीप जाकर क्या करें और वे इनके साथ कैसे वर्तें, इस विषय का उपदेश ईश्वर ने अगले मन्त्र में किया है-

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्या की अपेक्षा करनेवाले मनुष्य लोगो ! (यः) जो विद्वान् तुझ और (ते) तेरे (सखिभ्यः) मित्रों के लिये (आवरम्) श्रेष्ठ विज्ञान को देता हो, उस (विग्रम्) जो श्रेष्ठ बुद्धिमान् (अस्तृतम्) हिंसा आदि अधर्मरहित (इन्द्रम्) विद्या परमैश्वर्य्ययुक्त (विपश्चितम्) यथार्थ सत्य कहनेवाले मनुष्य के समीप जाकर उस विद्वान् से (पृच्छ) अपने सन्देह पूछ, और फिर उनके कहे हुए यथार्थ उत्तरों को ग्रहण करके औरों के लिये तू भी उपदेश कर, परन्तु जो मनुष्य अविद्वान् अर्थात् मूर्ख ईर्ष्या करने वा कपट और स्वार्थ में संयुक्त हो, उससे तू (परेहि) सदा दूर रह॥४॥

भावार्थभाषाः - सब मनुष्यों को यही योग्य है कि प्रथम सत्य का उपदेश करनेहारे वेद पढ़े हुए और परमेश्वर की उपासना करनेवाले विद्वानों को प्राप्त होकर अच्छी प्रकार उनके साथ प्रश्नोत्तर की रीति से अपनी सब शङ्का निवृत्त करें, किन्तु विद्याहीन मूर्ख मनुष्य का सङ्ग वा उनके दिये हुए उत्तरों में विश्वास कभी न करें॥४॥

अन्वय: हे विद्यां चिकीर्षो मनुष्य ! यो विद्वान् तुभ्यं सखिभ्यो मित्रशीलेभ्यश्चासमन्ताद्वरं विज्ञानं ददाति, तं विग्रमस्तृतमिन्द्रं विपश्चितमुपगम्य सन्देहान् पृच्छ। यथार्थतया तदुपदिष्टान्युत्तराणि गृहीत्वाऽन्येभ्यस्त्वमपि वद। यो ह्यविद्वान् ईर्ष्यकः कपटी स्वार्थी मनुष्योऽस्ति तस्मात्सर्वदा परेहि॥४॥

तत्समीपे स्थित्वा मनुष्येण किं कर्त्तव्यम्, ते च तान् प्रति किं कुर्य्युरित्युपदिश्यते।

पदार्थान्वयभाषाः - (परा) पृथक् (इहि) भव (विग्रम्) मेधाविनम्। वेर्ग्रो वक्तव्य इति वेः परस्या नासिकायाः स्थाने ग्रः समासान्तादेशः। उपसर्गाच्च। (अष्टा०५.४.११९) इति सूत्रस्योपरि वार्तिकम्। विग्र इति मेधाविनामसु पठितम्। (निघं०३.१५) (अस्तृतम्) अहिंसकम् (इन्द्रम्) विद्यया परमैश्वर्ययुक्तं मनुष्यम् (पृच्छ) सन्देहान् दृष्ट्वोत्तराणि गृहाण। द्व्यचोऽतस्तिङः। (अष्टा०६.३.१३५) इति दीर्घः। (विपश्चितम्) विद्वांसं य आप्तः सन्नुपदिशति। विपश्चिदिति मेधाविनामसु पठितम्। (निघं०३.१५) पुनरुक्त्याऽऽप्तत्वादिगुणवत्त्वं गृह्यते। (ते) तुभ्यम् (सखिभ्यः) मित्रस्वभावेभ्यः (आ) समन्तात् (वरम्) परमोत्तमं विज्ञानधनम्॥४॥

भावार्थभाषाः - सर्वेषां मनुष्याणामियं योग्यतास्ति-पूर्वं परोपकारिणं पण्डितं ब्रह्मनिष्ठं श्रोत्रियं पुरुषं विज्ञाय तेनैव सह प्रश्नोत्तरविधानेन सर्वाः शङ्का निवारणीयाः, किन्तु ये विद्याहीनाः सन्ति, नैव केनापि तत्सङ्गकथनोत्तरविश्वासः कर्त्तव्य इति॥४॥

भावार्थभाषाः - सर्व माणसांनी प्रथम सत्याचा उपदेश करणाऱ्या वेदाध्ययन केलेल्या व परमेश्वराची उपासना करणाऱ्या विद्वानांना भेटून चांगल्या प्रकारे त्यांच्याबरोबर प्रश्नोत्तर पद्धतीने आपल्या सर्व शंकांचे निरसन करावे; परंतु विद्याहीन मूर्ख माणसांवर किंवा त्यांनी दिलेल्या उत्तरांवर कधीही विश्वास ठेवू नये. ॥ ४ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - मधुच्छन्दा वैश्वामित्रः
• छन्दः - गायत्री

उत᳓ ब्रुवन्तु नो नि᳓दो
नि᳓र् अन्य᳓तश् चिद् आरत
द᳓धाना इ᳓न्द्र इ᳓द् दु᳓वः

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
bruvantu ← √brū- (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

nídaḥ ← níd- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

utá ← utá (invariable)

anyátas ← anyátas (invariable)

ārata ← √r̥- 1 (root)
{number:PL, person:2, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

cit ← cit (invariable)

nís ← nís (invariable)

dádhānāḥ ← √dhā- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:MED}

dúvaḥ ← dúvas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

índre ← índra- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

ít ← ít (invariable)

उ॒त । ब्रु॒व॒न्तु॒ । नः॒ । निदः॑ । निः । अ॒न्यतः॑ । चि॒त् । आ॒र॒त॒ ।
दधा॑नाः । इन्द्रे॑ । इत् । दुवः॑ ॥

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• bruvantu ← brū
• [verb], plural, Present imperative
• “say; tell; describe; speak; state; answer; call; explain; address; proclaim; talk; talk; choose.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• nido ← nidaḥ ← nid
• [noun], nominative, plural, feminine
• “derision; scoffer; contempt.”

• nir ← niḥ
• [adverb]
• “niḥ; away; out; without.”

• anyataś ← anyatas
• [adverb]
• “on the other hand; elsewhere.”

• cid ← cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• ārata ← ṛch
• [verb], plural, Thematic aorist (Ind.)
• “enter (a state); travel; shoot; send; hit; originate; get; raise; begin; harm.”

• dadhānā ← dadhānāḥ ← dhā
• [verb noun], nominative, plural
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• indra ← indre ← indra
• [noun], locative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• duvaḥ ← duvas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “worship.”

नः अस्माकं संबन्धिन ऋत्विज इति शेषः । ते ब्रुवन्तु इन्द्रं स्तुवन्तु । उत अपि च हे निदः निन्दितारः पुरुषाः निः आरत इतो देशान्निर्गच्छत । अन्यतश्चित् अन्यस्मादपि देशान्निर्गच्छत । कीदृशा ऋत्विजः । इन्द्रे दुवः परिचर्या दधानाः कुर्वाणाः । इच्छब्दोऽवधारणे । सर्वदा परिचर्यां कुर्वन्त एव तिष्ठन्त्वित्यर्थः ॥ निन्दन्तीति निदः । ‘णिदि कुत्सायाम् । क्विपि नुमभावश्छान्दसः । सुपोऽनुदात्तत्वात् धातुस्वरः । आमन्त्रितत्वेऽपि वाक्यान्तरत्वेन स्ववाक्यगतपदादपरत्वात् न निघात इत्याद्युदात्तत्वमेव । अन्यतः । ‘लिति’ इति प्रत्ययात्पूर्वस्योदात्तत्वम् । चित् इति अपिशब्दार्थे। तेन न केवलमितः, इतो निर्गत्यान्यतोऽपि निर्गच्छतेति गम्यते । स एष धात्वर्थयोः संबन्धः आरत इति लुङा द्योत्यते । स हि धातुसंबन्धाधिकारे विधीयते । आरत । अर्तेः ‘छन्दसि लुङ्लङलिटः ’ (पा. सू. ३. ४. ६ ) इति लोडर्थे लुङ् । मध्यमबहुवचनस्य तादेशः ।’ सर्तिशास्त्यर्तिभ्यश्च’ ( पा. सू. ३. १. ५६ ) इति च्लेरङादेशः । ‘ऋदृशोऽङि गुणः’ (पा. सू. ७. ४. १६ ) इति गुणः । आडागमः । दधानाः । शानचश्चित्त्वात् प्राप्तमन्तोदात्तं बाधित्वा परत्वात् ‘अभ्यस्तानामादिः ’ (पा. सू. ६. १. १८९) इत्याद्युदात्तत्वम् । दुवः । नब्विषयस्यानिसन्तस्य ’ ( फि. सू. २६ ) इत्याद्युदात्तः ॥

English translation:

“Let our ministers, earnestly performing his worship, exclaim, Depart your revilers from hence and every other plural ce (where he is adored).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Bruvantu = let them say, hence, let them praise Indra

And let scorners say to us, “You have missed out on the rest
in placing your friendship in Indra alone.”

Whether the men who mock us say, Depart unto another place,
Ye who serve Indra and none else;

Mögen doch unsere Tadler sagen: “Ihr habt euch um alles andere gebracht, indem ihr nur für Indra euch ereifert”;

Mag spottend sagen unser Feind: “Kein andrer kümmert sich um sie; Drum feiern Indra sie allein.”

И пусть хулители наши говорят:
А другого-то вы лишились,
Оказывая почтение только Индре.

• इन्द्र:
• मधुच्छन्दाः वैश्वामित्रः
• गायत्री
• षड्जः

ईश्वर ने फिर भी इसी विषय का उपदेश मन्त्र में किया है-

पदार्थान्वयभाषाः - जो कि परमेश्वर की (दुवः) सेवा को धारण किये हुए, सब विद्या धर्म और पुरुषार्थ में वर्त्तमान हैं, वे ही (नः) हम लोगों के लिये सब विद्याओं का उपदेश करें, और जो कि (चित्) नास्तिक (निदः) निन्दक वा धूर्त मनुष्य हैं, वे सब हम लोगों के निवासस्थान से (निरारत) दूर चले जावें, किन्तु (उत) निश्चय करके और देशों से भी दूर हो जायें अर्थात् अधर्मी पुरुष किसी देश में न रहें॥५॥

भावार्थभाषाः - सब मनुष्यों को उचित है कि आप्त धार्मिक विद्वानों का सङ्ग कर और मूर्खों के सङ्ग को सर्वथा छोड़ के ऐसा पुरुषार्थ करना चाहिये कि जिससे सर्वत्र विद्या की वृद्धि, अविद्या की हानि, मानने योग्य श्रेष्ठ पुरुषों का सत्कार दुष्टों को दण्ड, ईश्वर की उपासना आदि शुभ कर्मों की वृद्धि और अशुभ कर्मों का विनाश नित्य होता रहे॥५॥

अन्वय: य इन्द्रे परमेश्वरे दुवः परिचर्य्या दधानाः सर्वासु विद्यासु धर्मे पुरुषार्थे च वर्त्तमानाः सन्ति, त उतैव नोऽस्मभ्यं सर्वा विद्या ब्रुवन्तूपदिशन्तु। ये चिदन्ये नास्तिका निदो निन्दितारोऽविद्वांसो धूर्ताः सन्ति, ते सर्व इतो देशादस्मन्निवासान्निरारत दूरे गच्छन्तु, उतान्यतो देशादपि निःसरन्तु, अर्थादधार्मिकाः पुरुषाः क्वापि मा तिष्ठेयुरिति॥५॥

पुनः स एवार्थ उपदिश्यते।

पदार्थान्वयभाषाः - (उत) अप्येव (ब्रुवन्तु) सर्वा विद्या उपदिशन्तु (नः) अस्मभ्यम्। (निदः) निन्दितारः। ‘णिदि कुत्सायाम्’ अस्मात् क्विप्, छान्दसो वर्णलोपो वेति नलोपः। (निः) नितराम्। (अन्यतः) देशात् (चित्) अन्ये (आरत) गच्छन्तु। व्यवहिताश्चेत्युपसर्गव्यवधानम्। अत्र व्यत्ययः। (दधानाः) धारयितारः (इन्द्रे) परमैश्वर्ययुक्ते परमेश्वरे (इत्) इतः। ईयते प्राप्यते। सोऽयमिद् देशः। अत्र कर्मणि क्विप्। ततः सुपां सुलुगिति ङसेर्लुक्। (दुवः) परिचर्यायाम्॥५॥

भावार्थभाषाः - सर्वैर्मनुष्यैराप्तविद्वत्सङ्गेन मूर्खसङ्गत्यागेनेत्थं पुरुषार्थः कर्त्तव्यो यतः सर्वत्र विद्यावृद्धिरविद्याहानिश्च मान्यानां सत्कारो दुष्टानां ताडनं चेश्वरोपासना पापिनां निवृत्तिर्धार्मिकाणां वृद्धिश्च नित्यं भवेदिति॥५॥

भावार्थभाषाः - सर्व माणसांनी आप्त धार्मिक विद्वानांची संगती करून मूर्खांची संगती पूर्णपणे सोडून असा पुरुषार्थ केला पाहिजे की, ज्यामुळे सर्वत्र विद्येची वृद्धी, अविद्येची हानी, माननीय श्रेष्ठ पुरुषांचा सत्कार, दुष्टांना दंड, ईश्वराची उपासना इत्यादी शुभ कार्यांची वृद्धी व अशुभ कर्मांचा नित्य विनाश होत राहावा. ॥ ५ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - मधुच्छन्दा वैश्वामित्रः
• छन्दः - गायत्री

उत᳓ नः सुभ᳓गाँ अरि᳓र्
वोचे᳓युर् दस्म कृष्ट᳓यः
स्या᳓मे᳓द् इ᳓न्द्रस्य श᳓र्मणि

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
aríḥ ← arí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

subhágān ← subhága- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

utá ← utá (invariable)

dasma ← dasmá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

kr̥ṣṭáyaḥ ← kr̥ṣṭí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

vocéyuḥ ← √vac- (root)
{number:PL, person:3, mood:OPT, tense:AOR, voice:ACT}

índrasya ← índra- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ít ← ít (invariable)

śármaṇi ← śárman- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

syā́ma ← √as- 1 (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:PRS, voice:ACT}

उ॒त । नः॒ । सु॒भगा॑न् । अ॒रिः । वो॒चेयुः॑ । द॒स्म॒ । कृ॒ष्टयः॑ ।
स्याम॑ । इत् । इन्द्र॑स्य । शर्म॑णि ॥

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• subhagāṃ ← subhaga
• [noun], accusative, plural, masculine
• “beautiful; auspicious; beloved; fine-looking; fortunate; subhaga [word]; charming; pleasing; lucky.”

• arir ← ariḥ ← ari
• [noun], nominative, singular, masculine

• voceyur ← voceyuḥ ← vac
• [verb], plural, Aorist optative
• “say; describe; name; tell; address; enumerate; call; state; teach; explain; say; declare; speak; define; declare; order; address; recommend; answer; deem; recite; approve; proclaim; indicate; determine; mention; designate.”

• dasma
• [noun], vocative, singular, masculine
• “overlord.”

• kṛṣṭayaḥ ← kṛṣṭi
• [noun], nominative, plural, feminine
• “people; citizenry.”

• syāmed ← syāma ← as
• [verb], plural, Present optative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• syāmed ← id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• indrasya ← indra
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• śarmaṇi ← śarman
• [noun], locative, singular, neuter
• “protection; protective covering; refuge; joy.”

हे दस्म शत्रूणामुपक्षपयितरिन्द्र त्वदनुग्रहात् अरिः उत शत्रवोऽपि नः अस्मान् सुभगान् । शोभनधनोपेतान् वोचेयुः उच्यासुः । कृष्टयः मनुष्या अस्मन्मित्रभूता वदन्तीति किमु वक्तव्यमिति शेषः । ततो धनसंपन्ना वयम् इन्द्रस्य शर्मणि इन्द्रप्रसादलब्धे सुखे स्यामेत् भवेमैव । ‘मघम्’ इत्यादिष्वष्टाविंशतिसंख्याकेषु धननामसु • रयिः क्षत्रं भगः ’ ( नि. २. १०. १०) इति पठितम् । ‘मनुष्याः’ इत्यादिषु पञ्चविंशतिसंख्याकेषु मनुष्यनामसु ‘कृष्टयः ’ (नि. २. ३. ७ ) इति पठितम् ॥ उत । एवमादीनामन्तः ’ (फि. सू. ८२ ) इत्यन्तोदात्तः । सुभगान् । भगशब्दस्य क्रत्वादिषु पाठात् ‘नञ्सुभ्याम् ’ (पा. सू. ६.२. १७२ ) इत्युत्तरपदान्तोदात्तत्वं बाधित्वा ‘क्रत्वादयश्च ’ ( पा. सू. ६. २. ११८) इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम् । संहितायां ‘दीर्घादटि समानपादे ’ (पा. सू. ८. ३. ९) इति नकारस्य रुत्वम् । भोभगो’ ( पा. सू. ८. ३. १७ ) इति यत्वम् । ‘लोपः शाकल्यस्य ’ ( पा. सू. ८. ३. १९) इति यलोपः । तस्यासिद्धवत्त्वात् न पुनः संधिकार्यम् । ‘अतोऽटि नित्यम् ’ ( पा. सू. ८. ३. ३) इत्याकारस्य सानुनासिकता। अरिः । वचनव्यत्ययः । ‘अच इः ’ ( उ. सू. ४, ५७८) इति इप्रत्ययान्तः । प्रत्ययस्वरेणान्तोदात्तः । वोचेयुः उच्यासुः । ‘वच परिभाषणे ’ इत्यस्मात् आशीर्लिंङि झेर्जुसादेशे ( पा. सू. ३. ४. १०८) लिङ्याशिष्यङ्’ (पा. सू. ३. १. ८६ ) इति अङ्प्रत्यये ‘वच उम्’ ( पा. सू. ७. ४. २०) इत्युमागमः । गुणः। ‘किदाशिषि’ (पा. सू. ३. ४. १०४ ) इति यासुट्। ‘छन्दस्युभयथा ’ (पा. सू. ३. ४. ११७ ) इति लिङादेशस्य सार्वधातुकत्वात् ’ लिङः सलोपोऽनन्त्यस्य’ (पा. सू. ७. २. ७९) इति सकारलोपः । ‘अतो येयः’ (पा. सू. ७. २. ८० )। ‘आद्गुणः ’ (पा. सू. ६. १. ८७ )। अङोऽदुपदेशाल्लसार्वधातुकस्वरेण लिङोऽनुदात्तत्वम् । अङ्प्रत्ययस्वर एव शिष्यते । तेन सह इकारस्य गुणः ‘एकादेश उदात्तेनोदात्तः ’ ( पा. ८. २. ५) इत्युदात्तः । दस्म । ‘दसु उपक्षये’ इत्यस्मात् अन्तर्भावितण्यर्थात् ’ इषियुधीन्धिदसिश्याधूसूभ्यो मक् ’ ( उ. सू. १. १४२ )। पदात्परत्वादामन्त्रितनिघातः । कृष्टयः । ‘क्तिच्क्तौ च संज्ञायाम् ’ (पा. सू. ३. ३. १७४ ) इति क्तिचि मनुष्यनामत्वात् ’ चितः ’ (पा. सू. ६. १. १६३) इत्यन्तोदात्तः । स्याम ।’ अस भुवि । श्नसोरल्लोपः ’ ( पा. सू. ६. ४. १११ )। यासुट उदात्तत्वम् । पादादित्वादनिघातः । शर्मणि । ‘शॄ हिंसायाम्। हिनस्ति दुःखमिति शर्म! ’ अन्येभ्योऽपि दृश्यन्ते’ (पा. सू. ३. २. ७५) इति मनिन् । ‘नेड्वशि कृति ’ (पा. सू. ७.२. ८) इति इट्प्रतिषेधः । नित्त्वादाद्युदात्तत्वम् ॥

English translation:

“Destroyer of foes, let our enemies say we are prosperous; let men (congratulate us); may we ever abide, in the felicity (derived from the favour) of Indra.”

But (even) a stranger—(indeed all) the separate peoples—would say we have a good portion, o wondrous one.
(For) we would be in the protection of Indra alone.

Or whether, God of wondrous deeds, all our true people call us blest,
Still may we dwell in Indra’s care.

Traget ihn auf, für den raschen Indra den raschen Soma, der das Opfer verschönt, den männerberauschenden, eiligst den Freudenergötzer!

Und glücklich mögen, mächtiger! die Freundesstämme nennen uns, Nur wenn wir sind in Indra’s Schutz.

(И) чужой, и (наши) люди, о удивительный,
Пусть назовут нас счастливыми:
Только у Индры мы хотели бы быть под защитой!

• इन्द्र:
• मधुच्छन्दाः वैश्वामित्रः
• गायत्री
• षड्जः

अब मनुष्यों को कैसा स्वभाव धारण करना चाहिये, इस विषय का उपदेश ईश्वर ने अगले मन्त्र में किया है-

पदार्थान्वयभाषाः - हे (दस्म) दुष्टों को दण्ड देनेवाले परमेश्वर ! हम लोग। (इन्द्रस्य) आप के दिये हुए (शर्मणि) नित्य सुख वा आज्ञा पालने में (स्याम) प्रवृत्त हों, और ये (कृष्टयः) सब मनुष्य लोग प्रीति के साथ सब मनुष्यों के लिये सब विद्याओं को (वोचेयुः) उपदेश करें, जिससे सत्य के उपदेश को प्राप्त हुए (नः) हम लोगों को (अरिः) (उत) शत्रु भी (सुभगान्) श्रेष्ठ विद्या ऐश्वर्ययुक्त जानें वा कहें ॥६॥

भावार्थभाषाः - जब सब मनुष्य विरोध को छोड़कर सब के उपकार करने में प्रयत्न करते हैं, तब शत्रु भी मित्र हो जाते हैं, जिससे सब मनुष्यों को ईश्वर की कृपा वा निरन्तर उत्तम आनन्द प्राप्त होते हैं ॥६॥

अन्वय: हे दस्म दुष्टस्वभावोपक्षेतर्जगदीश्वर ! वयं तवेन्द्रस्य शर्म्मणि खल्वाज्ञापालनाख्यव्यवहारे नित्यं प्रवृत्ताः स्याम। इमे कृष्टयः सर्वे मनुष्याः सर्वान् प्रति सर्वा विद्या वोचेयुरुपदिश्यासुर्य्यतः सत्योपदेशप्राप्तान्नोऽस्मानरिरुत शत्रुरपि सुभगान् जानीयाद्वदेच्च ॥६॥

मनुष्यैः कीदृशं शीलं धार्य्यमित्युपदिश्यते।

पदार्थान्वयभाषाः - (उत) अपि (नः) अस्मान् (सुभगान्) शोभनो विद्यैश्वर्य्ययोगो येषां तान्। भग इति धननामसु पठितम्। (निघं०२.१०) (अरिः) शत्रुः (वोचेयुः) सम्प्रीत्या सर्वा विद्याः सर्वान्प्रत्युपदिश्यासुः। वचेराशिषि लिङि प्रथमस्य बहुवचने। लिङ्याशिष्यङ्। (अष्टा०३.१.८६) अनेन विकरणस्थान्यङ् प्रत्ययः। वच उम्। (अष्टा०७.४.२०)अनेनोमागमः। (दस्म) दुष्टस्वभावोपक्षेतः। ‘दसु उपक्षये’ इत्यस्मात् इषि युधीन्धिदसि०। (उणा०१.१४४) अनेन मक् प्रत्ययः। (कृष्टयः) मनुष्याः। कृष्टय इति मनुष्यनामसु पठितम्। (निघं०२.३) (स्याम) भवेम (इत्) एव (इन्द्रस्य) परमेश्वरस्य (शर्मणि) नित्यसुखे। शर्मेति सुखनामसु पठितम्। (निघं०३.६) ॥६॥

भावार्थभाषाः - यदा सर्वे मनुष्या विरोधं विहाय सर्वोपकारकरणे प्रयतन्ते, तदा शत्रवोऽप्यविरोधिनो भवन्ति, यतः सर्वान्मनुष्यानीश्वरानुग्रहनित्यानन्दौ प्राप्नुतः ॥६॥

भावार्थभाषाः - जेव्हा सर्व माणसे विरोध सोडून सर्वांवर उपकार करण्याचा प्रयत्न करतात, तेव्हा शत्रूही मित्र बनतात. ज्यामुळे सर्व माणसांना ईश्वराच्या कृपेने निरन्तर उत्तम आनंद प्राप्त होतो. ॥ ६ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - मधुच्छन्दा वैश्वामित्रः
• छन्दः - गायत्री

ए᳓म् आशु᳓म् आश᳓वे भर
यज्ञश्रि᳓यं नृमा᳓दनम्
पतय᳓न् मन्दय᳓त्सखम्

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

āśáve ← āśú- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

āśúm ← āśú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

bhara ← √bhr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

īm ← īm (invariable)

nr̥mā́danam ← nr̥mā́dana- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yajñaśríyam ← yajñaśrī́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

mandayátsakham ← mandayátsakha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

patayát ← patayát(sakha-) (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

आ । ई॒म् । आ॒शुम् । आ॒शवे॑ । भ॒र॒ । य॒ज्ञ॒ऽश्रिय॑म् । नृ॒ऽमाद॑नम् ।
प॒त॒यत् । म॒न्द॒यत्ऽस॑खम् ॥

• em ← ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• em ← īm ← īṃ
• [adverb]

• āśum ← āśu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “quick; fast; immediate; agile.”

• āśave ← āśu
• [noun], dative, singular, masculine
• “quick; fast; immediate; agile.”

• bhara ← bhṛ
• [verb], singular, Present imperative
• “bring; hold; fill; support; wear; possess; carry; nourish; keep; hire; have; satiate; follow; bear.”

• yajñaśriyaṃ ← yajña
• [noun], masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• yajñaśriyaṃ ← śriyam ← śrī
• [noun], accusative, singular, feminine
• “mister; Ms.; Lakshmi; good fortune; well-being; magnificence; glory; beauty; Aegle marmelos (Linn.) Correa; dignity; power; śrī [word]; śrī; prosperity; auspiciousness.”

• nṛmādanam ← nṛ
• [noun], masculine
• “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

• nṛmādanam ← mādanam ← mādana
• [noun], accusative, singular, masculine
• “exhilarating; intoxicant.”

• patayan ← patay ← √pat
• [verb noun], nominative, singular
• “fly.”

• mandayatsakham ← mandayat ← manday ← √mad
• [verb noun]

• mandayatsakham ← sakham ← sakha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “friend; Kubera.”

ईम् इति निपात इदंशब्दार्थे वर्तते । हे यजमान आशवे कृत्स्नसोमयागव्याप्तायेन्द्राय ईम् आ भर इमं सोममाहर। कीदृशं सोमम् । आशुं सवनत्रयव्याप्तं यज्ञश्रियं यज्ञस्य संपद्रूपं नृमादनं नॄणामृत्विग्यजमानानां हर्षहेतुं पतयत् पतयन्तं कर्मणि प्राप्नुवन्तं मन्दयत्सखम् । य इन्द्रो मन्दयति यजमानान् हर्षयति तस्मिन्निन्द्रे सखिभूतोऽयं सोमः । तत्प्रीतिहेतुत्वात् तृप्तिहेतुत्वाद्वा ॥ आशुम् ।’ कृवापाजिमिस्वदिसाध्यशूभ्य उण् ( उ. सू. १. १ ) इति उण् । प्रत्ययस्वरः । आशवे । पूर्ववत् । यज्ञश्रियम् ।’ समासस्य ’ (पा. सू. ६.१.२२३) इत्यन्तोदात्तः । माद्यन्तेऽनेनेति मादनः । ‘करणाधिकरणयोश्च ’ (पा. सू. ३. ३. ११७ ) इति ल्युट् । तस्य लित्त्वात् पूर्व आकार उदात्तः । ‘गतिकारकोपपदात्कृत्’ (पा. सू. ६. २. १३९ ) इति स एव शिष्यते । पतयत् । पतेरदन्तस्य चौरादिको णिच् (पा. सू. ३. १. २५ )। अतो लोपः (पा. सू. ६. ४. ४८.)। तस्य स्थानिवत्वात् (पा. सू. १. १. ५६ ) उपधाया वृद्ध्यभावः (पा. सू. ७. २. ११६ )। लटः शत्रादेशः । तस्य ‘छन्दस्युभयथा ’ (पा. सू. ३. ४. ११७ ) इत्यार्धधातुकत्वेन शबभावात् ’ ‘अदुपदेशात् ’ (पा.सू. ६. १. १८६ ) इति निघाताभावेन प्रत्ययाद्युदात्तत्वमेव भवति । आर्धधातुकत्वेऽपि सर्वे विधयश्छन्दसि विकल्प्यन्ते’ (परिभा. ३५) इति ‘णेरनिटि ’ (पा. सू. ६. ४. ५१ ) इति णिलोपाभावः । ‘सुपां सुलुक्’ (पा. सू. ७. १. ३९ ) इत्यमो लुक् । ‘न लुमता’ (पा. सू. १. १. ६३) इति प्रत्ययलक्षणनिषेधात् ‘ उगिदचाम् ’ (पा. सू. ७. १. ७० ) इति न नुम् । एवं मन्दयच्छब्दोऽन्तोदात्तः । मन्दयतीन्द्रे सखा । ‘सप्तमी ‘(पा. सू. २. १. ४०) इति योगविभागात् समासः । तत्पुरुषे तुल्यार्थ° ’ (पा. सू. ६. २. २) इति सप्तमीपूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् ॥

English translation:

“Offer to Indra, the pervader (of every rite of libation), the juice that is present (at the three ceremonies), the grace of the sacrifice, the exhilarator of mankind, the perfecter of the act, the favourite of (that Indra) who gives happiness (to the offerer).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Epithets of Soma: karmaṇi prānuvantam, the perfecter of the acts (patayantam = causing to fall); mandayatsakham, friend of the delighter

Bring the swift to the swift—(bring soma), the glory of the sacrifice, causing exhilaration to men,
exhilarating our comrade [=Indra] in its flight.

(Jesse Lundquist) The b and c pādas both end with an adjective modifying the implicit object soma, a compound of the root √mad ‘exhilarate’ (the second time in its byform mand) and a noun expressing the personal object of the verb, but in exactly opposite order: nṛ-mā́dana- and mandayát-sakha-, what might be called a “compound chiasmus.” A less complex etymological figure is found at the beginning of the verse: āśúm āśáve.

Unto the swift One bring the swift, man-cheering, grace of sacrifice,
That to the Friend gives wings and joy.

Und mögen Standesherr und gewöhnliche Leute uns glücklich nennen, du Meister: wir möchten nur unter Indra´s Schutz sein.

Dem starken bring den starken Trank, der Opfer ziert und Männer labt, Den Freund beflügelt und berauscht.

Подай этого быстрого (сому) быстрому Индре,
(Его) украшающего жертву, опьяняющего мужей,
Летящего (к другу), радующего друга!

• इन्द्र:
• मधुच्छन्दाः वैश्वामित्रः
• गायत्री
• षड्जः

परमेश्वर प्रार्थना करने योग्य क्यों है, यह विषय अगले मन्त्र में प्रकाशित किया है-

पदार्थान्वयभाषाः - हे इन्द्र परमेश्वर ! आप अपनी कृपा करके हम लोगों के अर्थ (आशवे) यानों में सब सुख वा वेगादि गुणों की शीघ्र प्राप्ति के लिये जो (आशुम्) वेग आदि गुणवाले अग्नि वायु आदि पदार्थ (यज्ञश्रियम्) चक्रवर्त्ति राज्य के महिमा की शोभा (ईम्) जल और पृथिवी आदि (नृमादनम्) जो कि मनुष्यों को अत्यन्त आनन्द देनेवाले तथा (पतयत्) स्वामिपन को करनेवाले वा (मन्दयत्सखम्) जिसमें आनन्द को प्राप्त होने वा विद्या के जनानेवाले मित्र हों, ऐसे (भर) विज्ञान आदि धन को हमारे लिये धारण कीजिये॥७॥

भावार्थभाषाः - ईश्वर पुरुषार्थी मनुष्य पर कृपा करता है, आलस करनेवाले पर नहीं, क्योंकि जब तक मनुष्य ठीक-ठीक पुरुषार्थ नहीं करता तब तक ईश्वर की कृपा और अपने किये हुए कर्मों से प्राप्त हुए पदार्थों की रक्षा में समर्थ कभी नहीं हो सकता। इसलिये मनुष्यों को पुरुषार्थी होकर ही ईश्वर की कृपा के भागी होना चाहिये॥७॥

अन्वय: हे इन्द्र परमेश्वर ! तव कृपयाऽस्मदर्थमाशव आशुं यज्ञश्रियं नृमादनं पतयत्स्वामित्वसम्पादकं मन्दयत्सखं विज्ञानादिधनं भर देहि॥७॥

किमर्थः स इन्द्रः प्रार्थनीय इत्युपदिश्यते।

पदार्थान्वयभाषाः - (आ) अभितः (ईम्) जलं पृथिवीं च। ईमिति जलनामसु पठितम्। (निघं०१.१२) पदनामसु च। (निघं०४.२) (आशुम्) वेगादिगुणवन्तमग्निवाय्वादिपदार्थसमूहम्। आश्वित्यश्वनामसु पठितम्। (निघं०१.१४) कृवापा०। (उणा०१.१) अनेनाशूङ्धातोरुण् प्रत्ययः। (आशवे) यानेषु सर्वानन्दस्य वेगादिगुणानां च व्याप्तये (भर) सम्यग्धारय प्रदेहि (यज्ञश्रियम्) चक्रवर्त्तिराज्यादेर्महिम्नः श्रीर्लक्ष्मीः शोभा। राष्ट्रं वा अश्वमेधः। (श०ब्रा०१३.१.६.३) अनेन यज्ञशब्दाद्राष्ट्रं गृह्यते। यज्ञो वै महिमा। (श०ब्रा०६.२.३.१८) (नृमादनम्) माद्यन्ते हर्ष्यन्तेऽनेन तन्मादनं नृणां मादनं नृमादनम् (पतयत्) यत्पतिं करोतीति पतित्वसम्पादकं तत्। तत् करोति तदाचष्टे इति पतिशब्दाण्णिच्। (मन्दयत्सखम्) मन्दयन्तो विद्याज्ञापकाः सखायो यस्मिंस्तत्॥७॥

भावार्थभाषाः - ईश्वरः पुरुषार्थिनो मनुष्यस्योपरि कृपां दधाति नालसस्य। कुतः? यावन्मनुष्यः स्वयं पूर्णं पुरुषार्थं न करोति, नैव तावदीश्वरकृपाप्राप्तान् पदार्थान् रक्षितुमपि समर्थो भवति। अतो मनुष्यैः पुरुषार्थवद्भिर्भूत्वेश्वरकृपैष्टव्येति॥७॥

भावार्थभाषाः - ईश्वर पुरुषार्थी माणसांवर कृपा करतो, आळशी माणसांवर नाही. कारण जोपर्यंत माणूस यथायोग्य पुरुषार्थ करीत नाही तोपर्यंत ईश्वराची कृपा व आपल्या कर्माने प्राप्त झालेल्या पदार्थांचे रक्षण करण्यासही समर्थ बनू शकत नाही. त्यासाठी माणसाने पुरुषार्थी बनून ईश्वरी कृपेस पात्र व्हावे. ॥ ७ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - मधुच्छन्दा वैश्वामित्रः
• छन्दः - गायत्री

अस्य᳓ पीत्वा᳓ शतक्रतो
घनो᳓ वृत्रा᳓णाम् अभवः
प्रा᳓वो वा᳓जेषु वाजि᳓नम्

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
asyá ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

pītvā́ ← √pā- 2 (root)
{non-finite:CVB}

śatakrato ← śatákratu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

abhavaḥ ← √bhū- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

ghanáḥ ← ghaná- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vr̥trā́ṇām ← vr̥trá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:PL}

āvaḥ ← √avⁱ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

prá ← prá (invariable)

vā́jeṣu ← vā́ja- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

vājínam ← vājín- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

अ॒स्य । पी॒त्वा । श॒त॒क्र॒तो॒ इति॑ शतऽक्रतो । घ॒नः । वृ॒त्राणा॑म् । अ॒भ॒वः॒ ।
प्र । आ॒वः॒ । वाजे॑षु । वा॒जिन॑म् ॥

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• pītvā ← pā
• [verb noun]
• “drink; gulp; soak; drink; suck; inhale.”

• śatakrato ← śatakratu
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra.”

• ghano ← ghanaḥ ← ghana
• [noun], nominative, singular, masculine
• “abhra; cloud; hammer; ghana; hammer; rainy season; tin; iron; ghana [word]; ghana; nutgrass; ball; phlegm.”

• vṛtrāṇām ← vṛtra
• [noun], genitive, plural, masculine
• “Vṛtra; vṛtra [word].”

• abhavaḥ ← bhū
• [verb], singular, Imperfect
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• prāvo ← prāvaḥ ← prāv ← √av
• [verb], singular, Imperfect
• “help; promote.”

• vājeṣu ← vāja
• [noun], locative, plural, masculine
• “prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

• vājinam ← vājin
• [noun], accusative, singular, masculine
• “horse; bird; seven; hero; achiever; aphrodisiac.”

हे शतक्रतो बहुकर्मयुक्तेन्द्र त्वम् अस्य सोमस्य संबन्धिनमंशं पीत्वा वृत्राणां वृत्रनामकासुरप्रमुखाणां शत्रूणां घनः अभवः हन्ताऽभूः । ततो वाजेषु संग्रामेषु वाजिनं संग्रामवन्तं स्वभक्तं प्रावः प्रकर्षेण रक्षितवानसि ॥ अस्य इति इदंशब्देन प्रयोगसमये पुरोदेशस्थः सोमो निर्दिश्यते न तु पूर्वप्रकृतः सोमः परामृश्यते । अतोऽनन्वादेशत्वात् नात्र ‘इदमोऽन्वादेशेऽशनुदात्तस्तृतीयादौ ’ ( पा.सू. ३. ४. ३२) इत्यशादेशः । अतो न सर्वानुदात्तत्वं, किंतु त्यदाद्यत्वे ( पा. सू. ७. २. १०२) हलि लोपे (पा. सू. ७. २. ११३ ) अकारः प्रातिपदिकस्वरेणोदात्त इति ‘अन्तोदात्तात् ’ इत्यनुवृत्तौ “ ऊडिदंपदाद्यप्पुम्रैद्युभ्यः’ (पा. सू. ६. १. १७१) इति विभक्तिरुदात्ता । पीत्वा । पिबतेः क्त्वाप्रत्यये घुमास्थादिना (पा. सू. ६.४. ६६ ) ईत्वम् । प्रत्ययस्वरेणान्तोदात्तः । असामर्थ्यान्न परामन्त्रिताङ्गवद्भावः । घनः । ‘मूर्तौ घनः ’ ( पा. सू. ३. ३. ७७ ) इति हन्तेर्धातोः काठिन्ये अप्प्रत्ययः । तदस्यास्तीति अर्शआदित्वात् (पा. सू. ५. २. १२७ ) अजन्तः । चित्त्वादन्तोदात्तः। वाजेषु । वृषादित्वादाद्युदात्तः । वाजिनम् । इनिप्रत्ययस्वरः ॥

English translation:

“Having drunk, Śatakratu, of this (Soma juice), you became the slayer of the Vṛtras; you defend the warrior in battle.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Śatakratu = Indra, connected with a hundred (many) acts, religious rites, bahu-karma-yukta, either as the performer of rites, or the object of the rites; or, alternatively, ’endowed with great wisdom’;

Kratu = karma, act or prajña, knowledge;

Vṛtrāṇām = enemies of whom the asura, Vṛtra was the chief

Having drunk of this, o you of a hundred resolves, you became the bane of obstacles.
You helped the prizewinner to the prizes.94 I.5

My occasional tr. of ghaná- as ‘bane’ was inspired by my husband’s treatment of etymologically related nominal constructions in Greek and Germanic (Watkins 1996: 418ff., 423). I think Jesse Lundquist for reminding me of this.

Thou, Satakratu, drankest this and wast the Vrtras’ slayer; thou
Helpest the warrior in the fray.

Als du davon getrunken hattest, du Ratreicher, da wardst du ein Hammer der Feinde. Du halfst dem Sieggewinner in den Kämpfen um den Siegerpreis.

Als, mächt’ger, du getrunken ihn, da wurdest du des Feinds Verderb Und halfst dem Kämpfer in dem Kampf.

Испив его, о стосильный,
Ты стал убийцей врагов.
Только ты помог (в битвах) за награды рвущемуся к награде.

• इन्द्र:
• मधुच्छन्दाः वैश्वामित्रः
• गायत्री
• षड्जः

फिर भी परमेश्वर ने सूर्य्यलोक के स्वभाव का प्रकाश अगले मन्त्र में किया है-

पदार्थान्वयभाषाः - हे पुरुषोत्तम ! जैसे यह (घनः) मूर्त्तिमान् होके सूर्य्यलोक (अस्य) जलरस को (पीत्वा) पीकर (वृत्राणाम्) मेघ के अङ्गरूप जलबिन्दुओं को वर्षाके सब ओषधी आदि पदार्थों को पुष्ट करके सब की रक्षा करता है, वैसे ही हे (शतक्रतो) असंख्यात कर्मों के करनेवाले शूरवीरो ! तुम लोग भी सब रोग और धर्म के विरोधी दुष्ट शत्रुओं के नाश करनेहारे होकर (अस्य) इस जगत् के रक्षा करनेवाले (अभवः) हूजिये। इसी प्रकार जो (वाजेषु) दुष्टों के साथ युद्ध में प्रवर्त्तमान धार्मिक और (वाजिनम्) शूरवीर पुरुष है, उसकी (प्रावः) अच्छी प्रकार रक्षा सदा करते रहिये॥८॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में लुप्तोपमालङ्कार है। जैसे जो मनुष्य दुष्टों के साथ धर्मपूर्वक युद्ध करता है, उसी का ही विजय होता है और का नहीं। तथा परमेश्वर भी धर्मपूर्वक युद्ध करनेवाले मनुष्यों का ही सहाय करनेवाला होता है, औरों का नहीं॥८॥

अन्वय: हे शतक्रतो पुरुषव्याघ्र ! यथा घनो मूर्तिमानयं सूर्य्यलोकोऽस्य जलस्य रसं पीत्वा वृत्राणां मेघावयवानां हननं कृत्वा सर्वानोषध्यादीन् पदार्थान् प्रावो रक्षति, यथा च स्वप्रकाशेन सर्वान्प्रकाशते, तथैव त्वमपि सर्वेषां रोगाणां दुष्टानां शत्रूणां च निवारको भूत्वाऽस्य रक्षकोऽभवो भूयाः। एवं वाजेषु दुष्टैः सह युद्धेषु प्रवर्त्तमानं धार्मिकं वाजिनं शूरं प्रावः प्रकृष्टतया सदैव रक्षको भव॥८॥

पुनश्च कथंभूत इन्द्र इत्युपदिश्यते।

पदार्थान्वयभाषाः - (अस्य) समक्षासमक्षस्य सर्वस्य जगतो जलरसस्य वा (पीत्वा) पानं कृत्वा (शतक्रतो) शतान्यसंख्याताः क्रतवः कर्माणि यस्य शूरवीरस्य सूर्य्यलोकस्य वा सः। शतमिति बहुनामसु पठितम्। (निघं०३.१) क्रतुरिति कर्मनामसु पठितम्। (निघं०२.१) (घनः) दृढः काठिन्येन मूर्तिं प्रापितो वा। मूर्त्तौ घनः। (अष्टा०३.३.७७) अनेनायं निपातितः। (वृत्राणाम्) वृत्रवत्सुखावरकाणां शत्रूणां मेघानां वा। वृत्र इति मेघनामसु पठितम्। (निघं०१.१०) (अभवः) भूयाः भवति वा। अत्र पक्षे व्यत्ययः। लिङ्लटोरर्थे लङ् च। (प्रावः) रक्ष रक्षति वा। अत्रापि पूर्ववत्। (वाजेषु) युद्धेषु। वाज इति संग्रामनामसु पठितम्। (निघं०२.१७) (वाजिनम्) धार्मिकं शूरवीरं मनुष्यं प्राप्तिनिमित्तं सूर्य्यलोकं वा। वाजिन इति पदनामसु पठितम्। (निघं०५.६) अनेन युद्धेषु प्राप्तवेगहर्षाः शूराः सूर्य्यलोका वा गृह्यन्ते॥८॥

भावार्थभाषाः - अत्र लुप्तोमालङ्कारः। यथा यो मनुष्यो दुष्टैः सह धर्मेण युध्यति तस्यैव विजयो भवति नेतरस्य, तथा परमेश्वरोऽपि धार्मिकाणां युद्धकर्तॄणां मनुष्याणामेव सहायकारी भवति नेतरेषाम्॥८॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात लुप्तोपमालंकार आहे. जो माणूस दुष्टांबरोबर धर्मपूर्वक युद्ध करतो, त्याचाच विजय होतो, इतरांचा नाही व परमेश्वरही धर्मपूर्वक युद्ध करणाऱ्या माणसांचा सहायक असतो, इतरांचा नाही. ॥ ८ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - मधुच्छन्दा वैश्वामित्रः
• छन्दः - गायत्री

तं᳓ त्वा वा᳓जेषु वाजि᳓नं
वाज᳓यामः शतक्रतो
ध᳓नानाम् इन्द्र सात᳓ये

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

vā́jeṣu ← vā́ja- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

vājínam ← vājín- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

śatakrato ← śatákratu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

vājáyāmaḥ ← √vājay- 2 (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

dhánānām ← dhána- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:PL}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

sātáye ← sātí- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

तम् । त्वा॒ । वाजे॑षु । वा॒जिन॑म् । वा॒जया॑मः । श॒त॒क्र॒तो॒ इति॑ शतऽक्रतो ।
धना॑नाम् । इ॒न्द्र॒ । सा॒तये॑ ॥

• taṃ ← tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• tvā ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• vājeṣu ← vāja
• [noun], locative, plural, masculine
• “prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

• vājinaṃ ← vājinam ← vājin
• [noun], accusative, singular, masculine
• “horse; bird; seven; hero; achiever; aphrodisiac.”

• vājayāmaḥ ← vājay ← √vaj
• [verb], plural, Present indikative
• “incite.”

• śatakrato ← śatakratu
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra.”

• dhanānām ← dhana
• [noun], genitive, plural, neuter
• “wealth; property; money; treasure; prize; dhana [word]; valuable; dhan; capital; fight.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• sātaye ← sāti
• [noun], dative, singular, feminine
• “victory; acquisition; contest.”

हे शतक्रतो बहुकर्मयुक्त यद्वा बहुप्रज्ञानयुक्त इन्द्र धनानां सातये संभजनार्थं वाजेषु युद्धेषु वाजिनं बलवन्तं त्वा पूर्वमन्त्रोक्तगुणयुक्तं त्वां वाजयामः अन्नवन्तं कुर्मः । ‘रणः’ इत्यादिषु षट्चत्वारिंशत्सु संग्रामनामसु • पौंस्ये महाधने वाजे अग्मन् ’ (नि. २. १७. ४२ ) इति पठितम् । अष्टाविंशतिसंख्याकेष्वन्ननामसु ‘अन्धः वाजः पाजः’ (नि. २. ७. २ ) इति पठितम् । ‘उरु तुबि’ इत्यादिषु द्वादशसु बहुनामसु • शतं सहस्रम् ’ ( नि. ३. १. ९ ) इति पठितम् । ‘अपः अप्नः ’ इत्यादिषु षड्विंशतिसंख्याकेषु कर्मनामसु ‘शक्म क्रतुः ’ (नि. २. १. ११) इति पठितम् । ‘केतः केतुः’ इत्यादिष्वेकादशसु प्रज्ञानामसु ‘क्रतुः असुः ’ (नि. ३. ९. ५) इति पठितम् ॥ त्वा । ‘अनुदात्तं सर्वम् ’ ( पा. सू. ८. १. १८) इत्यनुवृत्तौ ‘त्वामौ द्वितीयायाः ’ ( पा. सू. ८. १.२३) इति त्वादेशः । वाजेषु । ‘वज व्रज गतौ । वाजयति गमयति शरीरनिर्वाहम् अनेनेति वाजो बलमन्नं वा । ण्यन्तात् करणे घञ् । तत्र ञित्स्वरस्यापवादे ‘कर्षात्वतः०’ (पा. सू. ६. १. १५९ ) इत्यन्तोदात्तत्त्वे प्राप्ते तस्याप्यपवादत्वेन ‘वृषादीनां च ’ ( पा. सू. ६. १. १०३) इत्याद्युदात्तत्वम् । वाजयामः । वाजोऽस्यास्तीति वाजवान् । तं कुर्म इत्यर्थे ’ तत्करोति तदचष्टे ‘(पा. सू. ३. १. २™. ५-६ ) इति णिच् ।’ इष्ठवण्णौ प्रातिपदिकस्य’ (पा. सू. ६. ४. १५५. १) इति तस्मिन् परत इष्ठवद्भावात् ‘विन्मतोर्लुक् ’ ( पा. सू. ५. ३. ६५) इति मतुपो लुक् । ‘टे: ’ (पा. सू. ६. ४. १५५ ) इत्यकारलोपः । णिचश्चित्वादन्तोदात्तत्वम् । शपः पित्वेनानुदात्तत्वम् । लसार्वधातुकस्वरेणा - ख्यातस्याप्यनुदात्तत्वम्। पादादित्वात् ‘तिङ्ङतिङः’ इति न निघातः । शतक्रतो । आमन्त्रितनिघातः । धनानाम् । ‘नब्विषयस्यानिसन्तस्य ’ (फि. सू. २६ ) इत्याद्युदात्तः । सातये । ‘उदात्तः इत्यनुवृत्तौ ‘ऊतियूतिजूतिसातिहेतिकीर्तयश्च ’ ( पा. सू. ३. ३. ९७ ) इति क्तिन् उदात्तः ॥

English translation:

“We offer to you, Śatakratu, the mighty in battle, (sacrificial) food for the acquisition, Indra, of riches.”

We incite you, the prizewinner, to the prizes, o you of a hundred resolves,
to win the stakes, Indra.

(Jesse Lundquist) Etymological figure also in vā́jeṣu vājínam, immediately followed by vājáyāmasi, which, however, is synchonically distinct from the ‘prize’ words.

We strengthen, Satakratu, thee, yea, thee the powerful in fight,
That, Indra, we may win us wealth.

Wir treiben dich, den Sieggewinner in den Siegeskämpfen, zum Siegen du Ratreicher, zum Gewinn von Schätzen, o Indra.

Dich hier, den Kämpfer in dem Kampf erregen wir zum Kampf, o Held, 0 Indra, Beute zu empfahn.

Тебя, рвущегося к награде (в битвах) за награды
Мы подгоняем к награде, о стосильный,
К захвату богатств, о Индра.

• इन्द्र:
• मधुच्छन्दाः वैश्वामित्रः
• गायत्री
• षड्जः

फिर इन्द्र शब्द से अगले मन्त्र में ईश्वर का प्रकाश किया है-

पदार्थान्वयभाषाः - हे (शतक्रतो) असंख्यात वस्तुओं में विज्ञान रखनेवाले (इन्द्र) परम ऐश्वर्य्यवान् जगदीश्वर ! हम लोग (धनानाम्) पूर्ण विद्या और राज्य को सिद्ध करनेवाले पदार्थों का (सातये) सुखभोग वा अच्छे प्रकार सेवन करने के लिये (वाजेषु) युद्धादि व्यवहारों में (वाजिनम्) विजय करानेवाले और (तम्) उक्त गुणयुक्त (त्वा) आपको ही (वाजयामः) नित्य प्रति जानने और जनाने का प्रयत्न करते हैं॥९॥

भावार्थभाषाः - जो मनुष्य दुष्टों को युद्ध से निर्बल करता तथा जितेन्द्रिय वा विद्वान् होकर जगदीश्वर की आज्ञा का पालन करता है, वही उत्तम धन वा युद्ध में विजय को अर्थात् सब शत्रुओं को जीतनेवाला होता है॥९॥

अन्वय: हे शतक्रतो इन्द्र जगदीश्वरं ! वयं धनानां सातये वाजेषु वाजिनं तं पूर्वोक्तमिन्द्रं परमेश्वरं त्वामेव सर्वान्मनुष्यान्प्रति वाजयामो विज्ञापयामः॥९॥

पुनरिन्द्रशब्देनेश्वर उपदिश्यते।

पदार्थान्वयभाषाः - (तम्) इन्द्रं परमेश्वरम् (त्वा) त्वाम् (वाजेषु) युद्धेषु (वाजिनम्) विजयप्रापकम्। वाजिन इति पदनामसु पठितत्वात्प्राप्त्यर्थोऽत्र गृह्यते। (वाजयामः) विज्ञापयामः। वज गतावित्यन्तर्गतण्यर्थेन ज्ञापनार्थोऽत्र गृह्यते। (शतक्रतो) शतेष्वसंख्यातेषु वस्तुषु क्रतुः प्रज्ञा यस्य तत्सम्बुद्धौ। क्रतुरिति प्रज्ञानामसु पठितम्। (निघं०३.९) (धनानाम्) पूर्णविद्याराज्यादिसाध्यपदार्थानाम् (इन्द्र) परमैश्वर्य्यवन् ! (सातये) सुखार्थं सम्यक्सेवनाय॥९॥

भावार्थभाषाः - यो दुष्टान् युद्धेन निर्बलान् कृत्वा जितेन्द्रियो विद्वान् भूत्वा जगदीश्वराज्ञां पालयति, स एव मनुष्यो धनानि विजयं च प्राप्नोतीति॥९॥

भावार्थभाषाः - जो माणूस दुष्टांना युद्धाने निर्बल करतो व जितेन्द्रिय, विद्वान बनून जगदीश्वराच्या आज्ञेचे पालन करतो, तोच उत्तम धन प्राप्त करतो व युद्धात विजय मिळवून सर्व शत्रूंना जिंकणारा असतो. ॥ ९ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - मधुच्छन्दा वैश्वामित्रः
• छन्दः - गायत्री

यो᳓ रायो᳓ अव᳓निर् महा᳓न्
सुपारः᳓ सुन्वतः᳓ स᳓खा
त᳓स्मा इ᳓न्द्राय गायत

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
avániḥ ← aváni- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

mahā́n ← mahā́nt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

rāyáḥ ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{gender:M}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sákhā ← sákhi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sunvatáḥ ← √su- (root)
{case:GEN, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

supāráḥ ← supārá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

gāyata ← √gā(y)- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

índrāya ← índra- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

tásmai ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

यः । रा॒यः । अ॒वनिः॑ । म॒हान् । सु॒ऽपा॒रः । सु॒न्व॒तः । सखा॑ ।
तस्मै॑ । इन्द्रा॑य । गा॒य॒त॒ ॥

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• rāyo ← rāyaḥ ← rai
• [noun], genitive, singular
• “wealth; possession; rai [word]; gold.”

• ‘vanir ← avaniḥ ← avani
• [noun], nominative, singular, feminine
• “river; earth; floor; path; bed; course.”

• mahān ← mahat
• [noun], nominative, singular, masculine
• “large; eminent; great; loud; dangerous; strong; long; high; much(a); mahant [word]; ample; very; great; adult; important; dark; high; abundant; violent; remarkable; mighty; big; long.”

• supāraḥ ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• supāraḥ ← pāraḥ ← pāra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “shore; pāra [word]; end; excellence.”

• sunvataḥ ← su
• [verb noun], genitive, singular
• “press out; su.”

• sakhā ← sakhi
• [noun], nominative, singular
• “friend; companion; sakhi [word].”

• tasmā ← tasmai ← tad
• [noun], dative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• indrāya ← indra
• [noun], dative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• gāyata ← gā
• [verb], plural, Present imperative
• “sing; praise; jap; recite; describe.”

यः इन्द्रः रायः धनस्य अवनिः रक्षकः स्वामी वा तस्मा इन्द्राय गायत हे ऋत्विजस्तत्प्रीत्यर्थं स्तुतिं कुरुत । कीदृश इन्द्रः । महान् गुणैरधिकः सुपारः सुष्ठ कर्मणः पूरयिता सुन्वतः यजमानस्य सखा सखिवत् प्रियः ॥ रायः । ‘ऊडिदंपदाद्यप्पुम्रैद्युभ्यः’ ( पा. सू. ६. १. १७१ ) इति विभक्तेरुदात्तत्वम् । अवनिः । ‘अव रक्षणगतिप्रीतितृप्त्यवगमप्रवेशश्रवणस्वाम्यर्थयाचनक्रियेच्छादीप्त्यवाप्त्यालिङ्गनहिंसादानभाववृद्धिषु च’ इत्यस्मात् ‘अर्तिसृधृधम्यम्यश्यवितृभ्योऽनिः । ( उ. सू. २. २५९ ) इत्यनिः । प्रत्ययाद्युदात्तत्वम् । सुपारः । ‘पॄ पालनपूरणयोः’ इत्यस्मात् णिजन्तात् ’ कर्तरि ’ इत्यनुवृत्तौ पचाद्यच् (पा. सू. ३. १. १३४ )। ‘चितः’ (पा. सू. ६. १. १६३ ) इत्यन्तोदात्तः । सुन्वतः । ‘शतुरनुमो नद्यजादी ’ ( पा. सू. ६, १. १७३) इति विभक्तिरुदात्ता । सखा । ‘समाने ख्यश्चोदात्तः ’ ( पा. सू. ४. ५७६ ) इति इण् प्रत्ययान्तः । तत्संनियोगेन यलोपः; सशब्दस्य चोदात्तः । डित्त्वात् टिलोपः । तस्मै । ‘अदिः’ इत्यनुवृत्तौ त्यजितनियजिभ्यो डित् ’ ( उ. सू. १. १२९ ) इति तनोतेः अदिप्रत्ययः । डित्त्वात् टिलोपे प्रत्ययस्वरेण तच्छब्द उदात्तः॥ त्यदाद्यत्वम् ।’ एकादेश उदात्तेनोदात्त: ’ (पा. सू. ८. २. ५) इत्युदात्तः । ‘सावेकाचस्तृतीयादिर्विभक्तिः’ (पा.सू. ६. १. १६८ ) इति विभक्तेरुदात्तत्वे प्राप्ते प्रथमैकवचनेऽवर्णान्तत्वात् ‘न गोश्वन्साचवर्ण ’ ( पा. सू. ६. १. १८२) इति निषेधः । इन्द्राय । इन्द्रशब्दो रन्प्रत्ययान्तो निपातितः । नित्त्वादाद्युदात्तः । ‘कर्मणा यमभिप्रैति स संप्रदानम् ’ ( पा. सू. १. ४. ३२) इत्यत्र ‘क्रियाग्रहणं कर्तव्यम् ’ ( पा. म. १. ४. ३२ ) इति वचनात् गानक्रियया प्राप्यत्वात् संप्रदानत्वेन चतुर्थी ॥ ॥ ८ ॥

English translation:

“Sing unto that Indra who is the protector of wealth, the mighty, the accomplisher of good deeds, the friend of the offerer of the libation.”

He who is a great stream-bed of wealth but easy to cross, the comrade of the soma-presser—
to him, to Indra, sing!

There may be bit of ring composition here, with 10b supāráḥ echoing the first word of the hymn, 1a surūpa-.

To him the mighty stream of wealth, prompt friend of him who pours the juice,
yea, to this Indra sing your song.

Der ein großer Strom des Reichtums ist, der gut ans andere Ufer zu gutem Ende führende Freund der Somapressenden, diesem Indra lobsinget!

Den Indra, der ein grosser Strom des Reichthums leichtdurchfahrbar ist, Und Freund des Frommen, den besingt.

Кто великий поток богатства,
(Кто) друг, переправляющий на другой берег выжимающего (сому).
Этому Индре пойте (славу)!

• इन्द्र:
• मधुच्छन्दाः वैश्वामित्रः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

फिर भी वह परमेश्वर कैसा है और क्यों स्तुति करने योग्य है, इस विषय का प्रकाश अगले मन्त्र में किया है-

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वान् मनुष्यो ! जो बड़ों से बड़ा (सुपारः) अच्छी प्रकार सब कामनाओं की परिपूर्णता करनेहारा (सुन्वतः) प्राप्त हुए सोमविद्यावाले धर्मात्मा पुरुष को (सखा) मित्रता से सुख देने, तथा (रायः) विद्या सुवर्ण आदि धन का (अवनिः) रक्षक और इस संसार में उक्त पदार्थों में जीवों को पहुँचाने और उनका देनेवाला करुणामय परमेश्वर है, (तस्मै) उसकी तुम लोग (गायत) नित्य पूजा किया करो॥१०॥

भावार्थभाषाः - किसी मनुष्य को केवल परमेश्वर की स्तुतिमात्र ही करने से सन्तोष न करना चाहिये, किन्तु उसकी आज्ञा में रहकर और ऐसा समझ कर कि परमेश्वर मुझको सर्वत्र देखता, है, इसलिये अधर्म से निवृत्त होकर और परमेश्वर के सहाय की इच्छा करके मनुष्य को सदा उद्योग ही में वर्त्तमान रहना चाहिये॥१०॥इस सूक्त की कही हुई विद्या से, धर्मात्मा पुरुषों को परमेश्वर का ज्ञान सिद्ध करना तथा आत्मा और शरीर के स्थिर भाव, आरोग्य की प्राप्ति तथा दुष्टों के विजय और पुरुषार्थ से चक्रवर्त्ति राज्य को प्राप्त होना, इत्यादि अर्थ की तृतीय सूक्त में कहे अर्थ के साथ सङ्गति समझनी चाहिये।आर्यावर्त्तवासी सायणाचार्य्य आदि विद्वान् तथा यूरोपखण्डवासी अध्यापक विलसन आदि साहबों ने इस सूक्त की भी व्याख्या ऐसी विरुद्ध की है कि यहाँ उसका लिखना व्यर्थ है॥

अन्वय: हे विद्वांसो मनुष्याः ! यो महान्सुपारः सुन्वतः सखा रायोऽवनिः करुणामयोऽस्ति यूयं तस्मै तमिन्द्रायेन्द्रं परमेश्वरमेव गायत नित्यमर्चत॥१०॥

पुनः स कीदृशः किमर्थं स्तोतव्य इत्युपदिश्यते।

पदार्थान्वयभाषाः - (यः) परमेश्वरः करुणामयः (रायः) विद्यासुवर्णादिधनस्य। राय इति धननामसु पठितम्। (निघं०२.१०) (अवनिः) रक्षकः प्रापको दाता (महान्) सर्वेभ्यो महत्तमः (सुपारः) सर्वकामानां सुष्ठु पूर्त्तिकरः (सुन्वतः) अभिगतसोमविद्यस्य धार्मिकस्य मनुष्यस्य (सखा) सौहार्द्देन सुखप्रदः (तस्मै) तमीश्वरम् (इन्द्राय) परमैश्वर्य्यवन्तम्। अत्रोभयत्र सुपां सुलुगिति द्वितीयैकवचनस्थाने चतुर्थ्येकवचनम्। (गायत) नित्यमर्चत। गायतीत्यर्चतिकर्मसु पठितम्। (निघं०३.१४)॥१०॥

भावार्थभाषाः - नैव केनापि केवलं परमेश्वरस्य स्तुतिमात्रकरणेन सन्तोष्टव्यं किन्तु तदाज्ञायां वर्त्तमानेन स नः सर्वत्र पश्यतीत्यधर्मान्निवर्त्तमानेन तत्सहायेच्छुना मनुष्येण सदैवोद्योगे प्रवर्त्तितव्यम्॥१०॥एतस्य विद्यया परमेश्वरज्ञानात्मशरीरारोग्यदृढत्वप्राप्त्या सदैव दुष्टानां विजयेन पुरुषार्थेन च चक्रवर्त्तिराज्यं धार्मिकैः प्राप्तव्यमिति संक्षेपतोऽस्य चतुर्थसूक्तोक्तार्थस्य तृतीयसूक्तोक्तार्थेन सह सङ्गतिरस्तीति बोध्यम्। अस्यापि सूक्तस्यार्य्यावर्त्तनिवासिभिः सायणाचार्य्यादिभिर्यूरोपाख्यदेशनिवासिभिरध्यापकविलसनाख्यादिभि-रन्यथैव व्याख्या कृतेति वेदितव्यम्॥

भावार्थभाषाः - कोणत्याही माणसाने केवळ परमेश्वराची स्तुती करून संतोष करता कामा नये, तर त्याच्या आज्ञेत राहून असे समजावे की परमेश्वर मला सर्वत्र पाहतो. त्यासाठी अधर्मापासून निवृत्त होऊन, परमेश्वराच्या साह्याची इच्छा बाळगून, माणसांनी सदैव उद्योगात राहावे. ॥ १० ॥

टिप्पणी: आर्यावत्तवासी सायणाचार्य इत्यादी विद्वान व युरोप खंडवासी अध्यापक विल्सन इत्यादी साहेबांनी या सूक्ताची व्याख्या विपरीत केलेली आहे, ते लिहिणे व्यर्थ आहे.