१२

गवामयनेनाऽऽदित्यानामयनं व्याख्यातम्।

गवामयनेनाऽऽदित्यानामयनं व्याख्यातम्।

गवामयनं नाम सांवत्सरिकं सत्रमुक्तम् इदानीमादित्यानामयनं नामसत्रमुच्यते। तद्भवामयनेन व्याख्यातम्। गवामयनेनाऽऽदित्यानोमयनमित्येतावतैवातिदेशे सिद्धे यच्यास्त्यातवचनं करोति तज्ज्ञापयत्याचार्यः, गवामयने यावन्तो गवामयनविकल्पा उक्तास्तेषामत्राविरोधिनां¹ प्राप्तिरस्तीति। विविधमाख्यातं व्याख्यातमित्यर्थः।

सर्वे त्वभिप्लवास्त्रिवृत्पञ्चदशाः।

सर्वे त्वभिप्लवास्त्रिवृत्पञ्चदशाः।

अत्र विशेषा उच्यन्ते। येऽत्राभिप्लवास्ते सर्वे त्रिवृत्पञ्चदशस्तोमाः कर्तव्याः। प्रथमं त्रिवृत्स्तोमं द्वितीयं पञ्चदशस्तोमं तृतीयं त्रिवृत्स्तोममित्येवमहरहरनुक्रमेण सर्वेष्वभिप्लवेष्वेतौस्तोमौ कर्तव्यौ। एवं कृते सर्वेऽभिप्लवास्त्रिवृत्पञ्चदशस्तोमाः कृता भवन्ति।

मासाश्च पृष्ठ्यमध्यमा नव षष्ठसप्तमोत्तमान्वर्जयित्वा।

मासाश्च पृष्ठ्यमध्यमा नव षष्ठसप्तमोत्तमान्वर्जयित्वा।

षष्ठसप्तमोत्तमान्वर्जयित्वा²ऽवशिष्टा ये नवं मासास्ते सर्वे पृष्ठ्यमध्यमाः कर्तव्याः। गवामयने तावत्पूर्वस्मिन्पक्षसि पृष्ठ्यान्ताः पञ्च मासाइतरस्मिन्पक्षसि पृष्ठ्यादयश्चत्वारोमासास्ते सर्वेऽस्मिन्सत्रे पृष्ठ्यमध्यमाः कर्तव्या इत्यर्थे³नवग्रहणम्। षष्ठसप्तमोत्तमान्वर्जयित्वे⁴तिवचनं तन्मासत्वकारितं न तु सावनत्वकारितमित्येवमर्थम्। तेन ‘अपि वोर्ध्वं विश्वजितः⁵’ इत्यस्मिन्पक्षे सप्तमस्य सावनत्वेऽपि पृष्ठ्यमध्यत्वं तस्य न भवति।

बृहस्पतिसवेन्द्रस्तुतौचाभिजिद्विश्वजितोः स्थाने।

बृहस्पतिसवेन्द्रस्तुतौचाभिजिद्विश्वजितोः स्थाने।

अयं च विशेषो भवति।

सप्तमस्य च मासस्योत्तमयोरभिप्लवयोः स्थानेत्रिवृद्- यूह्लो दशरात्र उद्भिद्वलभिदौ च।

सप्तमस्य च मासस्योत्तमयोरभिप्लवयोः स्थानेत्रिवृद्- यूह्लो दशरात्र उद्भिद्वलभिदौ च।

सप्तमस्य च मासस्य⁶त्रयोऽभिप्लास्तेषां यावृत्तमाभित्रौ तयोः स्थाने त्रिवृत्तीमको ब्यूढो दशरात्र उद्भिद्बलभिदौ च द्वे अहनी इत्येतानि द्वादशाहानि भवन्ति⁷।

उत्तमस्य च मासस्याऽऽदौ येऽभिप्लवस्त्रयउद्धृत्य तेषां मध्यममथ स्युः पृष्ठ्यमध्यमाः।

उत्तमस्य च मासस्याऽऽदौ येऽभिप्लवस्त्रयउद्धृत्य तेषां मध्यममथ स्युः पृष्ठ्यमध्यमाः।

उत्तमस्य मासस्याऽऽङ्गौ ये त्रयोऽभिलास्तेषां मध्यममभिष्लवमुद्धृत्य तस्य स्थाने पृष्ठ्यः कर्तव्यः। एवं कृते पृष्ठ्यमध्यमा भवन्ति एवं कर्तव्यमित्यर्थः।

समूह्लो दशरात्रः॥१॥

समूह्लो दशरात्रः॥१॥

उत्तम एव मासे यो व्यूढो दशरात्रः सत्राणां प्रकृतित्वेन प्रविश्य स्थितस्तस्य स्थानें समूढो दशरात्रः कर्तव्य इत्यर्थः॥१॥

आदित्यानामयनेनाङ्गिरसामयनं व्याख्यातम्।

आदित्यानामयनेनाङ्गिरसामयनं व्याख्यातम्।

अङ्गिरसामयनमिति सत्रनाम। अन्यत्सर्वमुक्तम्।

त्रिवृतस्त्वभिप्लवाः सर्वे।

त्रिवृतस्त्वभिप्लवाः सर्वे।

अत्र येऽभिप्लवास्ते सर्वे त्रिवृत्स्तोमाः कर्तव्या इत्यर्थः। सर्वग्रहणं पक्षद्वयवर्तिमाससंग्रहार्थम्।

पृष्ठ्यादयश्चाऽऽद्या मासाः पञ्च पूर्वस्य पक्षसः।

पृष्ठ्यादयश्चाऽऽद्या मासाः पञ्च पूर्वस्य पक्षसः।

पूर्वपक्षसो य आद्याः पञ्च मासास्ते पृष्ठ्यादयः कर्तव्याः।

चत्वारस्तूत्तरस्य पृष्ठ्यान्ता अष्टमादयः।

चत्वारस्तूत्तरस्य पृष्ठ्यान्ता अष्टमादयः।

उत्तरस्य पक्षसो येऽष्टमादयश्चत्वारो मासास्ते पृष्ठ्यान्ताः कर्तव्याः।

उत्तमस्य च मासस्याऽऽदौ ये षलहास्त्रयः पृष्ठ्यान्ता एव तेऽपि स्युः।

उत्तमस्य च मासस्याऽऽदौ ये षलहास्त्रयः पृष्ठ्यान्ता एव तेऽपि स्युः।

उत्तरस्य पक्षस उत्तमो यो मासंस्तस्याऽऽदौ ये त्रयः षलहास्तेषामन्त्यः षलहः पृष्ठ्यः कर्तव्यः। एवं कृते ते षलहाः⁸ पृष्ठ्यान्ताः स्युरित्यर्थः।

पूर्वौ स्यातामभित्रौ॥ २॥

पूर्वौ स्यातामभित्रौ॥ २॥

यावत्र⁹पूर्वौषलहावादित्यानामयनेऽभिप्लवश्च पृष्ठ्यश्च तौ चात्राभिप्लवौ¹⁰च भवतः, न तयोरन्यतरः पृष्ठ्यः षलह इत्यर्थः॥ २॥

दृतिवातवतोरयनम्।

दृतिवातवतोरयनम्।

एतन्नामकं सत्रमिदानीमुध्यत इत्यर्थः।

प्रायणीयोऽतिरात्रः।

प्रायणीयोऽतिरात्रः।

‘व्रतं विषुवत्स्थाने’ इत्यनेन गवामयनप्रकृतित्वेसिद्धे प्रायणीयोऽपि सिद्ध एव, पुनर्वचनस्येदं प्रयोजनं प्रायणीयस्य स्वस्तोमसिद्धिः। यत्पुनरिदमुक्तं प्रायणीयचतुर्विशे उपेत्येत्युपेत्यवचन-सामर्थ्यात्मायणीयचतुर्विंशयोस्त्रि वृत्स्तोमत्वमिति तस्यास्य च निवेशःकर्तव्यः। यदा प्रायणीयस्य¹¹ मासाद्वहिर्भावस्तदा स्वस्तीमत्वं भवति, यदा पुनर्मासान्तर्मावस्तदा त्रिवृत्स्तोमतेति। चतुर्विंशस्य तु सर्वदा मासान्तर्भावात्रिवृत्स्तोमत्वमेवेति सिद्धम्।

त्रिवृता मासं पञ्चदशेन मासं सप्तदशेनमासमेकविंशेन मासं त्रिणवेन मासं त्रयस्त्रिंशेन मासम्।

त्रिवृता मासं पञ्चदशेन मासं सप्तदशेनमासमेकविंशेन मासं त्रिणवेन मासं त्रयस्त्रिंशेन मासम्।

षण्मासानेवं कुर्युः।

व्रतं विषुवत्स्थाने।

व्रतं विषुवत्स्थाने।

ततोऽनन्तरं विषुवतः स्थाने महाव्रतमुपेयुः। तच्च स्वस्तोममेव भवति, मासानन्तर्भावाद्विषुवतः। विषुवत्स्थान इति ब्रुवन्गवामयनमस्य¹² प्रकृतिरिति दर्शयति।

एतैरेव मासैः प्रतिलोमैः पक्ष उत्तरम्।

एतैरेव मासैः प्रतिलोमैः पक्ष उत्तरम्।

उत्तरस्य पक्षसो ये मासास्तानप्येतैरेव स्तोमैरूपेयुः। त्रयस्त्रिंशाद्यैत्रिवृदन्तैरित्यर्थः।

उदयनीयोऽतिरात्रः।

उदयनीयोऽतिरात्रः।

एवं षण्मासानुपेत्य तत उदयनीयं स्वस्तोममुपेयुः। उदयनीयग्रहणमपि स्वस्तोमार्थमेव¹³। एतेषामेवाह्रामतिरात्राविति। अत्र ये मासविषयाः स्तोमविधयस्ते¹⁴ गवामय निकार्युक्तमासेषु वा स्युः। पार्ष्टिकानामेव त्रिवृदादीनामहामावृत्तविषया वा स्युः। उभयथाऽपि प्रायणीयोदयनीयावतिरात्रा¹⁵वेव भवत इत्ययमेकः पक्षः।

अपरः पक्ष उच्यते¹⁶—

अपरमन्यत्राप्यादिष्टैःकालपूरणे न चेत्संस्थानियमः॥३॥

अपरमन्यत्राप्यादिष्टैःकालपूरणे न चेत्संस्थानियमः॥३॥

प्रायणीयोदयनीये भवत इत्यत्रोक्तं तदन्यत्रापि भवति। अत्राऽऽदिष्टैरेव कालपूरणं सप्ताहोभिर्भवति। आदिष्टानामेवाऽऽद्योत्तमयोः संस्थानियमश्च नास्ति। तत्र सर्वत्राऽऽदिष्टानामाद्योत्तमे प्रायणीयोदयनीयौ भवत इति सिद्धम्। त्रयस्त्रिवृतः संवत्सरा इत्येवमादी न्युदाहरणानीति॥३॥

कुण्डपायिनामयनम्।

कुण्डपायिनामयनम्।

एतन्नामकमिदं सत्रमधिकृतं वेदितव्यम्।

मासं दीक्षिता भवन्ति।

मासं दीक्षिता भवन्ति।

अयं मासशब्द एकान्नविंशतिरात्र उपचरितः, एकान्नर्विशतिरात्रादिकं¹⁷ तावद्भवतीत्यर्थः।

ते मासि सोमं क्रीणन्ति।

ते मासि सोमं क्रीणन्ति।

अयमप्युपचार एव दीक्षाकाले पास्यतीते दीक्षिताः सोमं क्रीणन्तीत्यर्थः।

तेषां द्वादशोपसदो भवन्ति।

तेषां द्वादशोपसदो भवन्ति।

सात्रिकाणां दीक्षाणामपवादो दीक्षाविधिस्तथा सात्रिकाणामुपसदामपवाद उपसद्विधिः।

सोममुपर्नह्यप्रवर्ग्यपात्राण्युत्साद्योपनह्यवा मासमग्निहोत्रं जुह्वति।

सोममुपर्नह्यप्रवर्ग्यपात्राण्युत्साद्योपनह्यवा मासमग्निहोत्रं जुह्वति।

उपसत्स्वतीतासु प्रवर्ग्यपात्राण्युत्साद्योपनह्य वा तानि¹⁸ त एकं मासमग्निहोत्रं जुह्वति सायं प्रातः¹⁹। प्रातरुपक्रमः²⁰ सायमपवर्गः प्रातःकालस्य प्रथमप्राप्तत्वात्। उपमत्कालेद्वादशाहे जीतेऽमिहोत्रस्य प्रातरारम्भान्नैमित्तिकादग्निहोत्रात्कर्मान्तरमेतदिति न्यायविदांप्रसिद्धम्।

मासं दर्शपूर्णमासाभ्यां यजन्तेः।

मासं दर्शपूर्णमासाभ्यां यजन्तेः।

अग्निह्मेत्रमासेऽतीते ततोऽन त्तरमेकं मासं दर्शपूर्णमासाभ्यां यजन्ते। कृष्णपक्षेऽहरहः पोर्णमास्या शुक्लपक्षेऽहरहरमावास्यया मित्रावरुगयोरयन तथा दृष्टत्वात्। एवमंत्रसंपादनीयं यथा कृष्णपक्षादौ पौर्णमासयागः²¹ संभवति तत्र²² दीक्षारम्भः कर्तव्य इति।

मासं वैश्वदेवेन।

मासं वैश्वदेवेन।

अहरहरनेनः यष्टव्यम्। वैश्वानरपार्जन्या तु ऋ भवति, आरम्भार्थत्वात्तस्याः। स चाऽऽरम्भः सत्रारम्भेण प्रसक्त इति।

मासं वरुणप्रघासैर्मासं साकमेधैः।

मासं वरुणप्रघासैर्मासं साकमेधैः।

एतैरहरहयैजेर न्नेका हे नापवृज्य प्रकृतेर्व्यहसमापनीयत्वाद् द्व्यन वा कुर्युर²³ध्वर्युप्रत्ययात्समापनादिति स्थितिः।

मासं शुनासीरीयेण।

मासं शुनासीरीयेण।

अनेनाप्यहरहरेव।

यदहर्मासः पूर्यते तदहरिष्टिं समाप्याग्निप्रणयनादिधर्मोत्सादनादि वोपवसाथिकं कर्म कृत्वा श्वोभूते प्रसुनुयुः।

यदहर्मासः पूर्यते तदहरिष्टिं समाप्याग्निप्रणयनादिधर्मोत्सादनादि वोपवसाथिकं कर्म कृत्वा श्वोभूते प्रसुनुयुः।

यस्मिन्नहनि मासः पूर्यते तस्मिन्नहाने शुनासीरीयेष्टिं समाप्य तदनन्तरं यदि पूर्वमेका प्रवर्ग्यपात्राण्युत्सादितानि तदाऽग्निप्रणयनाद्यौपवसथिकं कर्म कृत्वा सुत्यारम्भः।

तद्धैकउपसद्भ्य एवानन्तरं कुर्वन्ति तथादृहत्वात्सोत्यान्मासानग्निहोत्रादीन्वदन्तः।

तद्धैकउपसद्भ्य एवानन्तरं कुर्वन्ति तथादृहत्वात्सोत्यान्मासानग्निहोत्रादीन्वदन्तः।

तदिदमग्निप्रणयनाद्यौपवसथिकं कर्म कुण्डपायिनामयनेऽग्निहोत्रादिमासेभ्य ऊर्द्धंकर्तव्यमित्युक्तं, तत्रैक आहुः – तत्कर्माग्निहोत्रादिमासेभ्यः प्रागुपसद्भ्योऽनन्तरं कर्तव्यमिति। तत्र हेतुमाहुः – प्रकृतौ तथादृष्टत्वादिति। नन्वग्नि²⁴होत्रादिमासेभ्य उपरिष्टात्क्रियमाणे चौपवसथिके सुत्यानन्तरस्य²⁵ विद्यमानत्वादिति, तथादृष्टत्वात्साधारणमिति तत्परिहारार्थमग्निहोत्रादिमासान्सौत्यानिति कथम्। अस्य सत्रस्य गवामयनप्रकृतिकत्वात्तस्यसांवत्सरिकत्वात्कुण्डपायिनामयने त्रिवृदादयः षण्मासा एकं पक्षः, अग्निहोत्रादयःषण्मासा अपरं पक्ष इति मन्यमानाः। एवं चोपसदां च सुत्यानां²⁶ च मध्य औपवसथिकस्य कृतत्वान्न कश्चिद्धेतुदोष इति वदन्तोऽग्निहोत्रादिमासेभ्यः प्रागुपसद्भ्य ऊर्ध्वमौपवसथिकं कुर्वन्ति। एतदुक्तं भवति – अग्निहोत्रादिमासान्सुत्यानिति मन्यमानास्तेभ्यःपुरस्तादुपसद्भ्य ऊर्ध्वसौपवसथिकं कर्म केचित्कुर्वन्ति, प्रकृतौ तथा दृष्टत्वादिति।

तदनुपपन्नम्।

तदनुपपन्नम्।

यदेतदग्निहोत्रादिमासान्सौत्यानिति वदन्ति तदनुपपन्नम्। कुतः। सोमयाग²⁷स्वरूपत्वात्सुत्यानाम्। अग्निहोत्रादीनां तु हविर्यज्ञस्वरूपत्वादसुत्यत्वमिति। यत्पुनरिदमुक्तं गवामयनप्रकृति-कत्वादग्निहोत्रादिमासैः पूर्वपक्षसिद्धिरिति तदयुक्तम्। सोमयागानामेत्र गवामयनप्रकृतित्वं पूर्वपक्षस्त्वमुत्तस्पक्षस्त्वं चेति। अग्निहोत्रादयोऽस्मिन्सत्रेऽप्राकृताआगन्तवः²⁸, अतस्तेषां तत्स्थानापन्नत्वमपि न संभवति। अतस्तेषां सुत्यत्रं न संभवति।सुत्यत्वासंभवे तथादृष्टत्वादित्यस्य हेतोः साधारण्याढसाधकत्वा दित्यनेनाभिप्रायेणोक्तंभगवताऽऽत्रार्येण तदनुपपन्नमिति।

पश्वर्थं ह्यग्निप्रणयनं तस्य च श्वःसुत्यानिमित्तम्।

पश्वर्थं ह्यग्निप्रणयनं तस्य च श्वःसुत्यानिमित्तम्।

परोक्तस्य हेतोरसाधकत्वमुक्त्वा स्वपक्षं²⁹ समर्थयति। औषवस्थेषु कर्मसु यः पशुयागः³⁰ स श्वःसुत्यानिमित्तमिति प्रत्यक्षं श्रूयते अग्नीषोमाभ्यां वा इन्द्रो³¹ वृत्रमहंस्तावेनम-ब्रूताम्।’ इत्यादिना। अतो वचनात्पशोः सुत्यानन्तर्यमेव संपादनीयम्। तत्र यदग्निप्रणयनं तत्सोमयागार्थमेव, पशोरप्युपाकरोति³², प्रसङ्गादिति पवर्थमित्युक्तम्। अतोऽग्निप्रण"यनस्य पशोश्च³³ सुत्यानन्तर्यमेव संपादनीयम्।

अतिप्रणीतचर्यायां च वैगुण्यंदर्शपूर्णमासयोस्तथाऽग्निहोत्रस्य।

अतिप्रणीतचर्यायां च वैगुण्यंदर्शपूर्णमासयोस्तथाऽग्निहोत्रस्य।

एवं तावदौपवसथिकस्याग्निप्रणयनादेरग्निहोत्रादिमासेभ्य ऊर्ध्वमेव कर्तव्यतां प्रतिपाद्येदानीमग्नि³⁴प्रणयनस्याग्निहोत्रादिमासेभ्यः पुरस्तात्क्रियायां दर्शपूर्णमासयोरग्निहोत्रस्य च वैगुण्यं भवतीति प्रतिपादयति। कुत इति चेत्। प्रकृतौ नैयमिकेना³⁵तिप्रणीत उत्तरवेद्यांतयोर्यागाद³⁶र्शनात्। अतो वैगुण्यकरत्वादग्निप्रणयनं तावत्पुरस्तान्न कर्तव्यमित्ययं³⁷ विशेषोऽन्येभ्य इत्युक्तम्।

सदोहविर्धानान्याग्नीध्रीयाग्नीषोमप्रणयनं³⁸वसतीवरीग्रहणानि पश्वर्थानि भवन्ति सुत्यार्थान्येके।

सदोहविर्धानान्याग्नीध्रीयाग्नीषोमप्रणयनं³⁸वसतीवरीग्रहणानि पश्वर्थानि भवन्ति सुत्यार्थान्येके।

एवं ताबदौपवसथिकेषु यः पशुः स श्वःसुत्यानिमित्तत्वादग्निहोत्रादिमासेभ्यः ऊर्ध्वं कर्तव्यमित्युक्तम्। अग्निप्रणयनं च सत्यार्थत्वात्सशोर प्युपकारकत्वात्पुरस्तात्क्रियायां चाग्नेिहोत्रादीनां वैगुण्यकरत्वात्तद्वदित्युक्तम्। इदानीं येषां श्वःसुव्यावचनं नास्ति श्रुत्यादिभिस्तु सुत्याङ्गभावोऽस्त्येव, अङ्गभावश्च संनिपत्योपकारकद्वारेण, तेषां सुत्याकर्मणोद्देशादिसाधन³⁹द्रव्यकलवरूपाणां सद्वादीनामग्निहोत्रादिमासेभ्यः पुरस्तात्करणे किंचिदद्दष्टं दृष्टं वा प्रयोजनं नास्ति। एतेषां पुरस्तात्करणे प्रमाणं च नास्ति।

कुतः -

तत्कालाश्चैव तद्गुणाः।

तत्कालाश्चैव तद्गुणाः।

यस्य प्रधानस्य यः कालः स एव कालस्तद्गुणानाम्। प्रधानकाल एवाङ्गानां मुख्यकाल इत्यर्थः। तदेतन्न्यायविदां प्रसिद्धम्। अत एव प्रसिद्धवदुपदिष्टवानाचार्यः ‘तत्काःलाश्चैव तद्गुणाः’ इति। एतदुक्तं भवति – यस्मात्प्रधानकाला एवं प्रधानगुणास्तस्मात्सदआदीनामग्निहोत्रादिमासेभ्यः पूर्वमक्रियैव। तत्कालाश्चैव तद्गुणा इति। चशब्दोऽत्रपठितः। प्रधानकाले च गुणाः कर्तव्या इत्यर्थः। सदआदीनां पश्चर्थतावचनमभ्युपगम्य⁴⁰ यागः। सदआदीनि पश्वर्थानि वा भवन्तु सुत्यार्थानि बा। सर्वथा तावदसिहोत्रादिभ्यःपुरस्ताक्रिया न स्यादित्ययमभिप्रायः।

अङ्गानां प्रधानकालत्वमुक्तं तत्कालाश्चैव तद्गुणाः इति। यानि पुनरङ्गानि प्रधानका लाद्विप्रकृष्टानि यथा ‘आग्निमारुतादूर्ध्वमनुयाजैश्चरन्ति’ इति तेषां पश्वर्थता नास्ति सौमिकैःपदार्थैर्व्यवधानादिति। अतोऽनुयाजसदृशानि कर्मान्तराणि सोमाङ्गत्वेनैव विघीयन्त इति प्राप्त उच्यते–

सिद्धस्वभावानां न व्यवधानादन्यत्वं यथा पृष्ठ्याभिप्लवयोः।

सिद्धस्वभावानां न व्यवधानादन्यत्वं यथा पृष्ठ्याभिप्लवयोः।

प्रकृतौसिद्धस्वभावानां पदार्थानां विकृतौ पदार्थान्तरव्यवधानमात्रेण तेषामन्यत्वं न स्यात्। अनन्यत्वे⁴¹ च प्राकृतोपकारकत्वेनाङ्गत्वमपि स्यात्। प्राकृतानां हि पदार्थानांविकृतांबुपकारद्वारेण प्राप्तानामनुपकारकत्वमित्ययुक्तं यदि परं व्यवधानादन्यत्वं भवति।अतो विप्रकृष्टकाला अपि पदार्थास्तद्गुणा एव भवन्ति तद्बुद्ध्य⁴²नपगमादिति। कर्मान्तरत्वपक्षेवाक्यभेदादि⁴³ प्रसज्येत। यथा पृष्ठ्याभिप्लयोरिति व्यवधानादन्यत्वाभावे दृष्टान्तः। यथापृष्ठ्यस्य वाऽभिप्लवस्य वाऽन्यस्य वा संघातरूपविशेषस्य⁴⁴ मध्ये यजमानमरणस्य निमित्तेन नैमित्तिकमहरन्तरमुपजायते तत्र तेन व्यवधानमस्ति, तथाऽपि⁴⁵ पृष्ठ्यादिसंघातविशेषबुद्धिर्नापैति तद्वदत्रापीति। यस्माद्व्यवधानात्पदार्थदन्य⁴⁶त्वं नास्ति, अत एवौपवसथिकस्याग्निहोत्रादिमासेभ्यः पुरस्तात्कियायाः⁴⁷ शङ्कानिराकरणार्थमिदं प्रकरणमारब्धम्। कानिचिदङ्गानि तत्कालानि कानिचिद्विप्रकृष्ट कालानीत्येवमुभयथा व्यवहारोऽस्ति। सर्वथातावदग्निहोत्रादिमासेभ्यः पुरस्तादौपवसथिकं न कर्तव्यमिति प्रकरणार्थः।

सगुणानां ह्येव कर्मणामुद्धार उपजनो वा।

सगुणानां ह्येव कर्मणामुद्धार उपजनो वा।

अयमप्यग्निहोत्रादिमासेभ्य उपरिष्टादवसथिकक्रियायां हेतुः। यस्मात्प्रधानकर्मणामुद्धार उपजन उत्कर्षे च सगुणानामेव सर्वत्रोद्धारादि⁴⁸र्द्रष्टव्यः, यथा स्नानभोजनविहाराणामहरहःकार्याणां कस्यचिदुद्धारे सगुणस्यैवोद्धारो दृष्टः। उत्कर्षे च सगुण एवोत्कृष्यते।एतेषां नित्यकार्याणामन्त-रालेऽन्यन्नैमित्तिकमुपजायमानं सगुणानामेवो⁴⁹पजायते। एवमत्रापिवैशेषिकैरग्निहोत्रादिभिरुत्कृष्यमाणं सौत्यं कर्माऽऽत्मनो गुणभूनौवसाथिकेन सहोत्कृष्यते। हिशब्दः प्रसिद्धौ। यस्मात्सर्वत्रोद्धारोपजनोत्कर्पाः सगुणानामेत्र दृष्टास्तस्मादत्रापि सगुणस्य सौत्यस्योत्कर्षो युक्त इति सूत्रार्थः।

सुब्रह्मण्या त्वत्यन्तम्।

सुब्रह्मण्या त्वत्यन्तम्।

प्रासङ्गिकोऽयं सुब्रह्मण्याविचारः। प्रकृतावनसत्सुत्याकालत्वात्सुब्रह्मण्याया अग्निहोत्रादिमासानां च सुत्योपसद्भावभावा⁵⁰त्सुब्रह्मण्याया अभावशङ्का स्यात्, तत इदमुच्यते।सुब्रह्मण्याया अयं विशेषः—अत्यन्तं नित्यं कर्तव्या, अग्निहोत्रादिमा⁵¹सेष्वपि। अप्राकृतोऽयं काल इति नोस्स्त्रष्टव्याऽनयत्वात्⁵²।

अनवधृतेहकालसंशयत्वात्।

अनवधृतेहकालसंशयत्वात्।

प्रकृतावुपसत्सुत्याकाला सती सुब्रह्मण्या तत्कालविशेषविशिष्टाऽऽहूयते, इह पुनरप्राकृतत्वात्कालस्य तेनोपलक्षणं प्रकृत्या सुब्रह्मण्याया अयुक्तमिति मन्यमाने⁵³ना*****⁵⁴नवधृताकालसंख्या विशेषणाऽऽह्वातव्या सुत्यामागच्छेति⁵⁵। कालसंशयादित्यस्यायमर्थः - प्रकृतौ द्वादशाहे सुत्यामित्यादयः संख्याविशेषाः किमुपसदहःसंख्याविशेषप्रयुक्ता आहोस्वित्प्राग्यावन्त्यहानि तदहःसंख्याप्रयुक्ता इत्येवंकालसंशयत्वादित्यर्थः।

उत्सर्गमेके सुत्योपसद्गुणत्वात्।

उत्सर्गमेके सुत्योपसद्गुणत्वात्।

सुब्रह्मण्या उत्सर्गमेक इच्छन्ति सुत्योपसद्गुणत्वात्। किमिदं सुत्योपसद्गुणत्वादिति। सुत्यानामेवायं गुणो नोपसदां⁵⁶क्रमाल्लिङ्गं बलीय इति। अतोऽयमुपसदां गुणउपसत्कालवर्तित्वादुपसद्गुगत्वोपचारः। अग्निहोत्रादिमासानामसुत्यत्वादनु⁵⁷पसत्कालत्वात्सु -ब्रह्मण्योत्सर्गमेक आहुरित्यर्थः।

क्रिया त्वेव प्रवृत्ते ह्यन्तमगत्वाऽवस्थाने दोषः।

क्रिया त्वेव प्रवृत्ते ह्यन्तमगत्वाऽवस्थाने दोषः।

अस्याः क्रियैव निश्चीयते सोमयागसाधनसंस्कारत्वान्मन्त्रस्य। प्रकृतौ सोमयागात्पूर्वं⁵⁸ यावत्सुत्या कालस्तावदाहूयते। तद्वदत्राप्याहातव्या। तावतः कालस्योपसत्स्वैवैतत्संच न्धादस्या उपसत्संबन्धस्तदभावान्नास्यास्त्यागो युक्तः। अत्रायमपि विशेषोऽस्ति औचित्यादपि न त्याज्या। आदित आरम्य सर्वेष्वेवाहः स्वाह्यन्ति। कथमिदाननाऽऽह्वयन्ति। नूनमयं सोमोऽस्मभ्यं न दास्यत इति देवतायाः शङ्का स्यात्तन्निवृत्त्यर्थमाह्वातव्या। प्रारब्धस्य मध्ये त्यागस्य कारणाभावे⁵⁹ त्यागे दोष एव⁶⁰ स्यादित्यभिप्रायः। परपदार्थविचारोऽत्र स्वपदार्थपरिज्ञानार्थ एव। अतिप्रैपत्रःसुत्ययोरुह्यत इति।

त्रिवृता मासं पञ्चदशेन मासं सप्तदशेन मासमेकविंशेनमासं त्रिणवेन मासमष्टादश त्रयस्त्रिंशानिद्वादशाहस्य दशाहानि महाव्रतं चातिरात्रश्च।

त्रिवृता मासं पञ्चदशेन मासं सप्तदशेन मासमेकविंशेनमासं त्रिणवेन मासमष्टादश त्रयस्त्रिंशानिद्वादशाहस्य दशाहानि महाव्रतं चातिरात्रश्च।

अत्र पृष्ठ्यस्य पञ्चभिरहोभिः पञ्च मासाः कर्तव्याः। षष्ठेनाष्टादशाहानि दशरात्रो महाव्रतमुदयनीयः। कृत्स्नोक्तत्वान्नात्र प्रायणीयः।

सर्वेण यज्ञेन यजन्ते य एतदुपयन्ति॥४॥

सर्वेण यज्ञेन यजन्ते य एतदुपयन्ति॥४॥

स्तुतिवादोऽयम्। बहूनामत्र संभवादृत्विक्समासोऽनेन सूत्रकारेण न सूत्रितः। स⁶¹ कर्तव्यश्चेत्परप्रत्ययादेवकर्तव्यः॥४॥

सर्पाणामयनम्।

सर्पाणामयनम्।

इदमपि संवत्सरसत्रम्।

गोआयुषी⁶² ददृशीस्तोमे।

गोआयुषी⁶² ददृशीस्तोमे।

एते अहनी⁶³ दशस्तोमके अभ्यस्याभ्यस्य कृत्स्नं संवत्सरस्याऽऽप्नुतः।

अनुलोमे षण्मासान्प्रतिलोमे षट्।

अनुलोमे षण्मासान्प्रतिलोमे षट्।

अयमेवात्र विशेषोऽनुलोमग्रतिलोमत्वमेव।

ज्योतिर्द्वादशीस्तोमो विषुवतस्थाने।

ज्योतिर्द्वादशीस्तोमो विषुवतस्थाने।

ज्योतिरेकाहो विषुवत्स्थाने भवति स द्वादशीस्तोमश्च भवति।

प्रकाशकामा उपेयुः।

प्रकाशकामा उपेयुः।

विद्यया धनेन च प्रकाशकामाः सर्वाणामयनमुपेयुः। अत्र प्रायणीयोदयनीयौ पूर्वोक्तेन न्यायेन भिन्नावभिन्नौ भवतः।

त्रैवार्षिक प्रजाकामाः।

त्रैवार्षिक प्रजाकामाः।

त्रैवार्षिकमिति सत्रनाम।

गवामयनं प्रथमः संवत्सरोऽथाऽऽदित्यानामथाङ्गिरसाम्⁶⁴।

गवामयनं प्रथमः संवत्सरोऽथाऽऽदित्यानामथाङ्गिरसाम्⁶⁴।

त्रितंवत्सरः सुत्य इति तस्यैते त्रयः संवत्सराः।

चत्वारि तापश्चितानि।

चत्वारि तापश्चितानि।

चत्वारि तापश्चितानि वक्ष्यन्त इत्यर्थः। अदेशादेव चतुष्ट्वे सिद्धे चतुर्ग्रहणं सर्वेषां तापश्चितानां तुल्यत्वज्ञापनार्थम्। कथमनेन तुल्यत्वमिति चेतू। तापश्चितानीत्यस्य विशे-षणत्वात्। तापश्चितानि तापश्चितानीत्येकशेषादेतत्रयं सिद्धम्। एकशेषश्च सरूपाणा-मिति स प्रसिद्धः। तेन सामानाधिकरण्याच्चतुर्णी तुल्यत्वमध्यवसितम्। तुल्यत्वसिद्धौ प्रयोजनं यथा प्रथमे सौत्ये पण्मासेप्वहराधिक्यं नास्ति एवं सर्वेषु तापश्चितेषु सौत्येषु संवत्सर चतुःसंवत्सरद्वादशसंवत्सरे⁶⁵ष्वहराधिक्यं विषुवता न कर्तव्यमित्यर्थः।

क्षुल्लकतापश्चितं प्रथमं संवत्सरं स दीक्षोपसत्कम्।

क्षुल्लकतापश्चितं प्रथमं संवत्सरं स दीक्षोपसत्कम्।

क्षुद्धकतापश्चितमिति प्रथमं व्याख्यातं⁶⁶ दीक्षोपसद्भिः सह संवत्सरकालमित्यर्थः।

तस्य चत्वारः सौत्या मासा गवामयनस्य प्रथमषष्ठसप्तमोत्तमाः।

तस्य चत्वारः सौत्या मासा गवामयनस्य प्रथमषष्ठसप्तमोत्तमाः।

अतो महाव्रतवदेतत्सत्रम्। महाव्रते⁶⁷ऽपि संवत्सरदीक्षानिवृत्त्यर्थं संवत्सरं⁶⁸ सदीक्षोपसत्कमित्युक्तम्। अत्र मासातिदेशाद्विषुवान्न भवति।

त्रैवर्षिकं तापश्चितं तस्य सौत्यः संवत्सरः।

त्रैवर्षिकं तापश्चितं तस्य सौत्यः संवत्सरः।

तापश्चितानां यथा सुत्योपसद इति सुत्यानां त्रिभागत्वे सिद्धे चत्वारः सौत्या मासाः सौत्यः संवत्सरः, चत्वारः सौत्याः संवत्सराः, द्वादश सौत्याः संवत्सरा इत्येतानि वचनानि विषुवन्निवृत्त्यर्थानि।

उक्तो गवामयनेन ज्योतिर्गौरायुरभिजिद्विश्वजिन्महाव्रतं चतुर्वंशानां वैकैकम्।

उक्तो गवामयनेन ज्योतिर्गौरायुरभिजिद्विश्वजिन्महाव्रतं चतुर्वंशानां वैकैकम्।

गवामयनस्यायमपवादः। एतेषां सप्तानामहामेकैकेनाह्ना संवत्सरः पूरयितव्योऽभ्यस्याभ्यस्येत्यर्थः।

द्वादशवार्षिकं तापश्चितं तस्य चत्वारः सौत्याःसंवत्सरा गवामयनशस्याः पूर्वेणैव न्यायेन।

द्वादशवार्षिकं तापश्चितं तस्य चत्वारः सौत्याःसंवत्सरा गवामयनशस्याः पूर्वेणैव न्यायेन।

पूर्वन्यायशब्देनैकसंभार्योत्तरपक्ष उच्यते।

अपि वोत्तरस्य पक्षसो द्वाविंशतिः सवनमासाभवेयुस्त्रयोविंशतिः पूर्वस्य पत्रिंशद्वर्षिकमहातापश्चितं तस्व द्वादश सौत्याः संवत्सरागवामयनशस्याः पूर्वेणैव न्यायेन।

अपि वोत्तरस्य पक्षसो द्वाविंशतिः सवनमासाभवेयुस्त्रयोविंशतिः पूर्वस्य पत्रिंशद्वर्षिकमहातापश्चितं तस्व द्वादश सौत्याः संवत्सरागवामयनशस्याः पूर्वेणैव न्यायेन।

सवनमासा उभयोः पक्षयोः पृष्ठ्याभिप्लवसंभवास्त्रिंशिन्य⁶⁹स्ते द्वाविंशतिरुत्तरे⁷⁰ पक्षसि त्रयोविंशतिः पूर्वपक्षास षट्सप्तमोत्तमा⁷¹स्त्रयः स्वरूपेणैव। एवमष्टाचत्वारिंशन्मासा भवन्ति चतुर्णी संवत्सराणां पर्याप्ताः। अत एव⁷² कॢप्तेः कॢतचीयते किंमेतत्क्रमेण प्रणीतं भगवता सत्रकारणेति। अयमभिप्रायः – मासवृद्धौ सवनमासानामेत्र वृद्धिरितरेषां त्रयाणांस्वरूपेणैवेत्यस्य न्यायस्य सर्वार्थत्वायवं प्रणीतम्। अतः षट्त्रिंशद्वर्षिकऽप्येकसप्ततिःपूर्वरक्षसि सवनमासाः सप्तभिरुत्तरे पक्षसि त्रयश्च षट्सप्तमोत्तमाश्च⁷³भवन्तीति गम्यते।

प्रजापतेर्द्वादशसंवत्सरम्।

प्रजापतेर्द्वादशसंवत्सरम्।

इदं सत्रनाम।तस्याहान्युच्यन्ते-

त्रयस्त्रिवृतः संवत्सरास्त्रयः पञ्चदशास्त्रयः सप्तदशास्त्रयएकविंशाएतैरेव स्तोमैः शाक्त्यानां षट्त्रिंशद्वर्षिकम्।

त्रयस्त्रिवृतः संवत्सरास्त्रयः पञ्चदशास्त्रयः सप्तदशास्त्रयएकविंशाएतैरेव स्तोमैः शाक्त्यानां षट्त्रिंशद्वर्षिकम्।

स्तोमैरिति स्तोमविशिष्टैरहोभिरित्यर्थः। शाक्त्यानामयनमिति सत्रनाम। अयनशब्दोऽध्याहेर्तव्यः। एवमुत्तरेष्वपि साध्यानां विश्वसृजामग्ने⁷⁴रित्येतेषु। षट्त्रिंशद्वर्षिकमित्यादयः शब्दाः सत्रकालवचनाः।

एकैकेन नव नव वर्षाणि।

एकैकेन नव नव वर्षाणि।

पूर्वस्येयमहःकल्पना।

एतैरेव स्तोमैः साध्यानां शतसंवत्सरमेकैकेनपञ्चविंशतिः पञ्चविंशतिर्वर्षाणि।

एतैरेव स्तोमैः साध्यानां शतसंवत्सरमेकैकेनपञ्चविंशतिः पञ्चविंशतिर्वर्षाणि।

साध्यानामयनस्येयमहःकल्पना।

एतैरेव स्तोमैर्विश्वसृजां सहस्रसंवत्सरमेकैकेनार्धतृतीयान्यतृतीयानि वर्षशतानि।

एतैरेव स्तोमैर्विश्वसृजां सहस्रसंवत्सरमेकैकेनार्धतृतीयान्यतृतीयानि वर्षशतानि।

विश्वसृजामयनस्याहः कल्पना। सहस्रसंवत्सरं तदायुपामसंभवादिति विचारितौ संभवासंभवौ। तत्र यथा संभवति तथा प्रतिपत्तव्यम्।

अग्नेः।

अग्नेः।

अयनशब्द एतेषु शेष इत्युक्तम्। तस्याहःकॢप्तिरुच्यते॥

अग्निष्टोमसहस्रम्।

अग्निष्टोमसहस्रम्।

अत्र बहिरेव प्रायणीयोदयनीयौ। अग्निष्टोमसहस्रम् इत्यनेन सहस्राहः - प्रमाणस्यो⁷⁵क्तत्वात्।

सहस्रसाव्यमित्येतदाचक्षते॥ ५॥

सहस्रसाव्यमित्येतदाचक्षते॥ ५॥

एतदयनं सहस्रसाव्यमित्यनेन नाम्ना वक्ष्यते॥ ५॥

अथ सारस्वतानि।

अथ सारस्वतानि।

अनन्तरं सारस्वतानि सत्राण्युच्यन्त इत्यर्थः।

सरस्वत्याः पश्चिम उदकान्ते दीक्षेरन्।

सरस्वत्याः पश्चिम उदकान्ते दीक्षेरन्।

पश्चिम उदकान्त इत्यनेन सरस्वत्या विनशनमिति प्रसिद्धो देश उच्यते तस्मिन्दीक्षेरन्नित्यर्थः।

ते तत्रैव दीक्षोपसदः कृत्वा प्रायणीयं च सरस्वतीं दक्षिणेन तीरेण शम्याप्रासेशम्याप्रासेऽहरहर्यजमाना अनुव्रजेयुः।

ते तत्रैव दीक्षोपसदः कृत्वा प्रायणीयं च सरस्वतीं दक्षिणेन तीरेण शम्याप्रासेशम्याप्रासेऽहरहर्यजमाना अनुव्रजेयुः।

ते सत्रिणस्तत्र⁷⁶ दीक्षोपसदश्च समाप्यौपवसथिकं च कृत्वा प्रायणीयमतिरात्रं च तत्रैव कुर्युः। एवं तत्रैव कृत्वा सरस्वतीं च दक्षिणेन तीरेणानुब्रजेयुः, शम्याप्रासेऽहरहर्वसित्वां⁷⁷।तत्रैवेतिवचनं सर्वेषु सारस्वतेषु प्रायणीयान्तं कर्म विनशनप्रदेश एवं कर्तव्यमित्येवमर्थम्।

संहार्य उलखलबुध्नो यूषः।

संहार्य उलखलबुध्नो यूषः।

संहार्यः, गमनकाले संहृत्य गन्तुं योग्यो⁷⁸ नातिगुरुरित्यर्थः। उलूखलास्येद बुध्नो मूलं यस्य स उलूखलबुघ्नः। समे देशे स्थापयितुं योग्य इत्यर्थः।

चक्रीवन्ति सदोहविर्धानानि⁷⁹।

चक्रीवन्ति सदोहविर्धानानि⁷⁹।

सदोहविर्घातयोविंशालाभिप्रायेण बहुवचनम्।

आग्नाध्रीयं पत्नीशालं च।

आग्नाध्रीयं पत्नीशालं च।

चक्रवदित्यर्थः।

दक्षिणपुरस्तादाहवनीयस्यावस्थाय ब्रह्मा शम्यां प्रहरेत्सायत्रनिपतेत्तद्गार्हपत्यस्याऽऽयतनं ततोऽधिविहारः।

दक्षिणपुरस्तादाहवनीयस्यावस्थाय ब्रह्मा शम्यां प्रहरेत्सायत्रनिपतेत्तद्गार्हपत्यस्याऽऽयतनं ततोऽधिविहारः।

गार्हपत्यादरम्य पुरस्ताद्यथायोगं⁸⁰ पुनर्विहारः कल्पनीयः।

विषमे चेन्निपतेदुद्धृत्य समे विहरेयुः।

विषमे चेन्निपतेदुद्धृत्य समे विहरेयुः।

समी⁸¹कर्तु⁸²मशक्येऽपि विषमे देशे शम्या यदि पतेदुद्धृत्य तां शम्यां पुनः समे देशे तां प्रहत्य विहारः कर्तव्यस्तत्रैव।

अप्सु चेद्वारुणं पुरोलाशं निर्वपेयुरपान्नप्त्रेचरुमपान्नपादा ह्यस्थादुपस्थंसमन्यायन्त्युपयन्त्यन्या इत्यातः समानं सर्वेषाम्।

अप्सु चेद्वारुणं पुरोलाशं निर्वपेयुरपान्नप्त्रेचरुमपान्नपादा ह्यस्थादुपस्थंसमन्यायन्त्युपयन्त्यन्या इत्यातः समानं सर्वेषाम्।

एवमन्तं सर्वेषां सारस्वतानां समानम्।

मित्रावरुणयोरयनम्।

मित्रावरुणयोरयनम्।

मित्रावरुणयोरयनं नाम सारस्वतं सत्रमिदानीमधिक्रियते।

कुण्डपायिनामयनस्याऽऽद्यान्षण्मासानावर्तयन्तो व्रजेयुः।

कुण्डपायिनामयनस्याऽऽद्यान्षण्मासानावर्तयन्तो व्रजेयुः।

अग्निहोत्रादीतित्यर्थः। अत्र दण्डचक्रवदावृत्तिरपेक्षते⁸³, परावधेरनियतत्वात्।

मासि मासि च गोआयुषी उपेयुरायुरयुग्मेषु गौर्युग्मेषु।

मासि मासि च गोआयुषी उपेयुरायुरयुग्मेषु गौर्युग्मेषु।

यथाऽपरपक्षस्य चतुर्दश्यामौपवसथिकं कर्म⁸⁴ तथा दीक्षैरन्। ततोऽमावास्यायां प्रायणीयमतिरात्रं कृत्वाऽग्निहोत्रादीनां मासानां यजनम्। ततः पौर्णमास्यां⁸⁵ गामुपेयुः। एवमुत्तरस्यां पौर्णमास्यामायुषमुरेयुः। एवमेव ग्रोआयुषी पौर्णमास्यां पौर्णमास्यां क्रमेणोपेयुः।[*⁸⁶हविर्यज्ञमासान्क्रमेणाऽऽवर्तयन्तः प्लाक्षं प्रस्रवणं सरस्वत्या दक्षिणेन तीरेणाभिव्रजेयुः ]एवं कृत आयुरयुग्मेषु मासेषु गौर्युग्मेषु मासेषु कृतौ भवतः। मासानां युग्मायुग्मत्वंसन्चारम्भकालावधिकम्। अत्र दीक्षोपसंदौ⁸⁷ द्वादश द्वादशैव। अत एव तद्युक्तम्।

इति नु प्रथमः कल्पः।

इति नु प्रथमः कल्पः।

मित्रावरुणायतस्यायं प्रथमः कल्पः।

अथ द्वितीयः।

अथ द्वितीयः।

कल्प इति⁸⁸ शेषः।

यथाऽमावास्यायामतिरात्रः स्यात्तथा दीक्षेरन्।

यथाऽमावास्यायामतिरात्रः स्यात्तथा दीक्षेरन्।

यथाऽमावास्यायां प्रायणीयोऽतिरात्रो भवेत्तथा दीक्षित्वाऽपरपक्षस्य चतुर्दश्यामेवौपसथिकं कर्म कृत्वाऽमावास्यायामतिरात्रं प्रायणीयं कुर्युः।

तेऽमावास्यायामतिरात्रं संस्थाप्य तदहरेवामावास्यस्य सांनाय्यवत्सानपाकुर्युः।

तेऽमावास्यायामतिरात्रं संस्थाप्य तदहरेवामावास्यस्य सांनाय्यवत्सानपाकुर्युः।

तेऽमावास्यायामेकस्मिन्नेवाहन्यतिरात्रमाश्विनान्तं समाप्य तदहरेवामावा⁸⁹स्यस्य वत्सापाकरणादि कृत्वा श्वोभूते यजेरन्।

तं पक्षमामावास्येन व्रजित्वा पौर्णमास्यां गामुपेयुः।

तं पक्षमामावास्येन व्रजित्वा पौर्णमास्यां गामुपेयुः।

तं पूर्वपक्षमामावास्येन व्रजित्वा पौर्णमास्यां गामुपेयुः।

पौर्णमासेनोत्तरं व्रजित्वाऽमावास्यायामायुषमुपेयुः।

पौर्णमासेनोत्तरं व्रजित्वाऽमावास्यायामायुषमुपेयुः।

पौर्णमासेनापरपक्षं व्रजित्वाऽमावास्यायामायुषमुपेयुः।

एवमावर्तयन्तो व्रजेयुः।

एवमावर्तयन्तो व्रजेयुः।

यावत्प्लाक्षं प्राप्यते।

इन्द्राग्न्योरयनम्।

इन्द्राग्न्योरयनम्।

इदमप्यन्यत्सारस्वतम्।

गोआयुषीभ्याम्।

गोआयुषीभ्याम्।

अस्मिन्सारस्वते गोआयुषीभ्यामेवान्तं कालमभ्यस्यन्तो⁹⁰ व्रजन्ति।

अर्थष्णोऽयनम्।

अर्थष्णोऽयनम्।

इदमपिसारस्वतान्तरम्।

त्रिकद्रुकैः।

त्रिकद्रुकैः।

त्रिकद्रुकैर्दण्डंकलितवदभ्यस्थान्तं व्रजेयुः।

सरस्वतीपरिसर्पणस्य शस्यमुक्तं गवामयनेन।

सरस्वतीपरिसर्पणस्य शस्यमुक्तं गवामयनेन।

सरस्वतीपरिसर्पणं नाम सारस्वतं⁹¹ तस्य शस्यं गवामयनेनोक्तम्। शस्यग्रहणं शस्यमात्रग्रहण⁹²मेव गवामयनस्योत्थानादि सारस्वतमेवेति ज्ञापनार्थम्।

एकपातीनि त्वहान्यतिरात्राः।

एकपातीनि त्वहान्यतिरात्राः।

अयमत्र विशेषः — चतुर्विंशाभिजिद्विषुवन्महाव्रतादीन्येकपातीन्यहानि तान्यतिरात्रसंस्थानि भवेयुः।

पृष्ठ्याहश्चतुर्थम्।

पृष्ठ्याहश्चतुर्थम्।

अतिरात्रसंस्थमित्यर्थः।

इति नु गतयः।

इति नु गतयः।

एवंप्रकारा गतयः सर्वेषु सारस्वतेषूक्ता अस्माभिः। शास्त्रान्तरेष्वन्येऽपि प्रकाराः सन्ति।

अथोत्थानानि।

अथोत्थानानि।

उत्थानार्न्येपि सर्वेषां वक्ष्यन्ते।

प्लाक्षं प्रस्रवणं प्राप्योत्थानम्।

प्लाक्षं प्रस्रवणं प्राप्योत्थानम्।

इमं देशं प्राप्योत्थानमेव कर्तव्यं न क्रमप्राप्तं कर्माऽऽरव्धव्यम्।

ते यमुनायां कारपचवेवऽभृथमभ्युपेयुः।

ते यमुनायां कारपचवेवऽभृथमभ्युपेयुः।

ये प्लाक्षं प्रस्त्रवणं प्राप्योत्तिष्ठन्ति तेऽस्मिन्देशेऽवभृथं कुर्युः।

उदेत्याग्नये कामायेष्टिर्वैराजतन्त्रा।

उदेत्याग्नये कामायेष्टिर्वैराजतन्त्रा।

अवभृथमुदेत्येयमिष्टिः कार्या।

तस्यामश्वां च पुरुषीं च धेनुके दद्युः।

तस्यामश्वां च पुरुषीं च धेनुके दद्युः।

अश्वजातौ रूयश्वा पुरुषजातौ स्त्री पुरुषीत्युच्यते। ते घेन्ववस्थे दद्युः।

एतद्वोत्थानम्।

एतद्वोत्थानम्।

एतद्वोत्थानं वक्ष्यमाणानि वा। उक्तस्य पुनर्वचनं वक्ष्यमाणेविष्टिर्न⁹³भवतीत्येवमर्थम्।

ऋषभैकशतानां वा गवां सहस्रमावे।

ऋषभैकशतानां वा गवां सहस्रमावे।

ऋषभेणैकशतसंख्याऽऽसां गवामित्यृपभैकशताः सत्रारम्भकाल उत्सृज्यन्ते। आसांसहस्रभाव उत्थानमित्यर्थः।

सर्वस्वज्यान्याम्।

सर्वस्वज्यान्याम्।

चौरादिभिः सर्वस्वापहारे, अथ वोत्सृष्टानां गवां सर्वनाशे।

गृहपतिमरणे वा ज्यान्यां तूतिष्ठन्तो विश्वजिताऽतिरात्रेणोत्तिष्ठेयुगृहपतिमरण आयुषा गवा गवां सहस्रभावे।

गृहपतिमरणे वा ज्यान्यां तूतिष्ठन्तो विश्वजिताऽतिरात्रेणोत्तिष्ठेयुगृहपतिमरण आयुषा गवा गवां सहस्रभावे।

एतानि पञ्चोत्थानानि प्लाक्षप्राप्तेः प्रागेव निमित्तानि भवन्ति। प्लक्षिप्राप्तिीनिमित्ते गवां नाशनिमित्ते चोत्थाननिमित्तस्य क्रतोरविधानादुदयनीय एवातिरात्रस्तयोः कर्तव्यः।

इति शस्यम्॥६॥

इति शस्यम्॥६॥

इत्येवं ज्योतिष्टोमादितः सारस्वतानुक्त्वेति⁹⁴ शस्यमित्युक्तं तस्यायमर्थः – एतेषु सारस्वतान्तेषु सर्वे शस्यमुक्तमित्यर्थः॥६॥

अथ सवनीयाः।

अथ सवनीयाः।

पशवो वक्ष्यन्त इति⁹⁵ शेषः।

क्रतुपशवो वाऽत्यन्तम्।

क्रतुपशवो वाऽत्यन्तम्।

आग्नेयोऽग्निष्टोम इत्यादयः पशवः, तेषां संत्यावशेन प्रयोग उक्तः। त एव गवामयनेऽहन्यहनि संस्थावशेनैषाऽऽ सत्रपरिसमातेरालब्धव्याः।

आग्नेयो वैद्राग्नो वा।

आग्नेयो वैद्राग्नो वा।

अयमपि पूर्ववत्।

आग्नेयं वा रथंतरपृष्ठेषु।

आग्नेयं वा रथंतरपृष्ठेषु।

रथंतरभक्तिष्वपि वैरूपशाक्वरयोः परोक्षरथंतरे नौधसे च।

ऐन्द्रं बृहत्पृष्ठेषु।

ऐन्द्रं बृहत्पृष्ठेषु।

अत्रापि तद्भक्तिष्वपि वैराजरैवते।

ऐकादशिनान्वा।

ऐकादशिनान्वा।

अन्वहमैकादशिनान्वा समस्तानालभेरन्। अत्यन्तमित्येवमन्तमनुवर्तते।

प्रायणीयोदयनीययोरतिरात्रयोःसमस्तानालभेरन्नैन्द्राग्नमन्तर्धौवा।

प्रायणीयोदयनीययोरतिरात्रयोःसमस्तानालभेरन्नैन्द्राग्नमन्तर्धौवा।

अयमपरः कल्पः संनियोगशिष्टः। प्रायणीये चातिरात्र उदयनीये चातिरात्र ऐकादरिनान्समस्तानालभेरन्, अन्तर्धौमध्यवर्तिष्वन्येष्वहःस्वित्यर्थः। तेष्वैन्द्राग्नमालभेरन्।प्रायणीयोदयनीयातिरात्रग्रहणमग्निष्टुत्प्रायणीयस्थान इत्येवमादिष्वयं कल्पो मा भूदित्येमर्थम्।

अन्वहं वैकैकश ऐकादशिनान्।

अन्वहं वैकैकश ऐकादशिनान्।

अयं चापरः कल्पः। ऐकादशिनानामेवैकैकमादित आरभ्यहन्यहनि क्रमेणाऽऽलभेरन्। अस्मिन्पक्षे दण्डकलितवंदावृत्तिः। तदेतन्निरूपितं वचनाद्यत्प⁹⁶रिवृत्तिनैकादशिनेषुलिङ्गदर्शनात्।

न त्वेवैकादशिनीं न्यूनामालभेरन्।

न त्वेवैकादशिनीं न्यूनामालभेरन्।

एकादशिन्यामेवान्वहमेकैकालम्भे क्रियमाणेऽन्त्यैकादशिन्यपरिसमाप्ता म्यूनावुत्तिष्ठते तथा न कर्तव्यमिति प्रतिकृप्यते।

एतेन चेत्पश्वयनेनेयुस्तृतीयेऽहनि दशरात्रस्यद्वात्रिंशतमेकादशिन्यः संतिष्ठन्तेऽतएतस्मिन्नवरात्रेऽतिरिक्तपशूनालभेरन्।

एतेन चेत्पश्वयनेनेयुस्तृतीयेऽहनि दशरात्रस्यद्वात्रिंशतमेकादशिन्यः संतिष्ठन्तेऽतएतस्मिन्नवरात्रेऽतिरिक्तपशूनालभेरन्।

न्यून⁹⁷ालम्भप्रतिषेधादेकैकालम्भ एवं कर्तव्यमित्युच्यते। एकैकालम्भपक्ष एकादशिन्याद्वात्रिंशत्परिवृत्तिषु गतासु नवाहानि परिशिष्यन्ते। तेष्वहःस्वतिरिक्तपशूनालभेरन्। अतिरिक्तपशव इति वक्ष्यमाणानां नामधेयम्।

वैष्णवं वामनमेकविंशे।

वैष्णवं वामनमेकविंशे।

दशरात्रस्य चतुर्थप्रभृतिष्वहःस्वेते पशवः संभवन्ति। ता(या)न्येकविंशादीनि तेन तेन स्तोमेनं तानि लक्ष्यन्ते।

ऐन्द्राग्नंत्रिणवे वैश्वदेवं त्रयस्त्रिंशेद्यावापृथिवीयां धेनुं चतुर्विंशे तस्या एववत्सं वायव्यं चतुश्चत्वारिंश आदित्यां
वशामष्टाचत्वारिंशे मैत्रावरुणीमविवाक्ये।

ऐन्द्राग्नंत्रिणवे वैश्वदेवं त्रयस्त्रिंशेद्यावापृथिवीयां धेनुं चतुर्विंशे तस्या एववत्सं वायव्यं चतुश्चत्वारिंश आदित्यां
वशामष्टाचत्वारिंशे मैत्रावरुणीमविवाक्ये।

इयमपि वशैव।

वैश्वकर्मणमृषभं महाव्रत आग्नेयमुदयनीयेऽतिरात्रे।

वैश्वकर्मणमृषभं महाव्रत आग्नेयमुदयनीयेऽतिरात्रे।

एते सर्वे गोपशवः। अत्र स्तोमग्रहणमहरुलक्षणार्थेन तु स्तोमविवक्षार्थम्।

अपि वैकादशिनीमेवत्रयस्त्रिंशींपूरयेयुरभिजिद्विश्वजिद्विषुवन्ति द्विपशूनि स्युः॥७॥

अपि वैकादशिनीमेवत्रयस्त्रिंशींपूरयेयुरभिजिद्विश्वजिद्विषुवन्ति द्विपशूनि स्युः॥७॥

गवामयने त्रयस्त्रिंशिन्या एकादशिन्याः पूरणोपाय उच्यते। अभिजिति सप्तदशस्यैकादशिन्या रभ्यते,⁹⁸ तस्मिन्नहन्यादितो द्वौ पशू आलभ्यते विश्वजित्यन्ततो द्वौ पशू आलस्येते। ततः सप्ता⁹⁹वशिष्यन्ते। अहानि च सप्तैव। विषुवतो द्विपशुत्वं पूर्वमेव प्राप्तं तत्किमित्यत्र गृह्यते। परिसंख्याभयात्। एवं कृते त्रयस्त्रिंश्येकादशिनी पूर्णा भवति। अयं चपक्षोऽतिरिक्तपशुभिर्विकल्पते¹⁰⁰॥७॥

अथ सत्रिधर्माः।

अथ सत्रिधर्माः।

सत्राण्युक्तानि। अतथेदानीं सत्रिणां नियमा उच्यन्ते।

दीक्षणादिपित्र्याणां दैवानां च धर्माणां प्राकृतानां निवृत्तिः।

दीक्षणादिपित्र्याणां दैवानां च धर्माणां प्राकृतानां निवृत्तिः।

दीक्षणीयाप्रभृत्या कर्मपरिसमाप्तेः पित्र्याणां पिण्डपितृयज्ञादीनां¹⁰¹ देवानामग्निहोत्रादीनांनिवृत्तिः। प्रकृतानां नित्यानामित्यर्थः। सत्रिग्रहणं यजमानोपलक्षणार्थम्। तेनैकाहाहीनेष्वपि यजमानानां धर्मा भवन्ति।

सर्वशश्च वर्जयेयुग्रमचर्याम्।

सर्वशश्च वर्जयेयुग्रमचर्याम्।

ग्रामचर्या स्त्रीसंभोगः, सर्वशस्तं वर्जयेयुः। मनोवाक्कायैरित्यर्थः। दैवविव्याण्यपि सर्वशोवर्जयेयुः, श्रौतानि स्मार्तानि च।

सरणम्।

सरणम्।

द्रुतगतिर्घावनमित्यर्थः।

विवृतस्मयनम्।

विवृतस्मयनम्।

दन्तान्प्रकाशप हसनमागतं¹⁰² चेद्दन्तानाच्छाद्य।

स्त्र्यभिहासम्।

स्त्र्यभिहासम्।

स्त्रीभिः सहाभिहासमात्रमपि वर्जयेयुः।

अनार्याभिभाषणम्।

अनार्याभिभाषणम्।

अनार्याः प्रतिलोमा अनुलोमाश्च दृष्टदोषिणश्च तैर्न संभाषेरन्।

अनृतं क्रोधमपां प्रगाहणम्।

अनृतं क्रोधमपां प्रगाहणम्।

स्नानानि।

अभिवर्षणम्।

अभिवर्षणम्।

आत्मनः शरीरे¹⁰³ बिन्दुपतनम्।

आरोहणं च वृक्षस्य नावो वा।

आरोहणं च वृक्षस्य नावो वा।

वाशब्दः समुच्चयार्थः। अभ्यस्याप्येवंप्रकारस्य¹⁰⁴ वृक्षादेः।

रथस्य वा।

रथस्य वा।

अयमपि निषेधोऽनसादीनामुपलक्षणम्।

दीक्षिताभिवादनम्।

दीक्षिताभिवादनम्।

एतानि सर्वशो वर्जयेयुरिति संबध्यते।

दीक्षितस्त्वौपसदम्।

दीक्षितस्त्वौपसदम्।

तुशब्दोऽभिवादनविधायके¹⁰⁵षु पञ्चसु सूत्रेषु वर्जयेयुरित्यस्ये व्यावृत्यर्थः। दीक्षावस्थउपसदवस्थमभिवादयेत्।

उभौसुन्वन्तौ¹⁰⁶।

उभौसुन्वन्तौ¹⁰⁶।

दीक्षावस्थश्चोरसदवस्थश्च सुन्वन्तं सुत्यावस्थमभिवादयेताम्।

समसिद्धान्ताः पूर्वारम्भिणम्।

समसिद्धान्ताः पूर्वारम्भिणम्।

समावस्थयोर्यः पूर्वमारभते तमितरोऽभिवादयेत्पश्चादारम्भी।

अभितप्ततरं वा।

अभितप्ततरं वा।

समसिद्धान्तयोरभितप्ततरभितरोऽभिवादयेत्। अभितप्ततरो नाम पूर्वं बहुभिः ऋतुभिरिष्ठवानिदानीं च प्रवर्तमानः।

सर्वसाम्ये यथावयः।

सर्वसाम्ये यथावयः।

सर्वत्र समत्वे¹⁰⁷ यो वयोधिकस्तमितरोऽभिवादयेत्। एतावांनाभिवादमविधिः।

नृत्यगीतवादितानि।

नृत्यगीतवादितानि।

तुशब्देनाभिवादनविधैर्व्यावृत्तौवर्जयेयुरितिशब्दः पुनरण्यागछतीति सूत्रद्वयार्थम्¹⁰⁸। वादितं दुन्दुभ्याहननादि।

अन्यांश्चाव्रत्योपाचारान्¹⁰⁹।

वर्जयेयुरित्यर्थः। उक्तभ्योऽन्ये ये शास्त्रान्तरोक्ताव्रतविरोधिन उपचारास्तानपि वर्जयेयुरित्यर्थः।

न चैनाम्बहिर्वेदिषदोऽभ्याभावयेयुः।

न चैनाम्बहिर्वेदिषदोऽभ्याभावयेयुः।

यदा¹¹⁰ सत्रिणो वहिर्वेदि स्थितास्तदाऽऽश्रावणं न कर्तव्यम्। आश्रावणशव्देन यागहोमा लक्ष्यन्ते¹¹¹।

नोदक्यान्।

नोदक्यान्।

उदक्या आचमनार्हास्तान्बहिर्वेदिस्थितान्नाभ्याश्रावयेयुः।

नो एवाभ्युदियान्नाभ्यस्तमियात्¹¹²।

नो एवाभ्युदियान्नाभ्यस्तमियात्¹¹²।

एतान्बहिर्वेदिस्थितानात्मनो नोमयं कुर्यादित्यर्थः। तथा यागहोमकाल उदयास्तमयकाले च बहिर्बेहि नाऽऽतिष्ठेयुः। अशुचयो वा¹¹³न भवेयुः।

तेषां चेत्किंचिदापदोपनमेवमग्नेव्रतपा असीति जपेत्।

तेषां चेत्किंचिदापदोपनमेवमग्नेव्रतपा असीति जपेत्।

तेषां ग्रामचर्यादीनां यत्किंचिदापदाऽकामत उपनमेत्तदा ‘त्वमग्ने व्रतपा अति’ इत्येतामृचं जपेत्।

आख्याय वेतरेषूपहवल्ँलीप्सेतः।

आख्याय वेतरेषूपहवल्ँलीप्सेतः।

यो विध्यतिक्रमं कृतवान्स इतरेषु सत्रिषु ममायमतिक्रम इत्याख्याय तेषूपहवं याचेत वेत्यर्थः। तेनायमर्थः सर्वेष्वतिक्रमेषु जपो नित्यः जपानन्तरमिदं वा कर्तव्यम्।‘व्रतातिपत्तौ व्रतपतयः’ इति शास्त्रान्तर विहितमन्यहृतं विशिष्टमस्ति चेत्तद्वा कर्तव्यमित्यर्थः।

अवकीर्णिनं तैरेव दीक्षितद्रव्यैरपर्युप्यपुनर्दीक्षयेयुः।

अवकीर्णिनं तैरेव दीक्षितद्रव्यैरपर्युप्यपुनर्दीक्षयेयुः।

यो व्यवायपर्यन्तं ग्रामचर्योकरोति सोऽत्रकीर्णीत्युच्यते। शास्त्रान्तरोक्तं स्वशास्त्रोक्तं च प्रायश्चित्तं कारयित्वा पुनरपि तैरेव दीक्षितद्रव्यैर्दण्डादिभिर्दीक्षयेयुः। अपर्युप्य परिवापनमकृत्वेत्यर्थः।

आग्रयणकाले नवानां सवनीयान्निर्वपेयुः।

आग्रयणकाले नवानां सवनीयान्निर्वपेयुः।

आग्रयणकाले सुत्यास्वागतासु नवानां ब्रीहियवानां सवनीयान्निर्वपेयुः ‘शरदिन्नीहीणां वसन्ते यवानामिति। विध्यन्तरानुरोधे तु श्यामाकानां प्रकृतौदर्शपूर्णमासयोस्तेपामपि विधानात्।

दीक्षोपसत्सु व्रतदुघ आदयेयुः¹¹⁴।¹¹⁴

तत्र दयामाकानामप्यादनं भवति विरोधाभावात्।

तेषां व्रत्यानि।

तेषां व्रत्यानि।

व्रताहनि¹¹⁵ भवानि व्रत्यानीत्युच्यन्ते। दर्शपूर्णमासयोर्यदौपवसथ्यमहस्तद्व्रताहः। तत्रयानि पत्नीयजमानर्भोजनार्थान्युक्तानि व्रतार्हाणि तानि तेषां सत्रिणां पत्नीयजमानानामेकाहाहीनस्थानां¹¹⁶ च पत्नीयजमानानां भोजनार्थे भवन्तीति सूत्रार्थः। दीक्षोपसन्सुत्यासुभोजनार्थे विहितत्वात्कुण्डपाथिनामयनादिष्वग्निहोत्रादिमासप्रकाराअस्य विधेरवकाशः,हविरुच्छिष्टभक्षविषये पत्न्यश्च तासां हविरुच्छिष्टभक्षविरोधात्।

पयो दीक्षासु।

पयो दीक्षासु।

दीक्षासु भोजनार्थे पयो विधीयते।

व्यतिनीय कालमुपसदां चतुर्थमेकस्या दुग्धेन।

व्यतिनीय कालमुपसदां चतुर्थमेकस्या दुग्धेन।

उपसदामाद्योत्तमलक्षणं, व्यतिनीयापोह्यावशिष्टानुपसत्कालांश्चतुर्था विभज्याऽऽद्यमा¹¹⁷मचतुस्तनव्रतं कुर्यात्। तत्राऽऽद्यः कालः प्रथमेऽहनि प्रातः स दीक्षाव्रतेन व्याख्यात¹¹⁸स्वादपोद्यते। उत्तमस्तु काल औपवसथ्येऽहनि सायंतनस्य¹¹⁹व्रतस्य तत्र निवृत्तत्वात्तद्धविरुच्छ्रिष्टत्वमेव। अतो व्यतिनीय कालमिति कालद्वयाभिप्रायेणोक्तम्।

तावदेव त्रिभिस्तनैस्तावद्द्वाभ्यामेकेन तावदेव।

तावदेव त्रिभिस्तनैस्तावद्द्वाभ्यामेकेन तावदेव।

उपसदामेकैकं चतुर्भागं व्रतयितव्यम्। एवमुपसत्समृद्धी यथायोगं भागाः कल्पनीयाः।

सुत्यासु हविरुच्छिष्टभक्षा एव स्युः।

सुत्यासु हविरुच्छिष्टभक्षा एव स्युः।

सुत्यासु हविरुच्छिष्टभक्षा एव भवेयुर्नौपवसथिकं च¹²⁰, सत्रव्रतस्य निवृत्तत्वादित्युक्तम्।अवधारणं यजमानानामेतदेव व्रतं न सामान्यं¹²¹ तदेषां व्रत्यानीत्येतत्। पत्नीनां तु सामात्यमेव, तासां हविरुच्छिष्टभक्षविरोधादित्युक्तम्

धानाः करम्भः परिवापः पुरोलाशः पयस्येतितेषां यद्यत्कामयीरंस्तत्तदुपबिगुल्फयेयुः।

धानाः करम्भः परिवापः पुरोलाशः पयस्येतितेषां यद्यत्कामयीरंस्तत्तदुपबिगुल्फयेयुः।

यदि यथाप्राप्तेन हविरुच्छिष्टभक्षणेन प्राणा न धियेरंस्तदा धानादीनां मध्ये यस्मिंस्तेषामभि-रुचिस्तद्द्रव्यमुपविगुल्फययुः, अभिवर्धयेयुः।

आशिरदुघो दध्यर्थम्।

आशिरदुघो दध्यर्थम्।

यदि व्यञ्जनरहितं¹²² हविरुच्छिष्टमुपभोक्तमशक्तः स्यात्तदाऽऽशिरदुयो गा वर्धयेयुर्दध्यर्थम्। तेन तेन दघ्नाऽऽशिरार्थं¹²³ गृहीतशेषेण व्रतेनोपभुञ्जीरन्¹²⁴।

सौम्यं वा विगुल्फं निर्वपेयुरिति शौनको यावच्छरावं मन्येरन्।

सौम्यं वा विगुल्फं निर्वपेयुरिति शौनको यावच्छरावं मन्येरन्।

यदि धानादीनां¹²⁵ हविरुच्छिष्टेन प्राणा न ध्रियेरंस्तदा यः प्राकृतः सौम्यश्चरुस्तं प्रवृद्धं निर्वपेयुर्यावद्भिः शरावैर्निरुप्तैः सत्रिणां प्राणधारणाय पर्याप्तिः संभवति तावन्निर्वपेयुरित्यर्थः।

वैश्वदेवमके बार्हस्पत्यमेके।

वैश्वदेवमके बार्हस्पत्यमेके।

अथ वैतौ पक्षौ भवतः। सौम्यो यथाप्रकृति¹²⁶ पक्तव्यः, यथाप्रकृत्येव प्रतिपादनीयश्च सत्रिणां प्राणरक्षणार्थमेव। वैश्वदेवं चरुं विगुरुकं निरूप्य तेन¹²⁷ यागं कृत्वा तच्छेषमुपभुञ्जीरन्फलचमसन्यायेन। बार्हस्पत्येन चैवमेव कुर्युः। द्वावेतौ¹²⁸ पक्षौ।

सर्वान्वाऽनुसवनम्।

सर्वान्वाऽनुसवनम्।

सर्वानेतान्सौम्यादींश्चरूननुप्तवनं निर्वपेयुः। एकैकश्चेन्न तत्र सौम्यः प्रकृति¹²⁹ (तिः)स्वस्थाने तृतीयसवने भवति। इतरयोः सवनयोरितरौ चरू¹³⁰औषध्यानन्तर्येण भवतः।

अपि वाऽन्यत्र सिद्धं गार्हपत्ये पुनरधिश्रित्योपव्रतयेरन्।

अपि वाऽन्यत्र सिद्धं गार्हपत्ये पुनरधिश्रित्योपव्रतयेरन्।

गार्हपत्येऽघिश्रयणं¹³¹ धर्ममात्रं कृत्वोपत्रतयेरन्, न¹³² चात्रतेन संहृत्य वा।

अन्यान्वा पथ्यान्भक्षानामूलफलेभ्यः।

अन्यान्वा पथ्यान्भक्षानामूलफलेभ्यः।

उपव्रतयेरन्नित्यर्थः।

एतेन वर्तयेयुः पशुना च॥८॥

एतेन वर्तयेयुः पशुना च॥८॥

एतेन सवनीयेन च पशुना वर्तयेयुः, न केवलं धानादिमिरेव सुत्याधिकारात्सवनीय एव पशुरत्र संनिहितः किमर्थमेतेनेत्युच्यते। वक्ष्यमाणेऽपि¹³³ विभागे सवनीयस्यैव प्रापणार्थंनाम्नीषोमीये¹³⁴ पशौ। अतोऽग्नीषोमीयेपशौ हविरुच्छिष्टभक्षणार्थं विभागे प्राप्ते ‘समं स्याद्-श्रुतत्वात्’ इति सममेव¹³⁵ विभागः स्यादिह वचनादिति॥८॥

तस्य विभागं वक्ष्यामः।

तस्य विभागं वक्ष्यामः।

तस्य सवनीयस्य पशोर्विभागं वक्ष्याम इति प्रतिज्ञासूत्रमिदम्।

हनू सजिह्वे प्रस्तोतुः।

हनू सजिह्वे प्रस्तोतुः।

जिह्वया सह हनू प्रस्तोतुर्भवति, त्रीण्येतानि।

श्येनं वक्ष उद्गातुः।

श्येनं वक्ष उद्गातुः।

श्येनसदृशं वक्ष इत्यर्थः।

कण्ठः काकुद्रः प्रतिहर्तुः।

कण्ठः काकुद्रः प्रतिहर्तुः।

काक्रुद्रः ककुदित्यर्थः। द्वे एते।

दक्षिणा श्रोणिर्होतुः सव्या ब्रह्मणो दक्षिणं सक्थि मैत्रावरुणस्य सव्यं ब्राह्मणाच्छंसिनो दक्षिणं पावं सांसमध्वर्योः।

दक्षिणा श्रोणिर्होतुः सव्या ब्रह्मणो दक्षिणं सक्थि मैत्रावरुणस्य सव्यं ब्राह्मणाच्छंसिनो दक्षिणं पावं सांसमध्वर्योः।

अंसेन सह¹³⁶ पार्श्वे। द्वे एते।

सव्यमुपगातृृणाम्। सव्योंऽसः प्रतिप्रस्थातुः।दक्षिणं दोर्नेष्टुः। सव्यं पोतुः। दक्षिण ऊरुरच्छावाकस्य।सव्य आग्नीध्रस्य। दक्षिणो बाहुरात्रेयस्य।सव्यः सदस्यस्य। सदं चानूकं च गृहपतेः।

सव्यमुपगातृृणाम्। सव्योंऽसः प्रतिप्रस्थातुः।दक्षिणं दोर्नेष्टुः। सव्यं पोतुः। दक्षिण ऊरुरच्छावाकस्य।सव्य आग्नीध्रस्य। दक्षिणो बाहुरात्रेयस्य।सव्यः सदस्यस्य। सदं चानूकं च गृहपतेः।

द्वे एते।

दक्षिणौ पादौ गृहपतेर्वतप्रदस्य।

दक्षिणौ पादौ गृहपतेर्वतप्रदस्य।

द्वे एते।

सव्यौपादौ गृहपतेर्भार्यायै व्रतप्रदस्य। ओष्ठ एनयोःसाधारणो भवति तं गृहपतिरेव प्रशिंष्यात्।

सव्यौपादौ गृहपतेर्भार्यायै व्रतप्रदस्य। ओष्ठ एनयोःसाधारणो भवति तं गृहपतिरेव प्रशिंष्यात्।

एतयोर्व्रतप्रदयोरोष्ठः साधारणो भवति तं गृहपतिस्ताभ्यां विभज्य दद्यादित्यर्थः।

जाघनीं पत्नीभ्यो हरन्ति तां ब्राह्मणाय दद्युः।

जाघनीं पत्नीभ्यो हरन्ति तां ब्राह्मणाय दद्युः।

ता पत्न्यः कस्मैचिद्ब्राह्मणाय दद्युः।

स्कन्ध्याश्च मणिकास्तिस्रश्च कीकसा ग्रावस्तुतः।

स्कन्ध्याश्च मणिकास्तिस्रश्च कीकसा ग्रावस्तुतः।

स्कन्धजा मणिकाः कीकसाश्च। एते द्वे।

तिस्रश्चैव कीकसा अर्धंच वैकर्तस्योन्नेतुः।अर्धं चैव वैकर्तस्य लोमा च शमितुस्तद्ब्राह्मणायदद्यात्¹³⁷। यद्यब्राह्मणः स्यात्¹³⁸।

तिस्रश्चैव कीकसा अर्धंच वैकर्तस्योन्नेतुः।अर्धं चैव वैकर्तस्य लोमा च शमितुस्तद्ब्राह्मणायदद्यात्¹³⁷। यद्यब्राह्मणः स्यात्¹³⁸।

द्वयोः सूक्तयोस्त्रीणि। तद्ब्राह्मणः स्याच्छमिता यद्यद्ब्रा(ब्रा)ह्मणः स्यात्तदा स्वं भागं ब्राह्मणाय दद्यात्।

शिरः सुब्रह्मण्यायै। यः श्वः सुत्यां प्राहतस्याजिनम्। इला सर्वेषाम्। होतुर्वा। ता वाएताः षट्त्रिंशतमेकपदा यज्ञं वहन्ति।

शिरः सुब्रह्मण्यायै। यः श्वः सुत्यां प्राहतस्याजिनम्। इला सर्वेषाम्। होतुर्वा। ता वाएताः षट्त्रिंशतमेकपदा यज्ञं वहन्ति।

यान्येतानि षट्त्रिंशदङ्गानि तान्येकपदा उच्यन्ते। ताश्च यज्ञं वहन्ति, भक्षयितॄणां मलवर्धनद्वारेण।

षट्त्रिंशदक्षरां वै बृहती।

षट्त्रिंशदक्षरां वै बृहती।

संख्यासामान्यात्सा बृहतीत्युच्यते।

बार्हताः स्वर्गा लोकास्तत्प्राणेषु¹³⁹ चस्वर्गेषु च लोकेषु प्रतितिष्ठन्तो यन्ति।

बार्हताः स्वर्गा लोकास्तत्प्राणेषु¹³⁹ चस्वर्गेषु च लोकेषु प्रतितिष्ठन्तो यन्ति।

स्वर्गाश्च प्राणाश्च बार्हता इति क्वचित्संस्तुतिरिति। तस्मात्प्राणेषु च स्वर्गेषु च प्रतितिष्ठन्तो यन्ति, येऽङ्गानि बृहतीसंमितानि जानन्ति।

स एष स्वर्ग्यः पशुर्पएनमेवं विभजन्त्यथ येऽतोऽन्यथातद्यथा सेलगा वा पापकृतो वा पशुं विमथ्नीरंस्तादृक्तत्।

स एष स्वर्ग्यः पशुर्पएनमेवं विभजन्त्यथ येऽतोऽन्यथातद्यथा सेलगा वा पापकृतो वा पशुं विमथ्नीरंस्तादृक्तत्।

स एष पशुरानन्त्याय सुखाय भवति। येऽनेन विधानेन विभजन्ति। अन्यथा चेत्प्रत्यवायायैव भवतीति। विभागस्तुतिपरा सैषा निन्दा।

तां वा एतां पशोर्विभक्तिं श्रौत ऋषिर्देवभागो विदांचकार तामुहाप्रोच्यैवास्माल्लोकादुच्चक्राम तामु ह गिरिजाय बाभ्रव्यायामनुष्यः प्रोवाच ततो हैनामेतदर्वाङ्मनुष्या अधीयते॥९॥

तां वा एतां पशोर्विभक्तिं श्रौत ऋषिर्देवभागो विदांचकार तामुहाप्रोच्यैवास्माल्लोकादुच्चक्राम तामु ह गिरिजाय बाभ्रव्यायामनुष्यः प्रोवाच ततो हैनामेतदर्वाङ्मनुष्या अधीयते॥९॥

विद्यास्तुतिद्वारेणापि विभागस्यैव प्रशस्तता कथिता। इति पशुविभागः समाप्तः॥९॥

सर्वे समानगोत्राः स्युरिति गाणगारिः कथंह्याप्रीसूक्तानि भवेयुः। कथं प्रयाजा इति।

सर्वे समानगोत्राः स्युरिति गाणगारिः कथंह्याप्रीसूक्तानि भवेयुः। कथं प्रयाजा इति।

सत्राण्युक्तानि तेषां च बहुयजमानत्वमुक्तम्। बहुषु च समानार्षेया भिन्नार्षेयाश्च संभवन्ति। तत्र भिन्नार्षेयाणां सत्रासनं नास्तीति गाणगारिराचार्यो मन्यते। कुतः। कथं ह्याप्रीसूक्तानि भवेयुः कथं प्रयाजा इति। भिन्नार्षेयत्वे सत्येवमादीनि¹⁴⁰ नं कथंचिद्भवेयुरित्यर्थः। अतः सर्वे सत्रिणः समानगोत्राः स्युरित्युक्तम्। आर्षेयः प्रवर इति पर्यायौ।ऋषिरिति वंशनामधेयभूता वत्सबिंदार्ष्टि¹⁴¹षेणादयः शब्दा उच्यन्ते। गोत्रशब्दोऽपत्यं पौत्रप्रभृति गोत्रमित्येवं पारिभाषिकोऽप्यस्ति। अन्यथा च पारिभाषिक एवास्ति। यथोक्तंभगवता बौधायनेन – ‘विश्वामित्रो जमदग्निर्भरद्वाजोऽथ गौतमः। अत्रिर्वसिष्ठः कश्यपइत्येते सप्त ऋषयोऽगस्त्याष्टमानां यदपत्यं तद्गोत्रमित्युच्यते’ इति। अयमर्थः-एतेषामपत्यमिति ये स्मर्यन्ते तद्गोत्रमित्युच्यन्ते। यथा जमदग्नेर्गोत्रं वत्सादयस्तथा गौतमस्यायास्यादयो¹⁴² भरद्वाजस्य दक्षगार्ग्यादयस्तथाऽत्र्यादीनां स्वस्ववर्ग्या इति। तथाऽऽर्षेयगोत्रशब्दयोर्भिन्नविषयत्वं शिष्टव्यवहारे दृष्टम्। यथाऽऽह याज्ञवल्क्यः – ‘अरोगिणींभ्रातृमतीमसमानार्षगोत्रजाम्’ इति। तथा ‘गोत्रपिण्डऋषिसंबद्धा रिक्थं भजेरन्’ इत्येवंव्यवहारा बहवः सन्ति। अस्तु सूत्रे गोत्रशब्दः¹⁴³ आप्रयादेरनुष्ठेयत्वादनर्थकमित्येकत्वादेकोपाधिवचनेनाभिप्रेतः। ‘यावन्तोऽनन्तर्हिताः समानगोत्रास्तावतां सकृत्’ इत्यत्रसूत्रे समानप्रवरमात्रोपाधित्रचनो गोत्रशब्दः प्रयुक्तः। यस्त्वगत्याष्टमानामन्येष्वपि गोत्रशब्दो लोके प्रयुज्यमानो दृश्यते मित्रयुवगोत्रोऽहं मुद्गलगोत्रोऽहमित्येवमादिषु स चौपचारिकः प्रयोगः। अगस्त्याष्टमानामपत्येष्वया¹⁴⁴स्यगर्गकुण्डिनादिषु गौतम¹⁴⁵भारद्वाजवसिष्ठादिषु गोत्रत्वंमस्ति, तत्सामान्यदृष्ट्या¹⁴⁶ मित्रयुवमुद्गलादिषु परामर्शेन लौकिकाः प्रयुञ्जते।अस्थायमर्थ इति स्मरन्ति। अतो भगवता बौधायनेन स्मृत्यन्तर उक्त एवं गोत्रशब्दस्यार्थ इति निश्चिनुमः। व्याकरणस्मृतिश्चाप्यस्या न बाधिका सामान्य विशेषरूपत्वात्तयोः।

अपि नानागोत्राः स्युरिति शौनकस्तन्त्राणां व्यापित्वात्।

अपि नानागोत्राः स्युरिति शौनकस्तन्त्राणां व्यापित्वात्।

गाणगारिणा समानविधानानामेव सत्रसंबन्ध उक्ते शौनक आचार्य आह समानगोत्राणामेवेति न नियमः। नानागोत्रा अपि सत्रमासीरन्निति। कुतः। तन्त्राणां व्यापित्वात्। तन्त्रशब्देनात्र सर्वपुरुषसाधारगोऽङ्ग समुदाय उच्यते। तस्य च व्यापित्वमस्त्येव।

कथं पुनरसाधारण¹⁴⁷पदार्था¹⁴⁸ इति तत्राऽऽह -

गृहपतिगोत्रान्वया विशेषाः।

गृहपतिगोत्रान्वया विशेषाः।

अयमर्थः—ये विशेषा असाधारणास्ते गृहपतिगोत्रान्वया गृहपतिविधानानुगुणाः कर्तव्याः। एतदुक्तं भवति - असमानावधानानामपि सन्त्रासनं भवति प्रायेणाङ्गसमुदायस्याविरोधित्वात्। ये केचन विरोधिनस्ते¹⁴⁹ गृहपतेरविरोधित्वेन कर्तव्या इति।ननु गृहपत्यविरोधेन सत्रे कृते येषां विरोधस्तेषां फलसंबन्धो न स्यादित्यत आह –

तस्य राद्धिमनु राद्धिः सर्वेषाम्।

तस्य राद्धिमनु राद्धिः सर्वेषाम्।

तस्य गृहपतेःफलसिद्धिमनु सर्वेषां सत्रिणां फलसिद्धिर्भवत्येव। कुतः।‘तन्मुखाः सत्राण्यासते’ इति वचनात्। अत एव सूत्रकारस्यायमेव पक्ष इति गम्यते।

प्रवरास्त्वावर्तेरन्नावापधर्भित्वात्।

प्रवरास्त्वावर्तेरन्नावापधर्भित्वात्।

ओप्यन्त इत्यावापा आहवनीयाः। ते च प्रवरेण धर्मेण धर्मिणस्तस्य प्रवरस्याऽऽहवनीयसंस्कारस्वादाहवनीयधर्म इत्युच्यते। अत आहवनीयबहुत्वात्प्रतिप्रधानमावर्तन्त इत्युच्यते¹⁵⁰, आवापधर्मित्वादित्ययमर्थः। आवाषानामाहवनीयानां प्रवरं प्रति धर्मित्वादित्यर्थः। एवं प्रवरानुक्रमणस्य प्रसङ्गमापाद्यानन्तरं प्रवरानुक्रमणमिति ‘जामदग्ना¹⁵¹ वत्साः’इत्येवमादिना ग्रन्थेन¹⁵²। अतस्तत्तदनुक्रमणस्थेदंप्रयोजनं श्रुतावेतावन्मात्रमस्ति। कस्यांचिदेवं श्रूयते –‘आर्षेयं¹⁵³ प्रवृणीते यथऋषि मन्त्रकृतो वृणीते न चतुरो वृणीते न पञ्चातिवृणीते’ इति। आर्षेयवरणस्य मन्त्रकृत्त्वंविशेषणत्वेन चोच्यते। अतो¹⁵⁴ य आम्नाता¹⁵⁵नामृषीणां मन्त्रकृत्त्वेनाऽऽम्नायन्ते तेषामेकादीनां यथेष्टसंख्याकानां वरणे प्राप्ते ‘न चतुरो वृणीते न पञ्चातिवृणीते’ इति चतुर्णामतिपञ्चानां च प्रतिषेध इति वाक्यत्रयमस्यां श्रुताविति वर्णयन्ति। अन्यस्यामन्यथा श्रूयते – ‘आर्षेयं¹⁵⁶ प्रवृणीते एकं वृणीते द्वोवृणीते त्रीन्वृणीते न चतुरो वृणीते न पञ्चातिवृणीते’ इति। अयमर्थः– त्रीन्वृणीत इत्येषएवात्र विधिः। इतरेषां कश्चिदवयुत्यानुवाद इति वर्णयन्ति। इमामेव श्रुतिमुपन्यस्य न्यायविद्भिरयपेवार्थो वर्णितः। अत्र्यार्षेयस्य¹⁵⁷ हानं स्यादनधिकारादिति पूर्वोक्तश्रुत्यनुसारेण¹⁵⁸ज्यार्पेयाणामप्यधिकारो¹⁵⁹नास्तीति कल्पकाराणां सूत्रकाराणां च प्रवृत्तिरिति सैवानुसृताऽस्माभिः। तत्र य आत्मीया ऋपयस्तेषां ये मन्त्रकृतस्ते प्रोक्तसंख्या वरितव्या इत्येताकन्मात्रं श्रुतितोऽवगतं तत्रैत आत्मीया ऋषयस्तेषामेते मन्त्रकृत इति ज्ञाने¹⁶⁰ श्रुतिस्मृतिरेवात्र शरणम्। तत्रैतावदेव लौकिकानां स्मरणं दृश्यते वयं वत्सा वयं विदा वयमायास्यावयं स्थीतरा वयं कण्वावयं गविष्ठिरा वयमार्ष्टिषेणा वयं कुण्डिना वयं गर्गा इति,नास्माकमेतेप्वेते मन्त्रकृत एतेऽमन्त्रकृत इति स्मरन्ति। अपि च व्द्यार्षेयास्त्र्यार्षेयाः पञ्चार्षेया इति च स्मरन्ति। अपि चास्माकमाङ्गरोमुख्यः प्रवरोऽष्टादंष्ट्रमुख्यो¹⁶¹ वेति वचनं स्मरन्ति। अथ चैतेषांज्ञानस्य स्मरणादन्यत्प्रमाणं नास्ति। आर्षेयवरणविध्यपेक्षितं चैतज्ज्ञानम्। एवं चेत्कल्पसूत्राणां वंशनामधेयभूनमित्रयुवादिविषया श्रुतिर्लोक उपजीव्या।उद्देशेनास्यैत एतावन्तोऽस्यैको द्वावस्य पञ्चास्य¹⁶² त्रयो वा पञ्च वाऽस्यैको वा त्रयो वापञ्च वेत, अस्यायं मुखतोऽयं¹⁶³ वेत्येवमादि¹⁶⁴परार्थ¹⁶⁵विषयत्वादि¹⁶⁶कल्पानां श्रुतिमागच्छन्तोऽयमपभ्रंशपरिहारार्यै स्वेस्वे कल्पेसूत्रे¹⁶⁷ निबघ्नन्ति। प्रवरादि¹⁶⁸स्वीयसंज्ञाया आपत्प्रवरानुक्रमस्यप्रयोजनमित्यवगन्तव्यम्।

इदानीं प्रवरा अनुक्रमिष्यन्ते -

जामदग्न्या¹⁶⁹ वत्सास्तेषां पञ्चार्षेयोभार्गवच्यावनाप्नवानौर्वजामदग्न्येति। अर्थ¹⁷⁰हाजामदग्न्यानां भार्गवच्यावनाप्नवानेत्यार्टिषेणानांभार्गवच्यावनाप्नवानार्ष्टिषेणानूपेति।

जामदग्न्या¹⁶⁹ वत्सास्तेषां पञ्चार्षेयोभार्गवच्यावनाप्नवानौर्वजामदग्न्येति। अर्थ¹⁷⁰हाजामदग्न्यानां भार्गवच्यावनाप्नवानेत्यार्टिषेणानांभार्गवच्यावनाप्नवानार्ष्टिषेणानूपेति।

द्विविधा वत्सा जामदग्या अजामदग्न्याश्च। तत्र ये जामदग्या वत्सा वयमिति स्मरन्ति तेषां पञ्चार्षेयः प्रवरो भवति भार्गवच्यावनाप्नवानार्वजामदग्न्येति। अथ हाजामदग्न्यानां भार्गवच्यावनाप्नवानेति। ये तु वयमजामदग्न्या वत्सा इति तेषां प्रायःप्रवरो भवति भार्गवच्यावनाप्नवानेति। एतेषामजामदग्न्यत्वादौर्वजामदग्न्यशब्दौ न भवतः।अत एव तौ शब्दौ जामदग्न्यत्वप्रयुक्तौ। द्विप्रकाराणां वत्सानां परस्परमविवाहः¹⁷¹, व्यायसंनिपातात्। एतदुक्तं भगवता बौधायनेन ‘व्यायाणामविवाहः’इति। आर्ष्टिषेणेति।अयमपि पञ्चार्षेयप्रवरः।

बिदानां भार्गवच्यावनाप्नवानौर्वबैदेति।

बिदानां भार्गवच्यावनाप्नवानौर्वबैदेति।

अयमपि पञ्चार्षेय एव। विदानामौर्वशब्दसमन्वयाज्जमदग्निगोत्रत्वमप्यस्ति। वत्सानां बिदानामार्ष्टिषेणानां च क्वचिदृषिसंनिपातात्क्वचित्सगोत्रत्वाच्च परस्परमविवाहः। सर्वेषु चसमानप्रवरत्वादविवाहः। सर्वत्र चैवं समानधर्मेषु।

यस्कवाघौलमौनमौकशार्कराक्षिसार्ष्टिसावर्णिशालङ्कायनजैमिनिदैवन्त्यायनानां भार्गववैतहव्यसावेतसेति।

यस्कवाघौलमौनमौकशार्कराक्षिसार्ष्टिसावर्णिशालङ्कायनजैमिनिदैवन्त्यायनानां भार्गववैतहव्यसावेतसेति।

अयं गणस्त्र्यार्षेयः। यस्कादीनां दशानां परसरमविवाहः। प्रवरेषु क्वचिच्छास्त्रान्तरास्पदविपर्यासो वर्णावपर्यासो वा पदान्यत्वं वाऽस्ति न तेन प्रवरान्यत्वं भवतीत्यवगन्तव्यम्।

श्यैतानां मार्गववैन्यपार्थेति।

श्यैतानां मार्गववैन्यपार्थेति।

त्र्यार्षेयोऽयम्।

मित्रयुवां वाध्यश्वेति त्रिप्रवरंवा भार्गवदैवोदासवाव्यश्वेति।

मित्रयुवां वाध्यश्वेति त्रिप्रवरंवा भार्गवदैवोदासवाव्यश्वेति।

मित्रयुवामेकार्षेयोऽयं त्र्यार्षेयो वा प्रवरो भवति। अयं प्रवरविकल्पःसर्वेषां मित्रयुवां भेदेन स्मरणाभावात्। वत्सानां तु स्मरणादेव वत्समावस्तद्भेदात्तत्प्रवरस्य व्यवस्था युक्तान तु तद्विशेषणभेदेन प्रवरभेदग्रहणमिति। तदयुक्तम् \। अगृह्यमाणस्य भेदस्य सत्त्वेप्रमाणाभावात्। प्रवरभेदः प्रमाणमिति चेन्नैतत्साधकं प्रयोगविकल्पेनापि संभवात्। अतो भेदाग्र¹⁷²हणाव्यवस्थायां प्रमाणं नास्तीति विकल्प एव प्रवरयोरित्यध्यवसितम्। एवमेक¹⁷³त्र्यार्षेयपञ्चार्षेयविकल्प आद्यपदविकले वाऽन्यस्मिन्नप्येवंविध ऋषिभेदग्रहणे सति व्यवस्थाःनास्तीति निश्चीयते।

शुनकानां गृत्समदेति त्रिप्रवरं वाभार्गवशौनहोत्रगार्ल्समदेति॥१०॥

शुनकानां गृत्समदेति त्रिप्रवरं वाभार्गवशौनहोत्रगार्ल्समदेति॥१०॥

एकार्षेयोऽयम्। एवं व्यायो वा शुनकानां प्रवरः॥१०॥

गौतमानामाङ्गिरसायास्यगौतमेति। उचथ्यानामाङ्गिरसौचथ्यगौतमेति। रहूगणानामाङ्गिरसराहुगण्यगौतमेति
सोमराजकीनामाङ्गिरससौमराज्यगौतमेति। वामदेवानामाङ्गिरसवामदेव्यगौतमेति। बृहदुक्थानामाङ्गिरसचार्हदुक्थगौतमेति। पृषदश्वानामाङ्गिरसपार्षदश्ववैरूपेति।

गौतमानामाङ्गिरसायास्यगौतमेति। उचथ्यानामाङ्गिरसौचथ्यगौतमेति। रहूगणानामाङ्गिरसराहुगण्यगौतमेति
सोमराजकीनामाङ्गिरससौमराज्यगौतमेति। वामदेवानामाङ्गिरसवामदेव्यगौतमेति। बृहदुक्थानामाङ्गिरसचार्हदुक्थगौतमेति। पृषदश्वानामाङ्गिरसपार्षदश्ववैरूपेति।

अभी व्यार्षेया इत्यर्थः।

अष्टादंष्ट्र हैके ब्रुवतेऽतीत्याङ्गिरसमष्टादंष्ट्रपार्षदश्ववैरुपेति।

अष्टादंष्ट्र हैके ब्रुवतेऽतीत्याङ्गिरसमष्टादंष्ट्रपार्षदश्ववैरुपेति।

आङ्गिरसाष्टादंष्ट्रयोर्विकल्पः। अतीत्य¹⁷⁴तत्स्थान इत्यर्थः।

ऋक्षाणामाङ्गिरसबार्हस्यत्यभारद्वाजवान्दनमातवचसेति।

ऋक्षाणामाङ्गिरसबार्हस्यत्यभारद्वाजवान्दनमातवचसेति।

अयं पञ्चार्षेयः प्रवरः।

कक्षीवतामाङ्गिरसौचथ्यगौतमौशिजकाक्षीवतेति।

कक्षीवतामाङ्गिरसौचथ्यगौतमौशिजकाक्षीवतेति।

अयमपि पञ्चार्षेय एव।

दीर्घतमसामाङ्गिरसौचथ्यदैर्घतमसेति।

दीर्घतमसामाङ्गिरसौचथ्यदैर्घतमसेति।

अयं व्यार्षेयः। अयास्योचथ्यरहूगणसोमराजकिवामदेवबृहदुक्थकक्षीवीर्घतमस इत्येते गौतमाः। उचथ्यशब्दसमन्वयादीर्घतमसां गौतमत्वमस्त्येव। गौतमानां सर्वेषामविवाहः।पृषदश्वा रथीतरा आङ्गिरसश्चेति च स्मरन्ति। एक्योनिर्ऋक्षाः पुनर्भरद्वाजाः।

भरद्वाजाग्निवेश्यानामाङ्गिरसबार्हस्पत्यमारद्वाजेति॥११॥

भरद्वाजाग्निवेश्यानामाङ्गिरसबार्हस्पत्यमारद्वाजेति॥११॥

भरद्वाजानामग्निवेश्यानां चायं त्र्यार्षेयः प्रवरो भवति॥११॥

मुद्गलानामाङ्गिरसभार्म्याश्वमौद्गल्येति। तार्क्ष्यंहैकेब्रुवतेऽतीत्याङ्गिरसं तार्क्ष्यमार्म्याश्वमौद्गल्येति।

मुद्गलानामाङ्गिरसभार्म्याश्वमौद्गल्येति। तार्क्ष्यंहैकेब्रुवतेऽतीत्याङ्गिरसं तार्क्ष्यमार्म्याश्वमौद्गल्येति।

अयं व्यायः, आङ्गिरसतार्क्ष्ययोर्विकल्पः।

विष्णुवृद्धानामाङ्गिरसपौरुकुत्स्यत्रासदस्यवेति।गर्गाणामाङ्गिरसबार्हस्पत्यमारद्वाजगार्ग्यशैन्येति।आङ्गिरसशैन्यगायेति वा।

विष्णुवृद्धानामाङ्गिरसपौरुकुत्स्यत्रासदस्यवेति।गर्गाणामाङ्गिरसबार्हस्पत्यमारद्वाजगार्ग्यशैन्येति।आङ्गिरसशैन्यगायेति वा।

गर्गाणां पञ्चायस्यार्षेयो वा प्रवरोभवति। व्यवस्थया विकल्पो¹⁷⁵ न वर्गभेदानवगमादित्युक्तम्। एते च भरद्वाजाः। अग्निवेश्यानां गर्गाणां च भरद्वाजत्वात्सर्वेषां च परस्परमविवाहः। मुद्गलविष्णुवृद्धाश्चैकपदा¹⁷⁶दिनः।

हरितकुत्सपिङ्गशङ्खदर्भभैमगवानामाङ्गिरसाम्बरीषयौवनाश्वेति।

हरितकुत्सपिङ्गशङ्खदर्भभैमगवानामाङ्गिरसाम्बरीषयौवनाश्वेति।

हरितकुत्सपिङ्गशङ्खदर्भभैमगवा इत्येतेषां षण्णामयं प्रवरो भवति।

मन्धातारं हैके ब्रुवतेऽतीत्याङ्गिरसं मान्धात्राम्बरीषयौवनाश्वेति।

मन्धातारं हैके ब्रुवतेऽतीत्याङ्गिरसं मान्धात्राम्बरीषयौवनाश्वेति।

अयं वा हरितादीनां षण्णां प्रवरो भवति।

संकृतिपूतिमाषर्तण्डिशमबुशैवगवानामाङ्गिरसगौरिवीत¹⁷⁷सांकृत्येति।

संकृतिपूतिमाषर्तण्डिशमबुशैवगवानामाङ्गिरसगौरिवीत¹⁷⁷सांकृत्येति।

संकृत्यादीनां पञ्चानामयं प्रवरो भवति।

शाक्त्यो वा मूलं शाक्त्यगौरिवीत¹⁷⁸सांकृत्येति॥१२॥

शाक्त्यो वा मूलं शाक्त्यगौरिवीत¹⁷⁸सांकृत्येति॥१२॥

संकृत्यादीनामयं वा प्रवरो भवति। एते संकृत्यादयः प्रकरणादङ्गिरः शब्दसमन्वयाच्चाझिरसा इति प्रतीयन्ते। शक्तिगुरिवीतसमन्वयाद्वसिष्ठा इत्यपि प्रतीयन्ते। तथा क्वचिस्प्रवराम्नायेऽङ्गिरसां प्रकरणे¹⁷⁹ संकृत्यादीनादिश्याङ्गिरोमुखमेव प्रवरं पठ्यमानं पश्यामः।तथा कस्मिंश्चित्प्रवराम्नाये वसिष्ठानां प्रकरण एतानेवोद्दिश्य शाक्त्यमुखं प्रवरं पठ्यमानंपश्यामः। एवं द्वाभ्यामपि संवन्धदर्शनादुभयोरन्यतरसंबन्धिन एवेत्यवगन्तुं न शक्यते।यद्येषां वंशभेदस्थितिरस्ति तदेम आङ्गिरसा इमे वासिष्ठा इत्यवगम्यते। तत्राऽऽङ्गिरसानामयं वासिष्ठानामयमिति निवेशे विकल्पाभावः। अतो वंशभेदभावादविकल्प एवं प्रवरयोः। ततः संकृत्यादीनां वसिष्टत्वाभावे प्रमाणाभावाद्वसिष्ठैरेषामविवाहः॥१२॥

कण्वानामाङ्गिरसाजमीह्लकाण्वेति घोरमहैकेब्रुवतेऽवकृप्याजमीह्लमाङ्गिरसघौरकाण्वेति¹⁸⁰।

कण्वानामाङ्गिरसाजमीह्लकाण्वेति घोरमहैकेब्रुवतेऽवकृप्याजमीह्लमाङ्गिरसघौरकाण्वेति¹⁸⁰।

अवकृष्येति। अपोह्येत्यर्थः।

कपीनामाङ्गिरसामहीयवोरुक्षयसेत्यथ यएते द्विप्रवाचना यथैतच्छौङ्गशैशिरयः।

कपीनामाङ्गिरसामहीयवोरुक्षयसेत्यथ यएते द्विप्रवाचना यथैतच्छौङ्गशैशिरयः।

अथेदानीमिदमुच्यते। य एते द्विप्रवचना¹⁸¹ ऋषिद्वयव्यपदेश्या यथैते शौङ्गशैशिरा¹⁸²द्व्यामुष्यायणाः शोङ्गेयस्य क्षेत्रे शैशिरेयबीजोत्पन्नानां वंशाः, अन्येषां वा भिन्नार्षेयक्षेत्रजोत्पन्नानां वंशा इत्येवोदाहरणम्। शौङ्गशिरग्रहणं प्रदर्शनार्थम्। सर्वे¹⁸³ ते भिन्नार्षेयाः।

भरद्वाजाहशुङ्गाः कताः शैशिरयः।

भरद्वाजाहशुङ्गाः कताः शैशिरयः।

यस्माद्भरद्वाजाः शुङ्गास्तेषामयं प्रवरः। आङ्गिरसबार्हस्यत्यभारद्वाजेति। कताः शौशरयस्तेषां वैश्वामित्रकात्यात्कीलेति।

एवं स्थिते कथमेतेषामार्षेयप्रवरण¹⁸⁴मितिप्रसङ्गमुक्त्वाऽऽह —

तेषामुभयतः प्रवृणीतैकभितरतो द्वावितरतः¹⁸⁵।

तेषामुभयतः प्रवृणीतैकभितरतो द्वावितरतः¹⁸⁵।

त्र्यार्षेयवरणपक्ष एवं भवति।

द्वौ वेतरतस्त्रीनितरतः।

द्वौ वेतरतस्त्रीनितरतः।

पञ्चार्षेयप्रवरणपक्षोऽयम्।

न हि चतुर्णां प्रवरोऽस्ति।

न हि चतुर्णां प्रवरोऽस्ति।

अत उभयतो द्वौ द्वौ न ग्रहीतव्यौ। कुतः, चतुर्णांवरणनिषेधात्।

न पञ्चानामतिप्रवरणम्।

न पञ्चानामतिप्रवरणम्।

अतिपञ्चानां प्रवरनिषेधात्¹⁸⁶। तेन द्वयोरेका¹⁸⁷र्षत्वेऽपि व्यायवरणमनुज्ञातमिति गम्यते।

आङ्गिरसबार्हस्पत्यभारद्वाजकात्यात्कीलेति॥ १३॥

आङ्गिरसबार्हस्पत्यभारद्वाजकात्यात्कीलेति॥ १३॥

प्रदर्शनमात्रमेतत्। व्द्यामुण्यायणलक्षणमुच्यते -

अपुत्रेण परक्षेत्रे¹⁸⁸ नियोगोत्पादितः¹⁸⁹सुतः।
आवयोरप्यसौ रिक्थी पिण्डदाता च धर्मतः॥

इति याज्ञवल्क्यवचनादेवप्रकारमेव व्यामुण्यायणत्वं नान्ययेति मन्तव्यम्। व्द्यामुण्यायणानां सर्वदा¹⁹⁰ पक्षद्वयेऽप्यविवाहः। द्व्यामुष्यायणत्वाभावे वोर्ध्वे सप्तमात्पितृबन्धुभ्यो बीजिनश्चेत्यस्य वचनस्याविषयः॥ १३॥

अत्रीणामात्रेयार्चनानसश्यावाश्वेति गविष्ठिराणामात्रेयगाविष्ठिरपौर्वातिथेति।

अत्रीणामात्रेयार्चनानसश्यावाश्वेति गविष्ठिराणामात्रेयगाविष्ठिरपौर्वातिथेति।

अत्र द्विविधा अत्रय उक्ता अन्यत्रान्ये च सन्ति। तेषां सर्वेषामन्त्रीणां परस्परमविवाहः। एवमुत्तरेष्वपि¹⁹¹ क्वचिद्रष्टव्यम्।

चिकितगालवकालबवमनुतन्तुकुशिकानांवैश्वामित्रदेवरातौदलेति।

चिकितगालवकालबवमनुतन्तुकुशिकानांवैश्वामित्रदेवरातौदलेति।

चिकितानां गालवानां कालानां बवानां मनूनां¹⁹² तन्तूनां कुशिकानमित्येतेषां¹⁹³ सप्तानामयं प्रवरो भवति।

श्रौमतकामकामकायनानां वैश्वामित्रदेवश्रवसदैवतरसेति।

श्रौमतकामकामकायनानां वैश्वामित्रदेवश्रवसदैवतरसेति।

श्रौमतानां कामकायनानामयं प्रवरः।

धनंजयानांवैश्वामित्रमाधुच्छन्दसधानंज¹⁹⁴येति।अजानां वैश्वामित्रमाधुच्छन्दसाज्येतिरोहिणानांवैश्वामित्रमाधुच्छन्दसरौहिणेत्यष्टकानांवैश्वामित्रमाधुच्छन्दसाष्टकेत।

धनंजयानांवैश्वामित्रमाधुच्छन्दसधानंज¹⁹⁴येति।अजानां वैश्वामित्रमाधुच्छन्दसाज्येतिरोहिणानांवैश्वामित्रमाधुच्छन्दसरौहिणेत्यष्टकानांवैश्वामित्रमाधुच्छन्दसाष्टकेत।

धनंजयाजरौहिणाष्टका वैश्वामित्रास्त्रिप्रवराः।

पूरणवारिधापयन्तानां वैश्वामित्रदेवरातपौरणेति।

पूरणवारिधापयन्तानां वैश्वामित्रदेवरातपौरणेति।

पूरणानां वारिधापयन्तानामयं प्रवरः।

कतानां वैश्वामित्रकात्यात्कीलेत्यघमर्षणानांवैश्वामित्राघमर्षणकौशिकेति रेणूनांवैश्वामित्रगाथिनरैणवेति वेणूनांवैश्वामित्रगाथिनवैणवेतिशालङ्कायनशालाक्षलोहिताक्षलोहितजनुनांवैश्वामित्रशालङ्कायनकौशिकेति।

कतानां वैश्वामित्रकात्यात्कीलेत्यघमर्षणानांवैश्वामित्राघमर्षणकौशिकेति रेणूनांवैश्वामित्रगाथिनरैणवेति वेणूनांवैश्वामित्रगाथिनवैणवेतिशालङ्कायनशालाक्षलोहिताक्षलोहितजनुनांवैश्वामित्रशालङ्कायनकौशिकेति।

शालङ्कायनानां शालाक्षाणां लोहिताक्षाणां लोहितजहूनामयं प्रवरः। चिकितादिलोहितमह्त्वन्तानां सर्वेषां विश्वामित्राणामविवाहः।

कश्यपानां काश्यपावत्सारासितेति निध्रुवाणांकाश्यपावत्सारनैध्रुवेति रेभाणां काश्यपावत्साररैभ्येति शाण्डिलानांशाण्डिलासितदैवलेति। काश्यपासितदैवलेति वा॥१४॥

कश्यपानां काश्यपावत्सारासितेति निध्रुवाणांकाश्यपावत्सारनैध्रुवेति रेभाणां काश्यपावत्साररैभ्येति शाण्डिलानांशाण्डिलासितदैवलेति। काश्यपासितदैवलेति वा॥१४॥

एते कश्यपाः। एतेषां परस्परमविवाहः। शण्डिलानां¹⁹⁵ काश्याशण्डिलयोर्विकल्पः॥१४॥

वासिष्ठेति वसिष्ठानां येऽन्य उपमन्युपराशरकुण्डिनेभ्यः।

वासिष्ठेति वसिष्ठानां येऽन्य उपमन्युपराशरकुण्डिनेभ्यः।

उपमन्युपराशरकुण्डिनेभ्योऽन्ये वसिष्ठास्तेषामयं प्रवरः। उपमन्युपराशरकुण्डिनातिरिक्ता वासिष्ठा एकार्थेयाः परस्परमविवाह्याः।

उपमन्यूनां वासिष्ठाभरद्वस्विन्द्रप्रमदेतिपराशराणां वासिष्ठशाक्त्यपाराशर्येतिकुण्डिनानां वासिष्ठमैत्रावरुणकौण्डिन्येति।

उपमन्यूनां वासिष्ठाभरद्वस्विन्द्रप्रमदेतिपराशराणां वासिष्ठशाक्त्यपाराशर्येतिकुण्डिनानां वासिष्ठमैत्रावरुणकौण्डिन्येति।

एतेषां सर्वेषामविवाहः।

अगस्तीनामागस्त्यदार्ढच्युतेध्मवाहेतिसोमवाहो वोत्तम आगस्त्यदार्ढच्युतसोमवाहेति।

अगस्तीनामागस्त्यदार्ढच्युतेध्मवाहेतिसोमवाहो वोत्तम आगस्त्यदार्ढच्युतसोमवाहेति।

उत्तमपदविकल्पः।

पुरोहितप्रवरो राज्ञाम्।

पुरोहितप्रवरो राज्ञाम्।

उत्तरविवक्षार्थमेतत्, पौरोहित्यानराजविशामिति सिद्धत्वात्।

अथ यदि सार्ष्टंप्रवृणीरन्मानवैलपौरूरवसेति।

अथ यदि सार्ष्टंप्रवृणीरन्मानवैलपौरूरवसेति।

‘राजर्षीन्वा राज्ञाम्’ इत्युक्तं तस्य स्वरूपमेतेनोच्यते। यदि राज्ञां राजपींन्वृणीते¹⁹⁶ तदेत्यर्थः। सृष्टौ भवं सार्ष्टेसमुत्पत्तिरित्यर्थः। तथा हि सर्वेषां राजन्यानामिलापुरूरवादयो वंशकरा¹⁹⁷ इति स्मर्यन्ते तेषां वरणमित्यर्थः।

इति सत्राणि।

इति सत्राणि।

इत्थं सत्राण्युक्तानीत्यर्थः। उक्तानुकीर्तनमुत्तरविवक्षार्थम्।

तान्यदक्षिणानि।

तान्यदक्षिणानि।

तानि सत्राण्यदक्षिणानि भवन्ति। सत्राणीत्येतेनैव संनिहितत्वात्सत्राणामेवादक्षिणत्वे सिद्धे तानीति योगविभागार्थमुच्यते। तेनायमर्थः —संनिहितान्यसंनिहितानि च यानिसत्राणि भवन्ति तेषु सर्वेषु सत्रेषु यजमानर्विक्त्वाविशेषात्परिक्रयाभाव इति। अनेनसर्वेषां सत्राणां दक्षिणाभावोऽवधार्यते। यत्तु¹⁹⁸ ‘कृष्णाजिनानि धून्वन्ते’ इति। तेन दक्षिणानयनमात्रापवादः।

तेषामन्ते ज्योतिष्टोमः।

तेषामन्ते ज्योतिष्टोमः।

तेषां सत्राणामन्ते ज्योतिष्टोमः।

पृष्ठ्यशमनीयः सहस्रदक्षिणः।

पृष्ठ्यशमनीयः सहस्रदक्षिणः।

पृष्ठ्यशमनीयसंज्ञकः सहस्र¹⁹⁹दक्षिणः कर्तव्यः। अन्वर्थसंज्ञेयम्। सत्रेषु प्रयुज्यमानानां पृष्ठ्यानां दक्षिणाभावाद्दीप्य²⁰⁰मानानां यजमानानां निर्वपणं शमनं क्रियत इति। पृष्ठ्यशमनीयः, पृष्ठ्यानां शमनप्रयोजनोऽयं ऋतुरित्यर्थः। सत्रादुदवसायैषामन्यतमेन क्रतुनासर्वे सत्रिणः पृथक्पृथग्यजेरन्। स्वकीयैरेवर्त्विग्भिः²⁰¹। सहस्रदक्षिणः। सत्रोदवसाननिमित्ताधिकारोऽयम्। एकाहो ज्योतिष्टोमो द्वादशशतदक्षिण इत्यस्य दक्षिणामात्रविधानम्। स एकोऽधिको²⁰² यज्ञः स्वरूपतो ज्योतिष्टोम एव पृष्ठ्यशमनीयः कर्तव्य इति सिद्धम्।

अन्यो वा प्रज्ञातदक्षिणः।

अन्यो वा प्रज्ञातदक्षिणः।

अन्यो वा ज्योतिष्टोमात्पृष्ठ्यशमनीयः कर्तव्यः। प्रज्ञातदक्षिण आम्नातदक्षिण इत्यर्थः।

दक्षिणावता पृष्ठ्यानि²⁰³ शमयेरन्निति विज्ञायते।

दक्षिणावता पृष्ठ्यानि²⁰³ शमयेरन्निति विज्ञायते।

‘सत्रादुदवसाय दक्षिणावता²⁰⁴पृष्ठ्यशमनीयेन यजेरन्सत्रिणः’ इत्येवमेव श्रुतिः। सर्वेषां सत्रिणां ज्योतिष्टोमो वाऽन्यो वत्ययमुभयोर्द्रष्टव्यः। तत्रास्यां श्रुतावेतावानेवार्थःसहस्रदक्षिणः पृष्ठ्यशमनीयः कर्तव्य इति। नात्र क्रतुविशेषनिर्देशोऽस्ति। एवं स्थिते भगवानाचार्यो वैकृतेषु सर्वेषु विधिषु प्रकृते²⁰⁵र्बुद्धिस्थत्वात्तस्यामेव²⁰⁶ प्रकृष्टदक्षिणत्वं नाम गुणोविधातुं युक्त इत्यर्थः। तथा हि — ‘तेषामन्ते ज्योतिष्टोमः पृष्ठ्यशमनीयः सहस्रदक्षिणः’इति। ‘दश शतानि तत्सहस्रं तत्सर्वम्’ इत्यादिषु श्रुतिवाक्येषु सहस्रसंख्यायाः प्रकृष्टत्वदर्शनात्सहस्रदक्षिणत्वमेवोक्तवानाचार्यः। अन्ये पुनराचार्या दक्षिणावतेत्यनेन प्रकृष्टदक्षिणा प्रकृतेरेवात्र प्रतीयत इति सहस्त्रत्वमाहुः। अन्यो वा प्रज्ञातदक्षिण इति। एवमात्मीयं परकीयं च पक्षमुक्त्वा तयोर्मूलमिति²⁰⁷ प्रदर्शयितुं तां च श्रुतिं पठितवानाचार्यः’दक्षिणावता पृष्ठ्यानि शमयेरन्निति विज्ञायते’ इति।

एवमनयोः पक्षयोरित्येन श्रुतिर्मूलमित्युक्त्वा स्वपक्षत्वमेव द्रढयितुमाह-

स एव हेतुः प्रकृतिभावे प्रकृतिभावे।

स एव हेतुः प्रकृतिभावे प्रकृतिभावे।

प्रकृष्टत्वं²⁰⁸ महत्वं²⁰⁹ पृष्ठ्यशमनीये हेतुरुक्तोदक्षिणावता पृष्ठ्यानि²¹⁰ शमयेरन्निति स प्रकृ²¹¹तेर्ज्योतिष्टोमस्य²¹² पृष्ठ्यशमनीयभावत्वे²¹³ हेतुः प्रकृष्टदक्षिणत्वोपाधिर्न²¹⁴ ऋतुविशेषोऽन्वेषणीयस्तत्रानुवस्थादेः प्रसङ्ग इति स एव हेतुः प्रकृतिभाव इत्युक्तवानाचार्यः।

नमो ब्रह्मणे नमो ब्रह्मणे नम आचार्येभ्यो नम आचार्येभ्यो नमः शौनकाय नमः शौनकाय॥१५॥

नमो ब्रह्मणे नमो ब्रह्मणे नम आचार्येभ्यो नम आचार्येभ्यो नमः शौनकाय नमः शौनकाय॥१५॥

इत्याश्वलायतश्रौतसूत्र उत्तरषट्के षष्ठोऽध्यायः॥ ६॥
——————

नमो ब्रह्मण इति। नमस्कृतवानाचार्यः। ब्रह्म नाम तदाविर्भावोपायश्च तत्रैवोक्तः²¹⁵ श्रवणमनननिदिध्यासनवैराग्यलक्षणलक्ष्य इति श्रौतस्मार्तक्रिया प्रसिद्धा²¹⁶। आत्मश्रवणादीन्येवंरूपाणि— तत्राहंरूपो यः सर्वेषां²¹⁷ शंसनमभिनेदभावोऽहंरूपोद्भेदः²¹⁸ स²¹⁹ तह्रोधः सर्वदास्वस्थ एवावतिष्ठते। यदा वा पुनर्बोध्यसं²²⁰निधिस्तदाऽयं²²¹ प्रोतकाष्ठयोरिव विवेका²²²दवगन्तुंशक्य एव। स एष आत्मशनोच्यते। अयमेवापहतपाप्मा विरजो विशोको विमृत्युर्विजिघत्सोऽपिपासः सत्यकामः सत्यसंकल्पो नित्यानन्दो नित्यतृप्त उच्यते। अन्यस्यानुपलम्मादन्यस्य चापहतपाप्मादिभिर्गुणैः किंचित्तादर्थ्यं रूपयित्वेममेव संसारिणमात्मानमभिमुखीकृत्य तत्त्वव्यपदेशाच्च। अतोऽयमेवाऽऽत्मा परं ब्रह्मेत्युच्यते। अनेन रूपेणास्थाऽऽत्मनः सर्वत्र रागद्वेषादयो²²³ः वैराग्यमेवोच्यते। एवमात्मश्रवणमनननिदिध्यासनवैराग्ययुक्तस्यैव श्रौतस्मार्तकर्माणि नित्यनैमित्तिकारव्यान्यनुतिष्ठतो²²⁴ दर्शनाच्छोधनवसंसारिताहेतुपुण्यपापपूर्वा²²⁵भ्यासमलाद्यपक्षये²²⁶ महता कालेनायमेवाऽऽत्मा सोऽहं ब्रह्मेत्यवगच्छति।अहमयमित्येवं ब्रह्मणे नमस्कृत्य स्वार्थे, संसारिणो ब्रह्मोपायो नान्यः। अयमेवाऽऽत्मपदार्थो नान्यू इत्येवाभिप्रायेणास्माभिः पुरस्तादुक्तम्। अत एव भगवान्सूत्रकारःश्रौतानि कर्मापयुक्त्वाऽन्ते ब्रह्मणे नमस्कारं कृतवान्। तेन भगवतोऽप्ययमेवाभिप्रायइति लक्ष्यते। एवं ब्रह्मणे नमस्कृत्याऽऽचार्येभ्यो नमस्कारं कृतवान्। योऽयमस्यशास्त्रार्थसंप्रदायाविच्छेद्यस्माभिरधिगतो²²⁷ न स्वमनी²²⁸पेक्षयति²²⁹ भगवता दर्शितस्तेनं, स्मरणेन नमः शौनकाय नमः शौनकायेति भगवानाचार्यः स्वाभिमतज्येष्ठं शौनकाचार्ये नमस्करोति।चतुर्द्विरुक्तिः शास्त्रसमाप्तिसूचनार्था॥ १५॥

इत्याश्वलायनश्रौतसूत्रवृत्तौ नारायणीयायां द्वादशोऽध्यायः॥१२॥