उक्तप्रकृतयोऽहीनैकाहाः।

उक्तप्रकृतयोऽहीनैकाहाः।

उक्तो ज्योतिष्टोम एकाहाहीनसत्राणां प्रकृतिभूतः। उक्तानि पच्चविंशतिरहानि सात्रिकाणि। एतेभ्य एव सात्रिकेम्योऽहोम्योऽहीनैकाहा व्याख्यायन्त इत्युक्तम्। इदानींतानेका हाहीनान्वक्तुकामेनाऽऽचार्येणोक्तप्रकृतयोऽही नैकाहा इत्युक्तम्। तस्यायमर्थः उक्ता प्रकृतिर्येषां त इम उक्तप्रकृतयोऽही नैकाहाः। प्रकृतिः प्रकारो न रूपान्तरमित्यनर्थान्तरम्। ज्योतिष्टोमो हि सर्वेषामेकाहाहीनसत्राणां प्रकृतिरिति प्रसिद्धम्। तदतिदिष्टानि च सात्रिकाणि चतुर्विंशतिरहान्यहीनैकाहानां प्रकृतित्वेनेष्यन्ते। तदेतदुभयमस्मिप्रकृति। एतदुक्तं भवति इत उत्तरं द्वयोरध्याययोरेकाहाही ना वक्ष्यन्ते। ते च ज्योतिष्टोमसरूपाः सात्रिकाहः सरूपाश्चेति। एतत्सूत्रप्रयोजनं वक्ष्यमाणानां संज्ञाकरणं तेषां चोभयप्रकृतित्वकथनं चेति। अहीनशब्दस्य पूर्वनिपातः पूर्वेण पदेन संघौ क्रियमाणे प्रश्लेषलाभादक्षरलाघवार्थः।

सिद्धैरहोभिरह्नामतिदेशः।

सिद्धैरहोभिरह्नामतिदेशः।

एकाहाहीना वक्ष्यन्त इत्युक्तं ते चोभयप्रकृतय इत्युक्तम्। तत्रानेन सूत्रेण सात्रिकप्रकृतीनां लक्षणमुच्यते। एकाहाहीनेषु येषामह्नांप्राक्सिद्धैरहोभिरतिदेशोऽस्ति तानि सात्रिकाहः प्रकृतीनीति। अहोभिरह्नामतिदेश इत्येवमुक्तेऽपि प्राक्सिद्धैरेवाहोभिः सात्रिकैरतिदेश इति गम्यत एव किमर्थं सिद्धैरित्युच्यते। तस्येदं प्रयोजनम्। यत्र वक्ष्यमाणं कर्म प्राक्सिद्धाहर्नासनामितया वक्ष्यतेऽनेनेदमित्यतिदेशवचनं नास्ति तत्रापि तन्नामनामितयैव तत्प्रकृतित्वज्ञापनार्थम्। तेनैवं सूत्रार्थः - अत्र वक्ष्यमाणानामहां विधानावस्थायामेव प्राक्सिद्धैरहोभिर्ब्रहणं क्रियते, तन्नामनामितया सिध्यत्युत्तरकालं वा। यत्रातिदेशवचनमस्त्यनेनेदमिति तत्रोमयत्र तान्येव प्रकृतिरिति सूत्रार्थः। अहामिति वचनं त्यानामेवायमतिदेशो न दीक्षोपसदामित्येवमर्थम्। तेनैषु दीक्षोपसदः स्वकीया एव नियमेन भवन्तीति सिद्धम्।

अनतिदेशे त्वेकाहो ज्योतिष्टोमोद्वादशशतदक्षिणस्तेन शस्यमेकाहानाम्।

अनतिदेशे त्वेकाहो ज्योतिष्टोमोद्वादशशतदक्षिणस्तेन शस्यमेकाहानाम्।

तत्रैकाहो ज्योतिष्टोमो द्वादशशतदक्षिण इत्येतावता प्रागुक्तस्य चतुःसंस्थस्य सोमयागस्यानुवादं कुर्वनप्राप्तानामनाम्नामिह संबन्धं दक्षिणा विशेषसंबन्धं च विदधाति सूत्रस्योत्तरेण भागेन। एकाहानां मध्ये¹ ये सात्रिकैर हो भिनतिदिश्यन्ते तेष्वेकाहेष्वेवंविशिष्टेन ज्योतिष्टोमेनातिदेशो विधीयते। अनतिदेश इति वचनमेकाहेषु येषु यावन्तोऽतेिदेश विधयस्तेप्वहः स्वेवास्य विधेः प्राप्तिप्रदर्शनार्थम्। तेनानिरुक्तादिष्वपि ज्योतिष्टोमप्राप्तेरपवाद एव चतुर्विंशादीनामवयवा तिदेश इति सिद्धम्।तुशब्दो विशेषविध्यर्थः। एकाहेष्वयं विशेषो भवति ज्योतिष्टोमप्राप्त्यपवादः सात्रिकातिदेश इति। शस्यग्रहणं वचनान्तरानषो*² दितधर्म प्रदर्शनार्थम्। तेन दीक्षोपसद ऐकाहिका एव भवन्ति न³ज्यौतिटोमिका इति सिद्धम्।

गोआयुषी विपरीते द्व्यहानाम्।

गोआयुषी विपरीते द्व्यहानाम्।

अतिदेशेन इति वर्तते।येषां यहानामतिदेशो नास्ति तेषां गोआयुषी विपरीते च्यत्यस्ते प्रकृतिर्वेदितव्ये⁴। अनतिदेशवच नमहीनद्व्यहनिवृत्त्यर्थम्। तत्र तत्राहां संख्याः संख्याताः। ‘षडहान्ता अभिप्लवात्’ इत्यतिदेशवचनमस्ति। तेनैकाहद्व्यहा वरुगप्रवासस्थाने व्यहः, द्वयोर्माप्तयोर्व्याष्टियह इत्युदाहरणम्।बहुवचनमसमाम्नातव्यहप्रदर्शनार्थम्।

त्र्यहाणां पृष्ठ्यत्र्यहःपूर्वोऽभिप्लवत्र्यहो वा।

त्र्यहाणां पृष्ठ्यत्र्यहःपूर्वोऽभिप्लवत्र्यहो वा।

पूर्व इति शेषः। अत्राप्यनतिदेश इति वर्तते। अनतिदेश इतिवचनस्य बहुवचनस्य च पूर्ववदेव प्रयोजनम्।

एवंप्रायाश्च दक्षिणा अर्वागतिरात्रेभ्यः।

एवंप्रायाश्च दक्षिणा अर्वागतिरात्रेभ्यः।

एवंप्राया इति द्वादशशतप्राया इति गम्यते प्रकृतत्वात्। अस्मिन्नेव प्रकरणेऽतिरात्रवचनेन ज्योतिरादयोऽतिरात्रा गृह्यन्ते बहुवचननिर्देशात्। तेनायमर्थः- ज्योतिरादिभ्योऽतिरात्रेभ्योऽवग्य एकाहा अहरन्तरेणातिदिष्टा अनतिदिष्टाश्च ते सर्वे द्वादशशत, दक्षिणा वेदितव्याः। प्रायवचनम् ‘अन्वहं पञ्चाशच्छो दक्षिणाः सोमचमसो दक्षिणा’ इत्येवमाद्यादिभिर्विशेषवि⁵हिताभिरसमुच्चयार्थम्।

साहस्रास्त्वतिरात्राः।

साहस्रास्त्वतिरात्राः।

तुशब्दोऽर्वांगपि ज्योतिरादिभ्यो योऽतिरात्रस्तस्यापि सहस्त्रदक्षिणत्वप्रापणार्थः।

द्व्यहास्त्र्यहाश्च।

द्व्यहास्त्र्यहाश्च।

अर्वागतिरात्रेभ्य इत्यनेनानातदेश इत्यस्य निवृत्तत्वादस्मिन्सूत्रेऽहीनैकाहद्व्यहारुयहाश्च सहस्रदक्षिणा वेदितव्याः। अत एवोत्तरसूत्रेऽहीनग्रहणं कृतम्।

ये भूयांस्त्र्यहादहीनाः सहस्रं तेषांत्र्यहे प्रसंख्यायान्वहं ततः सहस्राणि।

ये भूयांस्त्र्यहादहीनाः सहस्रं तेषांत्र्यहे प्रसंख्यायान्वहं ततः सहस्राणि।

यहाद्भूयांसो येऽहीनाश्चतुरहादयस्तेषु दक्षिणापरिमाणज्ञानमनेनोपायेन क्रियते। आदितरूप हे सहस्रमिति कृत्वा ततः परतो यावन्त्यहानि तेषु प्रत्यहं⁶ सहस्रमिति कृत्वा चतुरहे सहस्रद्वयं पञ्चाहे सहस्रत्रितयं षडहे सहस्रचतुष्टयमित्येवं परिमाणक्लप्तिः।

समावत्त्वेव दक्षिणा नयेयुः।

समावत्त्वेव दक्षिणा नयेयुः।

समावदिति। सममित्यर्थः। दक्षिणापरिमाणज्ञानोपाय उक्तस्तासां नयनेऽयं विशेषः। यस्मिन्नहीने यावत्यो दक्षिणाः प्राप्तास्ताः समं विभज्यैकैकं विभागमहन्यहनि दद्यात्।

अतिरिक्तास्तूत्तमेऽधिकाः।

अतिरिक्तास्तूत्तमेऽधिकाः।

एवं⁷ संविभागे क्रियमाणे या अतिरिच्यन्ते ता उत्तमेऽहनि दातव्याः। अधिका इतिवचनात्स्वभागलब्धाभिः सह दातव्या इति गम्यते।

अतिदिष्टानां स्तोमपृष्ठसंस्थान्यत्वादनन्यमावः।

अतिदिष्टानां स्तोमपृष्ठसंस्थान्यत्वादनन्यमावः।

यान्यहानि स्तोमष्टष्ठसंस्थाभिः संबद्धान्येवोत्पत्तिभूमावुत्पन्नानि तानि यदि कदाचिदतिदिष्टानि तेषु चातिदिष्टेषु च्छन्दोगवशादध्वर्युवशाद्वा स्तोमादीनामन्यत्वं यदि स्यात्तथाऽप्यस्माकं तान्येवाहानीति कृत्वा शस्यकल्पनं भवतीत्यर्थः। वेदे⁸ह्येवोत्पत्तिभूमावुत्पन्नानीत्यर्थः।

नित्या नैमित्तिका विकाराः।

नित्या नैमित्तिका विकाराः।

स्तोमादीनामन्यॆत्वेऽप्यह्लामन्यत्वं नास्तीत्युक्तं तथाऽपि स्तोमादिनिमित्ता ये नैमित्तिका विकारास्ते नित्यास्तेष्वप्यहःसु कर्तव्या इत्यर्थः।

माध्यदिने तु होतुनिष्केवल्ये स्तोमकारितं शस्यम्।

माध्यदिने तु होतुनिष्केवल्ये स्तोमकारितं शस्यम्।

माध्यंदिने सवने होतुरयं विशेषो भवति।निष्केवल्यस्तो⁹*¹⁰ मकारितमेव शस्यं भवति निष्केवल्यमरुत्वतीययोः।तच्च¹¹ पूर्वोक्तम्। ‘यावत्यो यावत्यः कुशानां नवतो दशतो वा’ इत्यनेन न्यायेन सूक्तावापः सूक्तोद्धारो वा कर्तव्य इत्यर्थः। निष्केवल्यमरुत्वतीययोर्मध्यंदिनशब्देनैव ग्रहणे सिद्धेऽपि सवनवाचिनो माध्यंदिनशब्दस्य ग्रहणं सोमातिरेकनिमित्तेऽपि शस्त्रे निष्केवल्यस्तोमकारितशस्यस्य प्रापणार्थम्। तत्र त्वृग्भिरेव निष्केवल्यस्तोमातिशंसनं¹² स्वस्तोमातिशंसनं¹³ च कर्तव्यं न सूक्तेन। यदिस्वस्तोमाधिको निष्केवल्य स्तोमस्तदा तस्मादध्यतिशंसनं कर्तव्यम्। यदा हीनस्तदा स्वस्मादतिशंसनमिति निष्केवल्यस्तोमकारितमिति पाठः कर्तव्यो न निष्केवल्ये¹⁴ स्तोमकारितमिति।

तत्रोपजनस्तार्क्ष्यवर्जमग्रे सूक्तानाम्।

तत्रोपजनस्तार्क्ष्यवर्जमग्रे सूक्तानाम्।

निष्केवल्यमरुत्वतीययोर्निष्केवल्यस्तोमकारितं शस्यमित्युक्तं तत्र स्तोमविवृद्वावुपजनस्थानमुच्यते। निविद्धानीयानां सूक्तानांपुरस्तादावो¹⁵ भवतीत्यर्थः। तेषामपि निविद्वानीयत्वं भवति। निष्केवल्पे तु तायै वर्जयित्वा निविद्वानीयानामेव सूक्तानां पुरस्ताद्भवति। सूक्तानां पुरस्ताद्विधाने¹⁶ क्रियमाणे तार्क्ष्यवर्जमितिवचनात्तार्क्ष्यस्य पदग्रहणेऽपि सूक्तत्वं गम्यत एव। सूक्तानामिति बहुवचनमविवक्षितम्। यस्मिन्नहाने यत्सूक्तमत्रगतं तस्मापुरस्तादित्यर्थः।

हानौ तत एवोद्धारः।

हानौ तत एवोद्धारः।

स्तोमहानावपि निष्केवल्यमरुत्वतीययोरनेकसूक्तत्वे यावत्यो यावत्य इत्यनेन न्यायेन सूक्तानां पूर्वं पूर्वमुद्धरेत्। असत्यपि हानावितिवचनेऽस्यार्थस्य सिद्धौ सत्यां हानावितिवचनं निष्केवल्यमरुत्वतीयाभ्यामन्यत्रापि स्तोमहानौ सत्यामवगतस्यैव सूक्तस्य पुरस्तादुद्धारो भवतीत्येवमर्थम्।

येऽर्वाक्त्रिवृतः स्तोमाः स्युस्तृचा एव तत्र सूक्तस्थानेषु।

येऽर्वाक्त्रिवृतः स्तोमाः स्युस्तृचा एव तत्र सूक्तस्थानेषु।

ये त्रिवृत्तोऽवगेकस्तोमादयोऽष्टपर्यन्ताः स्तोमास्तेषु क्रियमाणेषु सर्वेषु सवनेषु होतुर्होत्रकाणां च सूक्तस्थानेषु सर्वेषु तृचा एव कर्तव्याः। तृचा एवेत्यवधारणमस्य विधेः सर्वार्थत्वाय।

यथा नित्या निविदोऽभ्युदयात्॥१॥

यथा नित्या निविदोऽभ्युदयात्॥१॥

‘हानौ तत एवोद्धारः’ इत्यनेन सूत्रेण सूक्तानां पुरस्तादुद्धारो विहितः। तृचा एवं सूक्तस्थानेण्वित्यप्युक्तम्। तेनान्त्यास्तृचा एव गृह्यन्त इत्येवंप्राप्तम्¹⁷। एवं वचनसामर्थ्यादन्त्थे तृचे गृह्यमाणे यथा नित्या निविदो भवेयुस्तथा तमेवान्त्यं तचमभ्युदियादभ्युपगमदित्यर्थः। नित्यशब्देनात्र स्वरूपनित्यत्वं स्थाननित्यत्वं चोच्यते। स्थानं चात्र ‘एका तृचेऽर्धा युग्मासु’ इत्यादि गृह्यते। एतदुक्तं भवति - हीनस्तोमेषु सूक्तस्यान्त्यैतृचात्पूर्वावृक्षु श्रियमाणासु तत्स्थानान्निविदमादायान्त्ये तृवे सवनानुसारेणैकां तृचेऽर्धा युग्मास्वित्यनेन विधिना तां निविदं दध्यादिति वचनमन्तरेण निविदां पूर्वोक्त स्थानत्वे सिद्धे य न्नित्यशब्देन पूर्वोक्तस्थानत्वं विदधाति तज्ज्ञापयति वचनाते स्वस्थानं निविदों न जहतीति। तेन सूक्तमुखीयादये¹⁸ ऋचां वृद्धिहेतवो निविदो न चालयन्ति स्वस्मात्स्थानादिति सिद्धम्॥१॥

उक्तानि चातुर्मास्यानि।

उक्तानि चातुर्मास्यानि।

उक्तानुकीर्तनं वक्ष्यमाणेषु सोमेषूपक्रमकालप्रभृतिचातुर्मास्यशरीरस्य सर्वस्य पर्वसंबन्धस्थापर्वसंबन्धस्य च प्रापणार्थं संज्ञार्थं च।

सोमान्वक्ष्यामः पर्वणां स्थाने।

सोमान्वक्ष्यामः पर्वणां स्थाने।

संज्ञा¹⁹प्रभृतिचातुर्मास्यशरीरे²⁰सर्वस्मिन्माते विशेष उच्यते। पर्वणां स्थाने सोमाः कर्तव्याः।

अयूपकानेके।

अयूपकानेके।

ये पर्वस्थाने विहिताः सोमास्तानयूपकान्यूरहितानेके शाखिन इच्छन्ति। अपर्वसंबद्धोऽयूपवानेव सोमः कर्तव्यः। यथाऽग्निष्टोम ऐन्द्राग्नस्थान इति।

परिधौ पशुं नियुञ्जन्ति।

परिधौ पशुं नियुञ्जन्ति।

अयूपकेषु सोमेषु परिधौ पशुनियोगः कर्तव्यः। तत्र दक्षिणे परिधावुत्तरे वा कर्तव्यो न मध्यमे, उपचारविरोधात्। तत्र यूपधर्मा²¹ न कर्तव्याः। एवं ह्यत्र वचनं परिधौ पशुंनियुञ्जन्तीति, नैवं परिधिर्यूपो भवतीति। तेन परिहित एव परिधौ पशुनियोगः कर्तव्यः। पशोरनफ्गमोपायश्च कर्तव्य एव।

वैश्वदेव्या स्थाने प्रथमं पृष्ठ्याहर्जनिष्ठा उग्रउग्रो जज्ञ इति मध्यंदिन ऐकाहिका होत्राःसर्वत्र प्रथमसांपातिकेष्वहःस्वेकाहीभवत्सु।

वैश्वदेव्या स्थाने प्रथमं पृष्ठ्याहर्जनिष्ठा उग्रउग्रो जज्ञ इति मध्यंदिन ऐकाहिका होत्राःसर्वत्र प्रथमसांपातिकेष्वहःस्वेकाहीभवत्सु।

एतानि²² षडहिकानि प्रथमसांपातिकानि ‘पृष्ठ्यामिष्ठयोः प्रथमे चतुर्थे च स्वरसामसु च प्रथमं²³ छन्दोमेषु प्रथमम्’ इति। एतानि²⁴ षडहाकान्येकाहेषु यत्र यत्रातिदिश्यन्ते तत्र सर्वत्र माध्यंदिने सवने होत्रका ऐकाहिकशस्या भवन्ति। ज्योतिष्टोमिकशस्या इत्यर्थः। अस्य प्रयोजनं मैत्रावरुणःच्छावाकयोः ‘सद्यो ह जातः इत्यस्यभूयः’इत्यस्य चानुद्धारः। इतरथा ‘एवा त्वामिमामूषु’ इत्यनयोः संपातयोः संपातत्वेनात्यैका²⁵ हिकत्वेनत्र प्राप्तौ तद्दैवतमन्यं पूर्वस्य स्थान इत्यनेन न्यायेनैकाहिकयोःपूर्वयोरुद्धार एव स्यात्, अतस्तन्निवृत्त्यर्थमैकाहिकवचनम्।माध्यंदिनाधिकारान्माध्यंदिने सवन एवायं विधिर्भवति नेतरयोः सवनयोरिति सिद्धम्।

वैश्वानरपार्जन्ये हविषी अग्नीषोमीयस्य पशोःपशुपुरोलाशेऽन्वायातयेयुः प्रातःसवनिकेषुपुरोलाशेषु वैश्वदेव्या हवींप्यन्वायातयेयुर्वैश्वदेवः पशुः।

वैश्वानरपार्जन्ये हविषी अग्नीषोमीयस्य पशोःपशुपुरोलाशेऽन्वायातयेयुः प्रातःसवनिकेषुपुरोलाशेषु वैश्वदेव्या हवींप्यन्वायातयेयुर्वैश्वदेवः पशुः।

अस्मिन्नहनि सवनीयः पशुर्वेश्वदेवो भवति।

बार्हस्पत्याऽनुबन्ध्या।

बार्हस्पत्याऽनुबन्ध्या।

अनूबन्ध्या²⁶ पशुश्च बृहस्पतिदेवत्यो भवति।

वरुणप्रघासस्थाने व्यहः।

वरुणप्रघासस्थाने व्यहः।

द्व्यहचोदनासु गोआयुषी विपरीते²⁷इत्युक्तम्।

उत्तरस्याह्नः प्रातःसवनिकेषुपुरोलाशेषु वरुणप्रघासहवींप्यन्वायातयेयुः।

उत्तरस्याह्नः प्रातःसवनिकेषुपुरोलाशेषु वरुणप्रघासहवींप्यन्वायातयेयुः।

तयोर्यदुत्तरमहस्तस्येत्यर्थः।

मारुतवारुणी पशू।

मारुतवारुणी पशू।

तयोरह्रोर्यथासंख्येनेमौ पशू सवनीयौ भवतः।

मैत्रावरुण्यनुबन्ध्या।

मैत्रावरुण्यनुबन्ध्या।

द्व्यहानां प्रातरनुवाकात्पूर्वस्य तन्त्रकाण्डस्य पत्नीसंयाजेभ्य उत्तरस्य च तन्त्रेणानुष्ठानसिद्धेरेकैव मित्रावरुणदेवत्याऽनृबन्²⁸व्याभवति।

अग्निष्टोम ऐन्द्राग्नस्थाने।

अग्निष्टोम ऐन्द्राग्नस्थाने।

योऽयं चातुर्मास्याङ्गभूत ऐन्द्राग्नः पशुयोर्मासयोरैन्द्राग्नः पशुरिति तस्य स्थानेऽग्निष्टोमः कर्तव्यो न निरूढस्थाने तस्यात्र प्रसङ्गाभावात्। सर्वाग्निष्टोमचोदनासु प्रकृतिभूतो ज्योतिष्टोमोऽग्निष्टोमसंस्थो गृह्यते। अत्र विशेषाभावात्सवनीयानुबन्ध्यावपि प्राकृतावेव।

साकमेधस्थाने त्र्यहोऽतिरात्रान्तः।

साकमेधस्थाने त्र्यहोऽतिरात्रान्तः।

व्यहचोदनासु पृष्ठ्यञ्यहः पूर्वोऽभिष्लवव्यहो बेत्युक्तम्। स व्यहोऽतिरात्रान्तः साकमैत्रस्थाने भवति। यस्य व्यहस्यान्त्यमहरतिरात्रं भवति²⁹ सोऽतिरात्रान्तः।उत्तममहरति रात्रसंस्थं भवति। इतरे तु यथाप्राप्त संस्थे इत्यर्थः।

द्वितीयस्याहोऽनुसवनं पुरोलाशेपु पूर्वेद्युर्हवींषि।

द्वितीयस्याहोऽनुसवनं पुरोलाशेपु पूर्वेद्युर्हवींषि।

अस्य व्यहस्य यद्वितीयमहस्तस्मिन्ननुतवनं ये पुरोड़ाशास्तेषु साकमेधानां यानि पूर्वेधुरनुसवनं विहितानि हवींषि तानि यथासंख्यमन्वायातयेयुः।

तृतीयेऽहन्युपांश्वन्तर्यामो हुत्वापौर्णदर्वं प्रातःसवनिकेषु कैलिनम्।

तृतीयेऽहन्युपांश्वन्तर्यामो हुत्वापौर्णदर्वं प्रातःसवनिकेषु कैलिनम्।

अन्यायातयेयुरिति शेषः।

माध्यंदिनेषु माहेन्द्राणि।

माध्यंदिनेषु माहेन्द्राणि।

अन्वायातयेयुः।

अन्तरेण घृतयाज्ये दक्षिणे मार्जालीये*³⁰ पित्र्या।

अन्वायातयेयुरित्यनुवर्तत एव। अन्तरेण घृतयाज्ये इति। तयोर्मध्य इत्यर्थः।

तत्रोपस्थानं यथाऽनतिप्रणीय चरताम्।

तत्रोपस्थानं यथाऽनतिप्रणीय चरताम्।

अस्यां पित्र्यायामनावृत्त्याऽनतिप्रणीतचर्यायामिवानावृत्त्योपस्थानं भवतीत्यर्थः।

अनुबन्ध्यायाः पशुपुरोलाश आदित्यमन्वायातयेयुः।

अनुबन्ध्यायाः पशुपुरोलाश आदित्यमन्वायातयेयुः।

अन्वायातयेयुरिति पुनर्वचनं सर्वत्रावृत्तिप्रदर्शनार्थं न पूर्वेष्वनुवृत्तिनिवृत्त्यर्थम्। परिसंख्यातोऽनुवाद आश्रयितुं युक्त इति।

आग्नेय्यैन्द्राग्नैकादशिनाः पशवः।

आग्नेय्यैन्द्राग्नैकादशिनाः पशवः।

आग्नेय्यश्चैन्द्राग्नश्चैकादशिनाश्च यथासंख्येनान्वहं सवनीयाः पशवो भवन्ति।

सौर्याऽनुबन्ध्या।

सौर्याऽनुबन्ध्या।

अत्रानुष्ठेयाङ्गावसरगतत्वादेकैवानुबन्ध्या।

अग्निष्टोमः शनासीरीयायाः स्थाने प्रातःसवनिकेषुपुरोलाशेषु शुनासीरीयाया हवींष्यन्वायातयेयुः।

अग्निष्टोमः शनासीरीयायाः स्थाने प्रातःसवनिकेषुपुरोलाशेषु शुनासीरीयाया हवींष्यन्वायातयेयुः।

अन्वायातयेयुरितीदमपि प्रदर्शनार्थमेव।

वायव्यः पशुः।

वायव्यः पशुः।

प्राकृतस्य सवनीयस्थान प्राप्तस्य देवतान्तरं विधीयते।

आश्विन्यनूबन्ध्या।

आश्विन्यनूबन्ध्या।

इदमपि पूर्ववदेव देवतान्तरविधानम्।

अन्वहं पञ्चाशच्छो दक्षिणाः॥२॥

अन्वहं पञ्चाशच्छो दक्षिणाः॥२॥

यान्येतान्यष्टौ सुत्यान्यहान्यनुक्रान्तानि तेषामेकैकस्मिन्नहनि पञ्चाशत्पञ्चाशद्वां दक्षिणा³¹ दातव्याः॥२॥

अथ राजसूयाः।

अथ राजसूयाः।

अथेत्ययमधिकारार्थः। उत्तरत्र ये सोमाः पशव इष्टयश्च ते सर्वे राजसूयसंज्ञा भवन्ति न केवलं सोमा एवेत्य धिकारप्रयोजनम्। पूर्वत्र सोमा एव चातुर्मास्यसंज्ञा भवन्तीति तदुप्यनेन सिद्धम्।

पुरस्तात्फाल्गुन्याः पौर्णमास्याःपवित्रेणाग्निष्टोमेनाम्यारोहणीयेन यजेत।

पुरस्तात्फाल्गुन्याः पौर्णमास्याःपवित्रेणाग्निष्टोमेनाम्यारोहणीयेन यजेत।

या फाल्गुनी पौर्णमासी तस्याः पुरस्तात्पवित्रसंज्ञकेनाग्निष्टोमप्रकृतिकेनाभ्यारोहणप्रयोननेन यष्टव्यम्।अस्³²यचान्वारोहणप्रयोजनत्वाद्राजसूयानां³³ तदेकदेशभूतानां चातुर्मास्या नामारम्भाथाय वैश्वानरपार्जन्याया अत्र निवृत्तिः। पुरस्तादितिवचनात्तस्मिञ्शुक्लपक्षेऽपर्वण्येव सुत्यमहर्भवति। तदानुगुण्येन तस्मिन्शुक्लपक्षे दीक्षोपसदश्च कर्तव्याः।

पौर्णमास्यां चातुर्मास्यानि प्रयुङ्क्ते।

पौर्णमास्यां चातुर्मास्यानि प्रयुङ्क्ते।

फाल्गुन्यां पौर्णमास्यां चातुर्मास्यानि प्रयुङ्क्ते, आरभेत³⁴। वैश्वदेवं पर्व³⁵ कर्तव्यमित्यर्थः। पवित्रेणैवाभ्यारोहणस्य कृतत्वादत्र वैश्वानरपार्जन्या न भवति।

नित्यानि पर्वाणि।

नित्यानि पर्वाणि।

यानि वैश्वदेवादीनि³⁶ पर्वाणि तानि नित्यानि न सोमचातुर्मास्येष्विव परतन्त्राणीस्येवमर्थ नित्यग्रहणम्।

चक्राभ्यां तु पर्वान्तरेषु चरन्ति।

चक्राभ्यां तु पर्वान्तरेषु चरन्ति।

चक्रशब्देन दर्शपूर्णमासावुच्येते। सौर्याचान्द्रमस्याविति केचित्। पूर्वान्तरेष्वति। पर्वणामन्तराले यान्यहानि तेषु चक्राभ्यां यागः कर्तव्य इत्यर्थः।

अहर्विपर्ययं पक्षविपर्ययं वा।

अहर्विपर्ययं पक्षविपर्ययं वा।

पर्वान्तरेषु चक्राभ्यां याये; कर्तव्येऽहर्विपर्ययं³⁷ पक्षविपर्ययं कृत्वा चरेयुः। अहर्विपर्ययोः नामैवंभवति – एकस्मिन्नहनि पौर्णमास्या अपरस्मिन्नहन्यमावास्यया³⁸ पुनरपि पौर्णमास्या पुनरप्यमावास्ययेति। पक्षविपर्ययो नाम कृष्णपक्षे पौर्णमास्या शुक्लपक्षेऽमावास्यया³⁹ पुनरप्येवम्।

संवत्सरान्ते समानपक्षेऽभिषेचनीयदशपेयौ।

संवत्सरान्ते समानपक्षेऽभिषेचनीयदशपेयौ।

संवत्सरान्त इति। संवत्सरस्य परस्तादित्यर्थः। एवं चातुर्मास्यैः संवत्सरे परिसमाप्यमाने फाल्गुन्यां शुनासीरीयायागेण संवत्सरः परिसमाप्तो भवति। तत उत्तरमेव कृष्णपक्षमतीत्यानन्तरे शुक्लपक्षेऽभिषेचनीयदशपेयौ कर्तव्यौ। पञ्चदश्यां प्रतिपदि वा दीक्षा।

चतुर्थ्यां पञ्चभ्यां वा सुत्यमहरभिषेचनीयस्य।ततः संसृपेष्टयः⁴⁰ सप्ताहानि। तत एकादश्यां दशपेयस्य दीक्षा। पौर्णमास्यां सुत्यमहः। एवं तौ समानपक्षकृतौ⁴¹ भवतः। अध्वर्यवशाद्वा सहदीक्षणान्तयोः⁴² कृत्वा सोमक्रयाद्येव पृथग्भवति।

उक्थ्यो बृहत्पृष्ठ उभयसामाऽभिषेचृनीयः।

उक्थ्यो बृहत्पृष्ठ उभयसामाऽभिषेचृनीयः।

सोऽयमभिषेचनीय उक्थ्यसंस्थो भवति बृहत्पृष्ठश्च।उभयं⁴³ च निष्केवल्यस्तोत्रे बृहद्भवति। तस्य योनिर्निष्केवल्यस्तोत्रियो भवति। पवमाने रथंतरं भवति तस्य योनियों निस्थाने शंस्तव्येत्यर्थः।

संस्थिते मरुत्वतीये दक्षिणत आहवनीयस्यहिरण्यकशिपावासीनोऽभिषिक्तायपुत्रामात्यपरिवृताय राज्ञे शौनःशेपमाचक्षीत।

संस्थिते मरुत्वतीये दक्षिणत आहवनीयस्यहिरण्यकशिपावासीनोऽभिषिक्तायपुत्रामात्यपरिवृताय राज्ञे शौनःशेपमाचक्षीत।

समाप्ते मरुत्वतीयेऽनारब्धे निष्केवल्यस्तोत्रे दक्षिणत आहवनीयस्याऽऽसीनं राजानमभिषिञ्चन्त्यध्वर्यवः। तस्मा अभिषिक्ताय राज्ञे पुत्राद्यमात्यपरिवृताय पुत्रपौत्रादिभिर्बन्धुभिरमात्यैः परिवृताय सुहृद्भिः परिवृताय। अमात्यशब्देनात्र राजकार्यपरिवोढारो⁴⁴ मन्त्र्यादय उच्यन्ते। तैश्च परिवृतायेत्यर्थः। हिरण्मयः कशिपुहिरण्यकशिपुस्तस्मिन्नासीने⁴⁵ होताशौनःशेपमाख्यानमाचक्षीत ब्रूयादित्यर्थः। तच्चाऽऽख्यानं ब्राह्मणे त्रयस्त्रिंशोऽध्यायः‘हरिश्चन्द्रो ह वैधसः’ इत्यादिस्तं सर्वमाचक्षीतेत्यर्थः।

हिरण्यकशिपावासीन आचष्टे हिरण्यकशिपावासीनःप्रतिगृणाति यशो वै हिरण्यं यशसैवैनं तत्समर्धयति।

हिरण्यकशिपावासीन आचष्टे हिरण्यकशिपावासीनःप्रतिगृणाति यशो वै हिरण्यं यशसैवैनं तत्समर्धयति।

होतुरासनविधानभुंक्तार्थम्⁴⁶। अध्वर्योरासनमस्माभिरविधेयम्। अत उमयोः संकीर्तनं स्तुत्यर्थमेव। यस्माद्यशो हिरण्यं तस्मादेनं राजानं यशसा समर्पयति होताऽध्वर्युश्च हिरमयासनो हिरण्यसैद्धादित्यर्थः⁴⁷।

ओमित्यृचः प्रतिगर एवं तथेति गाथायाः।

ओमित्यृचः प्रतिगर एवं तथेति गाथायाः।

एवमिति नायं प्रतिगरः प्रतिगरावयवो वा, तस्मादेवमर्थः। यथशब्द ऋक्षु प्रतिगरो भवत्येवमेव तथाशब्दो गाथासु प्रतिगरो भवति। अस्मिन्नाख्याने ‘कस्य नूनम्’ इत्थेवमाद्या ऋचः। यं न्विमं पुत्रमिच्छन्ति’ इत्येवमाद्या गाथाः। सर्वत्र च ब्राह्मणनाः श्लोका गाथा इत्युच्यन्ते। ऋचां⁴⁸ गाथानां⁴⁹ च प्रतिगरविधानाद्ब्राह्मणवाक्येषु प्रतिगरो नास्ति। ‘हरिश्चन्द्रो ह वैवसः’ इत्यारम्य ‘स ह नारदं पप्रच्छ’ इत्येवमन्तमुक्त्वाऽवसाय ‘यं न्विमम्’ इत्यारभ्य नारदेत्येवमन्तमुक्त्वाऽवसिते तथेत्यध्वर्युः प्रतिगृणाति।

सर्वत्र च गाथान्त ऋगन्ते च प्रतिगरो⁵⁰ नान्यत्र भवति। ततः ‘स एकया पृष्टो दशभिः प्रत्युवाच’ इति ब्राह्मणवाक्यमुक्त्वाऽवसाय दश गाथा ब्रूयात्। दशकृत्वश्च प्रतिगृणाति। एवं सर्वत्राऽऽचष्टे प्रतिगृह्णाति च।

ओमिति वै दैवं तथेति मानुषं दैवेन चैवैनंतन्मानुषेण च पापादेनसः प्रमुञ्चति।

ओमिति वै दैवं तथेति मानुषं दैवेन चैवैनंतन्मानुषेण च पापादेनसः प्रमुञ्चति।

ओमिति वै दैवमिति। दैवशब्देन वैदिकत्वमुच्यते। ओमिति। वैदिकवचनमिदमनुज्ञावचनमित्यर्थः। तथेति मानुषं मानुषमिति लौकिकमिदमनुज्ञावचनमित्यर्थः। ताभ्यां लौकिकवैदिकाभ्यामोंतथाशब्दाभ्यां प्रतिगरभूताभ्यामेनं राजानं पापादेनसः प्रमुञ्चति। पापशब्देनात्र महत्पापमुच्यते, एनःशब्देनाल्पम्। महतः पापादल्पाच्च पापात्प्रमुञ्चतीत्यर्थः।

तस्माद्यो राजा विजिती स्यादप्ययजमानआख्यापयेतैवैतच्छौनःशेषमाख्यानं नहास्मिन्नल्पं च नैनः परिशिष्यते।

तस्माद्यो राजा विजिती स्यादप्ययजमानआख्यापयेतैवैतच्छौनःशेषमाख्यानं नहास्मिन्नल्पं च नैनः परिशिष्यते।

यस्मादेतदाख्यानमोंतथेतिशब्दप्रतिगरं⁵¹ इत्युक्तं महतोऽच्च पापात्प्रमुञ्चति तस्मादयजमानोऽपि राजा यः परबलं युद्धेन जितवांस्तदेतेच्छौनःशेपमाख्यानमाख्यापयेतैव⁵²। य एवमाख्यापयते राजा तस्मिन्राज्ञि महदुल्पमप्येनो न परिशिष्यते। चनशब्दोऽप्यर्थे वर्तते।

सहस्रमांख्यात्रे दद्यात्।

सहस्रमांख्यात्रे दद्यात्।

होत्र इत्यर्थः।

शतं प्रतिगरित्रे।

शतं प्रतिगरित्रे।

अध्वर्यत्र इत्यर्थः।

यथास्वमासने।

यथास्वमासने।

यद्यस्यस्वं⁵³ तत्तस्मा इत्यर्थः। अस्मिन्प्रकरणे ब्राह्मणानुवादान्यूनाधिकचोद्यं नास्ति।

संसृपेष्टिभिश्चरित्वा दशपेयेन यजेत।

संसृपेष्टिभिश्चरित्वा दशपेयेन यजेत।

संसृपेष्टयो नाम सप्तेष्टय आग्नेय्यादयस्तामिः सप्ताहं चरित्वा दशपेयेन यजेत। दशपेयो नाम यज्ञक्रतुः।

तत्र दशदशैकैकं चमसं भक्षयेयुः।

तत्र दशदशैकैकं चमसं भक्षयेयुः।

तत्र दशपेय एकैकं चमसं दश पुरुषा भक्षयन्ति।

नित्यान्प्रसंख्यायेतराननु प्रसर्पयेयुः।

नित्यान्प्रसंख्यायेतराननु प्रसर्पयेयुः।

प्रकृतौ यं चमसं ये भक्षयन्ति वषट्कारेणं होमाभिषवाभ्यां समाख्यया वाऽन्येन वा कारणेन ते नित्या इत्युच्यन्ते। तान्प्रसंख्यायास्मिन्नयन्त⁵⁴ इतीतरान्पुरुषान्प्रति चमसमनुसर्पयेयुः। ये पुरुषा अनुप्रसर्पन्ति त एवंलक्षणा इत्युच्यन्ते।

ये मातृतः पितृतश्च दशपुरुष समनुष्ठिता विद्यातपोभ्यांपुण्यैश्च कर्मभिर्येषामुभयतो नाब्राह्मण्यं निनयेयुः।

ये मातृतः पितृतश्च दशपुरुष समनुष्ठिता विद्यातपोभ्यांपुण्यैश्च कर्मभिर्येषामुभयतो नाब्राह्मण्यं निनयेयुः।

येषां मातृतः पितृतश्चोभयतो ये दश पूर्वाः पुरुषास्ते विद्यया तपसा पुण्यैः कर्मभिः प्रतिषिद्धवर्जितैश्च⁵⁵ युक्ताः सम्यगनुष्ठितवन्तो⁵⁶ वैदिकं पन्थानमपि चाब्राह्मण्यं⁵⁷ न निनयेयुनिंश्चयेनाब्राह्मण्यं⁵⁸ न गमयेयुः। अब्राह्मण्यगमनं⁵⁹ नाम शूद्रायामपत्योत्पादनमुच्यते। विद्यानाम षडङ्गो वेदस्तदर्थज्ञानं च। तपो नाम श्रौतस्मार्तकर्मानुष्ठानम्। पुण्यकर्म नाम प्रतिषिद्धवर्जनम्। तानेवंविधान्पुरुषाननु प्रसर्पयेयुः। एतदुक्तं भवति - मातृतः पितृतब्धोमयतः पूर्वं ये दश पुरुषास्ते षडङ्गवेदाध्ययनेन तदर्थज्ञानेन च श्रौतस्मार्तकर्मानुष्ठानेन च युक्ताः शूद्रायामपत्योत्पादनमकृतवन्तो येषां पुरुषाणां तानेवंविधान्पुरुषानुपसर्पयेयुः⁶⁰। दशपुरुषमिति। दश पुरुषा इत्यर्थः। तच्च पूर्वपुरुषविशेषणम्। तेषामेवोद्देशकं ‘ये’ इत्येतत्पदम्। येषामित्येतत्प्रसर्पणे जिघृक्षितानां पुरुषाणां विशेषणम्। उभयतः, मातृतः पितृतश्चेत्यर्थः।

पितृत इत्येके।

पितृत इत्येके।

एक आचार्याः पितृत एवैतल्लक्षणमिच्छन्ति न मातृतोऽपीति।

नवग्वासः सुतसोमास इन्द्रं सखा ह यत्रसखिभिर्नवग्वैरिति निविद्धानोराद्ये।

नवग्वासः सुतसोमास इन्द्रं सखा ह यत्रसखिभिर्नवग्वैरिति निविद्धानोराद्ये।

दशपेयस्य निष्केवल्यमरुत्वतीययोर्निविद्धानयोराद्ये अधिके एते ऋचौ भवतः।

सूक्तमुखीये इत्युक्त एते प्रतीयात्।

सूक्तमुखीये इत्युक्त एते प्रतीयात्।

एते इति। एतत्स्थान उक्ते इत्यर्थः।

उत्तर आपूर्यमाणपक्षे केशवपनीयो बृहत्पृष्ठोऽतिरात्रः।

उत्तर आपूर्यमाणपक्षे केशवपनीयो बृहत्पृष्ठोऽतिरात्रः।

दशपेये कृते य उत्तरः शुक्लपक्ष आगच्छति वैशाखस्तस्मिन्केशवपनीयो नामैकाहः कर्तव्यः। स च बृहत्पृष्ठोऽतिरात्रसंस्थश्च भवति।

द्वयोर्मासयोर्व्युष्टिद्व्यहः।

द्वयोर्मासयोर्व्युष्टिद्व्यहः।

केशवपनीयादूर्ध्वं द्वयोर्मासयोर्यः शुक्लपक्ष आषाढस्तत्र व्युष्टिद्व्यहो नाम द्व्यहः कर्तव्यः। तत्र⁶¹द्व्यहस्य गोआयुषी विपरीते इत्यतिदेश उक्तस्तत्रैव विशेष उच्यते –

अग्निष्टोमः पूर्वमहः सर्वस्तोमोऽतिरात्र उत्तरम्।

अग्निष्टोमः पूर्वमहः सर्वस्तोमोऽतिरात्र उत्तरम्।

तस्य त्र्यहस्य यत्पूर्वमहस्तदग्निष्टोमसंस्थं भवति, तस्यैव यदुत्तरमहस्तत्सर्वस्तोमातिरात्रसंस्थ⁶² च भवति। सर्वस्तोमत्वात्षलहस्तोत्रियाषापाहीनसूक्तानीत्येवमादयो धर्मा भवन्ति।

उत्तर आपूर्यमाणपक्षे क्षत्रस्य धृतिरग्निष्टोमः॥३॥

उत्तर आपूर्यमाणपक्षे क्षत्रस्य धृतिरग्निष्टोमः॥३॥

व्युष्टिद्वयादूर्ध्वं यः शुक्लपक्षः श्रावणस्तस्मिन्क्षत्रस्य धृतिर्नामैकाहः स चाग्निष्टोमप्रकृतिर्भवति, संस्था च सैव भवति॥३॥

इति राजसूयाः।

इति राजसूयाः।

इतिशब्दः प्रकारवाची। एवंप्रकाराः सर्वे राजसूयाः। बहवश्याध्वर्युविहिता राजसूयाः सन्ति। अस्मच्छास्त्रविहिताश्चैकाहास्तेषां सर्वेषामयमेव प्रकार इत्यर्थः।

न्यायकॢप्ताश्चदक्षिणा अन्यत्राभिषेचनीयदशपेयाभ्याम्।

न्यायकॢप्ताश्चदक्षिणा अन्यत्राभिषेचनीयदशपेयाभ्याम्।

अस्मिन्विहिते राजसूये पवित्रादयो ये सोमास्तेषु न्यायक्ऌतो दक्षिणाविधिर्भवति। न्यायो नाम ‘एवंप्रायाश्च⁶³ दक्षिणाः’ इत्येवमादिभिः सूत्रैर्विहितो दक्षिणाप्रकारः। चशब्दादध्वर्युविहिताश्च⁶⁴। अयं तु विधिरभिषेचनीयदशपेयाभ्यामन्यत्रैव भवति। तयोस्तु वक्ष्यमाण एव दक्षिणाविधिर्भवति न न्यायक्लप्त एवमर्थः पर्युदासः।

अभिषेचनीये तु द्वात्रिंशतं
द्वात्रिंशतं सहस्राणि पृथङ्मुख्येभ्यः।

अभिषेचनीये तु द्वात्रिंशतं
द्वात्रिंशतं सहस्राणि पृथङ्मुख्येभ्यः।

अभिषेचनीये त्वयं दक्षिणाविधिर्भवति। होत्रादिभ्यो मुख्येभ्य एकैकस्मै द्वात्रिंशंत्सहस्राणि⁶⁵ ददाति। पृथग्ग्रहणं पृथक्कृत्य दातव्यमित्येवमर्थम्।

पोलश पोलश द्वितीयिभ्यः।

पोलश पोलश द्वितीयिभ्यः।

अधिभ्यइत्यर्थः।

अष्टावष्टौतृतीयिभ्यश्चत्वारि चत्वारि पादिभ्यः।

अष्टावष्टौतृतीयिभ्यश्चत्वारि चत्वारि पादिभ्यः।

सर्वत्र सहस्राणीत्यधिक्रियते। अर्धमस्यास्तीत्यर्धी। एवं द्वितीयी तृतीयी पादी च। एषां संबन्धिशव्दानां सिद्धवदभिधाना त्प्रकृतावप्येवं दक्षिणाविभाग इति साधितं भवति।

संसृपेष्टीनां हिरण्यमाग्नेय्यां वत्सतरी सारस्वत्यामवध्वस्तः सावित्र्यां श्यामः पौष्ण्यां शितिष्पृष्ठोबार्हस्पत्यायामृपम ऐन्यां महानिरष्टो वारुण्याम्।

संसृपेष्टीनां हिरण्यमाग्नेय्यां वत्सतरी सारस्वत्यामवध्वस्तः सावित्र्यां श्यामः पौष्ण्यां शितिष्पृष्ठोबार्हस्पत्यायामृपम ऐन्यां महानिरष्टो वारुण्याम्।

संसृपेष्टीनामयं दक्षिणाविधिर्भवति। हिरण्यमनियतसंख्यं सुवर्गे दद्यात्। वसतरी नाम गाजातौ स्त्रीबाला विसृष्टमातृस्तना। अवध्वस्तः पांसुवर्णः। श्यामो धूम्रवर्गः। शितिष्पृष्ठः कृष्णपृष्ठः। ऋषमः सेचनसमर्थः। महानिरष्टोऽवृद्धवया बलीवर्दः। सर्वे गोजातय एव भवन्ति।

साहस्रो दशपेयः।

साहस्रो दशपेयः।

दशपेयः सहस्रदक्षिण इत्यर्थः।

इमाश्चाऽऽदिष्टदक्षिणाः।

इमाश्चाऽऽदिष्टदक्षिणाः।

आदिष्टदक्षिणा इति। ऋत्विज आदिश्याऽऽदिश्य विहिता इत्यर्थः। चशब्दः सहस्रदक्षिणाया⁶⁶ आदिष्टदक्षिणोयाश्च⁶⁷ समुच्चयार्थः।

सौवर्णी स्रगुद्गातुः।

सौवर्णी स्रगुद्गातुः।

सुवर्णमयी मालेत्यर्थः।

अश्वः प्रस्तोतुर्धेनुः प्रतिहर्तुः।

अश्वः प्रस्तोतुर्धेनुः प्रतिहर्तुः।

धेनुः सबत्सा दातव्या।

अजः सुब्रह्मण्यायै।

अजः सुब्रह्मण्यायै।

अजः सुब्रह्मण्याया इति। सुब्रह्मण्यायेत्यर्थः।

हिरण्यप्राकाशावध्वर्योः।

हिरण्यप्राकाशावध्वर्योः।

प्राकाशौ प्रदीप्तौ⁶⁸, कुण्डले इति केचित्। तौ सुवर्णमथौ दातव्यौ। अध्वर्योरध्वर्यवं इत्यर्थः। एवमत्र सर्वत्र चतुर्थ्यर्थे षष्ठी।

राजतौ प्रतिप्रस्थातुः⁶⁹।

राजतौ प्रतिप्रस्थातुः⁶⁹।

राजतौ प्राकाशावित्यर्थः।

द्वादश षष्ठौह्यो गर्भिण्यो ब्रह्मणः।

द्वादश षष्ठौह्यो गर्भिण्यो ब्रह्मणः।

षष्ठौह्यः पञ्चवर्षास्ता गर्भिणीर्दद्यात्।

वशा मैत्रावरुणस्य।

वशा मैत्रावरुणस्य।

प्रजननासमर्था।

रुक्मो होतुः।

रुक्मो होतुः।

रुक्मो नामाऽऽभरणविशेषो वृत्ताकारः।

ऋषमो ब्राह्मणाच्छंसिनः। कार्पासं वासः पोतुः। क्षौमी बरासी नेष्टुः।

ऋषमो ब्राह्मणाच्छंसिनः। कार्पासं वासः पोतुः। क्षौमी बरासी नेष्टुः।

क्षौमी⁷⁰, आतसी शाटी। बरासी स्थूला।

एकयुक्तं यवाचितमच्छावाकस्य।

एकयुक्तं यवाचितमच्छावाकस्य।

एकेनानडुहा युक्तं यवपूर्ण शक्टमित्यर्थः।

अनड्वानाग्नीध्रस्य।

अनड्वानाग्नीध्रस्य।

अनोवहनसमर्थो बलीवर्दोऽनड्वान्।

वत्सतर्युन्नेतु स्त्रिवर्षः साण्डो ग्रावस्तुतः॥४॥

वत्सतर्युन्नेतु स्त्रिवर्षः साण्डो ग्रावस्तुतः॥४॥

त्रीणि वर्षाणि यस्य वयः स त्रिवर्षः।साण्डः, अण्डाभ्यां सहितः। नानण्डो न भग्नाण्ड इत्यर्थः॥४॥

उशनसस्तोमेन गरगीर्णमिवाऽऽत्मानं मन्यमानो यजेत।

उशनसस्तोमेन गरगीर्णमिवाऽऽत्मानं मन्यमानो यजेत।

उशनसस्तोमो नामैकाहः। पुनः स्तोम इति चास्यैव संज्ञा। गरो विषम्। गरो गीणे येन स गरगीर्णः। यो बहुप्रतिग्रहादिना पापाभिभवादात्मानं गरगीर्णमिव मन्यते स एतेन यजेत।

उशना यत्सहस्यै ३रयातं त्वमपो यदवेतुर्वशायेति सूक्तमुखीयेगोस्तोमभूमिस्तोमवनस्पतिसवानां न ता अर्वा
रेणुककाटो अश्नुते न ता नशन्ति न दभाति तस्करोबलित्थापर्वतानां दृह्लाचिद्या वनस्पतीन्देवेभ्यो वनस्पते
हवींषि वनस्पते रशनया नियूयेति सूक्तमुखीयाः।

उशना यत्सहस्यै ३रयातं त्वमपो यदवेतुर्वशायेति सूक्तमुखीयेगोस्तोमभूमिस्तोमवनस्पतिसवानां न ता अर्वा
रेणुककाटो अश्नुते न ता नशन्ति न दभाति तस्करोबलित्थापर्वतानां दृह्लाचिद्या वनस्पतीन्देवेभ्यो वनस्पते
हवींषि वनस्पते रशनया नियूयेति सूक्तमुखीयाः।

गोस्तोमो भूमिस्तोमो वनस्पतिसव इति त्रय एकाहाः कर्तव्या इत्येकोऽर्थोऽर्थात्कल्प्यते। अपरस्तुं तेषामेताः पलुचः सूक्तमुखीया एकैकस्य द्वे द्वे भवत इति। ‘देवेभ्यो वनस्पते हवींषि’ इत्यनया साहचर्यात् ‘वनस्पते रशनया नियूय’ इति प्रैषजैव⁷¹ गृह्यते।

आधिपत्यकामो ब्रह्मवर्चसकामो वा बृहस्पतिसवेन यजेत।

आधिपत्यकामो ब्रह्मवर्चसकामो वा बृहस्पतिसवेन यजेत।

अधिपतेर्भाव आधिपत्यं तत्कामो ब्रह्मवर्चसकामो वा बृहस्पतिसेवो⁷² नामैकाहस्तेन यजेत। ब्रह्मणो वर्चस्तेजो ब्रह्मवर्चसमित्युच्यते। ब्रह्मेति ब्राह्मण्यं वेदश्चोच्यते तयोर्यद्वर्चस्तद्ब्रह्मवर्चसं तत्कामो ब्रह्मवर्चसकामः।

तस्य तृचाः सूक्तस्थानेषु।

तस्य तृचाः सूक्तस्थानेषु।

तस्य बृहस्पतिसवस्य यानि सूक्तस्थानानि होतुर्होत्रकाणां च तेषु सर्वेषु तृचा एक कर्तव्याः। तस्येतिवचनं तस्य वृहस्पतिसवस्य स्वभूतानि यानि सूक्तस्थानानि तेष्वेवायं तृचत्वनियमः स्थान्नाऽऽगन्तूनामित्येवमर्थम्। तेनाऽऽगन्तूनां निविदतिपत्तौ प्राप्तानां तृचत्वनियमो⁷³ न भवति।

अग्निर्देवेषु राजतीत्याज्यं यस्तस्तम्भ धुनेतय इति सूक्तमुखीयेइन्द्र मरुत्व इह नृणामु त्वेति मध्यंदिन उदुष्य
देवः सविता हिरण्यया घृतवती भुवनानामभिश्रियेन्द्रऋमुभिर्वाजवद्भिः समुक्षितं स्वस्ति नो मिमीतामश्विना
मग इति वैश्वदेवं वैश्वानरं मनसाऽग्निं निचाय्यप्रयन्तु वाजास्तविषीभिरग्नयः समिद्धमग्निंसमिधा गिरा गुण इत्याग्निमारुतं होत्रका ऊर्ध्वंस्तोत्रियानुरूपेभ्यः प्रथमोत्तमांस्तृचाञ्शंसेयुः।

अग्निर्देवेषु राजतीत्याज्यं यस्तस्तम्भ धुनेतय इति सूक्तमुखीयेइन्द्र मरुत्व इह नृणामु त्वेति मध्यंदिन उदुष्य
देवः सविता हिरण्यया घृतवती भुवनानामभिश्रियेन्द्रऋमुभिर्वाजवद्भिः समुक्षितं स्वस्ति नो मिमीतामश्विना
मग इति वैश्वदेवं वैश्वानरं मनसाऽग्निं निचाय्यप्रयन्तु वाजास्तविषीभिरग्नयः समिद्धमग्निंसमिधा गिरा गुण इत्याग्निमारुतं होत्रका ऊर्ध्वंस्तोत्रियानुरूपेभ्यः प्रथमोत्तमांस्तृचाञ्शंसेयुः।

होत्रकाणां स्तोत्रियानुरूपेभ्य ऊर्ध्वं यच्छस्यं तस्याऽऽदितोऽन्ततश्चैकैकं तृचं होत्रकाः स्तोत्रियानुरूपेभ्य ऊर्ध्वं शंसेयुः।तन्मध्यगतं शस्यमुद्धार्थमित्यर्थः। ऊर्ध्वमनुरूपेभ्य इत्येव सिद्धे स्तोत्रियग्रहणं परिसंख्याशङ्कानिवृत्त्यर्थम्।

प्रगाथेभ्यस्तु माध्यंदिने।

प्रगाथेभ्यस्तु माध्यंदिने।

माध्यंदिने सवनेऽयं विशेषः⁷⁴। प्रगाथेभ्य ऊर्ध्वं यच्छस्थं तस्याऽऽदितोऽन्ततश्व तृचौ ग्राह्यौ तयोर्मध्ये यच्छस्यं तदुद्धार्यमित्यर्थः।

अनुसवनमेकादशैकादश दक्षिणाः।

अनुसवनमेकादशैकादश दक्षिणाः।

सवने सवन एकादशैकादश दक्षिणा ददाति सन्नेषु नाराशंसेषु। प्रातःसवने⁷⁵ दक्षिणानां निर्देशमात्रमेव कृत्वातासामपि⁷⁶ माध्यंदिन एव सबने नयनं कर्तव्यम्। माध्यंदिने या दक्षिणास्ता⁷⁷सांनयनं च तत्रैव कर्तव्यम्। तृतीयसवने तु दक्षिणानां निर्देशमात्रमेव कृत्वाऽनूबन्ध्यावपायागे कृते तासां नयनं कर्तव्यम्।उन्नेण्यमाणास्वित्येते आहुती माध्यंदिन एव सवने भवतो नेतरयोः सवनयोः। प्रातःसवने नयनाभावात्तृतीयसने⁷⁸ तस्य पूर्वे गणैव सिद्धत्वात्। क इदमित्यादि माध्यंदिने तृतीयसवने च भवति, उभयत्र नयनसंभवादृष्टार्थत्वाच्चेति सिद्धम्।

एकादशैकादश वा सहस्राणि।

एकादशैकादश वा सहस्राणि।

एकादशैकादश वा सहस्राण्यनुसवनं⁷⁹ दक्षिणा ददाति। पूर्वस्यैकादशशब्दस्य दक्षिणा विशेषणार्थत्वादस्य च सहस्रसंख्याविशेषणार्थत्वान्न पुनरुक्तदोषः।

शतानि वा।

शतानि वा।

अत्र संख्याविशेषणार्थत्वात्पूर्व एवानुवर्तते। एकादशैकादश वा शतान्यनुसवनं दक्षिणा इत्यर्थः।

अश्वो माध्यंदिनेऽधिकः।

अश्वो माध्यंदिनेऽधिकः।

त्रिष्वपि पक्षेष्वश्वोऽधिको माध्यंदिने दक्षिणाभिः सह दातव्यः।

भुवा भ्रातृव्यवानधिबुभूषुर्यजेत।

भुवा भ्रातृव्यवानधिबुभूषुर्यजेत।

भूर्नामैकाहस्तेन भ्रातृव्यवान्यजेत। भ्रातृव्याः शत्रवस्तानधिबुभूषुरभिभवितुमिच्छुरित्यर्थः।

सद्यस्क्रियाऽनुक्रिया परिक्रिया वा स्वर्गकामः।

सद्यस्क्रियाऽनुक्रिया परिक्रिया वा स्वर्गकामः।

सद्यस्क्रिया नामैकाहः। यस्मिन्नहनि दीक्षोपसत्सत्यं सर्वमेकस्मिन्नहनि क्रियते। अनुक्रियाऽप्येकाहः⁸⁰। स एवं भवति – एकस्मिन्नहानि दीक्षा, द्वितीयेऽहनि क्रयायुपवसथान्तं, तृतीयेऽहनि सुत्येति। एवं परिक्रियाऽप्येकाहो भवति। एषामन्यतमेन स्वर्गकामो यजेतेति। निरतिशयसुखकाम इत्यर्थः।

एकत्रिकेण त्र्येकेण वाऽन्नाद्यकामः।

एकत्रिकेण त्र्येकेण वाऽन्नाद्यकामः।

एकत्रिकरूयेकश्च द्वावेकाही तयोरन्यतरेणान्नाद्यकामो यजेत। एकत्रिक एवं भवति एकस्तोमो बहिष्पवमानः, त्रिस्तोमो होतुराज्यम्, एवं व्यत्यासेन सर्वत्रतौ स्तोमौ विपरीतौ भवतः। त्र्येके⁸¹ च तावेव स्तोमो विपरीतौ भवतः।त्रिस्तोमको बहिष्पवमानः, एकस्तोमकं होतुराज्यम्। एवमेव व्यत्यस्य समापयेत्।

गोतमस्तोमेन य इच्छेद्दानकामा मे प्रजा स्यादिति।

गोतमस्तोमेन य इच्छेद्दानकामा मे प्रजा स्यादिति।

गोतमस्तोमो नामैकाहस्तेन स यजेत यो मम प्रज्ञा दानशीला दानकामा स्यादिति कामयेत।

एतेषां सप्तानां शस्यमुक्तं बृहस्पतिसवेन।

एतेषां सप्तानां शस्यमुक्तं बृहस्पतिसवेन।

एतेषां भूरादीनां गोतमस्तोमपर्यन्तानां सप्तानां बृहस्पतिसवेन शस्यं व्याख्यातम्। सप्तग्रहणं गोतमस्तोमसंग्रहार्थम्। इतरथा गोतमस्तोमस्य माध्यंदिने सवने स्तोमविवृद्धावपरिमिताभिरतिशंसने प्राप्त एतच्छस्यं न प्राप्नुयादतः सप्तग्रहणं कृतम्। तेन तस्मिन्नेव शस्ये यथासंभवगतिशंसनं भवति। शस्यग्रहणमेतेषु शस्यमेव न दक्षिणाविधिरपीत्येवमर्थम्।

त्वं भुवः प्रतिमानं पृथिव्या भुवस्त्वमिन्द्र ब्रह्मणा महान्सद्यो ह जातो वृषभः कनीनस्त्वं सद्यो अपि वो जातइन्द्रानुत्वा हि घ्ने अधदेव देवा अनु ते दायि मह इन्द्रियाय कथो नु ते परिचराणि विद्वानिति द्वे एकस्य चिन्मे विभ्वस्त्वोज एकं नु त्वा सत्पतिं पाञ्चजन्यं व्यर्यमा मनुषो देवताता प्रघान्वस्य महतो महानीत्था हि सोम इन्मद इन्द्रो मदाय वावृध इति सूक्तमुखीयाः॥५॥

त्वं भुवः प्रतिमानं पृथिव्या भुवस्त्वमिन्द्र ब्रह्मणा महान्सद्यो ह जातो वृषभः कनीनस्त्वं सद्यो अपि वो जातइन्द्रानुत्वा हि घ्ने अधदेव देवा अनु ते दायि मह इन्द्रियाय कथो नु ते परिचराणि विद्वानिति द्वे एकस्य चिन्मे विभ्वस्त्वोज एकं नु त्वा सत्पतिं पाञ्चजन्यं व्यर्यमा मनुषो देवताता प्रघान्वस्य महतो महानीत्था हि सोम इन्मद इन्द्रो मदाय वावृध इति सूक्तमुखीयाः॥५॥

एतेषां सप्तानां चतुर्दश ऋचो द्वे द्वे संभूयैकैकस्यैकाहस्य यथासंख्यं सृक्तमुखीयः स्युः॥५॥

गोतमस्तोममन्तरुक्थ्यं कुर्वन्ति।

गोतमस्तोममन्तरुक्थ्यं कुर्वन्ति।

उक्तो गोतमस्तोमस्तस्यैव कश्चिद्विशेष उच्यते। तमन्तरुक्थ्यं कुर्वन्त्यध्वर्यवश्छन्दोगाश्च। तत्रान्तरुक्थ्यत्वं नामैव भवति। अन्तर्मध्य इत्यर्थः। अग्निष्टोममध्ये यस्मिन्नेक्थ्योत्पत्तिः⁸² सोऽन्तरुक्थ्यः। स चतुष्प्रकारो भवति। ऐन्द्रावारुणादिभिग्रहैः ‘एह्यूषु ब्रवाणि ते’ इत्यादिभिः स्तोत्रियानुरूपैर्वा साकमश्वादिभिः सामभिर्वा, सामस्तोत्रियानुरूपैर्वा।

एषु पक्षेषु विशेषमाह-

ग्रहान्तरुक्थ्यश्वेदग्ने मरुद्भिर्ऋक्वमिः पा इन्द्रावरुणाभ्यांमत्स्वेन्द्राबृहस्पतिभ्यामिन्द्राविष्णुभ्यां सजूरित्याग्निमारुते पुरस्तात्परिधानीयाया आवपेत।

ग्रहान्तरुक्थ्यश्वेदग्ने मरुद्भिर्ऋक्वमिः पा इन्द्रावरुणाभ्यांमत्स्वेन्द्राबृहस्पतिभ्यामिन्द्राविष्णुभ्यां सजूरित्याग्निमारुते पुरस्तात्परिधानीयाया आवपेत।

उक्थ्या ग्रहा यदाऽग्निष्टोमचमसैः सह गृहीत्वा सहैव हूयन्ते तदा ग्रहान्तरुक्थ्योभवति। तत्राऽऽग्निमारुतस्य परिघानीयायाः पुरस्तादियमृगर्धर्चशः शंस्तव्या।

उभय्योराह्वानम्।

उभय्योराह्वानम्।

उत्तरविवक्षार्थमेतत्सूत्रम्।

अन्यतरस्यामेक उक्थ्यस्तोत्रियेषु चेद्यज्ञायज्ञीयेन।

अन्यतरस्यामेक उक्थ्यस्तोत्रियेषु चेद्यज्ञायज्ञीयेन।

स्तुयुरिति शेषः। एष स्तोत्रियानुरूपान्ते⁸³ उक्थ्यः।

स्वैर्वा।

स्वैर्वा।

स्तुयुरिति शेषः। उक्थ्यस्तोत्रियेष्वेव स्वैः साकमश्वादिभिरेवाऽऽग्निमारुताय यदि स्तुयुरेष सामस्तोत्रियानुरूपान्तरुक्थ्यो भवति।

अनन्तरोक्तयोः पक्षयोः शंसनप्रकारमाह–

सकृदाहूय स्तोत्रियांस्तथाऽनुरूपान्।

सकृदाहूय स्तोत्रियांस्तथाऽनुरूपान्।

त्रिभिः स्तोत्रियैरेकं स्तोत्रियकार्यमत्र क्रियते। अनुरूपैश्च त्रिभिरेकमनुरूपकार्यमिति⁸⁴ कृत्वाऽऽहावैक्यमत्रेति मन्तव्यम्।

अन्यत्राप्येवं स्तोत्रियानुरूपसंनिपाते।

अन्यत्राप्येवं स्तोत्रियानुरूपसंनिपाते।

अन्यत्रापि च स्तोत्रियानुरूपद्रव्याणां संनिपाते सति कार्यैक्यादेक⁸⁵ एवाऽऽहावः कर्तव्यः। अत्रोदाहरणं गर्भकारस्तवने। अत्र चोदाहरणं यदि कदाचिच्छन्दोगाः स्वयोनावेव यज्ञायज्ञीयेन स्तुत्वोक्थ्यस्तोत्रियेष्वपि यज्ञायज्ञीयेन स्तुयुस्तदा स्तोत्रियानुरूपचतुष्कं भवति। अयं तु कल्पः सूत्रकारेण⁸⁶न निबद्धः। अत्राप्याहावैक्यसिध्द्यर्थमन्यत्रापीत्यापशब्दः कृतो भगवता सूत्रकारेण।

यद्यु वै यज्ञायज्ञीययोनौ सर्वैरेवौक्थ्यसामभिःप्रकृत्या स्यात्तथा सति॥ ६॥

यद्यु वै यज्ञायज्ञीययोनौ सर्वैरेवौक्थ्यसामभिःप्रकृत्या स्यात्तथा सति॥ ६॥

एष सामान्तरुक्थ्यपक्षो भवति। यदि यज्ञायज्ञीयस्यक्षु साकमश्वसौभरनर्मेधैस्तुयुस्तदा⁸⁷प्रकृत्या स्यादाग्निमारुतशस्यं न यज्ञायज्ञीयस्याक्रियमाणस्य योनिशंसनं कर्तव्यमित्यर्थः।तथा सतीति। कथं सतीत्युक्तं भवति। अयमभिप्रायः – प्रकृत्येते योनिशंसनाभावउच्यते। तथासति, तस्मिन्नेव शस्त्रे स्तोत्रियत्वेन शंसने सतीत्यर्थः। अनेन प्रकारेणतद्भावभावित्वमुक्तं भवति। अतः सिद्धमन्यत्रापि यत्र स्तोत्रियत्वेन यस्मिन्शस्त्रे शंसनमस्ति तस्मिन्शस्त्रे योनित्वेनापि शंसनं तासामृचां⁸⁸न भवतीति। अत्रैतावान्प्रयोजकोंऽशः – एकस्मिन्शस्त्रे स्तोत्रियत्वेन शस्तस्य पुनरपि तस्मिन्नेव शस्त्रे योनित्वेन⁸⁹ शंसनं⁹⁰ भवतीति।नात्राक्रियमाणता⁹¹, अस्वयोनिभाविता⁹² वा विशेषहेतुः। अतः स्तोत्रियानुरूपान्तरुक्थ्यपक्षेसामस्तोत्रियानुरूपान्तरुक्थ्यपक्षे च यज्ञायज्ञीयस्य यथोक्तं योनिशंसनं कर्तव्यम्॥ ६॥

श्येनाजिराभ्यामभिचरन्यजेत।

श्येनाजिराभ्यामभिचरन्यजेत।

श्येनश्चाजिरश्च द्वावेकाहौ ताभ्यामभिचरन्यजेत। अभिपूर्वश्चरतिर्हिसायां वर्तते।अभिचरञ्शत्रून्मारयन्नित्यर्थः।

अहं मनुर्गर्भे नु संस्त्वया मन्योयस्ते मन्यविति मध्यंदिनौ।

अहं मनुर्गर्भे नु संस्त्वया मन्योयस्ते मन्यविति मध्यंदिनौ।

यथासंख्येनोभयोर्भवतः।

शेषो बृहस्पतिसवेन।

शेषो बृहस्पतिसवेन।

अनयोर्माध्यंदिनाभ्यामन्यो यः शस्यविशेषः स बृहस्पतिसवेन व्याख्यातः।

संनद्धा लोहितोष्णीपा निस्त्रिंशिनो याजयेयुः।

संनद्धा लोहितोष्णीपा निस्त्रिंशिनो याजयेयुः।

युद्धोपकरणैः कवचादिभिः सम्यग्बद्धा इत्यत्र विवक्ष्यन्ते। लोहितवासोभिर्वेष्टितशिरसो लोहितोष्णीषा उच्यन्ते। निस्त्रिंशोऽसिः खड्गोवा स येषां हस्तेषु भवति तेनिस्त्रिंशिन इत्युच्यन्ते। याजयेयुरितिवचनं सदस्यचमसाध्वर्यु⁹³शामित्रनिवृत्त्यर्थम्⁹⁴।

शरमयं बर्हिः।

शरमयं बर्हिः।

शरो नाम वेणुसदृशस्तन्मयं बर्हिर्भवति।

मौसलाः परिधयः।

मौसलाः परिधयः।

मौसला मुसलमया मुसलरूपा इत्यर्थः।

बैभीतक इध्मः।

बैभीतक इध्मः।

बिभीतको नाम तरुविशेषस्तन्मय इध्मो भवति।

वाघातको वा।

वाघातको वा।

वाघातकश्च वृक्षविशेषस्तन्मयो वा भवति।

अपगूर्याऽऽश्रावयेत्।

अपगूर्याऽऽश्रावयेत्।

स्रुचावृत्क्षिप्यापगुरयन्निवाऽऽश्रावयेत्।

प्रत्याश्रावयेच्च।

प्रत्याश्रावयेच्च।

[*⁹⁵स्रुचमुत्क्षिप्यावगुरयन्प्रत्याश्रावयेच्च ]।

छिन्दन्निव वषट् कुर्यात्।

छिन्दन्निव वषट् कुर्यात्।

वषट्कारशब्दे छेदनं नामास्निग्धता⁹⁶ वर्णानां तीक्ष्णता च। अथ वा वषट्कारोच्चारणकाले मनसा शत्रून्दारयन्निव स्यात्।

द्रुषन्निव जुहुयात्।

द्रुषन्निव जुहुयात्।

स्रुचाऽङ्गारान्प्रेषयन्निव⁹⁷मनसा शत्रून्प्रेषयन्निव⁹⁸स्यात्।

साद्यस्क्रेपूर्वरा वेदिः।

साद्यस्क्रेपूर्वरा वेदिः।

अभिचरणीयेषु साधारणधर्मा उक्ता इदानीं साद्यस्केषु साधारणधर्मा उच्यन्ते।साद्यस्का नाम सोमयागाः सदीक्षोपसत्का एकस्मिन्नहनि क्रियन्ते तेषूर्वरा वेदिः।सस्यवती भूमिर्वेदिर्भवतीत्यर्थः।

खल उत्तरवेदिः।

खल उत्तरवेदिः।

यस्मिन्प्रदेशे धान्यानि पूलैर्विविच्यन्तेऽनडुद्धिः स प्रदेशः खल इत्युच्यते।

खलेवाली यूपः।

खलेवाली यूपः।

खलमध्येऽनडुद्भिर्भ्रमणे क्रियमाणे तद्वन्धनार्था मेथी खलेवालीयुच्यते। खलेऽनडुहो वारयतीति खलेवाली।

स्फ्यग्रो यूपः।

स्फ्यग्रो यूपः।

स्फ्यस्येवाग्रं तीक्ष्णं यस्य स स्फ्यग्रः।स्फ्याग्रइत्यर्थः। ह्रस्वश्छान्दसः। एवं यूपो भवति।

अचषालः।

अचषालः।

अस्य यूपश्चषालरहितश्च भवति।

कलापी चपालः।

कलापी चपालः।

सा मेथ्यग्रप्रदेशे धान्यपूलैर्बद्धा तिष्ठति स एव चषालो भवतीति।

इत्यागन्तुका विकाराः।

इत्यागन्तुका विकाराः।

इत्येतेऽनुक्रान्ता धर्मा आगन्तुका विकारा⁹⁹वेदितव्याः। अप्राकृता धर्मा आगन्तुका इत्युच्यन्ते। प्राकृतेष्वेव विशेषविधयो विकारा उच्यन्ते। तत्र संनद्धा लोहितोष्णीषाइत्येवंप्रकारा आगन्तुकाः। शरमयं बर्हिरुवरी वेदिरित्यादयो विकाराः।

अन्यांश्चाध्वर्यवो विदुः।

अन्यांश्चाध्वर्यवो विदुः।

अर्ध्वर्यवोऽन्याश्चाऽऽगन्तुकान्विकारांश्चाऽऽमनन्ति ते सर्वेऽस्माभिरनुष्ठेया इत्यर्थः।

सिद्धे तु शस्ये होता संप्रैषान्वयः स्यात्।

सिद्धे तु शस्ये होता संप्रैषान्वयः स्यात्।

शस्यग्रहणमनुवचनादीनामपि प्रदर्शनार्थम्। सिद्धेऽनुवच¹⁰⁰नादावस्म¹⁰¹च्छास्त्र¹⁰²विहिते सति होता संप्रैषान्वयः स्यात्। इदमत्रोदाहरणम्। खलेवाल्यामुच्छ्र¹⁰³पणाभावादञ्जनपरिव्याणयोर्द्वे¹⁰⁴ एवर्चावनूच्येते। तत्र प्रकृत्या बहुत्वाभावादभिहिंकाराभ्यासौ न स्याताम्। एवं प्राप्तइदमुच्यते — सिद्धे साभिहिंकाराभ्यासेऽनुवचने सति होत्रा संप्रैषानुसारेण तावन्मात्रमणुवक्तव्यं नान्यो विकार उत्पादयितव्य इत्यर्थः। अन्यदप्येवंप्रकारमुदाहरणमन्वेषणीयम्।

पाप्या कीर्त्या पिहितो महारोगेण वा योवाऽलंप्रजननः प्रजां न विन्देत सोऽग्निष्टुता यजेत।

पाप्या कीर्त्या पिहितो महारोगेण वा योवाऽलंप्रजननः प्रजां न विन्देत सोऽग्निष्टुता यजेत।

पापी कीर्तिर्ब्रह्महत्यादिना जाता तयापिहितश्छन्न इत्यर्थः। महारोगेण वा पिहितः। दीर्घकालानुवर्ती रोगो महारोगः। अथ वाऽऽयुर्वेदप्रसिद्धो महारोगः। यो वाऽलंप्रजननःपर्याप्तप्रजननः पुंस्त्वयुक्त इत्यर्थः। स यदि प्रजा न लभेत। एते त्रयोऽग्निष्टुतोऽधिकारिणः। अग्निष्टदित्येकाहस्य संज्ञा।

तिष्ठा हरी यो जात एवेति मध्यंदिनःसर्वाग्नेयश्चेत्स्तोत्रियानुरूपा आग्नेयाः स्युः।

तिष्ठा हरी यो जात एवेति मध्यंदिनःसर्वाग्नेयश्चेत्स्तोत्रियानुरूपा आग्नेयाः स्युः।

असर्वाग्नेयोऽग्निष्टुदित्युक्तः सर्वाग्नेयत्वमिदानीमुच्यते। यद्ययमग्निष्टुत्सर्वाग्नेयः स्यात्तदा स्तोत्रियानुरूपा आग्नेयीभिः कर्तव्याः।

विचारि वा।

विचारि वा।

एवं वा सर्वाग्नेयोऽग्निष्टुद्भवति विचारि¹⁰⁵ वाऽऽग्नेयो भवति। विचारिशब्देनाऽऽगमापायिन उच्यन्ते। अविचारिण इन्द्रनिहवापोहिष्ठीयप्रकारास्तेभ्योऽन्ये विचारिणस्ते सर्व आग्नेया भवन्तीत्यर्थः।

अपि वा सर्वेषु देवताशब्देष्वग्निमेवामिसंनमेत्।

अपि वा सर्वेषु देवताशब्देष्वग्निमेवामिसंनमेत्।

अथ¹⁰⁶ वैवं सर्वाग्नेयोऽग्निष्टुद्भवति। यथाप्राप्ते शस्ये सर्वेषु देवताशब्देष्वग्निशब्दः प्रक्षेत¹⁰⁷व्य इति। अग्निशब्दस्य पुंलिङ्गत्वास्त्रीदेवताशब्दस्थानेऽपि पुंलिङ्ग एवाग्निशब्दः प्रयोक्तव्यः। यथा ‘पावका नोऽग्निर्वाजेभिः’ इति द्विवचनबहुवचने त्वविरोधात्कर्त ये एव,यथा ‘ ऋतेनाग्नी ऋतावृधौ’ इति। ‘ओमासश्चर्षणीघृतोऽग्नय आगत¹⁰⁸’ इति देवताशब्देष्वग्निशब्दं प्रक्षिपेदितिवचनात्सिद्धेऽपि सर्वेष्वितिवचनं शस्त्रादिषट्के च जपानु¹⁰⁹मन्त्रणाप्यायनोपस्थानान्युपांशुजपादिषट्के च सर्वप्रकारे मन्त्रेऽस्य विधेः प्रापणार्थम्।

तथा सत्यन्वक्षमिन्द्रस्तुता यजेत।

तथा सत्यन्वक्षमिन्द्रस्तुता यजेत।

तथासतीत्येभिस्त्रिप्रकारैः सर्वाग्नयेऽग्निष्टुति सतीत्यर्थः। अन्वक्षं सद्य एवेत्यर्थः। इन्द्रस्तुनामैकाहस्तेन यजेत।

इन्द्र सोममिन्द्रं स्तवेति मध्यंदिनः।

इन्द्र सोममिन्द्रं स्तवेति मध्यंदिनः।

‘इन्द्र सोमं सोमपते पित्रेमम्’ इत्यस्यैव सर्वत्र ग्रहणं त्रैष्टुभत्वान्माध्यंदिनस्य सवनस्य।

भूतिकामो वा ग्रामकामो वा प्रजाकामो वोपहव्येन यजेत।

भूतिकामो वा ग्रामकामो वा प्रजाकामो वोपहव्येन यजेत।

भूतिकामो यः स्वाध्यायेन धनेन वा भवितुं कामयते स भूतिकामः। ग्रामकामः प्रसिद्धः। प्रजाकामः पुत्रकामः। एषामन्यतम उपहव्येनैकाहेन यजेत। एष च्छन्दोगानामनिरुक्त¹¹⁰इति श्रूयते। इन्द्रस्थाने शकशब्दः प्रयोक्तव्यः, सर्वशब्दस्थाने विश्वशब्दइत्यादयो धर्मा अनिरुक्ताः श्रूयन्त इति च्छन्दोगानां प्रसिद्धं ते चास्माभिरनुसरणीयाः।

इमा उ त्वा य एक इदिति मध्यंदिन
इन्द्राग्न्योः कुलायेन प्रजातिकामः।

इमा उ त्वा य एक इदिति मध्यंदिन
इन्द्राग्न्योः कुलायेन प्रजातिकामः।

प्रजातिकाम इति। प्रजाभिः पशुभिश्च महान्भूयासमिति कामयमान इत्यर्थः। इन्द्राग्न्योः कुलाय¹¹¹ इत्येकाहः।

तिष्ठा हरी तमु ष्टुहीति मध्यंदिन ऋषभेण विजिगीषमाणः।

तिष्ठा हरी तमु ष्टुहीति मध्यंदिन ऋषभेण विजिगीषमाणः।

विजेतुमिच्छन्विजिगीषमाणः।

मरुत्वाँ इन्द्र युध्मस्य त इति मध्यंदिनस्तीव्रसोमेनान्नाद्यकामः।

मरुत्वाँ इन्द्र युध्मस्य त इति मध्यंदिनस्तीव्रसोमेनान्नाद्यकामः।

तीव्रसोम इत्येकाहः।

वचस्य वीरस्तीवस्यामिवयस इति मध्यंदिनो विधनेनामिचरत्।

वचस्य वीरस्तीवस्यामिवयस इति मध्यंदिनो विधनेनामिचरत्।

विधन इति ऋतुनाम।

तस्य शस्यमजिरेण¹¹²।

तस्य शस्यमजिरेण¹¹²।

शस्यग्रहणं¹¹³ प्रदर्शनार्थेन लोहितोष्णीषादिनिवृत्त्यर्थम्।

इन्द्राबिष्णोरुत्क्रान्तिना स्वर्गकामः।

इन्द्राबिष्णोरुत्क्रान्तिना स्वर्गकामः।

इन्द्राविष्णोरुत्क्रान्तिरित्येकाहनाम।

इमा उ त्वा द्यौर्नय इन्द्रेति मध्यंदिनो यः कामयेतनैष्णिह्यं पाप्मन इयामिति स ऋतपेयेन यजेत।

इमा उ त्वा द्यौर्नय इन्द्रेति मध्यंदिनो यः कामयेतनैष्णिह्यं पाप्मन इयामिति स ऋतपेयेन यजेत।

निस्नेहस्य भावो नैष्णिह्यम्। पाप्मनो नैष्णिह्यं गच्छेयमिति यः कामयेत स ऋतपेयनाम्नैकाहेन यजेत। स्वल्पमपि पापं मयि न तिष्ठतेति यः कामयेत् स ऋतपेयेनयजेतेत्यर्थः।

ऋतस्य हि शुरुधः सन्ति पूर्वीरितिसूक्तमुखीये सत्येन चमसान्भक्षयन्ति।

ऋतस्य हि शुरुधः सन्ति पूर्वीरितिसूक्तमुखीये सत्येन चमसान्भक्षयन्ति।

सत्यमुक्त्वा भक्षयन्ति।

सत्यमियं पृथिवी सत्यमयमग्निःसत्यमयं वायुः सत्यमसावादित्य इति।

सत्यमियं पृथिवी सत्यमयमग्निःसत्यमयं वायुः सत्यमसावादित्य इति।

सत्यमियं पृथिवी सत्यमयमग्निः सत्यमयं वायुः सत्यमसावादित्य इत्येवमुक्त्वा भक्षयनतीत्यर्थः। अत्र नित्यस्य भक्षणमन्त्रस्य निवृत्तिः।

सोमचमसो दक्षिणा॥ ७॥

सोमचमसो दक्षिणा॥ ७॥

‘सोमांशुभिः पूर्ण¹¹⁴ेचमसं दक्षिणाकाले सगोत्राय ब्राह्मणाय ददाति’ इति श्रुतिः।ऋत्विगानतावप्युपायान्तरंमन्वेषणीयम्॥ ७॥

अतिमूर्तिना यक्ष्यमाणो मासं सौर्याचान्द्रमसीभ्यामिष्टीभ्यां यजेत।

अतिमूर्तिना यक्ष्यमाणो मासं सौर्याचान्द्रमसीभ्यामिष्टीभ्यां यजेत।

अतिमुर्तिर्दूणाशो बहुसुवर्ण इत्येकाहस्य त्रीणि नामानि। अनेन यक्ष्यमाणः पुरस्तादेकं मासं सौर्याचान्द्रमसीभ्यामिष्टीम्यां यजेत। सूर्योऽस्या देवतेति सौरी। सौर्येत्याकारान्तनिर्देशश्छान्दसः। चन्द्रमा देवताऽस्या इति चान्द्रमसी। एताम्यामिष्टीभ्यांयजेत।

कथमित्यपेक्षायामेतदाह—

शुक्लं चान्द्रमस्या सौर्ययेतरम्।

शुक्लं चान्द्रमस्या सौर्ययेतरम्।

शुक्लपक्षमहरहश्चान्द्रमस्या यजेत। इतरं कृष्णमहरहः सौर्यया यजेत। ततोऽतिमुर्तिना यष्टव्यम्।

अत्राह गोरमन्वत नवो नवोभवतिजायमानस्तरणिर्विश्वदर्शतश्चित्रंदेवानामुदगादनीकमिति याज्यानुवाक्याः।

अत्राह गोरमन्वत नवो नवोभवतिजायमानस्तरणिर्विश्वदर्शतश्चित्रंदेवानामुदगादनीकमिति याज्यानुवाक्याः।

याज्यानुवाक्याग्रहणं सूक्तमुखीयत्वसंशयनिवृत्त्यर्थम् \। इतरथा पलृचोऽनुक्रम्प सूक्तमुखीये इत्युक्त आसामन्यतमे इति प्रतिभासः स्यात्तन्निवृत्त्यर्थमिति।

स ईं महीं धुनिमेतोररम्णात्स्वप्नेनाभ्युप्याचुमुरिं धुनिं चेति सूक्तमुखीये।

स ईं महीं धुनिमेतोररम्णात्स्वप्नेनाभ्युप्याचुमुरिं धुनिं चेति सूक्तमुखीये।

अतिमूर्तिन एते सूक्तमुखीये।

सूर्यस्तुता यशस्कामः।

सूर्यस्तुता यशस्कामः।

सूर्यस्तुदेक हः, यशः कीर्तिः।

पिबा सोमममीन्द्रं स्तवेति मध्यंदिनः। व्योम्नाऽन्नाद्यकामः।

पिबा सोमममीन्द्रं स्तवेति मध्यंदिनः। व्योम्नाऽन्नाद्यकामः।

व्योमेत्येकाहनाम।

विश्वदेवस्तुता यशस्कामः।

विश्वदेवस्तुता यशस्कामः।

विश्वदेवस्तादित्येकाहनाम।

पञ्चशारदीयेन पशुकामः।

पञ्चशारदीयेन पशुकामः।

पञ्चशारदीय एकाहः।

एतेषां त्रयाणां कयाशुमातदिदासेतिमध्यंदिनः। उभयसामानौ पूर्वौ।

एतेषां त्रयाणां कयाशुमातदिदासेतिमध्यंदिनः। उभयसामानौ पूर्वौ।

व्योमविश्वदेवस्तुतावित्यर्थः।

उक्थ्यः पञ्चशारदीयो विशो विशो वो अतिथिमित्याज्यम्।

उक्थ्यः पञ्चशारदीयो विशो विशो वो अतिथिमित्याज्यम्।

पच्चशारदीय एतदाज्यं भवति।

कण्वरथंतरं पृष्ठम्।

कण्वरथंतरं पृष्ठम्।

पञ्चशारदीयस्यैव।

गोसवविवधौपशुकामः।

गोसवविवधौपशुकामः।

गोसवो विवधश्चैकाही तयोरेकैकः पशुकामस्य।

इन्द्र सोममेतायामेति मध्यंदिनः।

इन्द्र सोममेतायामेति मध्यंदिनः।

गोसवविवधयोरुभयोरप्येष एव¹¹⁵मध्यंदिनः।

दश सहस्राणि दक्षिणाः।

दश सहस्राणि दक्षिणाः।

दक्षिणाश्च द्वयोरेकैकस्य सर्वाः।

षोडशैकाहाः।

षोडशैकाहाः।

अतः परं षोडशैकाहास्ते चोद्भिदादयो राशिमरायान्ताः¹¹⁶।

आयुर्गौरिति व्यत्यासम्।

आयुर्गौरिति व्यत्यासम्।

तेषां षोडशानामायुर्गौश्च प्रकृती भवतः। व्यत्यासमिति। अयुजामायुर्युजां गौरित्येकं व्यत्यासः प्रथमस्यायुर्द्वितीयस्य गौस्तृतीयस्याऽऽयुरित्यर्थः¹¹⁷।

उद्भिद्बलभिदौ स्वर्गकामः।

उद्भिद्बलभिदौ स्वर्गकामः।

तेषामाद्यावुद्भिच्च बलभिच्चतौ स्वर्गकामस्य। ये द्वंद्वशो विहिता एकाहास्ते यमयज्ञा वेदितव्याः। तेषु सर्वेषु यमयज्ञेषु पूर्वेण यागं कृत्वाऽनन्तरमेवोत्तरेण यागःकर्तव्यः। अथ वा च्छन्दोगप्रत्ययादेव यमयज्ञानां गतिर्भवेत्। एतेषु माध्यंदिने विधिरायुषो गोश्च प्राप्ते तावन्मात्रापवादः।

इन्द्र सोममिन्द्रः पूर्मिदिति मध्यंदिनः।

इन्द्र सोममिन्द्रः पूर्मिदिति मध्यंदिनः।

उद्भिद्वलमिदोरेव¹¹⁸ माध्यंदिनः।

विनुत्यभिभूत्योरिषुवज्रयोश्च मन्युसूक्ते।

विनुत्यभिभूत्योरिषुवज्रयोश्च मन्युसूक्ते।

विनुतिरभिभूतिश्च द्वौ। इषुश्च वज्रश्च द्वौ। द्वयोर्यमयोर्मन्युसूक्ते ’ त्वया मन्यो यस्तेमन्यो’ इत्येते मध्यंदिनो¹¹⁹ भवतीत्यर्थः।

अभिचरन्यजेत।

अभिचरन्यजेत।

तावेव द्वौ द्वावभिचरतो भवतः। एतत्सर्वं पूर्वसूत्रस्थेन चशब्देन लभ्यते।

त्विष्यमचित्योः सम्राट्स्वराजोविराड्विराजोः शदस्य चैकाहिके।

त्विष्यमचित्योः सम्राट्स्वराजोविराड्विराजोः शदस्य चैकाहिके।

त्विषिश्चापचितिश्च द्वौ। सम्राट्स्वराट्च द्वौ। राट्च विराट्च द्वौ। शदश्चैकः। एतेषां सप्तानामैकाहिके ‘जनिष्ठा उग्र इन्द्रस्य नु वीर्याणि’ इत्येते¹²⁰ मध्यंदिनो भवतीत्यर्थः।

उपशदस्य राशिमराययोश्च कपाशुमीयतदिदासीये।

उपशदस्य राशिमराययोश्च कपाशुमीयतदिदासीये।

उपशदश्चैकः राशिश्च मरायश्च द्वौ तेषां कयाशुभीयतदिदासीये मध्यंदिनो भक्तीत्यर्थः।

भूतिकामराज्यकामान्नाद्यकामेन्द्रियकामतेजस्कामानाम्।

भूतिकामराज्यकामान्नाद्यकामेन्द्रियकामतेजस्कामानाम्।

षोडशानां मध्ये स्विप्यादीनामनुक्तकामानामेते कामा भवन्ति।

एते कामा द्वयोर्द्वयोः।

एते कामा द्वयोर्द्वयोः।

त्विण्यादीनां द्वयोर्द्वयोरेतेषामेकैकः¹²¹ कामो यथासंख्येन भवति।

ऋषिस्तोमा व्रात्यस्तोमाश्चपृष्ठ्यहानि।

ऋषिस्तोमा व्रात्यस्तोमाश्चपृष्ठ्यहानि।

ऋषिस्तोमा नाम सप्तैकाहाः। व्रात्यस्तोमा नाम च सप्तैव। तेषां चोमयेषां पृष्ठ्या हानि यथासंख्येन प्रकृतिभूतानि भवन्ति। प्रथमस्य प्रथमेनेत्येवम्। उपयत्र सप्तमोज्योतिष्टोमः प्रकृतिः।

नाकसद ऋतुस्तोमा दिक्स्तोमाश्चभिप्लवाहानि॥ ८॥

नाकसद ऋतुस्तोमा दिक्स्तोमाश्चभिप्लवाहानि॥ ८॥

नाकसद इति षडेकाहा एको गणः। ऋतुस्तोमनामानश्च षडेकाहा दिक्स्तोमनामानश्च षडेकाहा द्वावेतौ गणौ। एतेषां त्रयाणामभिप्लवाहानि प्रकृतिरकैकस्य गणस्य यथासंख्येनैव पूर्ववद्भवति॥८॥

वाजपेयेनाऽऽधिपत्यकामः।

वाजपेयेनाऽऽधिपत्यकामः।

आधिपत्यमाधिक्येन स्वाम्यं तत्कामो वाजपेयेन यजेत।

सप्तदश दीक्षाः।

सप्तदश दीक्षाः।

तस्य वाजपेयस्य सप्तदश दीक्षा भवन्ति। एकाहानामेका तिस्रोवा दीक्षा इत्यस्यायमपवादः।

सप्तदशापवर्गो वा।

सप्तदशापवर्गो वा।

सप्तदशभिरहोभिरपवृज्यते समाप्यते यः स सप्तदशापवर्गः। तदा त्रयोदश दीक्षास्तित्र उपसद एका सुत्येति कल्पना।

हिरण्यस्रज ऋत्विजो याजयेयुः।

हिरण्यस्रज ऋत्विजो याजयेयुः।

हिरण्मयीभिः स्रग्मिर्भूषिता हिरण्यस्रज इत्युच्यन्ते। अत्रविग्ग्रहणं चमसाध्वर्युशमित्रादिनिवृत्त्यर्थम्।

वज्रकिञ्जल्का शतपुष्करा होतुः।

वज्रकिञ्जल्का शतपुष्करा होतुः।

होतुः स्रगेवं भवति। हिरण्मयैः शतेन पुष्करैः कृतानि च तानि पुष्कराणि वज्रनामकै रत्नविशेषैः कृतार्कञ्जल्कानि भवन्ति। किञ्जल्कपुष्करशब्दाभ्यां स्रगेव विशेष्यते¹²²ऽपाष्ठिंकः परस्परसंबन्धः।

विश्वजिदाज्यं कयाशुभातदिदासेति मध्यंदिनःसंस्थिते मरुत्वतीये बार्हस्पत्येष्टिः।

विश्वजिदाज्यं कयाशुभातदिदासेति मध्यंदिनःसंस्थिते मरुत्वतीये बार्हस्पत्येष्टिः।

बृहस्पतिरस्या देवतेति बार्हस्पत्या।

आज्यमागप्रभृतीलान्ता बृहस्पतिः प्रथमं जायमानोबृहस्पतिः समजयद्वसूनि त्वामीलते अजिरंदूत्यायाग्निं सुदीतिं सुदृशं गृणन्त इति संयाज्ये।

आज्यमागप्रभृतीलान्ता बृहस्पतिः प्रथमं जायमानोबृहस्पतिः समजयद्वसूनि त्वामीलते अजिरंदूत्यायाग्निं सुदीतिं सुदृशं गृणन्त इति संयाज्ये।

अत्र बृहस्पतेरादेशो न कर्तव्यः, सौमिकीभ्यश्चेतिवचनादाज्यभागयोः स्विष्टकृति चाऽऽदेशः कर्तव्य एव।

यदि त्वध्वर्यव आजिं जापयेयुरथ ब्रह्मा तीर्थदेशे मयूखेचक्रं प्रतिमुक्तं तदारुह्य प्रदक्षिणमावर्त्यमानेवाजिनां साम गायादाविर्मर्या आवाजंवाजिनो अग्मन्देवस्य सवितुः सवे स्वर्गांअर्वन्तो जयतः स्वर्गाँ अर्वतो जयतीति वा।

यदि त्वध्वर्यव आजिं जापयेयुरथ ब्रह्मा तीर्थदेशे मयूखेचक्रं प्रतिमुक्तं तदारुह्य प्रदक्षिणमावर्त्यमानेवाजिनां साम गायादाविर्मर्या आवाजंवाजिनो अग्मन्देवस्य सवितुः सवे स्वर्गांअर्वन्तो जयतः स्वर्गाँ अर्वतो जयतीति वा।

यदि तु, यदेत्यर्थः। यदाऽध्वर्यव आजिंजापयन्ति यजमानम्। आजिं नाम¹²³लक्षणंजापयेयुर्गंमयेयुरित्यर्थः। एतदुक्तं भवति – यदा त्वध्वर्यवो यजमानमाजिं गमयेयुस्तदा ब्रह्मा तीर्थदेशे मयूखं निधाय¹²⁴। मयूखमक्षमित्यर्थः। तस्मिन्रथचक्रं प्रतिमुच्य तदारुह्याऽऽस्ते। तच्चक्रं प्रदक्षिणमावर्तयन्ति¹²⁵ ये केचन पुरुषास्तदा ब्रह्मा वाजिनां साम गायति¹²⁶। ‘आविर्मर्याआवाजम्’ इत्यस्यामृाचे गीतं तत्साम। एषा ऋक्पुर उष्णिक्। अर्वन्तः, अर्वत इति वा तृतीये पादे¹²⁷द्वितीयं पदं¹²⁸ पठितव्यम्, उभयथा समाम्नायदर्शनात्। अस्यार्थस्य ज्ञापनार्थं तृतीयः पादः सूत्रकारेण द्विः पठ्यते।

यदि साम नाधीयात्रिरेतामृचंजपेत्तृतीयेनाऽऽभिप्लविकेनोक्तंतृतीयसवनं चित्रवतीषु चेत्स्तुवीरंस्त्वं नश्चित्र
ऊत्याऽग्ने विवस्वदुषस इत्यग्निष्टोमसाम्नःस्तोत्रियानुरूपौ षोलशी त्विह।

यदि साम नाधीयात्रिरेतामृचंजपेत्तृतीयेनाऽऽभिप्लविकेनोक्तंतृतीयसवनं चित्रवतीषु चेत्स्तुवीरंस्त्वं नश्चित्र
ऊत्याऽग्ने विवस्वदुषस इत्यग्निष्टोमसाम्नःस्तोत्रियानुरूपौ षोलशी त्विह।

तृतीयस्याह्न उक्थ्यसंस्थत्वात्षोलशी विधीयते।

तस्मादूर्ध्वमतिरिक्तोक्थम्।

तस्मादूर्ध्वमतिरिक्तोक्थम्।

तस्मादूर्ध्वमिति। षोलशिन ऊर्ध्वमित्यर्थः। अनेन वचनेन यत्र पोलशी नास्ति तत्रातिरिक्तोक्थमपि नास्तीति गम्यते। अनेन प्रकारेणापोलशिको¹²⁹वाजपेयोऽस्तीति साधितंभवति।

प्रतत्ते अद्य शिपिविष्टनाम प्र तद्विष्णुःस्तवते वीर्येणेति स्तोत्रियानुरूपौ।

प्रतत्ते अद्य शिपिविष्टनाम प्र तद्विष्णुःस्तवते वीर्येणेति स्तोत्रियानुरूपौ।

एमतिरिक्तोक्थं भवति।

ब्रह्म जज्ञानं प्रथमं पुरस्ताद्यत्ते दित्सु प्रराध्वं त्वामिच्छवसस्पते।

ब्रह्म जज्ञानं प्रथमं पुरस्ताद्यत्ते दित्सु प्रराध्वं त्वामिच्छवसस्पते।

एतानि त्रीणि ग्रहणानि¹³⁰।

तं प्रत्नथेति त्रयोदशानामेकां शिष्ट्वाऽऽहूय दूरोहणं रोहेत्।

तं प्रत्नथेति त्रयोदशानामेकां शिष्ट्वाऽऽहूय दूरोहणं रोहेत्।

तं प्रत्नथेति त्रयोदशर्चः शंस्तव्यास्तासामृचामेकामवशिष्याऽऽहूय दूरोहणं रोहेत्। आहूयेतिवचनं षष्ठे स्वेव पृष्ठ्याहन्यहरहःशस्यस्येत्येतस्मिन्दूरोहण आहावाभावादवाप्याहावाभावशङ्का स्यात्तन्निवृत्त्यर्थमुच्यते।

बृहस्पते युवमिन्द्रश्च वस्व इति परिधानीयाविभ्राड्बृहस्पित्रतु सोम्यं मध्विति याज्या तस्यगवांशतानामश्वरथानामश्वानांसाद्यानां वह्यानांमहानसानां दासीनां निष्ककण्ठीनां हस्तिनांहिरण्यकक्ष्याणां सप्तदश सप्तदशानि दक्षिणाः¹³¹।

बृहस्पते युवमिन्द्रश्च वस्व इति परिधानीयाविभ्राड्बृहस्पित्रतु सोम्यं मध्विति याज्या तस्यगवांशतानामश्वरथानामश्वानांसाद्यानां वह्यानांमहानसानां दासीनां निष्ककण्ठीनां हस्तिनांहिरण्यकक्ष्याणां सप्तदश सप्तदशानि दक्षिणाः¹³¹।

तस्य सप्तदशानि दक्षिणा दातव्या¹³²।तस्येतिवचनं सपोलशिकस्यैवायं दक्षिणाविधिरिति ज्ञापनार्थम्। इतरथा प्रकृतत्वादपोलशिकस्यापि स्यात्तन्निवृत्त्यर्थं तस्येत्युच्यते। तेनापोलशिकस्य न्यायक्लृप्त्यैव¹³³दक्षिणा भवति। गवां शतानां सप्तदशेति संबन्धः। शतशब्दो गोभिरेव संबध्यते नोत्तरैः। अश्वैर्युक्ता रथा अश्वरथास्तेषां सप्तदश, अश्वानां सप्तदश। येषु सीदन्ति पुरुषास्ते साद्या अश्वादयः पृष्ठवाहिन¹³⁴इत्यर्थस्तेषां च सप्तदश¹³⁵।वह्या वहनसमर्थास्तेषामपि सप्तदश। महान्ति चानांसि चेति महानांसि¹³⁶तेषामपि सप्तदश।निष्कं नामाऽऽभरणविशेषस्तेन कण्ठे भूषिता निष्ककण्ठ्यः, एवंभूतानां दासीनां सप्तदश।हिरण्मयः¹³⁷कक्ष्यो येषां ते हिरण्यकक्ष्याः, एवंभूतानां हस्तिनां सप्तदश। एतेषां द्रव्याणां सप्तदश सप्तदश दातव्याः। सा दक्षिणा सपोलशिकस्य वाजपेयस्येत्यर्थः। सप्तदश सप्तदशदक्षिणेति पाठः कर्तव्यः, सप्तदश सप्तदशानीत्यस्यापपाठत्वात्।

दशान्ये दक्षिणागणा धनानां शतावमापरार्ध्यानाम्।

दशान्ये दक्षिणागणा धनानां शतावमापरार्ध्यानाम्।

शतावमापरार्ध्यानामिति। शतावमानां शतप्रभृतीनामित्यर्थः। परार्घ्यं परावधिस्तद्यस्यनास्ति तदपरार्ध्यमित्युच्यते। अपरिमितपरावधीनामित्यर्थः। शतप्रभृतीनामपरिमितपरावधीनामित्युक्ते द्विशतात्प्रागेव परावधिर्भवति। एतदुक्तं भवति — गवादीनां द्रव्याणां सप्तदशसंख्या युक्ता अष्टौ गणा दक्षिणात्वेनोक्ताः¹³⁸सूत्रे, इदानीमन्ये दश गणाः शतप्रभृत्यपरिमितसंख्यायुक्ता येषां केषांचिद्धनानां संबन्धिनोऽस्य¹³⁹दक्षिणा भवन्ति। पूर्वेस्य विकल्पोऽर्थात्कल्प्यते।

पूर्वान्वा गणशोऽभ्यस्येत्।

पूर्वान्वा गणशोऽभ्यस्येत्।

यद्यन्यानि धनानि न सन्ति तदा पूर्वेषां गवादीनामेकैकस्य¹⁴⁰द्रव्यस्य दशकृत्वोऽभ्यस्यदश¹⁴¹गणान्संपाद्य दक्षिणां दद्यात्।

अन्येषां धनानामसंभवे-

सप्तदश सप्तदश संपादयेत्।

सप्तदश सप्तदश संपादयेत्।

एवमप्यसंभवे यानि कानिचिद्रव्याणि सप्तदशसंख्या युक्तानि सप्तदश दातव्यातीत्ययमपरो दक्षिणाकल्पः। एवमेते चत्वारो दक्षिणाकलाः सषोडशिकस्य वाजपेयस्य।

इति वाजपेयः।

इति वाजपेयः।

इत्येवंप्रकाराः सर्वे वाजपेया इत्यर्थः। एकत्रचनं जात्यभिप्रायम्।

तेनेवा राजा राजसूयेन यजेत
ब्राह्मणो बृहस्पतिसवेन॥९॥

तेनेवा राजा राजसूयेन यजेत
ब्राह्मणो बृहस्पतिसवेन॥९॥

अनयोरेवानुकीर्तनाद्वैश्यस्यायं नास्तीति गम्यते॥ ९॥

अनिरुक्तस्य चतुर्विंशेन प्रातःसवनं च तृतीयसवनं च।

अनिरुक्तस्य चतुर्विंशेन प्रातःसवनं च तृतीयसवनं च।

अनिरुक्तो नामैकाहः।

तं प्रत्नथेति तु त्रयोदश वैश्वदेवम्।

तं प्रत्नथेति तु त्रयोदश वैश्वदेवम्।

‘यज्ञस्य वो रथ्यम्’ इति वैश्वदेवम् अस्यायमपवादः।

कयाशुभातदिदासेति मध्यंदिनः।

कयाशुभातदिदासेति मध्यंदिनः।

ऐकाहिकं माध्यंदिनं सवनं तस्यायं मध्यंदिनः।

होत्रका ऊर्ध्वं स्तोत्रियानुरूपेभ्यः प्रथमान्त्संपाताञ्शंसेयुः।

होत्रका ऊर्ध्वं स्तोत्रियानुरूपेभ्यः प्रथमान्त्संपाताञ्शंसेयुः।

होत्रका¹⁴² माध्यंदिने सवने स्तोत्रियांनुरूपान्शस्त्वा¹⁴³ प्रगाथानन्तरं प्रथमान्संपातान्त्वामिन्द्रेन्द्रः पूर्भिदिमामूषु ’ इत्येतान्शंसेयुः।

अहीनसूक्तानि वा।

अहीनसूक्तानि वा।

अहीनसूक्तानि ‘आ सत्यो यात्वस्मा इदु शासद्वहिः’ इत्येतानि वा प्रगाथानन्तरंशंसेयुः। एवं द्विपक्का होत्रका भवन्ति। मैत्रावरुणाच्छावाकयोः संपातपक्षे तस्यैव द्विःशंसने प्राप्ते तद्दैवतमन्यमित्येतत्कर्तव्यम्। ब्राह्मणाच्छंसिनो यथाप्रकृत्यैव। अहीन सूक्त पक्षेप्रगाथानन्तरमेवाहीनसूक्तानि ततोऽन्त्यान्यैका हिकानि।

एवं पूर्वे सवने बृहत्पृष्ठेष्वसमाम्नातेषु।

एवं पूर्वे सवने बृहत्पृष्ठेष्वसमाम्नातेषु।

असमाम्नाता ये बृहत्पृष्ठा एकाहास्तेष्वेवं¹⁴⁴पूर्वे सवने भक्तः प्रातःसवनं माध्यंदिनं चयथानिरुक्ते भवतः।

प्रतिकामं विश्वजिच्छिल्पः।

प्रतिकामं विश्वजिच्छिल्पः।

कामं कामं प्रतीति प्रतिकामं, यो यो यं यं कामं कामयते स स विश्वनिच्छिल्पनाम्नैकाहेन यजेत।

तस्य समानं विश्वजिताऽऽ प्रगाथेभ्यः।

तस्य समानं विश्वजिताऽऽ प्रगाथेभ्यः।

तस्य विश्वजिच्छिल्पस्य शंसनं विश्वजिता समानम्। माध्यंदिने सवने होत्रकाणां येप्रगाथा आतेभ्य इति।

बृहस्पतिसवेनाऽऽज्यं निष्केवल्यमरुत्वतीयौ च तृचौ।

बृहस्पतिसवेनाऽऽज्यं निष्केवल्यमरुत्वतीयौ च तृचौ।

बृहस्पतिसवेन¹⁴⁵ व्याख्यातौ।

ताभ्यां तु पूर्वे ऐकाहिके।

ताभ्यां तु पूर्वे ऐकाहिके।

इन्द्र मरुत्व इह नॄणामु त्वा’ इत्येताभ्यां पूर्वे’ जनिष्ठा उम्र इन्द्रस्य नु वीर्याणिइत्येते सूक्त शंस्तव्ये।

होत्रका ऊर्ध्वं प्रगाथेभ्यः शिल्पान्यविकृतानि शंसेयुः।

होत्रका ऊर्ध्वं प्रगाथेभ्यः शिल्पान्यविकृतानि शंसेयुः।

शिल्पानि बालखिल्यादीनि विहारन्यूयादिरहितानि शंस्तव्यानि। तौ चेदग्निष्टोमौयदि बोक्थ्येष्वद्विपदास्वित्येतस्मिन्प्रकरणे यथोक्तं तथा¹⁴⁶ऽत्रापि शंसनीयानीत्यर्थः।

सामसूक्तानि च।

सामसूक्तानि च।

शिल्पानन्तरं सामसूक्तानि च शंसनीयानि।

आद्यांस्तृचानहीनसूक्तानाम्।

आद्यांस्तृचानहीनसूक्तानाम्।

अहीनसूक्तानां चाऽऽद्यांस्तृचाञ्शंसेयुः।

अन्त्यानामैकाहिकानामुत्तमान्।

अन्त्यानामैकाहिकानामुत्तमान्।

उत्तमानिति। तूचानिति शेषः।

समानं तृतीयसवनं बृहस्पतिसवेन
नाभानेदिष्ठस्त्विह पूर्वो वैश्वदेवात्तृचात्।

समानं तृतीयसवनं बृहस्पतिसवेन
नाभानेदिष्ठस्त्विह पूर्वो वैश्वदेवात्तृचात्।

बृहस्पतिसवे वैश्वदेवं सूक्तं ‘स्वस्ति नो मिमीतामश्विना’इत्ययं तृचस्तस्मात्पूर्वीनामानेदिष्ठो भवति। नाभानेदिष्ठेति। ‘इदमित्था’ इति सूक्तद्वयस्याऽऽख्या।

एवयामरुच्चाऽऽग्निमारुते मारुतात्।

एवयामरुच्चाऽऽग्निमारुते मारुतात्।

पूर्वो भवतीति शेषः। आग्निमास्ते मारुतं सूक्तं ‘प्रयन्तु वजाः’ इति तृचस्तस्मात्पूर्वमेवयामरुद्भवति।

तयोरुक्तः शस्योपायः॥ १०॥

तयोरुक्तः शस्योपायः॥ १०॥

तयोरेवयामरुन्नाभानेदिष्ठयोः शस्योपाय उक्तः। एवयामरुतः पच्छः समासमुत्तमे पदइति। नामानेदिष्ठस्य प्रागुपोत्तमाया ये यज्ञेनेत्यावपेदित्यादि¹⁴⁷॥ १०॥

यस्य पशवो नोपधरेरनन्यान्वाऽभिजनान्निनीत्सेत सोऽप्तोर्यामेण यजेत।

यस्य पशवो नोपधरेरनन्यान्वाऽभिजनान्निनीत्सेत सोऽप्तोर्यामेण यजेत।

नोपधरेरन्न तिष्ठेयुः। न दृश्येयुरित्यर्थः। यस्यैवं पशवो भवन्तिः सोऽप्तोर्या मेणैकाहेनयजेत। अथ वा विद्यमानेष्वेव पशुष्वन्यान्पशूनभिजातानभितः स्थितानित्यर्थः। नितीत्सेत। निदिकुत्मायामित्ययं धातुरप्राप्तौ¹⁴⁸वर्तते सन्नन्तश्च। रूपसिद्धिश्च कथंचिद्रष्टव्या।अशक्या चेच्छान्दसो भवत्ययं शब्दः। अर्थश्चायमेव। एवं वा योजना – अन्यानभिजनान्कुलीनानित्यर्थः। यस्तानातुमिच्छेत्स वाऽनेन यजेत।

माध्यंदिने शिल्पयोनिवर्जमुक्तो विश्वजिता।

माध्यंदिने शिल्पयोनिवर्जमुक्तो विश्वजिता।

अयमप्तोर्यामः सात्रिकेण विश्वजिता व्याख्यातः। तत्रायं विशेषः –विश्वजिति तौचेदग्निष्टोमौ यदि बोक्थ्येष्वद्विपदासु स्तुवीरन्निति। माध्यंदिने शिल्पप्राप्तौ निमित्तद्वयमुक्तं तत्राग्निष्टोमत्वासंभवादप्तोर्यामः स्यात् द्विपदास्तवनमेवात्र माध्यंदिने शिल्पप्राप्तेनिमित्तं, तद्वर्जनार्थमत्र शिल्पग्रहणम्। नित्यशिल्पत्वाद्विश्वजितस्तस्यातिदेशाद्वय¹⁴⁹पर्युदासः कृतः शिल्पग्रहणेनेत्यर्थः। योनिग्रहणं चैवमेव द्रष्टव्यम्। चतुर्विशातिदेशाद्विश्वजितो निष्केवल्ये योनिशंसनं प्राप्तं तच्च¹⁵⁰विश्वजित्येव होत्रकाणां विहितं योनिशंसनं,तस्योमयस्य पर्युदासार्थंयोनिग्रहणमिति। यत्पुनः सामान्यविहितमक्रियमाणानां¹⁵¹ स्वयोनिभावनिमित्तं तदत्र न प्रतिषिध्यते।

एकाहेन।

एकाहेन।

एकाहेन वाऽयमप्तोर्यामो व्याख्यातः। एकाहशब्देनात्र ज्योतिष्टोमो गृह्यते।

गर्मकारं चेत्स्तुवीरंस्तथैव स्तोत्रियानुरूपान्।

गर्मकारं चेत्स्तुवीरंस्तथैव स्तोत्रियानुरूपान्।

शंसेदिति शेषः।

रथंतरेणाग्रे ततो वैराजेन ततो रथंतरेण।

रथंतरेणाग्रे ततो वैराजेन ततो रथंतरेण।

अनेन गर्भकारस्वरूपमुच्यते।

बृहद्वैराजाभ्यां वैवमेव।

बृहद्वैराजाभ्यां वैवमेव।

एवमेवेति। गर्भकारमेवेत्यर्थः।

वामदेव्यशाक्वरे मैत्रावरुणस्यनौधसवैरूपे ब्राह्मणाच्छंसिनः।

वामदेव्यशाक्वरे मैत्रावरुणस्यनौधसवैरूपे ब्राह्मणाच्छंसिनः।

रथंतरपृष्ठपक्ष एते।

श्यैतवैरूपे वा।

श्यैतवैरूपे वा।

बृहत्पृष्ठपक्ष एते।

कालेयरैवते अच्छावाकस्य।

कालेयरैवते अच्छावाकस्य।

सर्वत्रैवमेवेत्यनुवर्तते।

सामानन्तर्येण द्वौ द्वौ प्रगाथावगर्भकारम्।

सामानन्तर्येण द्वौ द्वौ प्रगाथावगर्भकारम्।

विश्वजिति¹⁵²ता अन्तरेण कद्वतश्चेति सामप्रगाथानां पूर्वमेव प्रवेश उक्तस्तनिवृत्त्यर्थंसामानन्तर्येणत्युक्तम्। द्वौ द्वाविति। नित्यसामप्रगाथावित्यर्थः।

अतिरात्रास्त्विह।

अतिरात्रास्त्विह।

ऊर्ध्वमाश्विनादित्यादिना वक्ष्यमाणेनैव वचनेनातिरात्रत्वे सिद्ध इदं वचनं षोडशिनिचातिरात्र इत्येवमाद्यतिरात्रधर्मप्राप्त्यर्थम्।

अद्वैपदोक्थ्यश्चेद्वैषुवतं तृतीयसवनम्।

अद्वैपदोक्थ्यश्चेद्वैषुवतं तृतीयसवनम्।

विश्वजितिदेशादुत्तमेन पृष्ठयाहा तृतीयसवनं प्राप्तं तस्यायमद्वैपदोक्थ्यनिमित्तोऽयमपवादः। अद्वैपदोक्थ्यश्चेद्वैषुवतं तृतीयसवनमिति।

ऊर्ध्वमाश्विनादतिरिक्तोक्थानि।

ऊर्ध्वमाश्विनादतिरिक्तोक्थानि।

अतिरिक्तोक्थानीति शस्त्रनामानि, तानि शस्त्राणि होतुर्होत्रिकाणां च।

जरा बोध तद्विविड्ढि जरमाणः समिध्यसेऽग्निनेन्द्रेणाऽऽमात्यग्निःक्षेत्रस्यपतिना वयमितिपरिधानीया युवं देवा क्रतुना पूर्वेणेति याज्या।

जरा बोध तद्विविड्ढि जरमाणः समिध्यसेऽग्निनेन्द्रेणाऽऽमात्यग्निःक्षेत्रस्यपतिना वयमितिपरिधानीया युवं देवा क्रतुना पूर्वेणेति याज्या।

द्वे सूक्ते पच्छः। अर्वाग्रथं तृचस्योक्तः शंसनविधिः पच्छोऽर्घर्चशः पङ्क्तित इति।

यदद्य कच्च वृत्रहन्नुद्धेदभिश्रुता मघमानो विश्वाभिःप्रातर्यावाणा क्षेत्रस्य पते मधुमन्तमूर्मिमितिपरिधानीया युवां देवास्त्रय एकादशास इति याज्या।

यदद्य कच्च वृत्रहन्नुद्धेदभिश्रुता मघमानो विश्वाभिःप्रातर्यावाणा क्षेत्रस्य पते मधुमन्तमूर्मिमितिपरिधानीया युवां देवास्त्रय एकादशास इति याज्या।

प्रातर्यावाणेति सूक्तं परिघानीया च पच्छः।

तमिन्द्रं वाजयामसि महाँ इन्द्रो य ओजसानूनमश्विनातं वां रथं मधुमतीरोषधीर्घाव आप इतिपरिधानीया पनाय्यं तदश्विना कृतं वामिति याज्या।

तमिन्द्रं वाजयामसि महाँ इन्द्रो य ओजसानूनमश्विनातं वां रथं मधुमतीरोषधीर्घाव आप इतिपरिधानीया पनाय्यं तदश्विना कृतं वामिति याज्या।

‘यद्वान्कक्षीवान्यदिन्द्रेण स रथम्’ इत्येते ऋचौ, ‘तं वां रथम्’ इति सूक्तं परिघानीया च पच्छः।

अतो देवा अवन्तु न इति स्तोत्रियानुरूपौ।

अतो देवा अवन्तु न इति स्तोत्रियानुरूपौ।

‘अतो देवा अवन्तु नः’इत्याद्याः षऴृच इत्यर्थः।

उत नो धियो गो अग्रा इति वाऽनुरूपस्योत्तमा।

उत नो धियो गो अग्रा इति वाऽनुरूपस्योत्तमा।

इदं विष्णुर्विचक्रमे ‘इत्येवमाद्याः पञ्चर्चो गृहीत्वा ‘उत नो घियः’ इत्येतां वाषष्ठीं कुर्यादित्यर्थः।

ईले द्यावापृथिवी उभा उ नूनं दैव्याहोतारा प्रथमा पुरोहितेति परिधानीयाऽयंवां भागो निहितो यजत्रेति याज्या।

ईले द्यावापृथिवी उभा उ नूनं दैव्याहोतारा प्रथमा पुरोहितेति परिधानीयाऽयंवां भागो निहितो यजत्रेति याज्या।

द्वे सूक्ते परिधानीया च पच्छः।

यदि नाधीयात्पुराणमोकः सख्यंशिवं वामिति चतस्रो याज्याः।

यदि नाधीयात्पुराणमोकः सख्यंशिवं वामिति चतस्रो याज्याः।

यद्येता ऋचो नाधीयात्तदा पुराणमोकः सख्यमित्याद्याश्चतस्त्र ऋचो याज्या भवन्ति।एतासामध्ययने यत्किंचिद्व्रतमस्ति तच्चानुष्ठातुमशक्यमिति यदि नाघीयादित्युक्तम्। एतच्चभाष्यकारवचनादवगतम्। एषां चमसानामाश्विनत्व एता याज्या भवन्ति। आग्नेयैन्द्रवैश्वदेववैष्णव¹⁵³त्वे त्वेता याज्या भवन्ति ‘यथा होतरस्मै वयं स्तीर्णे बर्हिषि समिधाने परोमात्रया’ इति।

तद्वोगाय सुते सचा स्तोत्रमिन्द्राय गायत त्यमु वःसत्रासाहं सत्रा ते अनुकृष्टय इति वा स्तोत्रियानुरूपाः।

तद्वोगाय सुते सचा स्तोत्रमिन्द्राय गायत त्यमु वःसत्रासाहं सत्रा ते अनुकृष्टय इति वा स्तोत्रियानुरूपाः।

एते द्वे स्तोत्रियानुरूपयुगले लिङ्गान्मध्यमयोः शस्त्रयोर्भवतः।

अपरिमिताः परःसहस्रा दक्षिणाः।

अपरिमिताः परःसहस्रा दक्षिणाः।

सहस्रादूर्ध्वं द्विसहस्रादर्वाग्यथाकाममित्यर्थः।

श्वेतश्चाश्वतरीरथो होतुर्होतुः॥ ११॥

श्वेतश्चाश्वतरीरथो होतुर्होतुः॥ ११॥

इति उत्तरपट्के तृतीयोऽध्यायः॥ ३॥

इति उत्तरपट्के तृतीयोऽध्यायः॥ ३॥

————

————

अश्वतरीरथोऽश्वतरीभिर्युक्तो रथो रजतादिभिरन्यैर्वा श्वेतीकृतो होत्रेऽधिको दातव्यः।सर्वाभ्यः ऋतुदक्षिणाभ्योऽधिको होत्रे दातव्य इत्यर्थः॥ ११॥

इत्याश्वलायनसूत्रवृत्तौ नारायणीयायां नवमोऽध्यायः॥ ९॥

इत्याश्वलायनसूत्रवृत्तौ नारायणीयायां नवमोऽध्यायः॥ ९॥