Source: TW

श्रीः SRI SUKTA BHASHYA OF SRI RANGANATHA MUNI (NANJIYAR) WITH THE BHUMIKA OF Sri. Sri SAUMYANARAYANA ACARYA of Tirukkottiyur, LAKSHMI SAHASRANAMA AND OTHER LAKSHMI STOTRAS With their translation in English By A. SRINIVASA RAGHAVAN, M. A., The Manarajah’s College, Pudukotah. 1937.

Price Re 1-8-0.

कान्त्या काञ्चन-सन्निभां हिम-गिरि-प्रख्यैश् चतुर्भिर् गजैर्
हस्तोत्क्षिप्त-हिरण्मयामृत-घटैर् आसिच्यमानां श्रियम् ।
बिभ्राणां वरम् अब्ज-युग्मम् अ-भयं हस्तैः किरीटोज्ज्वलां
क्षौमाबद्ध-नितम्ब-बिम्ब-ललितां वन्दे ऽरविन्द-स्थिताम् ॥

श्रीः
श्री-दिव्य-दम्पती-प्रभाव-प्रवचनैक-फल-शेमुषीकाणाम्
अखिलात्म-गुण-गणालङ्कृतानां
श्री-गोष्टी-पुर-भाग-धेय-भूतानां
श्री-सुन्दर-सौम्य-नारायणाचार्य-पादानां सन्निधौ
स-प्रणय-भक्ति-प्रणामं
समर्पितम् इदं ग्रन्थ-रत्नम्
तद्-अन्तेवासिना तत्-कटाक्ष-लब्ध-सत्ताकेन श्री-श्रीनिवास-राघव-दासेन ॥

०

CONTENTS

SRI SUKTA BHASHYA AND LAKSHMI STOTRAS. DEDICATION FOREWORD ACKNOWLEDGMENTS READINGS (पाठ-भेदाः) BHUMIKA (भूमिका) ….

by Sri. Sri Saumya Narayana Acarya. INTRODUCTION

Life and Works of the Bhashyakara Identity of the Bhashyakara The Concept of Sri in Visishtadvaita Analysis of the Bhashya Conclusion ….

LIST OF ABBREVIATIONS ( सङ्केत-विवरणम् ) SRI SUKTA BHASHYA: TEXT Introductory १ - १८; Verse I-१९; II–२५; III–२६; IV-२९; V-३२; VI-३६; VII, VIII-३९; IX-४१; X-६१; XI-६२; XII-६३; XIII-६४; XIV, XV-६५.

INDEXES: Index of Riks Index of proper names Index of other works mentioned Index of Quotations Summary of Quotations

APPENDIX–Sri Sukta (with English Translation)

Catus-sloki by Yamunacarya (with English Translation)

Saranagati Gadya by Sri Ramanuja (with English Translation)

Sri Stava by Sri Vatsanka Misra (with English Translation)

Sri Gunaratnakosa by Parasara Bhattar (with English Translation)

Sri Stuti by Sri Vedanta Desika (with English Translation)

Vishnu Purana: Amsa I, Chap. VIII Chap. IX

Index (to the Appendix)

Lakshmi-Ashtottarasata-nama-stotra Lakshmi-Ashtottarasata-namavali Alphabetical index to the 108 names Lakshmi-Sahasranama-stotra Lakshmi-Sahasra-namavali Alphabetical index to the 1008 names

FOREWORD

Sri Sukta is the well-known hymn to the Goddess Sri or Lakshmi who is referred to as the Consort of Maha Purusha in the Uttara Anuvaka of the Purusha Sukta - ( ह्रीश् च ते लक्ष्मीश् च पत्न्यौ ). The Sri Sukta is not found in any of the extant recensions of the four Vedas, but has been ever popular as a ‘Khila Rik’ (Supplemental Hymn), the authority of which has been universally acknowledged, even as that of so many other ‘Khila Mantras’. Such Khila Riks are generally found at the end of Mandalas and anuvakas and not at the end of Ashtakas and adhyayas; and this finds a place in the Rig Veda edited by Prof. Max Muller at the end of the fifth Mandala.

There are many commentaries on this Sukta, the most famous of which are those of Sayana (or Vidyaranya) and of Prthvidharacarya, and they have been edited more than once. The commentary of Nanjiyar or Ranganatha, as he is also called, is another, which is popular chiefly among the Visishtadvaitins. This has been cited and quoted as an authority by Sri Venkatanatha (13th cent.) in his works. In spite of its popularity and authoritativeness, the Bhashya has been so far only in manuscripts and it is with pleasure I place this before the discerning public. This supplies the link that was missing in the chain of the development of the concept of Lakshmi beginning

[[iii]]

from Yamunacarya’s Catus-sloki based on the Sri Sukta and coming up to Sri Venkatanatha’s Sri Stuti and Rahasya Raksha (commentary on Catus-sloki) through the Saranagatigadya of Ramanuja, Sri Stava of Sri Vatsanka Misra, and Sri Gunaratnakosa of Bhattar; and so no apology is needed for publishing this. The work will speak for itself and I need not dilate upon its merits.

To facilitate reference, I am including in the Appendix complete Stotras of Lakshmi which have been either cited or quoted by the Bhashyakara. Sri Sukta, Catus-sloki, Saranagatigadya, Sri Stava, Sri Gunaratnakosa and Sri Stuti, are published with their translations in English. I have included chapters eight and nine of the first Amsa of the Vishnu Purana and a Lakshmi Sahasranama and the Lakshmi Ashtottara also. The Sahasranama was kindly lent to me by Sri. Sriramadesikacarya of Tirukkottiyur. There are already three editions of Sahasranama in print: one printed in the Vani Vilas Press, Srirangam; the other in the Venkatesvar Steam Press, Bombay; and the third published by V. R. Sastrulu & Sons, Madras. The last two are mostly alike and the first differs much from them. But there too, many names of Lakshmi, that are quoted by earlier writers like Nanjiyar and Desika, are not found and I was in search of the original Sahasranama of Lakshmi which should have been the source for the Acaryas. My efforts have been successful at last and I was able to find one with

[[iv]]

Sri. Sri Rama Desikacarya of Tirukkottiyur which has all the names quoted and it is that I am including in the Appendix. Though it agrees with the Vani Vilas Edition to a large extent, still there are many differences in readings which are given in the foot-notes. I hope it will be useful to all, not only as an authority, but as a book for ‘Parayanam’ also. An alphabetical index of the Lakshmi Sahasranama and Lakshmi Ashtottara also is added. I have also prepared indexes of the Riks, of quotations in the Bhashya, and of the proper names mentioned in the Bhashya. Many of the Samhitas quoted, like the Dhanadiya, Kasyapa, Mankana, and Svayambhuva are not to be had now. The quotations from the Bodhayanakalpa and the Padma Purana cannot be traced and there are many other quotations the sources of which I am not able to trace out. I should be much obliged if any kind scholar is pleased to throw any light on all, or any, of them.

ACKNOWLEDGMENTS.

It would be impossible for me to give full details of all the help I have received from my friends. My chief debt is to Sri. Sri Ramadesikacarya of Tirukkottiyur for kindly lending me his palm-leaf Ms. that he, as if by divine favour, got one morning years ago from the River Ghatila (Garuda Nadi) in Cuddalore. It is on this Ms. that the present work is mainly based.

[[v]]

I am greatly indebted to my Acarya Sri Saumya Narayana Acarya of Tirukkottiyur who helped me at every stage. It was under his supervision and advice that I copied the Ms. and compared it with an incomplete one in his possession. He read through the whole again when it was printed and gave many useful suggestions which I have tried to carry out. Besides making me what I am, he has blessed my endeavour now with a critical and learned Bhumika to this book in the course of which he establishes the identity of the Bhashyakara with invulnerable arguments. I have drawn a great deal from this Bhumika to write my Introduction in English and it is with great reverence and love that I take this opportunity of expressing my gratitude to him for all his help.

My thanks are also due to Melappalayam Venkatacarya, the Vedic scholar at Srirangam who helped me to find out the sources of many Vedic passages quoted in the Bhashya.

In addition to the above, I am indebted to Dr. V. Raghavan, M.A., Ph. D., (Senior Assistant to the Editor-in-chief of the Catalogus Catalogorum, Madras University), who, on my request, so kindly undertook to compare for me four Mss. of Sri Sukta Bhashya in the Madras Government Oriental Manuscripts Library and supplied me the various readings. But the work was already half-way through the press when I approached him and so the variations in reading

[[vi]]

could be incorporated in the text itself only in the latter part of the book and for the first half, they are appended to the end of this.

I shall be thankful to my friends and wellwishers for any suggestions to improve the work and bring it to perfection. In fine, I shall feel my endeavour has been quite a success if even one devotee of that Goddess - Mahalakshmiyadasa - or Lakshmi Herself will be pleased with this.

8-4-37.
SRINIVASA RAGHAVAN.

DESCRIPTION OF THE MANUSCRIPTS.

1. Ms. of Sri. Sri Ramadesikacarya marked क.

2. D. 25 - palm-leaf Ms. in Grantha script calls itself Sri Sukta Bhashya by Gomatha Ranganatha marked ख. Colophon: इति श्री-गो-मठ-रङ्ग-नाथ-विरचितं श्री-सूक्त-भाष्यं समाप्तम्।

3. D.26 - a copy of D. 25 is marked ग and agrees substantially and verbally in most places with D. 25, but has different readings in many places. Colophon: श्री-रङ्ग-नाथ-मुनि-विरचितं श्री-सूक्त-भाष्यं समाप्तम्।

[[vii]]

4. D. 27. — marked घ is an abridged version of D. 25 & 26, but with all the discussive portions omitted and giving just a word-for-word meaning and also quotations from some works, most of which are found in D. 25 & 26. This calls itself Sri Sukta-Visishtadvaita-Bhashya and is very much like the one edited by Pandit Anantacarya in Conjivaram in 1899.

5. R. 99f.-Tamil part-leaves 97a to 116a - same as D. 25 and so marked ख. It has three additional Mangala Slokas. (All the above four (2-5) are in the Government Oriental Manuscripts Library, Madras.)

6. An incomplete Ms. in the possession of Sri. Sri Saumyanarayana Acarya of Tirukkottiyur, marked च.

I am told the Adyar Library has a Sri Sukta Bhashya which is given in the catalogue without the author’s name and so also the Mysore Library. The Ms. marked क, on which the present work is based, is the most complete and all the others have some portion or other omitted in them. This Bhashya is by Ranganatha Muni.

The Bhashya on the seventh Rik is not found in any of the Mss. which merely read the Rik. So I have given the meaning from the Bhashya edited by Pandit Anantacarya of Conjivaram.

[[viii]]

श्री-सूक्त-भाष्ये पाठ-भेदाः

श्रीः

[क - गोष्ठी-पुरं श्रीमत्. श्री-राम-देशिकाचार्य-स्वामिनां ताल-पत्र-कोशः ख - D. 25 & R 99 f. ग - D. 26 घ - 27.

एतच् चतुष्टयम् अपि मदरास् गवर्न्मेण्ट् ओरियण्टल् मानस्कृप्ट्स् लैब्ररि-गतम् । च - गोष्ठी-पुरं श्रीमत्. श्री-सौम्य-नारायणाचार्य-पादानां ताल-पत्र-कोशः ॥ ‘क, ग, च’ इति ग्रन्थाः निर्दिश्यन्ते । अनिर्दिष्टाक्षराः पाठ-भेदाः ख पुस्तकस्य ]

पृष्ठ. पङ्क्तिः.

१ 1 ग्रन्थारम्भे एते श्लोकाः दृश्यन्ते - ख पुस्तके

प्राची सन्ध्या काचिद् अन्तर्-निशायाः
प्रज्ञा दृष्टेर् अञ्जन-श्रीर् अपूर्वा ।
वक्त्री वेदान् भातु मे वाजि-वक्त्रा
वागीशाख्या वासुदेवस्य मूर्तिः ॥ १ ॥
विशुद्ध-विज्ञान-घन–स्व-रूपं विज्ञान-विश्राणन-बद्ध-दीक्षम् ।
दया-निधिं देह-भृतां शरण्यं देवं हयग्रीवम् अहं प्रपद्ये ॥ २ ॥
यो ऽन्तः प्रविश्य मम वाचम् इमां प्रसुप्ताम्
सञ्जीवयत्य् अखिल-शक्ति-धरः स्व-धाम्ना ।
अन्यांश् च हस्त-चरण-श्रवण-त्वग्-आदीन्
प्राणान् नमो भगवते पुरुषाय तस्मै ॥ ३ ॥

[[ix]]

१ 1 2 श्री-पराशर…. इति श्लोकः न - ख । श्लोक-सद्-भावे ऽपि अनन्तर-श्लोकस्य एव प्रथम-सङ्ख्या दीयते - ग. 3 जननीं लक्ष्मीं कमल-वासिनी - ख. 7 श्रियः सूक्तम् अधीतं यत् सुजपं मङ्गलावहम् - ख.

२ 3 ईशाना…. धिपत्नी इति न - ख. ई सा नो - ग, घ. 4 अत्र द्वितीया ऋक् पञ्च-पदा इति न - ख. अस्मिन् - ख. ग. 5 पण्डित-प्रसिद्ध-तरं - ख. 6 सर्वेश्वरस्येश्वरत्वं तद्-विभूतेर् अविहतत्वं - ख. 11 अश्नुते - ख, च. पुराणे इति न - ख.

३ 2 असद्-व्यावृत्तस्य - ख, घ, च. 3 - कस्य प्रपञ्च-जातस्य - ख. 4 आङ् - क,ख. 6 स्थापयन्ती - ख. 7 वैदेहीम् इति - ख. 9 समाराधन-समुद्यतानां भोगानु - ख. 11-13 यस्य यस्य….दुहाना इति एतत् न - ख. 18 प्रकिरन्तीति बहुस्नुतीति - ख; प्रक्षरन्ती बहुस्नुतिर् इति - च.

४ 2 जङ्गमात्मक-प्रपञ्चस्य ख, ग . 6 [ हविषा ] इति न - ग. 6 वस्त्र-पुष्पादिना - ख. 7 वा इति न - ख; सा नो लोकम् इत्य्-आदि इति न - ख. 8 समाराधितेभ्यः - ख. 13 पुराण-वचनं… लेख्यं इति न. 14 ‘ईशाना देवी’ इत्य् आरभ्य, पृ. १६,२. एवं भूतां ‘श्रद्धाम् उपास्महे’ इत्य् अन्तं न - ख.

५ 6 यजमानाः - ग, च. 7 देवाः - ग, च.

[[x]]

६ 5 विदथे - ग. 8 सर्व-कर्म-समाराध्यत्वं - ग. 11 सर्व-जगन्-निर्माण - ख. 18 इच्छन्ती क्यच् - क, ग. 14 ‘अञ्चु गति’ इत्य् आरभ्य, 17 ‘इति च’ इत्य् अन्तं न - ख.

७ 2 तां साक्षात् कृत्य - ख. 8 कश्चिद् अ-किञ्चन - ख. 13 समृद्धं धनं - ख. 14 सा त्वं नः अस्मान् - ग.

८ 2 भूमिर् वा उच्यते - ग. 3 अदितिः इति प्रतीकः न - ग. 4 अवखण्डने इत्य्-आदिना इकारः - खः 7प्राण-चक्षुः - ग, च. 9 इति यावत् । अदितिर् जनित्वं – जनिष्यमाणम् अदितिः - ख. 14 अत्र लक्ष्मी - ख.

९ 1 ‘वाक्-सूक्ते तु’ इत्य् आरभ्य, १० 3 ‘वराहोद्धृतत्वं तत्परम् एव’ इत्य् अन्तं न - ख. 3 अन्-अनन्तम् इत्य् अनेन - ग. 11 - 13 व्याप्तिपरं प्रतिपादकम् । स्व-रूपतो व्याप्ति - घ.

१० 3 उपबृंहणम् । मैत्रेयेण पृष्टः …. वैष्णव-पुराणे स्पष्टम् अध्याय - ख. 10-13 ‘जगन्-माता’ इति ‘नानयोर् विद्यते परम्’ इत्य् अन्तं लेख्यं प्रथमे अंशे अष्टमो ऽध्यायः । अनेनाध्यायेन - ख. 14-17 ‘नात्म-शरीर-भावादिना’ इत्य् आरभ्य, ‘प्रपञ्चितम्’ इत्य् अन्तं न - ख.

[[xi]]

११ 1 श्री-पराशरः इति न - ख. 3 इत्य् आरभ्य ‘पूर्वं भृगु-सुता सती’ इत्य् अन्तं लेख्यम् ।

इति सकल-विभूत्य्-अवाप्ति-हेतुः
स्तुतिर् इयम् इन्द्र-मुखोद्गता हि लक्ष्म्याः ।
अनुदिनम् इह पठ्यते नृभिर् यैः
वसति न तेषु कदाचिद् अप्य् अ-लक्ष्मीः ॥

इति श्री-विष्णु-पुराणे प्रथमे ऽंशे नवमो ऽध्यायः । - ख. 5 पर-ब्रह्म-परमात्मादि - ख. 6 नारायणस्येव सर्वात्म-भूतायाः - ख. 7 स्वाम्य्-आदिकं विरिञ्च-गौतमाख्याद्य्-अखिल – ख. 13 लाभवत्त्वं – ख.

१२ 10 एषा पङ्क्तिर् एव न - ख. 12 सम्पूर्णम् - ख. 16 नित्यं सद्-धर्म-धर्मिणी - ख.

१३ 2 दारिद्र्यं नोपजायते - ख. 4 माहात्म्यानि स्व-रूप-रूप - ख. 9 विभागशः - ख. 10 यश् चैतत् 14 सनत्-कुमार-संहितायां इति न ।

१४ 1 तस्मात् । 2 तद्-आज्ञया । 10 सर्व-कार्यात्य् अन्-आत्मनि 13 तस्माद् एकैक-परमा - ख. ।

१५ 4 तस्याः स्व-रूप - ख, च. 7 पूजया - ख, च ।

१६ 8 अनुष्टुप्-जगती । 10 ऋषिं तां चैव । 11 छन्दः क्लृप्तम् । 21 महा-श्री-भगवतीत्याह - ख. ।

१७ 2 विनाहिं सितम् अष्ट-दलम् । 3 समिधाहुतीश् च । अष्टाविंशतिः ः ।

[[xii]]

१८ 11 प्रमाणं इति न । 15 यो ऽध्यापयति स्थाणुर्वेति प्र वा येते । 16 भवन्ति इत्य्-आदि । अर्थ-ज्ञान ।

१९ 4 सम्यग् आदरणीयम् । 5 व्याकुर्महे । सूक्तं व्याख्यास्यते । 8, 9 अयं श्लोको न - ग. 13 सूर्य-वैष्णव-चतुर्-मुख। 16,17 पद्म-भूः प्राप्तवान् - ग.

२० 3 सर्वान् लोकान् - ग. । 9 चन्द्रमस - ग । चन्द्रस्य इति - ग. । पुनर् अप्य् अत्रैव - ख, च । 12 यमश् च । 17 एवं ते - ख, ग.

२१ 1 ब्राह्मे । 11 ख्यातिं चारा । 12-16 पङ्क्ति-पञ्चकं न - ख.

२२ 2 जात-वेद-शब्दस्य - ग. । 7 “अत एव प्राणः” इत्य् अपि भवितव्यं च 9 हित-रमणीय-रूपां - च. 9 हिरण्य-वर्णाम् । हिरण्यं - हित-रमणीयं - ग 10 रमणीयत्वेन प्रीत्यनु । 14 तत्-तत्-स्फुरत् - क, ख . 16 सर्व-पाप-क्षय-प्रदाम् । वैष्णवे, त्वं सिद्धिः - ग.

२३ 1-3 पङ्क्ति-त्रयं न - ख. । 2 यद् वा - ग. 6,10 पङ्क्ति-द्वये ऽपि पाठः शोध्यः । 10 सुवर्ण-रजत-स्रजताम् । 11 चदिराह्लादने ।

२४ 4 स्वदन्तेन्दु - ख. २५ 14 शक्ता - ख, च. । 15 प्लावनम् इच्छतः - च । मत्-सेवनार्थं - ख, ग . । 18 ‘तथा आवहन्ती…. चीरं कुर्वाणा’ - इतः उद्धृत्य

[[xiii]]

२६ 6 ‘वासांसि मम’ इत्य् अतः पूर्वं संयोज्यः तथा शब्दं विना - च.

२७ 2 रंहण-शीलानां - च. 3 आत्मेश्वरत्वेन या तिष्ठति । यद् वा - ख. 5, 6 श्रुति-प्रसिद्धे मध्ये मरकत

२८ 9 विनोदेन । 13 परस्मिन् । 15 भूत-सङ्घस्य केशव इत्य्-आदि । 16-18,

२९ 1-4-पङ्क्ति-सप्तकं न - ख.

२९ 6 संस्तुता ।

३१ 1 इत्य् अत्र च 6 सात्वते इति न - ग.

३२ 10 अनुकूलाननुकूलाह्लाद - च.

३३ 5 देवोत्तमैः गरुडादिभिः । 7 जुष्टां इति न । 8 अत्रानुसन्धेयाः । 9,10 पङ्क्ति-द्वयं न - ख. 11 सुरासुरादिभ्यः । 12 तथा काश्य । 13-18 पङ्क्ति-षट्कं न - ख । 15-18 श्लोक-स्थाने ऐश्वर्यम् इत्य्-आदि - ग.

३४ 3 अपनीय च - ख, च.
4-8 प्रापयन्तीम् इत्य् अर्थः । तां - उक्त-गुण-विशिष्टां सर्वेश्वरीं शरणं प्रपद्ये - ख. 11 रम्यम् । 17 कीर्तनान् मत्तः - ग. प्रवृत्तात्मनः - ख. । 18 सर्वस्य गमिष्यति जवेन वै ।

३६ 4 मायां नाशयति स्वयम् । 9 आदित्य-वर्णे इत्य्-आदि । 10 स्थापिता - ग.

[[xiv]]

३७ 11 मङ्गलावहस्य बिल्व-वृक्षस्य फलानि, तपसा - स्व-होम-रक्षण — ख. 14 बिल्वाटव्यान्तरं भोज-वन-स्थाम् । 15 अन्यत्र किं च. 16 फलाभ्याशी । 18 विघात-कराः ।

३८ 15 तत्-सहचारिण्यश् च वा अश्रीः । ता नाशयामि - च.( तत्-सहचारिण्यश् च । अश्रीर् वा )?

३९ 13 अ-लक्ष्मीं - लक्ष्मी-प्रतिभट-रूपां - च.

४० 4 गच्छत्य् एव - च. 6 स-भार्यस् त्वं - च. 9 स-भार्यो मुनि - च. 15 त्वद्-आश्रयणैक-प्रयोजनस्य - च.

४५ 6 इत्य्-आदिके - इति न - च 8 श्रूयमाणाः - च. 14 ‘च’ इति ‘यथा’ इति च न - च.

५५ 7 सृजते - च.

६० 13 शेषित्वम् अपि व्यासक्तम् एकं - च.

६१ 2 सर्वर्धीनां च सत्यत्वं यशसश् च प्रयाचते - च. 6 वाचः सम्बन्धि - च.

६२ 16 आकारतरां - क.

६४ 12 भगवच्-छाया-कपिशित-शीतल-मनोहर - च.

[[xv]]

भूमिका

॥ श्रीमते रामानुजाय नमः ॥

कलये कमलां कल्यां
कल्याणानाम् अवाप्तये । विमलं सूक्तम् अस्यास्, तद्-
भाष्य-कर्तॄंश् च देशिकान् ॥

विदितम् एवैतद् आर्याणाम्, आर्य-मिश्राः, यत् लक्ष्मी-वीक्षणं यतो मुखं चिचलिषेत्, तत्रैव रति-मति-सरस्वती-धृति-समृद्धि-सिद्धि-शोभादयः सर्वाः सम्पदो ऽअहं-पूर्विकया कूलङ्कषाः परिवहन्तीति । तत्-साधन-भूतं तत्-समाश्रयणं च तद्-वैभव-तत्त्व-ज्ञान-विश्वासाद्य्-अधीनं तद्-अर्थं प्राधान्येन श्री-सूक्तम् एवापेक्षते; तद्-उपबृंहणतया च स्मृतीतिहास-पुराण-संहिता-सम्प्रदायान् । सामान्यतश् च सर्वेषां मन्त्राणाम् अर्थ-तत्व-ज्ञानावश्यं-भावः, तत एव प्रकृत-भाष्यारम्भ इति चास्मिन् ग्रन्थ एव सप्रमाणम् उपपादितम् । एवम् अवश्यापेक्षिते अर्थ-ज्ञाने, मन्द-मतीनाम् अस्मादृशां स्वतस् तद्-अ-सम्भवे च निस्संशये, व्याख्यानापेक्षा नैवोपपादनीया ॥

तत्रामुष्य भाष्यस्य भाषितारः पूर्व-दशायां मतान्तर-प्रवर्तकतया ऽवस्थाने ऽअपि श्रीमद्-भट्ट-पराशर-पाद-कटाक्षामृत-लहर्य्-अभिषेक-परिक्षालित-सकल-कल्मषाः, तदैव मतान्तर-परित्यागेन परम-प्रामाणिकाः, तदैव संन्यास-स्वीकारेण परम-विरक्ताः श्री-भट्ट-पादेभ्य एव विदित-वेद्याः स्व-वाग्–अमृतासार-पूरित-भुवन-त्रयत्वेन प्रज्ञाताः, द्वैविध्यम् आपन्ने ऽपि भगवद्-भाष्य-कार-सम्प्रदाये भट्ट-पादवद् एवाविशेषम् आद्रियमाणाः प्रकृत-ग्रन्थ-व्यतिरेकेणापि ‘नव-सहस्री’-संज्ञित-द्रमिडोपनिषद्-भाष्य-नित्यार्चन-प्रयोगादि-निर्मातारो भगवद्-विषय-ग्रन्थेषु भगवत्-प्रेम-भर-परिवाह-सरस-सरसोपन्यास-सन्तोषित–स-हृदयत्वेन मुहुर् मुहुः ख्याप्यमानाः ‘नञ्जीयर्’ नामानः परमाचार्या इति प्रसिद्धम् एवैतत् ॥

[[xvi]]

एतद्-भाष्यारम्भ एव च मङ्गलतयैभिर् निबद्धः ‘श्री-पराशर-भट्टार्य’ इति श्लोकः श्री-भट्ट-पादानाम् अनुसन्धान-पद्यतया सर्वैर् आद्रियते; भट्ट-पाद-प्रभृतिभिर् एव स्व-स्व-ग्रन्थारम्भे मङ्गलतया निबद्धाः “श्री-वत्स-चिह्न-मिश्रेभ्यः” “रामानुज-पद-च्छाया,” “यो नित्यम्” इत्य्-आदि-श्लोकाः इव तत्-तद्-आचार्यानुसन्धान-पद्यतया ॥

एषां च श्री-सूक्त-भाष्य-प्रणेतृत्वं श्रीमति च सार-शास्त्रे सिद्धोपाय-शोधने

श्रीसूग्तपाष्यत्तिले पॆरिय जीयरुम् अपेक्षितार्त् तङ्कळै यॆल्लाम् उपपातित्तार् [[??]]

इति वाक्येनावगम्यते । चरम-श्लोकाधिकारे (पॆरियजीयरुम्) ‘श्री-पराशर-भट्टार्य-चरणौ संश्रयेमहि’

इत्यादियाले सम्प्रदाय-विशेष-ज्ञापनार्थम् आग गुरु-नमस्कारादिगळैप् पण्णि

भगवच्-चरणाम्भोज-परिचर्याविधि-क्रमम् ।
एकान्तिभिर् अनुष्ठेयं नित्यं समभिदध्महे ॥ ऎऩ्ऱु तॊडङ्गि

आपोहीत्यादिभिर् मन्त्रैः वाचकैः परमात्मनः ।
सम्प्रोक्ष्य मन्त्राचमनम्

इत्य् आरभ्य, ऎन्ऱरुनिच् चॆय्दार्

[[xvii]]

इत्य् अन्त-वाक्य-पर्यालोचने भट्ट-चरणान्तेवासिनः नित्य-ग्रन्थ-निर्मातारः ‘नञ्जीयर्’ योगिन एव ‘पेरिय जीयर्’ इत्य् अप्य् अभिधीयन्ते इत्य् अवगम्यते । अस्मिन्न् अधिकार-द्वये ऽपि यथा-योगं भगवद्-यामुनाचार्य–भगवद्-भाष्य-कार–वह्नि-वंशेश्वर–श्री-वत्स-चिह्न-मिश्र–भट्ट-पाद-निर्देशानन्तर-निर्देशो ‘नञ्जीयर्’ योगिनाम् एव औचित्येनापि सिद्ध्यति इत्य् अपि सम्प्रदाय-विदां सुगमम् एव । एभिश् च

आच्चान् पक्कलिले केट्टु नञ्जीयर् सङ्गृहित्तार्

इति सिद्धोपाय-शोधन-वाक्येन ‘किडाम्बि आच्चाऩ्’ संज्ञित-यति-राज–माहा-नसिक–गुरुभ्यः कतिपयार्थाः श्री-तत्त्व-सम्बन्धिनः श्रुताः इति स्फुटम् । अत्र च भाष्ये

यतीन्द्र-माहा-नसिकात्
प्रणतार्ति-हराद् गुरोः ।
सत्-सम्प्रदाय-सिद्धो ऽर्थः
श्री-सूक्तस्य विनिश्चितः ॥

इत्य् उपसंहार-पद्यात् त एवेम इति निश्चीयन्ते ।

विश्वास-टिप्पनी

अन्योऽपि स्याद् एव नऩ्-जीयर्-सतीर्थः।

श्री-महा-लक्ष्मि-दासीये
सर्व-शास्त्रार्थ-निर्णये ।
श्रीमच्-छ्री-सूक्त-भाष्ये ऽस्मिन्
रमध्वं भू-सुरोत्तमाः ॥

इति तद्-अन्-अन्तर-श्लोके महा-लक्ष्मि-दासत्वेनैतद्-भाष्य-कर्तृभिः नाम-निर्देशम् अन्तरेणात्मा ऽनुसन्धीयते । तद्-अप्य् उचितम् एव एषां निरतिशयस्य लक्ष्मी-चरणारविन्द-प्रावण्यस्य भगवद्-विषय-ग्रन्थेष्व् अवगमात् भट्ट-पाद-शिष्याणां तथा निर्देशस्य न्याय्यत्वाच् च । तेषां हि मैथिल-जन-भावः श्री-गुण-रत्न-कोशादिषु व्यक्तः ।

भगवद्-गुण-दर्पणे लक्ष्मी-प्रभाव-परत्वेन तद्-उपात्ताः श्रद्धा-सूक्त–मेधा-सूक्तादयश् चात्र भाष्ये तत्-परतया सविस्तरम् उपपाद्यन्ते ॥

[[xviii]]

अपि च रहस्य-रक्षायां चतुः-श्लोक्य्-अधिकारे,

अत्र सर्व-भूतेश्वरत्वादि-वचन-साम्यात् अस्या गुण-भावः उभयेच्छा-प्रयुक्त

इति केचित् आहुः

अन्योन्येच्छा-विघातादि-निवृत्तौ तत्-परत्वतः।
ऐक-कण्ठ्यम् अ-शेषाणां आगमानां भवत्व् इति ॥

इत्य् अनुद्यमानो ऽत एव पुरोवाद-सापेक्षः पक्षो ऽस्मिन् भाष्ये नवम्याः ‘गन्ध-द्वाराम्’ इत्र्य् ऋचो व्याख्याने,

एवं सर्व-भूतेश्वरत्व-वचन-साम्यात् द्वयोर् अपि मुख्येश्वरत्वस्य दुरपह्नवत्वेन सर्वागमानाम् ईश्वर-व्यक्त्य्-ऐक्य-परत्वे ऽन्-उपपन्ने सर्वागमानाम् ऐक-कण्ठ्यम् अन्योन्येच्छा-विघातादि-निवृत्तौ तात्पर्यात् उपपन्नम्

इत्य्-आदि-वाक्ये शब्दतो ऽर्थतश् च प्रत्यभिज्ञायमानो ऽयम् एव पुरोवाद इति स्थापयति । अत आचार्यापेक्षया पूर्वैः, श्री-भट्ट-पाद-शिष्यैः, यतीन्द्र-माहा-नसिकेभ्यो ऽपि श्रुतार्थैः, लक्ष्मी-चरण-प्रावण्य-शालिभिः परम-गुरुभिः प्रणीतम् इदं भाष्यं ‘नञ्जीयर् भाष्यम्’ इत्य् एव यथा-प्रसिद्धि न्याय्यम् अङ्गीकर्तुम् इति विशदतमम् एवौचित्य-वेदिनाम् ॥

‘श्री-रङ्ग-नाथ-मुनि-विरचितम्’ इति अन्ते दृश्यमान-वाक्ये ‘रङ्ग-नाथ-मुनिः’ इति श्रूयमाणं नामधेयम् अप्य् अदसीयम् एव सम्भाव्यते; तेषां गुरु-परम्परा-वैभवादिषु नामान्तराप्रसिद्धेः । यद्य् अपि श्री-पाञ्च-रात्र-रक्षादि-परामर्शे प्रकृतानाम् आचार्याणां नारायण-मुनय इति नाम प्रतिभाति, तथापि भट्ट-पाद-चरणारविन्द-संश्रयणात् पूर्वम् एव संन्यास-दशायां तत् स्वयम् एव स्वीकृतं, संन्यासाश्रम-दातृभिर् दत्तं वा नाम स्यात् । +++(5)+++ आचार्य-समाश्रयण-दशायां नाम-संस्कारे भट्ट-पादैर् इदं दत्तं स्यात् । उभयम् अपि समीचीनतया पूर्व-व्यवहार-विषयतया ऽप्य् अवतिष्ठेत वादि-हंसाम्बुद-गुर-वर-पितॄणां श्री-रङ्गराज-गुरवः पद्म-नाभाचार्याः इति च नाम-द्वयवत् ।

[[xix]]

इदं हि नाम-द्वयं वैष्णव-कुले लब्ध-जन्म-द्वयानुबन्धिभ्यां नाम-करण-नाम-संस्काराभ्याम् आगतम् इति सम्भाव्यते । व्यवह्रियते चेदं नाम-द्वयं न्याय-कुलिश-तद्-अनुसन्धान-पद्यादिषु । नाम-दानादिषु चानेक-नाम-दानम् अपि प्रमाणेष्व् आचारेषु च दृश्यत एव । तथा वा दृष्टान्त-दार्ष्टन्तिकयोः स्यात् । इत्थं च एषाम् एव ‘रङ्ग-नाथ-मुनिः’ ‘नारायण-मुनिः’ इति च नाम-द्वये न को ऽपि विरोधः । अपि च श्री-रङ्ग-नाथ-चरण-तन्-नामैक-जीवितैः श्री-भट्ट-पादैः तस्यैव नाम्नो ऽनुग्रहौचित्यात् तन्-नाम-वहनस्य तद्-दास्य-चिह्नत्वेन एभिर् अपि तस्य नाम्नो वहनस्यौचित्याच् च । भट्ट-पादानाम् अपि हि ‘रङ्ग-नाथ’ इत्य् अभिधान-रत्नं भगवद्-गुण-दर्पणे

श्री-श्री-रङ्ग-पति-प्रसाद-तृषया श्री-रङ्ग-नाथाभिध इत्य् आरम्भ-श्लोके स्पष्टम् । “वेदान्त्याख्य-मुनिं” “नमो वेदान्त-वेद्याय " इत्य्-आदि तु पूर्वावस्थातो ऽविरोधाद् अनुवर्तमानं किञ्चिद् इव विव्रियमाणं च नाम स्यात् इति मन्महे ॥

अत एतान् गुरून् अधिकृत्य,

“इवर् तिरुनामम् ‘नम्पॆरुमाळ् जीयर्;’ इत्तिरुनामम् चुरुङ्गिच् चुरुङ्गि ‘नञ्जीयर्’ ऎन वायिऱ्ऱु”

इति श्री-तत्व-निर्णय-कारोक्तिर् अपि समूलैव स्याद् इति सम्भाव्यते; ‘रङ्ग-नाथः’ ‘नम्पॆरुमाळ्’ इत्य् अनयोः संस्कृत-द्रमिड-नाम्नोः पर्यातायाः सम्प्रदायिकानां सुगमत्वात्॥

एषां च गुरु-रत्नानाम् अवतार-कालश् चरित्रं प्रभाव इत्य्-आदिकं गुरु-परम्परा-प्रभाव-ग्रन्थेषु लिखितम् एवास्माभिर् अविलेख्यम् इति तत उपरम्यते ॥

[[xx]]

अस्मिंश् च भाष्ये प्रथमं श्रद्धा-सूक्त-द्वयं, मेधा-सूक्तं, अदिति-सूक्त-द्वयं वाक्-सूक्तं, पृथिवी-सूक्तम्, इत्य्-आद्याः श्रुतयः वैष्णव-ब्राह्म-सनत्कुमार-संहिता-लैङ्ग-विष्णु-स्मृति-स्वायम्भुवादिु-स्थ-तद्-उपबृंहण-वचनानि च सम्यक् व्याख्यातानि । अन्-अन्तरं सूक्तस्य ऋष्य्-आदयः स-प्रमाणो विनियोगः ऋष्य्-आदि-ज्ञानावश्यम्भावः, अर्थ-ज्ञानावश्यम्भावः इत्य्-आदिकम् उपापादि । ततः सौक्तीनां पञ्च-दशानाम् ऋचां सम्यग् विवरणम् अक्रियत ॥

तत्रायं सङ्ग्रहः – प्रथमायाम् ऋचि भगवत्-सन्निधौ आत्मनि लक्ष्मी-सन्निधापन-प्रार्थनम् । द्वितीयस्यां अन्यतो व्यावर्त्य आत्मन्य् एव लक्ष्म्या अवस्थापन-प्रार्थनम् । तत्रैव तृतीयस्यां भगवत्-प्रसादाद् आगतायाः श्रियः स्वस्मिन् सन्निधि-प्रार्थनम् । तुरीयायां सस्मिततया ऽऽगमन-प्रार्थनम् । पञ्चम्यां लक्ष्मी-प्रपत्ति-पूर्वकम् अ-लक्ष्मी-नाश-प्रार्थनम् । सप्तम्या ऋचो व्याख्या यद्य् अपि पतिता, तथापि तत्रालक्ष्मी-नाशे कीर्ति-मण्य्-आदि-मङ्गल-वस्तु-लाभ-कथनम् इति स्यात् । अष्टम्यां अ-लक्ष्मी-तत्-कार्य-विवरणेन तन्-नाश-प्रार्थनम् । नवम्यां अ-लक्ष्मी-नाशानन्तरं लक्ष्म्य्-आह्वानम् । दशम्यां स्वकीय-मनो-वाग्-आदि-व्यापाराणां लक्ष्मी-प्रसादाद् अमोघता-प्रार्थनम् । एकादश्यां लोकानुग्रहार्थं कर्दम-प्रजा-पति-गृहे ऽवतीर्णायाः श्रियः स्व-कुले नित्य-निवासे तत्-पितृ-कर्दमानुमति-प्रार्थनम् । द्वादश्यां लक्ष्मी-परिकराणां चिक्लीतादीनां प्रार्थनम् । त्रयोदश्यां आदरातिशयेन पुनर् लक्ष्मी-निवासाय प्रथमायाम् ऋचीव भगवत एव प्रार्थनम् । चतुर्दश्यां प्रकारान्तरेण अस्यैवार्थस्य कथनम् । पञ्चदश्यां द्वितीयस्याम् इव भगवत्य् एव लक्ष्म्याः स्वतो ऽनपगम-प्रार्थनम् इति ॥

[[xxi]]

एवम् अ-संख्यातार्थ-गर्भं बहूपयोगम् इदं सूक्तं स-भाष्यं प्राचीन-पुस्तक-सहायेन यथा-मति परिशोध्य सम्मुद्र्य अस्मद्-अन्तेवासिना श्री-श्रीनिवास-राघवेण प्रकाशितम् । तद् इदं सम्यग् अवलोक्योपयुज्य सन्तोष्टव्यम् आर्यैर् इति स-विनयम् अभ्यर्थयामहे ॥

मथुरान्तकम् ईश्वर-चैत्र, २ (14th April, 1937.)

गोष्ठी-पुरं श्री-सौम्य-नारायणाचार्यः

[[xxii]]

INTRODUCTION.

It may be said almost without contradiction that there is no branch of literature in India, secular or religious, which is not based on the Vedas, the sacred books of the Hindus and these have been enjoying unquestioned authority from time immemorial. These Vedas are in two sections: the Karma-kanda dealing with the rituals and sacrifices, and the Gnana-kanda with the nature of Brahman, the world, and their interrelation; which latter (the Gnana-kanda) is the source of all our systems of philosophy.

The Gnana-kanda has been differently interpreted by different schools of philosophy. But the one form of philosophy which has, and can at any time have, universal popularity is that in which the Brahman of the Upanishads is conceived of as a being, between which and the devotee there can exist a personal relation, love and faith on the part of man, justice tempered by mercy on the part of the Divinity. The School of the Alvars pre-eminently struck this note of devotion to a personal God-Sriman Narayana, and so came to hold the hearts of the people.

[[xxiii]]

This school of the Alvars gradually developed through several centuries till it assumed a full and definite form in the eleventh century with the advent of Sri Ramanuja and his numerous disciples proficient in the Upanishadic lore, both of the Vedas and of the Alvars. The Alvars recognised the Divine Couple Sri and Narayana as the Supreme Tattva, as the goal, and as the means towards the goal (Para Tattva, Parama hita, and Parama Purushartha). The Couple are responsible for the creation, sustenance, and dissolution of the world; and in short the Brahman of the Upanishads connotes for them the Divya Mithuna or the Divine Couple. Thus the hymns of the Alvars speak of the greatness of Sri as being on a par with that of Her Consort, in every way. She equally shares with Him the definition of the term ‘Brahman.’

The Acaryas who came in the wake of the Alvars elucidated this idea in their different Stotras to Sri, i. e., Lakshmi: Sri Yamunacarya in his Catus-sloki (hymn of four verses), and Ramanuja in his Saranagati gadya. The disciples of the latter carried this still futher: Srivatsanka Misra in his Sri Stava of eleven verses, and Sri Parasara Bhattar in his Sri Gunaratnakosa of sixty-one verses. Nanjiyar, who was also called Ranganatha and Narayana Muni, and who was a disciple of Bhattar, codified all the ideas from the time of the Vedas to that of his own master and wrote a masterly digest in the form of a commentary on Sri Sukta, called the Sri Sukta Bhashya which is published now for the first time nearly eight hundred years after it was written. No doubt later Acaryas such as Sri Venkatanatha and Nainar-accan-pillai have

given the world their Sri Stuti and Catus-sloki Bhashyas; but the former’s is an exposition, and the latter’s at best a criticism of the ideas in the Sri Sukta Bhashya of Nanjiyar. So it may be said without hesitation that the Sri Sukta Bhashya marks the climax in the development of the concept of Sri, especially in the Visishtadvaita School of Philosophy.

[[xxiv]]

LIFE AND WORKS OF THE BHASHYAKARA : RANGANATHA MUNI (NANJIYAR).

As is the case generally with our poets and saints, we have no detailed and accurate history of the life of Nanjiyar or Ranganatha, our author; and all that we know of him comes to us from the traditional account preserved in the “Lives of the Acaryas” (Guruparampara-prabhava) and in the ‘aitihyas’ in the Bhagavad vishaya. We shall now proceed to sketch briefly the life of the author of the Sri Sukta Bhashya as far as we are able to glean from the sources mentioned above, and then establish his identity which is a bit shrouded in mystery.

This is just like the Teaching Hall of the Vedantin in the west.

Is he a good scholar? How many Sastras has he learnt ?

Why, he is a very great scholar and is acknowledged as such by many savants, all of whom he defeated in debates. He is the master of all Sastras and the six Darsanas (systems of philosophy); and to show this, he sits on a throne of six planks placed one over the other.

[[xxv]]

Then will you please tell him I know ‘Tiruneduntandagam’ ¹ also?

This was the conversation that took place one day in the ‘Kalakshepa Mantapa’ (Teaching Hall) of Sri Parasara Bhattar in the great temple at Sriranga between Bhattar and a Brahmin pilgrim from the west. Bhattar was one of the two sons of Sri Vatsanka Misra (Kurattalvan), was the devoted and beloved disciple of Ramanuja, and was noted for his piety and learning,

² Ranganatha was the name given to him by God Ranganatha himself. Even as a boy Parasara Bhattar was very intelligent, and was very soon the foremost among the scholars of the day and the disciples of ³Ramanuja. Soon after the conversation described above, Bhattar under the command of the Lord Ranganatha marched to the west to engage the great Vedantin in a debate and make him a disciple and devotee of the Lord.

[[xxvi]]

This Vedantin was born in Tirunarayanapuram on the day of Uttara in the month of Phalguna in Vijaya, Kali 4215, (March-April 1114 A.D.) and was then known as Madhava Suri. Very soon he learnt all the Sastras and darsanas and became a successful disputationist. The Vedanta of the Advaitic interpretation was his special field and so he was known as ‘Vedantin’ – by which name we shall refer to him hereafter. Many came to learn at his feet and his place was like a university. Being charitably-minded, he fed all those that came to his residence at Kangora.

The Brahmin pilgrim came to the Vedantin, and spoke about Bhattar at Sriranga and his knowledge of ‘Tiruneduntandagam.’ The Vedantin was astonished to hear that name, and felt a bit annoyed and perturbed as he thought Bhattar would be more than a match for him.

A few days later Bhattar left Sriranga with all his paraphernalia and was marching triumphantly followed by his disciples and admirers towards the place of the Vedantin. When he was approaching the town, a Brahmin told Bhattar that it would not be possible for him to see the Vedantin with all that pomp and grandeur, as he was sure to be delayed by the disciples in the outer halls, and that he should go in the guise of a mendicant if he wanted to see him easily. Bhattar took the hint and leaving all, donned the robes of a mendicant, and without any difficulty approached the Vedantin seated proudly on a dais of six planks placed one over the other. The Vedantin directed him towards the dining hall, but Bhattar boldly and firmly said,

[[xxvii]]

“I am here for ‘Vada-bhiksha’ (debate), and not for ‘annabhiksha’ (begging food).”

The Vedantin was startled and asked him immediately if he was Bhattar of Srirangam fame. “Yes” was the reply, and soon a discussion began. It went on for a week and more until finally the Vedantin acknowledged defeat at the hands of the great Parasara Bhattar and as per the conditions, he became the latter’s disciple. Bhattar initiated him into the Vaishnava fold and gave him his own name of ⁴Ranganatha as the ‘dasya-nama.’ The disciple also received it with pleasure, as one way of acknowledging discipleship and ‘dasya’ (subordination) was bearing the master’s name. Bhattar taught him the fundamental principles only of Visishtadvaita and allowed him, a great scholar as he was, to know the rest himself. Bhattar returned to Sriranga leaving the scholarly disciple in his own place.

“पड्डर् उगन्दरुळि ‘नम्मुडैय जीयर् वन्दार्’ ऎन्ऱु अरुळिच् चॆय्दार्. अन्ऱु मुदल् वेदान्तिगळुक्कु ‘नञ्जीयर्’ ऎन्ऱु तिरु नाममायिऱ्ऱु. अवरुक्कु ‘श्रीरङ्गनादर्’ ऎन्बदु दास्य-नामम्.”

[[xxviii]]

Ranganatha – we shall hereafter refer to the Vedantin by this name – remained at Kangora for some time; but drawn towards his master and longing to be always near him, he became a Sannyasin with the name of Narayana Muni; (for they assume a new name in that asrama ); and taking a part of his wealth as Gurudakshina, came to Sriranga and prostrated at the feet of his master. Bhattar was greatly delighted to see his learned disciple and lifted him with joy exclaiming “O, Our Saint!”⁵ (Nam Jiyar!) Ever since he is known in the Vaishnava hierarchy as ‘Nanjiyar’ in their Tamil works, and ‘Narayana muni’ in their Sanskrit works. It is just possible that when he referred to himself, he did so by his dasya-name, Ranganatha, as in the colophon of the Sri Sukta Bhashya.⁶ Being a devoted disciple of Bhattar, he always attended on him, and the enlightening conversations that the learned master and the scholarly disciple had, are handed down to us as ‘aitihyam’ in the Bhagavad vishaya literature. So we find that Ranganatha, Narayana, and Nanjiyar are the names of the Vedantin who was also known as Madhavasuri.

[[xxix]]

Being a good scholar Ranganatha-Narayana-Nanjiyar soon mastered the songs of the Alvars known as the ‘Divya Prabandha,’ and was then entrusted by Bhattar with the task of writing a commentary on them. So we have his sweet and short commentary on Tiru-vai-moli of Nammalvar known as ‘9000 padi’ (i.e., in 9000 units) which is the source of all the commentaries that came later, especially the masterly ‘36000 padi’ or ‘Idu’ of Nampillai. He has commented upon ‘Tiruppalli-elucci’ and ‘Kanninun-sirut-tambu’ also. A work called ‘Nityam,’ dealing with the daily duties of a Vaishnava as laid down in the Panca Ratra Samhitas, is attributed to him; but we have it only in fragments in the form of quotations in the Rahasya-Traya-Sara and Panca-Ratra-Raksha of Sri Venkatanatha.

Sri Sukta Bhashya is another work of this Ranganatha Muni. He learnt the fundamental principles of the doctrine of Sri from Pranatartihara, a direct disciple of Ramanuja, and a contemporary of Bhattar who was his chief master. That Nanjiyar wrote a Bhashya on Sri Sukta is well-known and accepted by all without contradiction. That the work we are bringing out now is his Sri Sukta Bhashya, and that Ranganatha Muni and Nanjiyar are identical persons can be easily seen by the discerning reader. We shall also establish the same with evidences, both internal and external.

IDENTITY OF THE BHASHYAKARA.

see here

Madhavasuri was the name given to our author at his birth; Vedantin the name that he earned by his vast learning and skill in debate; [1_xxxviii]Ranganatha the name that was given to him as the ‘dasya-nama’ at the time of initiation into the Vaishnava fold by Bhattar which he himself used in his works; Narayana Muni the name that he assumed on becoming a Sannyasin by which he was referred to in Sanskrit works; Nanjiyar was the pet name given to him by Bhattar when the former met him at Sriranga for the second time by which he was referred to in Tamil works and in other places; and Periya Jiyar was another and a more respectable form of the name Nanjiyar by which also he was referred to. So by all these we are led to the irresistible conclusion that this Ranganatha Muni is Nanjiyar and this Bhashya on Sri Sukta is Nanjiyar’s Sri Sukta Bhashya.

[1_xxxviii]: An ingenious interpretation of the name ‘Nanjiyar’ is given by the author of ‘Sri Tattva Nirnaya’ in Tamil. He says that the original name was ‘Nam-perumal-jiyar and ‘Nanjiyar’ is its corrupted form. (इवर् तिरुनामम् ‘नम्पॆरुमाळ् जीयर्’; इत्तिरुनामम् चुरुङ्गिच् चुरुङ्गि ‘नञ्जीयर्’ ऎनवायीऱ्ऱु p. 8.) This only helps our view: the Tamil name of Ranganatha is Nam-perumal’ and Muni is ‘Jiyar’; so Ranganatha Muni translated into the Tamil of the Vaishnavaite section will be Namperumal Jiyar. It is an easy step from this name to ‘Nanjiyar.’

[[xxxviii]]

THE CONCEPT OF SRI IN VISISHTADVAITA.

Let us now sketch briefly the concept of Sri according to the Visishtadvaita System of philosophy as we learn from the works of eminent Vaishnava Acaryas such as Yamuna, Ramanuja, Bhattar, Nanjiyar, and Venkatanatha – all based on the ancient scriptures. Lakshmi and Narayana are ever inseparably united and they together are the Para Brahman. They are the Masters and Saviours of the Universe. The origination, sustentation, and the re-absorption of the Universe are done by the Divine Couple (Divya Mithuna). Devotion to the Couple is the means of salvation and the Two are the goal to be attained in the state of release.

Though their persons are different, the tastes and opinions of Lakshmi and Narayana are always identical and there is no difference of opinion between them as in the case of loving parents intent on doing good to their children. Both are the possessors of unlimited auspicious

[[xxxix]]

qualities; still for the convenience of the meditation of their devotees, by their common consent, the Lord manifests all the manly qualities and Sri, the womanly qualities. But it does not mean that one does not possess the qualities found in the other. Though both are the Masters of the Universe and have no master over them, still out of their own free will, Sri is the Queen or Consort; and the Lord is prominent only to this extent that he is the ‘Pati’ (husband); and this agreement too they are having only for saving the souls of the devotees. The Lord is strict and severe, and the erring souls cannot approach Him directly for pardon. Then the soft-hearted Sri, the loving Mother that She is, intercedes on their behalf with Her Consort and thus they both together save the souls from sin and bondage. All this is based on the authority of the Vedas and Samhitas such as Svayambhuva, Mankana, Mahalakshmi, Dhanadiya, Satamakha, Kasyapa, Sattvata, Vasishtha, Saunaka, Parasara and Atri.

There are different schools of thought which hold views different from the above about Lakshmi: Lakshmi is no separate entity but only the Prakriti or Inanimate Matter that is being presided over and evolved by the Lord; She is nothing but the Ego, the Volition, the Power, the Knowledge or the Existence of the Lord; Lakshmi is only the feminine form assumed by the Lord at his will from his own body for his diversion. But all these are groundless as the Vedas clearly and unmistakably declare that Lakshmi is a Cetana-a separate entity with the attributes of knowledge, bliss, power and the like; and that She is eternal like the Lord, Her consort.

[[xl]]

Some grant that Lakshmi is a Cetana, but deny Her omnipresence, omniscience and omnipotence; they say She is atomic in size; some say She does not come under the category of Isvara, but is one of the souls; a few, Her greatness is not inherent, but bestowed on Her by the Lord for a time. Yet others say She forms a class by Herself being neither the Isvara, nor a Jiva. A few others hold that She is the Sovereign of all except the Isvara, while Narayana is the Sovereign of all including Herself. All these run counter to the clear dictates of the Vedas which must be our first and chief authority on these matters supported, of course, by Samhitas, Itihasas and Puranas. They declare that She is the Sovereign of all souls (ईश्वरीं सर्व-भूतानाम्) as unconditionally as the Lord (ईश्वरः सर्व-भूतानाम्); and so He is the Sovereign of all except Lakshmi as much as She is the Sovereign of all excepting Her Consort. The subordination of the one to the other is voluntary and optional, not obligatory. Her greatness is inherent, and not dependent on another. Though the two are the Paramount Sovereigns, the duality does not show itself as their opinions are always identical. One is the Mother of the Universe, while the other the Father. Thus the Divine Couple, Lakshmi and Narayana are the Para Brahman of the Upanishads and both together are masters, creators, and saviours, and also the final goal of the Universe.

[[xli]]

This is the conclusion arrived at by Ranganatha Muni, or Nanjiyar as he is popularly known, after a thorough and careful study of all authorities and of the works of the earlier Acaryas. He discusses all schools of thought which differ from this and refutes them with proper arguments based on the authority of the Scriptures. He has set down all this in this Bhashya.

ANALYSIS OF THE BHASHYA.

In an introduction of about eighteen pages, he quotes extensively and explains all the Vedic hymns which deal with Lakshmi: two Sraddha Suktas, Medha Sukta, Aditi Suktas; and his verdict is that Lakshmi, like Narayana, has all the following qualities: She is the creator of the Universe; She is omnipotent and omniscient; by nature fundamentally opposed to all blemishes and the resort of all auspicious qualities. She again pervades, sustains, and rules the Universe; She is the object of worship in all sacrifices; and all the fruits of wealth, realisation of the Soul (Kaivalya), and the attainment of Moksha are under Her control and bestowed on the devotees by Her.

[[hlii]]

Then begins the Bhashya on the hymn. The word ‘Jatavedah’ which occurs in the first verse and also in four others is interpreted as Vishnu with an elaborate discussion containing citations from numerous authorities such as Mahabharata and Vishnu Purana, Kasyapiya and Mankana Samhitas, Paramatma Sukta and Sariraka Sutras. Then the Bhashyakara proceeds with his Bhashya on the Riks and there are profuse quotations then and there from various authorities in support of his interpretations; and the reader is referred to the index for a detailed list of the same.

In the ninth verse where Lakshmi is referred to as the Sovereign (ईश्वरीं सर्व-भूतानाम्), Nanjiyar has launched into an elaborate and long discussion – running to nearly twenty pages – on the concept of Lakshmi. In the course of it he raises many prima facie views, answers them categorically and concludes that names like Sraddha, and Vishnupatni refer to Lakshmi only: She is not subordinate to any one and is only the cail (Consort) of Narayana and not a ‘दासी’ (slave); both are engaged in the divine cosmic sacrifice of saving the souls and the one is essential for the other and cannot function or be without the other. Then he quotes in extenso many chapters of the Ahirbudhnya Samhita and Lakshmi Tantra in support of his view and winds up by saying that She is the equal of the Lord in all respects.

The mastery of the Universe is one which inheres in both Lakshmi and Narayana.

Then he completes his Bhashya on the remaining Riks and concludes the work mentioning his name and that of the master from whom he learnt all those things about Lakshmi.

[[xliii]]

CONCLUSION.

I need not dilate upon the merits of the Bhashya, but the intelligent reader can see for himself that it is perfect not only as a commentary, but as a piece of polemics and a type of beautiful literature also. I consider myself extremely fortunate that I have been chosen as the instrument for unearthing and publishing this rare work and I owe all this privilege and fortune to my Guru Sri. Sri Saumya Narayana Acarya of Tirukkottiyur. My respectful homage and salutations to him and to Goddess Lakshmi, the Mother of the Universe and of my humble self.

Pudukotab, 17-7-37.

A. SRINIVASA RAGHAVAN

[[xliv]]

सङ्केत-विवरणम्

अथर्व. - अथर्व-शिखोपनिषत् अष्टा - अष्टाध्यायी अष्टा, व्र. - अष्टाक्षर-ब्रह्म-विद्या अहि. सं. – अहिर्बुद्ध्र्यसंहिता इति. समु. - इतिहास-समुच्चयः कठ. - कठोपनिषत् छा. - छान्दोग्योपनिषत् तै. (यजु). सं-तैत्तिरीय-संहिता तै. (यजु) ब्रा. तैत्तरीय-ब्राह्मणम् तै. (यजु) का. तैत्तरीय-काठकम् तै. (यजु) आर. तैत्तरीय-आरण्यकम् तै. उ. - तैत्तरीय-उपनिषत् बृ. - बृहदारण्यकोपनिषत् भार. आनु. - भारते आनुशासनिक-पर्व भार. आश्व. - भारते आश्वमेधिक-पर्व भार. उद्यो. - भारते उद्योग-पर्व भार. वन. - भारते वन-पर्व भार. शा. - भारते शान्ति-पर्व महोप. - महोपनिषत् मु. - मुण्डकोपनिषत् रा. - रामायणम् रा. अ. - अयोध्या-काण्डः रा. आ. - आरण्य-काण्डः रा. बा. - बाल-काण्डः रा. यु. - युद्ध-काण्डः
रा. सु. - सुन्दर-काण्डः लैङ्ग – लैङ्ग-पुराणम् वाजस. - वाजसनेय-ब्राह्मणम् वि. पु. - विष्णु-पुराणम् विष्व. सं. - विष्वक्सेन-संहिता वे.सं. - वेदार्थ-सङ्ग्रहः शरणा. ग. - शरणागति-गद्यम् शा. सू. - शारीरक-सूत्राणि श्री-गुण. - श्री-गुण-रत्न-कोशः श्वे. -श्वेताश्वतरोपनिषत् सनत्. सं . - सनत्-कुमार-संहिता सुबाल.–सुबालोपनिषत् स्वायं. - स्वायम्भुव-संहिता

भाष्य-प्रवेशः

॥ श्रियै नमः ॥ ॥ श्री-सूक्त-भाष्यम् ॥

श्री-पराशर-भट्टार्यः श्री-रङ्गेश-पुरोहितः ।
श्री-वत्साङ्क-सुतः श्रीमान् श्रेयसे मे ऽस्तु भूयसे॥
याम् आहुः श्रुतयः सर्वाः पुंप्रधानेश्वरेश्वरीम् ।
अ-शेष-लोक-जननी लक्ष्मीर् माम् अभिवीक्षताम् ॥
यत्-पदाम्भोज-घटिता प्रणतिर् दुर्लभान्य् अपि ।
पदानि परमां मुक्तिं सूते तां श्रियम् आश्रये ॥
श्रियः सूक्तं समुदितं यज्-जपो मङ्गलावहः ।
अ-शरण्य-शरण्यं तद्-व्याकुर्मो भोग-मोक्ष-दम् ॥
परस्य ब्रह्मणस् तत्वं⁷ यद्-अधीनम् अधीमहे ।
सा श्रीः स्व-रूप-रूपाद्यैः सहात्र प्रतिपाद्यते ॥
यदीय नित्य-निर्दोष-कल्याण-गुण-संहतिः ।
श्रुति-स्मृतिषु शास्त्रेषु दिव्येषु समुदीर्यते॥

तत्र तावच् छ्रुतयः – श्रद्धा-सूक्ते⁸ ।

[[1]]

श्रद्धया देवो देवत्वम् अश्नुते । श्रद्धा प्रतिष्ठा लोकस्य देवी । सा नो जुषाणोपयज्ञम् आगात् । कामवत्सा ऽमृतं दुहाना ॥ १ ॥ श्रद्धा देवी प्रथम-जा ऋतस्य । विश्वस्य भर्त्री जगतः प्रतिष्ठा । तां श्रद्धां हविषा यजामहे । सा नो लोकम् अमृतं दधातु । ईशाना देवी भुवनस्याधिपत्नी ॥ २ ॥ [[TODO: परिष्कार्यम्]]

अत्र द्वितीया ऋक् पञ्च-पदा । तस्मिन् मन्त्र-द्वये लक्ष्म्याः स्व-रूप–रूप-गुण-विभवादि-सकल-वेद-वेदान्त-सार-भूतम् आबाल-पण्डितं प्रसिद्धतरं प्रतिपाद्यते ।

तत्र प्रथमेन मन्त्रेण सर्वेश्वरस्य सर्वेश्वरत्वं तद्-विभूतेर् अपि विभूतित्वं लक्ष्म्यायत्तम् इति प्रतिपाद्यते ।

[‘श्रद्धया देव इत्य् आदि’ ] [ देवः] - निरुपाधिक-द्योतनादि-कल्याण-गुण-विशिष्टः सर्वेश्वरः । [देवत्वं ] - ईश्वरत्वं । [ श्रद्धया ] - श्रद्धापर-पर्यायया देव्या श्रिया । [समश्नुते ] - प्राप्नोति । तथा वैष्णवे पुराणे

⁹‘मेधा श्रद्धा सरस्वती,’ ¹⁰‘अस्येशाना जगतो विष्णु-पत्नी’ । ¹¹‘सुमज्जानये विष्णवे ददाशति’ इति श्रुत्य्-अन्तरम् । ¹²‘अन्-अन्या राघवेणाहम्; ¹³‘काव्यं रामायणं कृत्स्नं सीतायाश् चरितं महत्’; ¹⁴‘अ-प्रमेयं हि तत्-तेजो यस्य सा जनकात्मजा’; ¹⁵‘यथा सर्व-गतो विष्णुस् तथैवेयं द्विजोत्तम’ इति ॥

[[2]]

[श्रद्धा प्रतिष्ठा लोकस्य देवी]. लोक्यत इति लोकः - असद्-व्यावृत्तं प्रमाण-प्रतिपन्नं वस्तु-जातम्; असद्-व्यावर्तकस्य चेतनाचेतनात्मकस्य सर्वस्य प्रपञ्चस्य। [देवी ]-जगद्-उत्पत्ति-स्थिति-लयादिना क्रीडन्ती । [श्रद्धा ] - साक्षाल् लक्ष्मीः । [ प्रतिष्ठा ] - प्रतितिष्ठत्य् अस्याम् इति प्रतिष्ठा - आधार-भूता ।¹⁶ “आतश् चोपसर्ग” इति अङ् । अथवा अस्य सर्वस्य लोकस्य धारण-पोषण-भोग्य-प्रदानेन स्थापयित्री । तथा, ¹⁷‘विष्टम्भो दिवो धरुणः पृथिव्याः,’ ¹⁸‘अलम् एषा परित्रातुम्,’ ¹⁹‘अभियाचाम वैदेहीम्’ इत्य्-आदि । [सा नो जुषाणोपयज्ञमागात्] एवं भूता [सा ] श्रीः | [ नः] - अस्माकं, देवी-समाराधनाय समुद्युक्तानां [यज्ञम् ] आनुपूर्व्या विधीयमानं स्व-प्रीणनम् । [जुषाणा ] प्रीयमाणा । [ उपागात्] उपगच्छतु । ²⁰‘छन्दसि लुङ्लोटाव्’ इति लोटो लुङ् । किं विशिष्टा [काम-वत्सा ऽमृतं दुहाना ] यस्य यस्य यो यः कामः तस्य तस्य तेन तेन कामेन वत्स-भूतेन वत्सला धेनुः वत्सस्य पय इव [अमृतं दुहाना ] क्षरन्ती, बहु-स्नुतीर् इति यावत् । तथा ²¹‘प्रणिपात-प्रसन्ना हि’ ²²‘स श्लाघ्यस् स गुणी धन्य’ इत्य्-आदि ॥

द्वितीयेन मन्त्रेण इष्टापूर्तादि-सर्व-कर्म-समाराध्यत्वं तेषां फल-प्रदातृत्वं च लक्ष्म्याः समर्थ्यते ।

[ श्रद्धा देवीत्य्-आदि ] [ऋतस्य ] - सुकृतस्य कर्मण: [प्रथमजा ] ²³‘जन-सन-खनेत्य्’-आदिना विट् । ²³‘विड्वनोर् अनुनासिकस्या ऽऽत्’ इति आत्त्वम् ।

[[3]]

समाराध्यत्वेन पूर्वं सन्निहिता [विश्वस्य भर्त्री] [विश्वस्य ] स्थावर-जङ्गमात्मकस्य प्रपञ्चस्य पोषयित्री । [जगतः प्रतिष्ठा ] [ जगतः ] जङ्गमस्य देव-तिर्यङ्-मनुष्यात्मक-भूत-जातस्याधार-भूता । कर्म-फल-भूतेन वृष्ट्य्-आदिना जगन्-निर्वाहिका ²⁴“ततो ऽवलोकिता देवा” इत्य्-आदि । [तां श्रद्धां हविषा यजामहे ] उक्त-गुण-विशिष्टां [तां ] [श्रद्धां ] - सर्वेश्वरीम् । [हविषा यजामहे] [हविषा ] - तस्याः प्रीत्य्-अर्थं प्रदेयेन पत्र-पुष्पादिना चरु-पुरोडाशादिना वा, आत्मात्मीयेन वा । [यजामहे ] समाराधयामः । [ सा नो लोकम् इत्य्-आदि ] [ सा] एवम् अस्मत् समाराधिता । [ नः ] - समाराधकेभ्यः । [ अमृतं लोकं ] नित्य-सिद्धं विष्णोः परमं पदम् । [ दधातु] - ददातु | तथा परम-पद-विषये ²⁵“अत्य् अर्कानल-दीप्तं तत्-स्थानं विष्णोर् महात्मनः,” इत्य् आरण्य-पर्वणि आर्ष्टिषेण-प्रतिपादितम् परम-पद-विषय-वचनं सर्वम् अत्र लेख्यम् । ²⁶“त्वं सिद्धिस् त्वं स्वधा स्वाहेत्य्”-आदि, ²⁷“विमुक्ति-फल-दायिनी " इत्य् अन्तं पुराण-वचनं सर्वम् अत्र लेख्यम् ।

[ ईशाना देवी भुवनस्याधिपत्नी] [भुवनस्य ] - चिद्-अचिद्-आत्मकम्य कृत्स्नस्य प्रपञ्चस्य । [ ईशाना ] - स्व-भावतो नियन्त्री; अन्-अन्याधीनेश्वरीत्य् अर्थः । ²⁸‘ताच्छील्ये चानश्’ । [ अधिपत्नी] अधि - अधिकस्य पत्युः भगवतः पत्नी ।

[[4]]

²⁹‘पत्युर् नो यज्ञ-संयोगे’ इति पाणिनिः । आश्रित-संरक्षण-यज्ञे सह-धर्म-चारिणी; सृष्त्य्-आदीनाम् अप्य् उपलक्षणम् । तथा चोभय-सङ्कल्पायत्ता जगन्-निर्माणादि-लीलेति भावः ॥

अन्यद् अपि श्रद्धा-सूक्तम् – ³⁰‘श्रद्धया ऽग्निस् समिध्यत’ इत्य्-आदि ‘हविषा वर्धयामसि’ इत्य् अन्तम्॥

तत्र श्रद्धा-सूक्ते ‘श्रद्धां देवा यजमानः’ इत्य्-आदिना सर्व-देवोपास्यत्वम् अवगतम् । ‘देव’ इति मनुष्याणाम् उपलक्षणम् ।

‘श्रद्धां प्रातर् हवामहे’ इत्य्-आदिना सन्ध्या-त्रयोपास्यत्वम् । ‘श्रद्धा देवान् अधिवस्त’ इत्य् अनेन सर्व-देवान्तर्यामित्वं; ‘श्रद्धा विश्वम् इदं जगत्’ इत्य् अनेन सामानाधिकरण्य-व्यपदेशेन शरीरात्म-भावश् च सिद्धः । यथा ³¹‘नारायण एवेदं सर्वम्’ इति भगवतः । ³²‘सर्वं खल्व् इदं ब्रह्म’ इति सामानाधिकरण्य-व्यपदेशस्तूभय-साधारणः । ‘श्रद्धां कामस्य मातरम्’ इत्य् अनेन सर्व-फल-दातृत्वम् अवगतम् । एवं भूतां श्रद्धाम् उपास्महे ॥

[[5]]

मेधा-सूक्ते ऽपि

³³मेधा देवी जुषमाणा न आगात् । विश्वाची भद्रा सुमनस्यमाना । त्वया जुष्टा जुषमाणा दुरुक्तान् । बृहद्वदेम विदधे सुवीराः ॥ १ ॥ त्वया जुष्ट ऋषिर्भवति । देवि त्वया ब्रह्मा ऽऽगतश्रीरुत त्वया । त्वया जुष्टश्चित्रं विन्दते । वसु सानो जुषस्व द्रविणेन मेधे ॥ २ ॥ [[TODO: परिष्कार्यम्]]

अस्मिन् मन्त्र-द्वये देव्यास् सर्व-व्यापित्वं, सर्व-समाराध्यत्वं, सर्वापेक्षित-फल-प्रदातृत्वं च सुस्पष्टम् उच्यते ।

मेधा देवीत्य्-आदि — अध्यवसायिन्या बुद्धेर् निर्वाहिका [मेधा ] । [देवी ] - जगन्-निर्माण-नर्म-रसिका । [ नः ] - तत्-सेवा-रसिकानां अस्माकम् । [ जुषमाणा ] भक्त-प्रिया । आगात् - अस्मद्-यागम्, [आगात् ] - आगच्छतु । [विश्वाची ] विश्वं भूत-जातम् अञ्जसा अञ्चन्ती व्याप्य नियच्छन्ती । लुप्त-नकाराद् अञ्चतेर् ङीप् । ‘अञ्चु गति-पूजनयोर्’ इति धातुना विश्व-गता, विश्व-पूज्या च । उक्तं च भगवता पराशरेण ³⁴‘यथा सर्व-गतो विष्णुस् तथैवेयं द्विजोत्तम’ इति । ³⁵‘त्वयैतद् विष्णुना चाम्ब जगद्-व्याप्तं चराचरम्’ इति च । [भद्रा ] - भजनीया; सर्व-मङ्गलावहा । [सुमनस्यमाना ] सुमनो-भावम् आत्मन इच्छन्तीति क्यच् । क्यज् अन्तात् ³⁶‘ताच्छील्ये चानश्’ ।

[[6]]

तस्याः सुमनस्त्वे ³⁷‘पापानां वा शुभानां वा …… न कश्चिन् नापराध्यति’॥ आगतां तां त्वं कृत्य ब्रवीति । त्वत् कटाक्षात् पूर्वं [दुरुक्तान् ] - दुरुक्तानि वचन-लक्षण-रहितानि वाक्यानि । [ जुषमाणाः ] - सेवमाना वयम्; इदानीं [त्वया ] [ जुष्टाः ] - प्रीति-पूर्वकं समीक्षिताः । त्वत् कटाक्ष-पातेन [विदधे ] - विज्ञाने सति, महान्तः विद्वद्-गोष्ठीषु [सुवीराः ] - वीर्यवन्तः । [ बृहत् ], महत्-पूजितं वचः ; [वदेम ] अभिदधीमहि । अनेन मन्त्रेण लक्ष्मी-कटाक्षाधीनं वाग्-विसादिकम् इति दर्शितम् ॥

अथ द्वितीयः – ‘त्वया जुष्ट’ इत्य्-आदि । हे देवि, [त्वया जुष्टः ] यः कश्चिद् अ-किञ्चनो ऽपि [ ऋषिर् भवति ] - मन्त्र-द्रष्टा भवति । किं च त्वया जुष्टः ब्रह्मा भवति - बृहत्त्व-गुण-योगी भवतीति यावत् । ब्रह्म वा भवति । ³⁸‘निरञ्जनः परमं साम्यम् उपैति’ इति प्रक्रियया । ब्रह्म-सदृशो भवति । किं च त्वत् कटाक्षतः गत-श्रीर् अप्य् आगत-श्रीर् भवति । [ उत] अप्य् अर्थे । किं च त्वया जुष्टः, [चित्रं ] - विस्मयनीयं, [ वसु ] - समृद्ध-धनं [ विन्दते] - लभते । एवं भूता सा त्वं [ अस्मान् ] त्वां प्रपन्नान्; [ द्रविणेन ] सर्व-समृद्ध्या सह [जुषस्व ] - सेवस्व । हे [मेधे ] हे लक्ष्मीर् इति योजना । अनेन मन्त्रेण सर्वस्य ज्ञान-धन-महत्त्वादिकं त्वद्-अधीनम् इत्य् उक्तम् ॥

अदिति-सूक्तेषु –

³⁹अदितिद्योर् अदितिर् अन्तरिक्षम् । अदितिर् माता स पिता स पुत्रः । विश्वे देवा अदितिः पञ्च-जनाः । अदितिर् जातम् अदितिर् जनित्वम् । [[TODO: परिष्कार्यम्]]

‘अष्टौ पुत्रासो अदितेः’ इत्य् अत्र अदिति-शब्देन साक्षाल् लक्ष्मीः तद्-विभूति-भूता भूमिर् वोच्यते ।

[[7]]

अदितिः – अ-खण्डनीय–स्व-रूप–गुण-विभवा अदितिः । ‘दो अवखण्डने’ । दितिर् नेत्य् अदितिः । ⁴⁰‘द्यतिस्यतीत्य्’-आदिना इकारः । अनेन मन्त्रेण तस्याः सर्वात्मकत्वम् उच्यते ।

‘अदितिः पञ्च-जना’ इति पञ्च-जनाश् चादिति-विभूति-भूताः । के पुनस् ते ? प्राणश् चक्षुः श्रोत्रान् न मनांसि । तथा वाजसनेय-ब्राह्मणे

⁴¹प्राणस्य प्राणं चक्षुषश् चक्षुः श्रोत्रस्य श्रोत्रं मनसो मन

इति एते पञ्च-जना अदित्य्-अधीना इति यावत् । अदितिर् जातम् - उत्पन्नम् । अदितिर् जनित्वं - जनुषो लक्षणं; जनिष्यमणाम् इति यावत् ।

⁴²“अदितिर् देवा गन्धर्वा” इत्य्-आदिकम् अनुवाकम् अदिति-विभूति-प्रतिपादकम् अत्र लेख्यम् ।

⁴³‘अदितिर् न उरुष्यतु’ इत्य्-आदि-सुक्ते ऽपि तन्-माहात्म्यं सुभिक्षम् । अन्यत्र लक्ष्मी-माहात्म्य-पराणि वाक्यानि बहूनि दृश्यन्ते ।

⁴⁴‘अस्येशाना जगतो विष्णु-पत्नी,’ ⁴⁵‘महीं देवीं विष्णु-पत्नीमजूर्यां’ ⁴⁶‘ह्रीश् च ते लक्ष्मीश् च पत्न्न्यौ,’ ⁴⁷‘सुमज्जानये विष्णवे ददाशती’ति ।

[[8]]

वाक्-सूक्तं पृथिवी-सूक्तम् इत्य्-आदिकम् अपि अत्र द्रष्टव्यम् । वाक्-सूक्ते तु विशेषः ⁴⁸‘मेधा श्रद्धा सरस्वती’ इति सरस्वती-शब्दस्य लक्ष्मी-नामत्वेन परिगणनात् तत्-पर्याय-वाक्-छब्द-वाच्याया लक्ष्म्या ⁴⁹‘अनन्तामन्तादि’त्य् अनेन देशतः कालतो वस्तुतः परिच्छेद-रहितत्वम् । ⁵⁰‘वाचं देवा उपजीवन्ति’ इत्य्-आदिना देवादि-सर्व-चेतनोपजीव्यत्वम् । ⁵¹वाचीमा विश्वे’त्य् अनेन सकल-भुवनाधारत्वम् । ‘[ इन्द्र-पत्नीत्य्]’ अनेन ‘इदि परमैश्वर्य’ इति धातूत्पन्नेन्द्र-शब्द-वाच्य-परमैश्वर्य-विशिष्ट-विष्णु-पत्नीत्वम् । ‘[अमृतस्य नाभिर्]’ इत्य् अनेन मुक्त्य्-उपायत्वम् । ‘[ अवन्ती देवीत्य्] अनेन सर्व-रक्षकत्वम् । ‘[यामृषय ]’ इत्य्-आदिना सर्वोपास्यत्वं च सुस्पष्टम् अवगतम् ।

भू-सक्ते ऽपि तद्-विभूति-भूत-भूमि-प्रतिपादके ⁵²’[इन्द्र-पत्नी व्यापिनी ]’ इति सर्व-व्यापित्वं भूम्या अवगतम् । तत् गुणतो व्याप्ति-परं :

⁵³तथा भूमिश् च नीला च शेष-भूते मते मम ।
स्व-रूपतस् तु न तयोर् गणतो व्याप्तिर् इष्यते ॥

इति स्व-रूपतो व्याप्ति-प्रतिषेधात्, गुणतो व्याप्ति-प्रतिपादनाच् च अन्-अन्यथा-सिद्धैतद्-वचनोपबृंहित–स्व-रूपतो व्याप्ति-प्रतिषेध-परैकायन-श्रुत्य्-ऐक-कण्ट्यावश्यम्भावाच् च । यद्य् अपि तैत्तिरीयके ⁵⁴‘उद्धृताऽसि वराहेण’ इत्य्-आदिके भू-विषये वाक्ये

[[9]]

⁵⁵ईश्वरीं सर्व-भूतानाम्’ इति सर्व-भूतेश्वरत्वम् अवगतं, तथा ऽपि जीव-कोटित्वेन प्रमाण-सिद्धायाः भूम्याः सर्व-भूतेश्वरत्व-वचनं तद्-अन्तर्यामि-लक्ष्मी-परत्वेन योज्यम् । वराहोद्धृतत्वं तत्-परम् एव । एतेषां सर्वेषाम् उपबृंहणानि वैष्णव-ब्राह्म-भगवच्-छास्त्र-वचनानि ॥

तथा हि — मैत्रेयेण पृष्टो भगवान् पराशरः वैष्णवे पुराणे लक्ष्मी–स्व-रूप–विभूत्य्-आदिकं स्पष्टम् अध्याय-द्वयेन प्रतिपादितवान् । तत्र प्रथमे ऽंशे ऽष्टमेध्याये मैत्रेयः

⁵⁶क्षीरोदाच् छ्रीः समुत्पन्ना श्रूयते ऽमृत-मन्थने ।
भृगोः ख्यात्यां समुत्पन्नेत्य् एतद् आह कथं भवान् ॥

पराशरः

⁵⁷नित्यैवैषा जगन्-माता विष्णोः श्रीर् अन्-अपायिनी

इत्य् आरभ्य

⁵⁸देव-तिर्यङ्-मनुष्येषु पुन्-नामा भगवान् हरिः ।
स्त्री-नाम्नी लक्ष्मीर् मैत्रेय नानयोर् विद्यते परम्

इत्य् अन्तं लेख्यम् । अनेनाध्यायेन सर्वेषां तत्वानां भगवान् इव लक्ष्मीर् अपि व्यापन-भरण-नियमनात्म-शरीर-भावादिनां सर्वेषाम् इयं स्वामिनी, तानि सर्वाण्य् अस्याश् शेष इति सुस्पष्टम् उदितम् ॥

अनन्तरेणाध्यायेन लक्ष्मी-माहात्म्यादिकं केनचिद् इतिहासेन प्रपञ्चितम् ।

[[10]]

श्री-पराशरः :-

⁵⁹इदं च शृणु मैत्रेय यत्-पृष्टो ऽहम् इह त्वया ।
श्री-सम्बन्धं मयाप्य् एतच् छ्रुतम् आसीन् मरीचितः ॥

इत्य् आरभ्य,

⁶⁰वसति न तेषु कदाचिद् अप्य् अ-लक्ष्मीः

इत्य् अन्तं सर्वं लेख्यम् ॥

अस्मिन्न् अध्याये साक्षात् सर्वेश्वरस्य परमात्म-पर-ब्रह्मादि-शब्द-वाच्यस्य नारायणस्येव श्रद्धा-विष्णु-पत्नी-श्री-शब्द-वाच्यायाः सर्वेश्वर्याः सर्वात्म-भूतायाः साक्षाल् लक्ष्म्याः अपि व्यापन-भरण-नियमन-स्वाम्य्-आदिकं अन्-अन्त-गरुड-विष्वक्सेनादि-नित्य-सूरि-विरिञ्चेश-शत-मखाद्य्-अखिल-सुरासुर–मनु-ज–सिद्ध-गन्धर्वादि-स्तुतत्वं, तत्-समाराध्यत्वं, अखिल-हेय-प्रत्यनीकत्वं, कल्याणैकतानत्वं, सर्व-लोकस्य तत्-कटाक्ष-लव-समुल्लसितत्वं, तस्य सर्वस्य तद्-अभावमात्र-विनाशित्वं, यज्ञ-दान-तपः-प्रभृतीनां धर्माणां तन्-निदान-भूतस्य सत्यस्य च तत्-कार्य-भूत-शुद्धि-समृद्धि-बुद्धि-प्रभृतीनाम् अपि तत्-कटाक्षायत्तत्वं, सकलस्य चेतनस्य तेनैव भोग-मोक्ष-रूप-निखिल-पुरुषार्थ-लाभित्वं, अ-शरण्य-शरण्यत्वम् इत्य् उक्तार्थ-जातं तद्-अ-साधारणम् अन्-अन्य-गोचरं प्रतिपादयता वसिष्ठ-पुलस्त्य-वर-प्रदान-प्रसादी-कृत-देवता-पारमार्थ्य-ज्ञानेन श्री-विष्णु-पुराण-सन्दर्शित-सर्व-भोगापवर्ग-तद्-उपाय-रूप-परम-रहस्येन भगवतः पाराशर्यस्य पितृत्वेन सर्वोपनिषत्सु घुष्यमाणेन साक्षाद् वसिष्ठ-पौत्रेण सकल-लोक-पितामह-चतुर्-मुख-नप्त्रा ब्रह्म-विद्-अग्रे-सर-शुक-पिता-महेन ब्रह्म-विन्-मैत्रेयाचार्येण भगवता पराशरेण ‘श्रीर् एव सर्वेश्वरी’ इति श्रुतीनाम् उपबृंहणं बहुभिस् तात्पर्य-लिंङ्गैः सुदृढय्य समुद्भावितम् ।

[[11]]

एवम् आदिमे ब्राह्म-पुराणे भगवान् हिरण्य-गर्भः क्षीराब्धौ भगवन्तम् अभिगम्य “जितं ते” इत्य्-आदिना स्तुत्वा पृच्छति स्म –

ब्रह्मोवाच -

चतुर्-दश-विधस्यास्य भूत-सर्गस्य केशव ।
परित्राणाय मे ब्रूहि रहस्यं परमाद्भुतम् ॥
दारिद्र्य-नाशनं धर्म्यं मनोज्ञं पाप-नाशनम् ।
सर्वेश्वर महा-बुद्धे स्व-रूपं वैभवं महत् ॥
श्रियस् सर्वातिशायिन्यास् तथा ज्ञानं च शाश्वतम् ।
नामानि चैव मुख्यानि यानि गौणानि चाच्युत ॥
त्वद्-वक्त्र-कमलोत्थानि श्रोतुम् इच्छामि तत्वतः ।

इति ब्रह्मणा पृष्टो भगवान् आह :-

इति तस्य वचः श्रुत्वा प्रत्युवाच जगत्-पतिः ।
महा-विभूतेस् सम्पूर्णा षाड्-गुण्य-वपुषः प्रभोः ॥
मम सर्वात्म-भूतस्य नित्यैवैषा ऽन्-अपायिनी ।
एकैव वर्तते भिन्ना ज्योत्स्नेव हिम-दीधितेः ॥
सर्व-शक्क्त्य्-आत्मिका चैव विधं व्याप्य व्यवस्थिता ।
सर्वैश्वर्य-गुणोपेता नित्यं तद्-धर्म-धर्मिणी॥
प्राण-शक्तिः परा ह्य् एषा सर्वेषां प्राणिनां भुवि ।
शक्तीनां चा ऽपि सर्वासां योनि-भूता परा कला ॥
हन्त तस्याः परं नाम्नां सहस्रम् इदम् उत्तमम् ।
शृणुष्वावहितो भूत्वा परमैश्वर्य-भूति-दम् ॥
समस्त-पापार्ति-हरं सकलेष्ट-प्रदं सदा ।
देव्यास् संस्मृति-मात्रेण दारिद्र्यं याति भस्मसात् ॥
तथा ऽगुणम् ऐश्वर्यं ददाति पठतां नृणाम् ।

[[12]]

इति सर्वेश्वर्याः व्यापन-भरण-नियमन-स्वाम्य्-आदिकापरिमेय-माहात्म्य-प्रमाणानि प्रपञ्च्य तन्-नामानि स्व-रूप–रूप-गुण-विभूति-माहात्म्य-प्रतिपादकानि पठतां जपतां सर्व-मङ्गलावहानि भोग-मोक्ष-प्रदानि सहस्र-नामानि व्यपदिश्यन्ते –

इति नाम्नां सहस्रं तु लक्ष्म्याः प्रोक्तं शुभावहम् ।
परावरेण भेदेन गौण-मुख्य-विभागतः ॥
यश् चैतं कीर्तयेन् नित्यं शृणुयाद् वा ऽपि पद्म-ज ।
शुचिस् समाहितो भूत्वा भक्ति-श्रद्धा-समन्वितः ॥
ऐहिकाम् आमुष्मिकां सिद्धिं लभते श्री-प्रसादतः ।
दारिद्र्यं नश्यते तस्य सर्व-पापात् प्रमुच्यते ॥

सनत्कुमार-संहितायां सनत्कुमारः –

श्रीनिवासं समभ्यर्च्य पुष्प-धूपानुलेपनैः ।
भोज्यैश् च मधु-पर्काद्यैः यथा-शक्त्या जगद्-गुरुम्॥
तत्-पार्श्वस्थां श्रियं देवीं सम्पूज्य श्री-धर-प्रियाम्।
ततो नाम-सहस्रेण तोषयेत् परमेश्वरीम् ॥
नाम-रत्नावली-स्तोत्रम् इदं यस् सततं पठेत् ।
प्रसादाभिमुखी लक्ष्मीः सर्वम् अस्मै प्रयच्छति ॥

[[13]]

यस्माल् लक्ष्म्य्-अंश-सम्भूताः शक्तयो विश्व-गाः सदा ।
कारणत्वेन तिष्ठन्ति जगत्य् अस्मिंस् तद्-आश्रयाः॥
तस्मात् प्रीता जगन्-माता श्रीर् यस्याच्युत-वल्लभा ।
स्वाध्याय-शक्तयस् तस्य सिद्धिम् इष्टां दिशन्ति च ॥
एक एव जगत्-स्वामी शक्तिमान् अच्युतः प्रभुः ।
तद्-अंशाः शक्तिमन्तो ऽन्ये ब्रह्मेशानादयो यथा ॥
तथैवैका परा शक्तिः श्रीस् तस्य करुणाश्रया ।
ज्ञानादि-षाड्-गुण्यमयी या प्रोक्ता प्रकृतिः परा ॥
एकैव शक्तिः श्रीस् तस्य द्वितीया परिवर्तते ।
परावरेण रूपेण सर्वाकारात्म-मानिनी ॥
अन्-अन्त-नाम-धेया च शक्ति-चक्रस्य नायिका ।
जगच्-चराचरम् इदं विश्वं व्याप्य व्यवस्थिता ॥
तस्माद् एकैव परमा श्रीर् ज्ञेया विश्व-रूपिणी ।
सौम्या सौम्येन रूपेण संस्थिता वट-बीजवत् ॥
यो यो जगति पुम्-भावः स विष्णुर् इति निश्चयः ।
यो यस् तु नारी-भावः स्यात् तत्र लक्ष्मीर् व्यवस्थिता ॥
प्रकृतेः पुरुषाच् चान्यस् तृतीयो नैव विद्यते ।
अथ किं बहुनोक्तेन नर-नारीमयो हरिः ॥
अन्-एक-भेद-भिन्नस् तु क्रीडते परमेश्वरः ।
महा-विभूति-दयितां ये स्तुवन्त्य् अच्युत-प्रियाम् ॥
ते प्राप्नुवन्ति परमां लक्ष्मीं संशुद्ध-चेतसः ।
पद्म-योनिर् इदं प्राप्य पठन् सूक्तं ततः क्रमात् ॥
दिव्यं चाष्ट-गुणैश्वर्यं तत्-प्रसादाच् च लब्धवान् ॥

इति

[[14]]

अत्रा ऽपि तस्य स्व-रूप–रूप-गुण-विभवादिकं शक्ति-चक्र-नायिकात्वं, भगवतः सर्वेश्वरस्येव सर्व-व्यापन-भरण-नियमनादिकं सुस्पष्टं प्रपञ्च्योपसंहृतम् । श्रीमद्-वैष्णव-पुराणवद् अत्राप्य् अस्मद्-अपेक्षितं सुभिक्षम् ॥

लैङ्गे क्षुप-स्तोत्रे[[??]] –

प्रजया तस्य सन्तुष्टो भगवान् पुरुषोत्तमः ।
श्री-भूमि-सहितः श्रीमान् शङ्ख-चक्र-गदा-धरः ॥

अत्रापि लक्ष्मी-नारायणयोर् अ-परिमेय-माहात्म्यं सुप्रसिद्धम् ॥

श्री-विष्णु-स्मृतौ श्रियं प्रति वसुधा-वचनम् –

आक्रम्य सर्वां तु यथा त्रि-लोकीं तिष्ठत्य् अयं देव-वरो ऽसिताक्षि⁶¹ ।
तथा स्थिता त्वं वरदे तथा ऽपि पृच्छाम्य् अहं ते वसतिं विभूत्याः ॥⁶²

श्रीर् उवाच :-

सदा हिता ऽहं मधु-सूदनस्य देवस्य पार्श्वे तपनीय-वर्णा ।
⁶³अस्मि स्थिता यं मनसा स्मरामि श्रिया युक्तं तं प्रवदन्ति सन्तः ॥⁶⁴

स्वायम्भुवे :-

सर्व-काम-प्रदां रम्यां संसारार्णव-तारिणीम् ।
क्षिप्र-प्रसादिनीं लक्ष्मीं शरण्याम् अनुचिन्तयेत् ॥

[[15]]

अत्रापि भोग-मोक्ष-प्रदातृत्वेन तत्-साधनत्वं च देव्याः प्रतिपादितम् । एवम् अन्यत्र सर्व-श्रुति-स्मृतीतिहास-पुराणेषु सर्वेश्वरस्य श्रियः पतेः पुरुषोत्तमस्य जगत्-कारणत्वादिकं सर्व-ज्ञत्व–सर्व-शक्तित्वादिकं हेय-प्रत्यनीकत्व-कल्याण-गुणाकरत्वादिकं च सर्वं सर्वेश्वर्या जगन्-नायिकाया अपि साधारणम् । एवं श्रुति-स्मृत्य्-आदिषु प्रतिपाद्यमानानां लक्ष्मी–स्व-रूप–रूप-गुण-विभवादीनां सामस्त्यं श्री-सूक्ते दरीदृश्यते ॥

हिरण्य-गर्भः श्री-पुत्रः श्री-सूक्तस्य ऋषिः स्मृतः ।
देवता सैव विज्ञेया छन्दश् चात्र निगद्यते ॥
चतुर्थी पञ्चमी चात्र त्रिष्टुभौ छन्दसा स्मृतौ ।
शिष्टा अनुष्टुभश् चेति छन्दस् तत्त्व-विदो विदुः॥
अन्त्यां तृतीयां बृहतीं केचिद् इच्छन्ति पण्डिताः ॥

अथवा –

श्री-सूक्तस्य श्रियं देवीं भूषितां चैव देवताम् ।
अन्ये वदन्ति मुनयः छन्दः क्लृप्तिं च पूर्ववत् ॥

कुत्रास्य विनियोगः ? भोग-मोक्षार्थिनां तेन श्री-सूक्तेन विधीयते ।

आराधने श्रियो देव्याः श्री-कामानां जपादिषु ।
बोधायनेन मुनिना सूत्रे च विनियुज्यते ॥

तत्र तावद्-बोधायनः :-

अथातः श्री-सूक्त-कल्पं व्याख्यास्यामः । चान्द्रायणं चरित्वा सहस्रं जपेत् सिद्धो भवतीत्य् अथ पुष्टि-काम उत्तर-फल्गुन्यां पञ्चमी-योगे केवलायां वोपोषितो महा-व्रीहि-तण्डुलैश् चरुं पयसि श्रपयित्वा बिल्वमयं परिधिं परिधाय बिल्मयम् इध्मम् आदध्यात् । अथ पायसाद् अवदायाभिघार्य प्रत्य्-ॠचं दशाहुतीर् जुहोति आज्याहुतीस् समिदाहुती च ‘गन्ध-द्वाराम्’ इत्य् आरभ्या ऽऽन्तात् सूक्तस्य पद्मानि जुहुयात् । त्रयः प्राञ्चस् त्रय प्रत्यञ्च आत्मा सप्तमो महा-श्रीर् भवति

इत्य् आह भगवान् बोधायनः ।

[[16]]

वसिष्ठ-स्मृतौ : -

⁶⁵अथ लक्ष्मी-व्रतं वक्ष्ये । पञ्चम्यां शुक्ल-पक्षस्य चैत्रे मासि प्रदोषे ऽविनालं सितम् अष्ट-दल-पद्मं लिखित्वा, तत्र श्रियम् आवाह्या ऽऽवाहनादि-विसर्जनान्तं कृत्वा, समिदाहुतीश् च प्रत्य्-ऋचं अष्टा-विंशतिं हुत्वा, श्री-सूक्तं जपित्वा ततः शेषं भुञ्जीत । संवत्सरान् महती श्रीर् भवति, अ-लक्ष्मी-नाशश् च भवति ॥

इति ॥

पाद्मे पुराणे :

⁶⁶लक्ष्मी-समाराधने विनियोगः ।
मल्लिकैः श्वेत-पद्मैर् वा जाति-पुष्पैर् अथापि वा ।
मन्दार-कुसुमं चापि पूजायां गृह्यते श्रियः ॥
आद्यया ऽऽवाहयेत् देवीं श्री-सूक्तस्य नृपेश्वरीम् ।
द्वितीययाऽऽआसनं दद्यात् पाद्यं चैव तृतीयया ॥
चतुर्थ्या ऽर्ध्य-प्रदानं स्यात् पञ्चम्या ऽऽचमनीयकम् ।
षष्ठ्या स्नानं प्रकुर्वीत सप्तम्या वस्त्रम् एव च ॥
मुक्ता-संवीतम् अष्टम्या भूषणानि च पार्थिव ।
गन्धं दद्यान् नवम्या तु दशम्या पुष्पम् एव च ॥
एकादश्या तथा धूपं द्वादश्या ज्योतिर् एव च ।
पायसं घृत-संयुक्तं खण्ड-शर्कर-संयुतम् ॥
निवेदयेत् त्रयो-दश्या चतुर्-दश्या प्रदक्षिणम् ।
उद्वासयेत् पञ्च-दश्या लक्ष्मीं तां लोक-मातरम् ॥
स्नाने वस्त्रे निवेद्ये च दद्याद् आचमनं नृप ।
कृत्वा प्रदक्षिणं देवीं प्राग् उद्वासन-कर्मणः ॥

[[17]]

अग्रतो ऽग्निं समाधाय समूह्याज्यस्य संस्कृतिम् ।
कृत्वा ऽग्निं परिषिच्याथ जुहुयाद् आज्य-सम्प्लुतम् ॥
सूक्तस्य प्रत्य्-ऋचं देव्याः स्वाहान्तं प्रणवादिकम् ।
समिधं बिल्व-वृक्षस्य पालाशं च तथैव च ॥
आज्याहुतिं तथा कृत्वा परिषिच्य तथैव च ।
अष्टा-विंशति-कृत्वो ऽथ जपन् सूक्तं श्रियं स्मरेत् ॥
सर्वदा प्रणवं दद्याद् आदौ सूक्तस्य पार्थिव ॥

स्मृत्य्-अन्तरेषु

[^१_१८]श्रियः पञ्च-दशर्चं तु श्री-कामस् सततं जपेत् ।

पुराणान्तरेषु

[^२_१८]यः श्री-सूक्तं जपेन् नित्यं ऋग्भिस् ताम् अर्चयेच् छ्रियम् ।
श्री-कामो जुहुयाद् अग्नौ पद्मैर् बिल्वैस् तथा फलैः॥

विनियोगादीनां ज्ञातव्यत्वे प्रमाणम् –

[^३_१८]अविदित्वा ⁶⁷ऋषिं छन्दो दैवतं योगम् एव च ।
यो ऽध्यापयेद् याजयेद् वा पापीयान् जायते तु सः ॥

इति ।

[^५_१८] ⁶⁸यो ह वा अ-विदितार्षेय-छन्दो-दैवत-ब्राह्मणेन मन्त्रेण यजति याजयति वा ऽध्यापयति वा स्थाणुं वर्च्छति गर्तं वा ऽऽपद्यते प्र वा मीयते पापीयान् भवति यातयामान्यस्य छन्दांसि भवन्ति । अथ यो ⁶⁹मन्त्रे वेद स सर्वम् आयुर् एति अयातयामान्यस्य छन्दांसि भवन्ति

1 2 3 4

[[18]]

इति । तथा ऽर्थ-ज्ञानाज्ञाने च फल-विशेषम् आहुः ।

[^१_१९]स्थाणुर् अयं भार-वाहः किलाधीत्य वेदं न विजानाति यो ऽअर्थं, यो ऽर्थ-ज्ञ⁷⁰ इत् सकलं भद्रम् अश्नुते स नाकम् एति ज्ञान-विधूत-पाप्मा

इति अन्-अवगतार्थ-ज्ञानस्य मन्त्रस्य सर्व-मन्त्र-वैयर्थ्यम्; अवगतार्थ-ज्ञानस्य सर्व-पुरुषार्थ-साधकत्वं श्रुतम् । तस्माद् अवश्यं सूक्तादीनाम् अर्थ-ज्ञानं सम्पादनीयम् । तज्-ज्ञानार्थम् इदम् अपि सूक्तं व्याकुर्महे ॥

हरिः ओं ॥

हिरण्यवर्णां हरिणीं सुवर्ण-रजत-स्रजाम् ।
चन्द्रां हिरण्मयीं लक्ष्मीं जातवेदो म आवह ॥ १ ॥
सर्वेश्वरेश्वरी लक्ष्मीर् भोग-मोक्ष-प्रदायिनी ।
आद्यया ऽऽवाह्यते देवी श्रीनिवासाद् धरि-प्रिया ॥

हिरण्य-वर्णाम् इत्य्-आदि । हे जात-वेदः - लक्ष्मी-पते; जातं - स्वतस् सिद्धं वेदः - धनं वा, ज्ञानं वा, यशो वा, यस्य जात-वेदाः । स्वतस् सिद्धं सार्वज्ञ्य-सर्वैश्वर्यादिकं साक्षाल् लक्ष्मी-पतेर् एव, नान्यस्य कस्यचित् । अग्न्य्-आदित्य-सोम-सूर्य-शिव-वैश्रवण–चतुर्-मुख–शत-मखादीनां ज्ञान-बलैश्वर्य-वीर्यादिकं स्व-पद-लाभादिकं च भगवद्-आयत्तम् इति सर्वैः शास्त्रैः समर्थ्यते ॥

तथा हि - चतुर्-मुखस्य तावत् महा-भारते –

⁷¹युग-कोटि-सहस्राणि विष्णुम् आराध्य पद्म-भूः ।
पुनस् त्रैलोक्य-धातृत्वं प्राप्तवान् इति शुश्रुम ॥

1

[[19]]

शिवस्य राज-धर्मे :

⁷²महा-देवः सर्व-मेधे महात्मा
हुत्वा ऽऽत्मानं देव-देवो बभूव ।
विश्वाल्ँ लोकान् व्याप्य विष्टभ्य कीर्त्या
विराजते द्युतिमान् कृत्ति-वासाः ॥

शत-मखस्य वैष्णव-पुराणे :-

⁷³इष्ट्वायम् इन्द्रो यज्ञानां शतेनामर-राजताम् ।
अवाप तम् अन्-अन्तादिम् अहं द्रक्ष्यामि चक्रिणम् ॥

अग्न्य्-आदित्य-सोमानाम् :-

⁷⁴तेजोदास् त्वम् अस्य् अग्नेर् वर्चोदाः त्वम् असि सूर्यस्य द्युम्नोदास् त्वम् असि चन्द्रस्य [[TODO: परिष्कार्यम्]]

इत्य्-आदि-श्रुतेः । पुनर् अत्रैव :

⁷⁵अग्निं वै जातं पाप्मा जग्राह तं देवा आहुतीभिः पाप्मानम् अपाघ्नन् [[TODO: परिष्कार्यम्]]

⁷⁶त्रिते देवा अमृजतैतदेनः । त्रित एतन्मनुष्येषु मामृजे [[TODO: परिष्कार्यम्]]

⁷⁷“भीषाऽस्माद्वातः पवत” इत्य्-आदि ।

यमस्य :-

⁷⁸अहम् अमर-वरार्चितेन धात्रा
सम इति लोक-हिताहिते नियुक्तः ।
हरि-गुरु-वशगो ऽस्मि न स्व-तन्त्रः
प्रभवति संयमने ममापि विष्णुः॥

सर्वेषां लोक-पालानां काश्यपीये :-

⁷⁹ब्रह्माद्याश् च सुराः सर्वे मुनयश् च तपो-धनाः ।
एधन्ते त्वत्-पदच्-छायाम् आश्रित्य कमलेश्वरि ॥

इति।

• लोक-हिते - ख [[??]]

[[20]]

ब्राह्मे पुराणे :-

⁸⁰एक एव जगत्-स्वामी शक्तिमान् अच्युतः प्रभुः ।
तद्-अंशाः शक्तिमन्तो ऽन्ये ब्रह्मेशानादयो यथा ॥

मङ्कण-संहितायाम् :-

⁸¹श्यामः किरीटी देवेशो वज्र-भृद्-विश्व-नन्दनः ।
श्री-पूजा-निरतो भोगी यो ऽसौ पुष्णातु मे श्रियम्॥
वह्निर् विश्व-भुग्-अत्युग्रः शक्तिर् देव-मुखो विभुः ।
पद्मापादार्चन-परः रक्तः पुष्णातु मे श्रियम्॥
गारुत्मत-निभः पाशी वरुणो यादसां पतिः ।
सुधा-सूक्त्य्-अर्चन-परः स्निग्धः पुष्णातु मे श्रियम् ॥
प्रवर्तयति लोकांस् त्रीन् जीवयत्य् अपि मारुतः ।
ख्याति-जाराधन-परः प्रीतः पुष्णातु मे श्रियम् ॥
उत्पत्ति-स्थिति-कृत्-सोमस् सुधा-धारो गदी बली ।
इन्दिराराधन-परः श्वेतः पुष्णातु मे श्रियम् ॥
शुद्ध-स्फटिक-सङ्काशः शूली लोकैक-नायकः ।
विष्णु-देव्य्-अर्चन-परः हरः पुष्णातु मे श्रियम् ॥

महा-लक्ष्मी-संहितायाम् :–

⁸²साम-र्ग्-यजर्मयीं देवीं देव-गर्भां मनस्विनीम् ।
लोके शेश-विभूतीनां कारणं यन्-निरीक्षणम् ॥

इति

[[21]]

भगवद्-व्यतिरिक्तानां सर्वेषां देवानां स्व-रूप–रूप-गुण-विभवादिकं भगवद्-आधीनम् इति प्रपञ्चितम् । तस्माद् अत्र ‘जात-वेदः’ शब्दः सर्व-निर्वाहकस्य श्रियः पतेर् वाचक इति । परमात्म-सूक्ते ‘जात-वेदः’ शब्दः परमात्मनि प्रयुज्यते । ⁸³“जात-वेदसे सुनवाम सोमम्” इति । परमात्मनि प्रयुक्तानाम् एवं विधानां शब्दानां रूढिम् अपहाय योगेनैव तद्-वाचकत्वं भगवता शारीरक-मीमांसा-सूत्र-कारेण बादरायणेन ⁸⁴ “आकाशस् तल्-लिङ्गात्” ⁸⁵“प्राणस् तथानुगमात्” ⁸⁶“वैश्वानरस् साधारण-शब्द-विशेषात्” इत्य्-आदि-सूत्रैः सुदृढेन न्यायेन निरूप्य निर्णीतम् ॥

हिरण्य-वर्णाम् — हित-रमणीयाम् । हितत्वं नाम अपेक्षितार्थ-साधकत्वं; रमणीयत्वं नाम प्रीत्य्-अनुरूपत्वम् । सर्व-हितत्व-रमणीयत्वाभ्यां देव्या दिव्य-रूपम् एव परम-प्राप्यं ⁸⁷परम-प्रापकम् इति च दर्शितम् ।

तथा⁸⁸ धन-दीये

⁸⁹सर्व-लक्षण-सम्पन्नां श्रियं श्रेयः प्रदायिनीम् ।
क्षिप्र-प्रसादिनीं देवीं शरण्याम् अनुचिन्तयेत् ॥

वैष्णव-पुराणे⁹⁰

ततः स्फुरत् कान्तिमती विकासि-कमले स्थिता ।
श्रीर् देवी पयसस् तस्माद् उत्थिता धृत-पङ्क-जा॥

हरिणीं - सर्व-पाप-हरण-शीलाम् । ‘ताच्छील्ये णिनिः’ । वृध्य्-अभावः छान्दसः । ⁹¹“पाप-हारिणी” इति तस्या नामसु पठ्यते ।

[[22]]

काश्यपीये

⁹²सर्व-दुःखौषधं नृणां सर्व-पाप-क्षय-प्रदाम् ।

वैष्णवे

⁹³त्वं सिद्धिस् त्वं स्वधा स्वाहा

इति । अथवा हरिणी-कृष्ण-मृगी ।

⁹⁴ सा मेध्या सर्व-यागार्हा सर्व-पाप-हरा ऽपि च

भगवत्-समाश्रयण-योग्यता-पादिनीति यावत् ।

काश्यपीये

⁹⁵नारायणात्मिकां देवीं श्रियं त्रैलोक्य-मातरम् |
भजमानां महा-भाग परमो धर्म उच्यत ॥

इति ।

सुवर्ण-रजत-स्रजाम् — स्व-सौन्दर्य-लावण्यानुगुण-नित्य-निर्मल-विराजमान-स्रग्-वस्त्राभरणोद्भासिताम् । श्री-विष्णु-पुराणे :

⁹⁶स्रग्-वस्त्राभरणैर् युक्ता दिव्य-माल्याम्बर-धरा ।
++++ ययौ वक्षः स्थलं हरेः ॥

तद्-ध्याने च

⁹⁷सुवर्ण-रजतां मालां धारिणीं सुमुखीं सदा

इति । चन्द्राम् – सर्वाह्लाद-कारिणीम् । ‘चदि आह्लादने’ । इदित्वान्नुम् । औणादिको र[^७_२३क्] प्रत्ययः । ताप-त्रय-तप्तान् स्व-समाश्रयणोन्मुखानाह्लादयन्तीम् ।

तथा -

⁹⁸शुद्ध-स्फटिक-सङ्काशां चन्द्रायुत-सम-प्रभाम् ।
लावण्यामृत-तोयेन सिञ्चन्तीं शोभनाननाम् ॥

⁹⁹नमामि चन्द्र-निलयां चन्द्रां चन्द्र-सहोदरीम् ।
चतुर्-भुजां चन्द्र-रूपाम् इन्दिराम् इन्दु-शीतलाम् ॥
आह्लाद-जननीं पुष्टिं शिवां शिव-करीं सतीम् ॥

[[23]]

¹⁰⁰ततो ऽवलोकिता देवा हरि-वक्षः-स्थल-स्थया ।
लक्ष्म्या मैत्रेय सहसा परां निर्वृतिम् आगताः ॥

¹⁰¹तथा

¹⁰²पूर्व-कर्मानलार्तानां ध्यायिनां खेद-शान्तये ।
स्व-वक्त्रेन्दु-कलोत्थेन ह्लादयन् गो-गणेन तु ॥

इति ।

हिरण्मयीम् - हिरण्यादि-सर्व-धन-प्रचुरम् । “वाम-हस्त-वसु-प्रदाम्” इति

तद्-ध्याने ।

¹⁰³वसु-धाराम् उदारां च हरिणीं वसु-वर्षिणीम् ।
धन-धान्य-करीं सिद्धिं वसुधां वसु-धारिणीम्॥
निधि-द्वयेनापि धनं प्रापयन्तीं मनो-रथान् ॥

तथा

¹⁰³शङ्ख-पद्म-निधी लक्ष्म्याः पादयोर् अग्रतः स्थितौ।
पश्यन्तौ मुखम् अन्यो ऽन्यं, वमन्तौ विपुलं धनम् ॥

लक्ष्मीम् - सर्व-सुरासुर-मनुज-मुनीन्द्रादिभिर् लक्षणीयां - प्रार्थनीयां; सर्वैश्वर्य-निमित्त-भूत-दिव्य-लक्षण-सम्पन्नां वा ।

तथा :

¹⁰⁴ब्रह्माद्यास् सकला देवा मुनयश् च तपो-धनाः ।
त्वां स्तोतुम् अपि नेशानास् त्वत्-प्रसाद-लवं विना ॥

इति ।

जात-वेदो म आवह - एवं भूतां तां लक्ष्मीं त्वत्-समाश्रयणोन्मुखस्य सर्वोपकरण-समृध्य्-अर्थम्, आवह — सन्निधापय । लक्ष्मी-निरीक्षणाद् एव सर्वेषां सर्व-समृद्धिः । यथा ¹⁰⁵“सः श्लाघ्यस् स-गुणी धन्य” इत्य्-आदि, ¹⁰⁵“देवि निरीक्षस” इत्य् अन्तं ; ¹⁰⁶“दाराः पुत्रास् तथा ऽऽगारा” इत्य्-आदि च ॥ १ ॥

[[24]]

पूर्वेणावाहितां लक्ष्मीं सर्व-मङ्गल-दायिनीम् ।
अन्-अन्य-गामिनीं नित्यां द्वितीयेन नियच्छति ॥

तां म आवह जात-वेदो लक्ष्मीम् अनपगामिनीम् ।
यस्यां हिरण्यं विन्देयं गाम् अश्वं पुरुषान् अहम् ॥ २ ॥

हे जात-वेद - स्वयं सिद्ध-सर्व-समृद्धे लक्ष्मी-पते । भगवतः सर्व-समृद्धिः स्वयं सिद्धेति सर्व-शास्त्र-प्रसिद्धा । यथा -

¹⁰⁷नैनम् ऊर्ध्वं न तिर्यञ्चं न मध्ये परिजग्रभत् ।
न तस्येशे कश्चन तस्य नाम महद्-यशः॥

¹⁰⁸“पतिं विश्वस्या ऽऽत्मेश्वरं,” ¹⁰⁹ [[??]] “नान्यो हेतुर् विद्यत ईशनाय”। एतासाम् उपबृंहणम्

¹¹⁰कालस्य हि च मृत्योश् च जङ्गम-स्थावरस्य च । ईशते भगवान् एकः सत्यम् एतद् ब्रवीमि ते ॥

इत्य्-आदि । तां - पूर्वोक्त-समस्त-कल्याण-गुण-गण-प्रकाराम्¹¹¹ । लक्ष्मीं - चतुर्-मुख-शत-मखादि-सकल-सुरासुर-प्रार्थनीय-विभव-लक्षणाम्; ¹¹²सर्व-लक्षण-सम्पन्नाम्,” ¹¹³“न ते वर्णयितुं शक्या” इत्य्-आदि । भव-दावानल-प्लुष्टतया त्वत्-कटाक्षामृत-तरङ्गिणी-तरङ्ग-परम्परा-प्लाव्यमानस्य मे - मत्-सेवार्थम् । इहावह - मयि सन्निधापय । कथम् इत्य् अपेक्षायां अनपगामिनीम् - मत्-समीपाद् अन्यत्र कदाचित् क्वचिद् गन्तुं नेच्छन्तीं; यथा मयि नित्यान् अन्-अपायिनी, तथा कुरु । तथा

¹¹⁴आवहन्ती वितन्वाना कुर्वाणा चीरमात्मनः

[[25]]

चीरं कुर्वाणा। यस्याम् - सकलापेक्षित-प्रदातृत्वेन श्रुति-स्मृति-सिद्धायां ; यथा ¹¹⁵“स श्लाध्यस् स-गुणी धन्य” इत्य्-आदि । हिरण्यम् - हिरण्य-रूप्यादि ¹¹⁶आकूप्यं धन-जातम् । गाम् - गो-महिषादि-जीव-धनम् । अश्वम् - ¹¹⁷ रथ-गज-तुरगादि-वाहन-समृद्धिम् | पुरुषान् - दासी-दासादि-परिचारकान् सर्वैर् विभवैर् विहीनो ऽहम् । विन्दे॒यम् - सर्वां विभूतिं लभेयम् इति । तथा

¹¹⁸वासांसि मम गावश् च । अन्न-पाने च सर्वदा । ततो मे श्रियमावह । लोमशां पशुभिस् सह स्वाहा [[TODO: परिष्कार्यम्]]

इति ।

स्वायम्भुवे – ¹¹⁹

यद्यत् कामयते बुध्या यद्यद् दृष्ट्वा च याचति ।
तत् तद् एतेन बीजेन स्वयम् एवागमिष्यति ॥२॥

¹²⁰जगत्-सर्ग-स्थिति-ध्वंस-व्यापनादिषु कर्मसु ।
स्व-प्रेयांसं तृतीयेन क्रीडन्तम् अनुधावतीम् ॥

आह्वयति इति शेषः ।

अश्व-पूर्वां रथ-मध्यां हस्ति-नाद-प्रबोधिनीम् ।
श्रियं देवीम् उपह्वये श्रीर् मा देवी जुषताम् ॥ ३ ॥

अश्व-पूर्वां - व्यापन-भरण-नियमनादि-जगद्-व्यापारेषु, अश्वः - व्यापन-शीलो भगवान् यस्याः ¹²¹पूर्व-प्रदेशे सा अश्व-पूर्वा ताम् । ‘अशू व्याप्तौ’ अश्व-शब्द[¹²² ः] व्याप्ति-कर्मणः अश्नोतेरौणादिकः क्वन्नन्तः [[??]]।

[[26]]

¹²³यथा सर्व-गतो विष्णुस् तथैवेयं द्विजोत्तम

इति ।

रथ-मध्यां – रथानाम् - ईहा-शीलानां¹²⁴ जीवानां, मध्ये – हृदय-गुहायां आत्मत्वेन या तिष्ठति सा रथ-मध्या । यद् वा, रथस्य - शरीरस्य, श्रीनिवासस्य सर्वेश्वरस्य सौन्दर्य-लावण्याद्य्-आकाराप्राकृत-पञ्च-शक्तिमय-दिव्य-विग्रहस्य;

¹²⁵आत्मानं रथिनं विद्धि शरीरं रथम् एव च

इति श्रुति-प्रसिद्धेः । तस्य मरकत-गिरि-तट-विशाले श्री-वत्स-कौस्तुभादि-कल्पिताकल्पे मङ्गलाकारे वक्षः-स्थले नित्य-सन्निहिता । तथा

¹²⁶पश्यतां सर्व-देवानां ययौ वक्षः-स्थलं हरेः

इति । हस्ति-नाद-प्रबोधिनीम् - गजेन्द्राद्य्-आश्रितार्त-नादे परम-कृपाम्बुधेः सर्वेश्वराद् अपि प्रथम-प्रबोधन-शीलाम्; आर्त-संरक्षणे पुरुषोत्तमाद् अपि त्वरमाणाम् इति यावत् । ¹²⁷ “करुणा-स्रानत-मुखी” “सर्वार्ति-समुद्र-परिशोषिणी” इति¹²⁸ तन्-नाम्नि ॥

¹²⁹पूर्वार्धस्यैवं[वा]योजना । अश्व-पूर्वाम् - यस्याः प्रयाण-काले सेनाग्रे अ-संख्येयान्य् अश्व-बृन्दानि पुरस्ताद् गच्छन्ति ताम् अश्व-पूर्वाम् । रथ-मध्याम् - यस्यास् सेना-मध्ये मणिमयानि दिव्यानि रथ-कदम्बानि सन्निहितानि भवन्ति तां, रथ-मध्याम् । हस्ति-नाद-प्रबोधिनीम् - पद्म-वन-वासित्वात् पद्म-प्रियाणां गजानां नादैः प्रबुद्ध्यमानाम् ।

[[27]]

यद् वा - स्वासन-पद्म-स्थ-गुल्गुलु-कुरण्ड-दमक-शलिलानां¹³⁰ तद्-भक्तानां निनादैर् अहर् अहः प्रबुद्ध्यमानाम् ।

तथा मङ्कण-संहितायाम् -

¹³¹आग्नेयादि-दल-स्थास् ते गुल्गुलुश् च कुरण्डकः ।
दमकः शलिलश् चेति ख्याताः पुष्णन्तु मे श्रियम् ॥

काश्यपीये -

¹³²ऐरावतादिभिः सम्यक् सामजैर् आवृतां¹³³ शुभाम् ।

स्वायम्भुवे –

^{134 135}कोण-पत्र-गतैर् दिव्यैर् हिरण्य-कलशोदकैः ।
सम्प्रीतैः स्नाप्यमानां तां बोध्यमानां च तैर् गजैः ॥

इति ।

श्रियम् - भगवद्-वक्षः-स्थलैकाश्रयाम् । देवीम् - जगत्-सृष्ट्य्-आदि-कर्म-नर्म-विनोदैः स्व-प्रेयांसं श्रीमन्तम् अनुक्रीडन्तीम् । उपह्वये - अनेन मन्त्रेण मम समीपं प्रापयामि । सा श्रीः - सर्वैर् आश्रयणीया ऽपि उपाश्रिता मां - त्वद् एक-शरणम्, देवी - कन्तुकेनेव सङ्कल्प-मात्रोदञ्चनाकुञ्चनादिमता मया सङ्क्रीडमाना । जुषताम् - अस्मल्-लीलोपकरणमयम् इति प्रीता भूयात् ॥

अपरस्मिन् मन्त्रे प्रायेण स्तोत्रात्मना सर्व-मङ्गलावहानि देवी-नामान्य् एव पठितानि ॥ ब्राह्मे नाम-माहात्म्ये :- ब्रह्मा -

¹³⁶चतुर्-दश-विधस्यास्य भूत-सर्गस्य केशव ।
परित्राणाय मे ब्रूहि रहस्यं परमाद्भुतम् ॥
दारिद्र्य-नाशनं धर्म्यं मनोज्ञं पाप-नाशनम् ।
श्रियस् सर्वातिशायिन्याः तथा ज्ञानं च शाश्वतम् ॥
नामानि चैव मुख्यानि यानि गौणानि चाच्युत ।
त्वद्-वक्त्र-कमलोत्थानि श्रोतुम् इच्छामि तत्त्वतः ॥

इति

[[28]]

हिरण्य-गर्भेण पृष्टो भगवान् :-

देव्याः संस्मृति-मात्रेण दारिद्र्यं याति भस्मसात् ।
तथा ऽष्ट-गुणम् ऐश्वर्यं ददाति पठतां नृणाम् ॥

इति ॥

संस्तूय नामभिर् दिव्यैः प्रसन्नां करुणाननाम् ॥
चतुर्थेन पुनर् देवीं सुस्मितां परिपश्यति ॥

कां ¹³⁷सोस्मयां हिरण्य-प्राकाराम् आर्द्रां ज्वलन्तीं तृप्तां तर्पयन्तीं ।
पद्मे स्थितां पद्म-वर्णां त्वाम् इहोपह्वये श्रियम् ॥ ४ ॥

काम् – सुख–स्व-रूपाम् । आनन्दमयस्य पुरुषोत्तमस्य आनन्द-हेतुर् इयम् इति हि शास्त्र-प्रसिद्धिः ।

¹³⁸ प्रिया तु सीता रामस्य दाराः पितृ-कृता इति ।
गुणाद् रूप-गुणाच् चापि प्रीतिर् भूयो ऽभ्यवर्धत॥

नाम-मालायां -

¹³⁹नमामि भार्गवीं ख्यातिं सुखां सौम्यां सुख-प्रदाम् ।

अथवा संसार-सागर-निमग्नैः स्वोत्तारणाय प्रष्टव्यां काम् । तथा

¹⁴⁰कतमा का या सा सत्या

इति । ¹⁴¹ सोस्मयाम् - उत्स्मय-सहिताम् । तकार-लोपः छान्दसः। भगवत्-संश्लेष-जनित-महानन्द-निमग्नतया सर्वदा स्मयमानाम् ।

[[29]]

भविष्योत्तरे -

¹⁴²उत्सङ्गे देव-देवस्य चिन्तयेत् सततं स्थिताम् ।
विद्रुमाधर-बिम्बां तां कुन्द-कोरक-दन्तकाम्¹⁴³ ॥
शङ्ख-चक्र-धरां देवीं [^३_३०]हेमाभां सुस्मिताननाम् ।

धनदीये -

¹⁴⁴सुस्मितास्योत्पलोद्भासिसु शुक्ल-दशनांशुभिः ।
नयन् मधु-लिहः श्वैत्यम् आत्म-गन्धानुपातिनः ॥

हिरण्य-प्राकारां - नाना-रत्नमय-सुवर्णमय-प्राकार-परिवृतानन्दमय-दिव्य-मण्डपान्तर् निवासिनीम् । तथा च श्रुतिः

¹⁴⁵देवानां पूरयोध्या तस्यां हिरण्मयः कोशः स्वर्गे लोको ज्योतिषा ऽऽवृतः "

¹⁴⁶इत्य्-आदि ।

[^७_३०]यं मृत्युर् नावपश्यति तं प्रपद्ये

इति च । मङ्कण-संहितायाम्

¹⁴⁷माहेन्द्र-मण्डपं हेम-साल-गो-पुर-लक्षणम् ।
चतुर्-द्वारं महद् दीप्तं यत् तत् पुष्णातु मे श्रियम्॥

आर्द्राम् - दयार्द्र-हृदयाम् । स्व-चरणाम्भोज-समाराधनार्थं दिग्-गजेन्द्रैर् अमृत-कलशैः स्नाप्यमानतया आर्द्र-देहां वा । ईश्वर-संहितायाम् :-

¹⁴⁸दिग्-गजेन्द्रैः स्नाप्यमानां काञ्चनैः कलशोदकैः ।

ज्वलन्तीम् - लावण्यमयेन स्व-तेजसा सर्वांल् लोकान् भासयन्तीम् ।

¹⁴⁹ज्वलन्तीं तेजसा स्वेन सा मे देवी प्रसीदतु ॥

भविष्योत्तरे :-

^{150 151}भा-भासित-दिशा-भोगां साक्षाद् भानोः प्रभाम् इव ।
सहस्रादित्य-सङ्काशां सहस्रेन्दु-निभाननाम् ॥

[^३_३०] श्यामाभां - क.

[^७_३०] तै. आर. २-१९-१.

[[30]]

‘ज्वलन्तीम्’ इत्य् अस्याः ‘आर्द्रां’ इति विशेषणं वा ।

¹⁵²आर्द्रं ज्वलति ज्योतिर् अहम् अस्मि

इति श्रुत्या ‘आर्द्राम्’ इति ज्वलतेर् विशेषणम् आम्नातम् । तृप्ताम् - भगवत्-संश्लेष-जनितेन महानन्देन स्वयं तृप्ताम् । तर्पयन्तीम् - कान्ति-शान्त्य्-आकर-मधुर-शीतल-विलोकनामृत-तरङ्ग-परम्परया ताप-त्रय-तप्तं प्राणि-जातम् आह्लादयन्तीम् ।

सात्वते -

¹⁵³पूर्व-कर्मानलार्तानां ध्यायिनां खेद-शान्तये ।
स्व-वक्त्रेन्दु-चयोत्थेन ह्लादयन् गो-गणेन तु ॥

इति । तथा पद्मे स्थिताम् - स्व-सौन्दर्य-सौकुमार्यानुगुण-सुगन्ध-शीतल-सुख-स्पर्श-पद्मासनासीनाम्; पद्म-वर्णाम् - पद्मोदर-सहोदराम्; अ-शेष-जन-वर्णनीय-लावण्यमय-दिव्य-शोभाम् । तथा मङ्कण-संहितायाम् :-

¹⁵⁴पद्मे स्थिता पद्म-वर्णी पद्म-नाभ-प्रिया शुभा ।
सदानुग्रह-सम्पन्ना सा मे देवी प्रसीदतु ॥

भविष्योत्तरे :-

¹⁵⁵पद्मालयां पद्म-हस्तां पद्मां पद्म-दलेक्षणाम् ।

पूर्वोक्त-सर्व-गुण-विशिष्टां तां - श्रियं, सर्वैः सर्व-प्रकारैस् समाश्रयणीयां इह - तच्-छेषतैक–स्व-रूपे मयि, उपह्वये - तद्-अनुकूलाञ्जलि-मुद्रादिभिर् अभिमुखी-करोमि ॥ 4 ॥

आहूताम् आगतां देवीं पञ्चमेन प्रपद्यताम् ।
नाशं दुस्सह-भार्याया अ-लक्ष्म्या वृणुते ततः ॥

[[31]]

चन्द्रां प्रभासां यशसा ज्वलन्तीम्
श्रियं लोके देव-जुष्टाम् उदाराम् ।
तां ¹⁵⁶पद्म-नेमिं शरणम् अहं प्रपद्ये
ऽलक्ष्मीर् मे नश्यतां त्वां वृणे ॥ ५ ॥

¹⁵⁷चन्द्राम् - चदि आह्लादने’; निरतिशयानन्द-रूपाम् इति यावत् । आनन्द–स्व-रूपाम्, आनन्द-गुणकाम्, आनन्द-विग्रहां चेत्य् अर्थः । प्रभासाम् - प्रकृष्टतया भासमानाम् ; शुद्ध-सत्व-प्रकाश-शुभाश्रय-दिव्य-मङ्गल-विग्रहाम् । यद् वा, प्रभासां¹⁵⁸ - सर्वस्य लोकस्य सहस्रेन्दु-सम-प्रकाशाम् । ¹⁵⁹यशसा - देवस्य सर्वेश्वरस्य सह-धर्म-चारित्वेन सर्व-लोक-विदितेन गुणवत्त्व-सौभाग्येन यशसा । ज्वलन्तीम् — अनुकूलाननुकूलास्वाद-ताप-कर-दिव्य-ज्योतिः-स्व-रूपाम् । तथा मङ्कण-संहितायाम् -

¹⁶⁰सद्-रत्न-रूप्य-संमिश्र-हेम-माला-परिष्कृता।
ज्वलन्ती तेजसा स्वेन सा मे देवी प्रसीदतु ॥

इति ।

¹⁶¹यद् वा, यशसा ज्वलन्तीम् - निरतिशय-मङ्गल-विभूत्य्-आदि-मत्तया तथा-विध-गुण-विभूत्य्-आदि-प्रदतया ¹⁶²“यद् यद् विभूतिमत्” इत्य्-आदि-प्रमाण-सिद्धतया

[[32]]

अनुग्रहैक–स्व-रूपतया च सम्पन्न-यशसा दीप्यमानाम्¹⁶³ ++। श्रियं - सर्व-समाश्रयणीयाम् । ¹⁶⁴*यद् वा ‘शृणोति श्रावयति’ इत्य्-आद्य्-उक्त-प्राप्यत्व-प्रापकत्वोपयुक्त-समस्ताकारवतीम् । लोके - विभूति-द्वये¹⁶⁵ * । ‘लोक’ इति जाताव् एक-वचनम्; सर्वेषूपरि-लोकेषु वर्तमानैर् इति यावत् । पूर्व-पदेनान्वयः । देव-जुष्टां - देवैः चतुर्-मुख–शिव–शत-मख–हुतवहादि-देवैः अन्-अन्त-गरुडादिभिः देवोत्तमैश् च, स्व-पद-लाभाय तद्-अनुगुण-समृद्धये आनन्दानुभवाय च, यजन-भजन-मननादिभिः जुष्टां - सेव्यमानाम् । मङ्कण-संहितायां - ^{166 167}+ “श्यामः किरीटी देवेश " इत्य्-आद्याः श्लोका अप्य् अनुसन्धेयाः ।

यद् वा, देव-जुष्टां - देवेन निरुपाधिक-क्रीडनादि-मता ¹⁶⁸“दिव्यो देव एको नारायण” इत्य् उक्त-देवेन, जुष्टाम् - निरतिशय-प्रीति-विषयी-कृताम् । उदारां - तेभ्यः सुरादिभ्यः सर्व-काम-वर्षिणीम् ।

काश्यपीये :-

¹⁶⁹सर्व-काम-प्रदां देवीं शरण्याम् अनुचिन्तयेत् ।

इति । यद् वा उदाराम् ¹⁷⁰“ऐश्वर्यम् अक्षर-गतिम्” इत्य्-आद्य्-उक्तौदार्य-गुणवतीम् । उक्तं च भट्ट-पराशर-पादैः श्री-गुण-रत्न-कोशे -

¹⁷¹ ऐश्वर्यम् अक्षर-गतिं परमं पदं वा
कस्मैचिद् अञ्जलि-भरं वहते वितीर्य ।
अस्मै न किंचिद् उचितं कृतम् इत्य् अथाम्ब
त्वं लज्जसे कथय को ऽयम् उदार-भावः ॥

इति ।

पा.[[??]]

[[33]]

पद्म-नेमिम् – पद्मम् एव नेमिः नयन-साधनं यस्याः सा पद्म-नेमिः । ‘नीङ् प्रापणे,’ “नियो मिः” इत्य् औणादिको ‘मि’ प्रत्ययः । कर-तल-कलितेन पद्मेन समाश्रितानां सर्वेषां सर्वम् अन्-इष्टम् अपहाय सर्व-कालं स्व-चरणाम्भोजं प्रापयन्तीम् इत्य् अर्थः । यद् वा, पद्म-नेमिं - नाभि-स्थानीय-कर्णिकायां नेमि-स्थानीय-पद्मवतीम् । पद्मस्य नेमित्वोक्त्या कर्णिकाया नाभि-स्थानीयत्व-व्यञ्जनात्, मातुस् तत्रावस्थानं व्यज्यते । ताम् - उक्त-गुण-विशिष्टाम् । यद् वा, ताम् - अहिर्बुध्न्य-संहिता-लक्ष्मी-तन्त्रादि-प्रसिद्ध-वैभवां सर्वेश्वरीम्, अहम् – अत्यन्ताकिञ्चनो ऽहम् उपायान्तर-शून्यः, शरणं प्रपद्ये ।

¹⁷²इह चामुत्र चानिष्ट-निवृत्तीष्टाप्ति-सिद्धये ।
साक्षाल् लक्ष्म्याः पदाम् भोजे भूयास्तां शरणं मम ॥

स्वायम्भुवे¹⁷³

सर्व-काम-प्रदां सौम्यां संसारार्णव-तारिणीम् ।
क्षिप्र-प्रसादिनीं देवीं शरण्याम् अनुचिन्तयेत् ॥
अनेनैव प्रपन्नस्य श्रियं देवीं सनातनीम् ।
पापानुषङ्गस् सकलस् तत्-क्षणाद् एव नश्यति॥

पुनर् अपि, त्वां वृणे - त्वच्-चरणारविन्द-युगलम् एव परमोपायम् अध्यवस्यामि । अनया प्रपत्त्या त्वत्-प्राप्ति-विरोधिनी अ-लक्ष्मीः - दुस्सह-भार्या, मे - त्वत्-स्मृति-कीर्तनादौ प्रवृत्तान् मत्तः, नश्यतां -नश्यतु ॥

लैङ्गे¹⁷⁴

अ-लक्ष्म्य् एषा च सन्त्यज्य गमिष्यति च येन वे।
लक्ष्म्य्-आवासो भवेन् मर्त्यस् सूत वक्तुम् इहार्हसि ॥

इति

[[34]]

विप्रैः पृष्टः सूतः

नारायणं जपेन् नित्यं प्रणम्य पुरुषोत्तमम् ।
स्वपन् नारायणं देवं गच्छन् नारायणं तथा ॥ ६ ॥
भुञ्जन् नारायणं विप्रास् तिष्ठन् जाग्रत् सनातनम् ।
उन्मिषन् निमिषन् वा ऽपि नमो नारायणेति वै ॥ ७ ॥
भोज्यं पेयं च लेह्यं च नमो नारायणेति यः ।
अभिमन्त्र्य स्पृशन् भुङ्क्ते स याति परमां गतिम् ॥ ८ ॥
सर्व-पाप-विनिर्मुक्तः प्राप्नोति परमां गतिम् ॥
अ-लक्ष्मीश् च मया प्रोक्ता पत्नीं या दुस्सहस्य च ॥ ९ ॥
नारायण-पदं ¹⁷⁵ध्यात्वा नश्यत्य् एव न संशयः ॥
या लक्ष्मीर् देव-देवस्य ¹⁷⁶हरेर् ईशस्य वल्लभा ॥ १० ॥
गृहे क्षेत्रे तदा ऽऽवासे तनौ वसति ¹⁷⁷ $ सुव्रता ॥

इति।

[^४_३५]यद् वा शरणं प्रपद्ये - निरपेक्ष-मद्-अभिमत-साधकत्वाध्यवसाय-पूर्वकं तव चरणारविन्दयोर् भर-न्यासं करोमि । अ-लक्ष्मीः - [^५_३५]‘सा हि श्रीर् अमृता सताम्’ इत्य् उक्त-ब्रह्म-विद्याया अभावः । मे - ब्रह्म-विद्या-विरोधि-पापाक्रान्तस्य । नश्यतां - क्षिप्रं नश्यतु । त्वां वृणे - अनुग्रहैक-रूपां मम मातरं गोप्तृत्वेन, वृणे - यथावस्थित-मोक्षोपाय-निष्पत्य्-अर्थं प्रार्थये ॥

[^४_३५]” तै. ब्रा. ३-७

[[35]]

अस्मिन् मन्त्रे श्री-शब्दे आनुकूल्य-सङ्कल्प-प्रातिकूल्य-वर्जन-रूपम् अङ्ग-द्वयम् अनुसन्धेयम् । ‘अहं’ शब्दे आकिञ्चन्यानुसन्धान-रूपं कार्पण्यं अङ्गम् अनुसन्धेयम् । ‘त्वां वृणे’ इत्य् अत्र गोप्तृत्व-वरण-रूपम् अङ्गम् अनुसन्धेयम् । ‘शरणं प्रपद्ये ’ इत्य् अत्र महा-विश्वास-रूपम् अङ्गं भर-न्यास-रूपो ऽङ्गी चानुसन्धेयः । एवं मन्त्रार्थम् अनुसन्धाय श्री-प्रपदनानुष्ठानं कर्तव्यम् इति सम्प्रदायः॥¹⁷⁸ ॥ ५ ॥

श्री-साधकेन बैल्वेन फलेन श्री-विघातिनः ।
षष्ठे ऽलक्ष्मीश् च तद्-विघ्नान् मायादीन् नाशयत्य् अयम् ॥
आदित्य-वर्णे तपसो ऽधिजातो
वनस्पतिस् तव वृक्षो ऽथ बिल्वः ।
तस्य फलानि तपसा नुदन्तु
¹⁷⁹मायान्तरायाश् च बाह्या अलक्ष्मीः ॥ ६ ॥

आदित्य-वर्णे - बाह्यान्तर-सकल-तमो-विरोधि-तेजोमय-दिव्य–स्व-रूपे ।

¹⁸⁰तन्-मध्ये कर्णिकायां श्रीः संस्थिता पद्म-मालिनी ।
दीप्ता चतुर्-भुजा भद्रा सा मे देवी प्रसीदतु ॥

धनदीये ¹⁸¹

भा-भासित-दिग्-आभोगां साक्षाद् भानोः प्रभाम् इव ।
पद्म-नाभ-प्रियाम् ………………… ॥

अथवा, अकार-वाच्यात् सर्वेश्वरात्, इत्यं-प्राप्यं, वर्णं यस्यास् सा, ¹⁸²आदित्य-वर्णा । हे आदित्य-वर्णे

धनदीये ¹⁸³

पश्यन्तस् तां श्रियं देवीं सर्वे पीताम्बरास्थिताः ।
सुमुखाश् च सुरूपाश् च सर्व-लक्षण-संयुताः ॥

इति वासुदेवादयः ।

[[36]]

तपसो ऽधिजातः – तपसः - सर्वेश्वर्यास् तव सङ्कल्पात् ; ¹⁸⁴1 “यस्य ज्ञानमयं तप” इति तपः सर्व-वेदन-ज्ञानम् उच्यते । अधिजातः - सर्व-मङ्गलान्य् अधिकृत्य जातः – समुद्भूतः । वनस्पतिः - वनानां पतिः, सर्वेषां वृक्ष-समूहानाम् अधिपतित्वेन प्रसिद्धः । अथ - अत्र अथ शब्दो मङ्गल-वाची मङ्गल–स्व-रूपः । बिल्वः -

¹⁸⁵2बैल्वो यूपो भवत्य् असौ वा आदित्यो यतो ऽजायत ततो बिल्व उदतिष्ठत् स यो ऽन्येव ब्रह्म-वर्चसम् अवरुन्ध

इति ब्राह्मणे आदित्य-कारण-भूताच् छ्रियः-पतेर् बिल्वस्योत्पत्तिः श्रुता । भगवान् बोधायनः तच्-छेषे लक्ष्मी-समाराधने

¹⁸⁶ बिल्वमयं परिधिं परिधाय बिल्वमयम् इध्मम् आदध्यात् । अथ पायसाद् अवदाय प्रत्य्-ऋचं दशाहुतीर् जुहोति

इति । तत्रैवान्यत्र :-

¹⁸⁷श्री-कामो जुहुयाद् अग्नौ पद्मैर् बिल्वैस् तथा फलैः ।

एवं मङ्गलावहो यो बिल्व-वृक्षः, तस्य फलानि तपसा - स्व-होम-वीक्षण-कीर्तन-स्पर्शन-स्मृति-रूपेण तपसा लक्ष्मी-चरणाम्भोज-सेवा-विरोधिनः सर्व-विघ्नान्, नुदन्तु — नाशयन्तु ।

तथा धनदीये ¹⁸⁸

अल्पां बिल्वान्तरांभोज-सरः-स्थां संस्मरेद् बहिः ।

तत्रैवान्यत्र : ¹⁸⁹

श्रियं च देवीम् अभ्यर्च्य आसीनो बिल्व-मूलके ।
नित्यं बिल्व-फलान् नाशी बिल्व-च्छायाम् उपोषितः ॥
न छिन्द्याद् बिल्वं यत्नेन नावमन्येत तन् नरः॥

[[37]]

के ते विघ्न-करा इत्य् आशङ्कायाम् आह - मायान्तरायाश् च बाह्या अ-लक्ष्मीः । ¹⁹⁰माया - अन्यथा-ज्ञानान्यथा-प्रवृत्तयः।

अन्तरायाः - तद्-भजन-सेवादि-विघ्नाः, तान् - काम-क्रोध-लोभ-मोहादीन्; बाह्याः - लक्ष्मी-सम्बन्ध-रहिताः;¹⁹¹ अ-लक्ष्मीः - लक्ष्मी-प्रतिभट-भूताः; सर्वांस् तान् विनाशयन्तु । ते सर्वे श्री-सम्बन्ध-विरोधिनः ।

तथा ¹⁹² “मायां न सेवे भद्रं ते” ¹⁹³“विघ्नो ऽअन्तरायः प्रत्यूहः ।”

¹⁹⁴त्रि-विधं नरकस्यैतद् द्वारं नाशनम् आत्मनः ।
कामः क्रोधस् तथा लोभस् तस्माद् एतत्-त्रयं त्यजेत् ॥

अतिमानं सदा-हासं वाक्-प्रलापं विकत्थनम् ।
आत्म-नाशात्म-मननम् आत्म-निन्दा-प्रशंसने॥

बाह्याः - लक्ष्मी-व्रत-विरोधिनः ।

¹⁹⁵स-रोषं च स-वार्तं चार्चनादि-कृतं यदि ।
तद् यातु-धाना गृह्णन्ति तद्-यत्नेनैव वर्जयेत् ॥
अष्टम्यां च चतुर्दश्यां नवम्यां पर्वणोस् तथा ।
श्री-कामो न स्पृशेत् तैलं षष्ठ्यां चैव विशेषतः॥

¹⁹⁶5 “कुशीलनम्” इत्य्-आदि ॥

अ-लक्ष्मीः – दुस्सह-पत्नी, ¹⁹⁷तत्-सहचारिण्यश् च अ-श्रीः । अ-श्रीर् वा ऽऽह ।

ता नाशयामि इत्य् अनेन सम्बन्धः ॥ ६ ॥

[[38]]

¹⁹⁸उपैतु मां देव-सखः कीर्तिश् च मनुना सह ।
प्रादुर्भूतो ऽस्मि राष्ट्रे ऽस्मिन् कीर्तिवृद्धिं ददातु मे ॥ ७ ॥

¹⁹⁹[विद्यैश्वर्यादि-प्राप्ति-निदान-कीर्त्य्-आदिकम् अर्थयते । हे देवि, मां - त्वद्-आश्रयं, कीर्तिः - विद्यैश्वर्यादि-कृता प्रथा, मणिना - रत्नादिभिः, सह - युगपत्, उपैतु - प्राप्नोतु | अहं अस्मिन् लोके प्रादुर्भूतो ऽस्मि त्वत्-प्रसादात् प्रबुद्धो ऽस्मि । कीर्तिम् ॠद्धिं - धनादि-समृद्धिं च मे - मह्यं ददातु - दिशतु । सा लक्ष्मीः इति शेषः ॥] ॥ ७ ॥

क्षुत्-पिपासां मलां ज्येष्ठाम् अलक्ष्मीं नाशयाम्य् अहम् ।
अ-भूतिम् अ-समृद्धिं च सर्वान् निर्णुद मे गृहात् ॥ ८ ॥

क्षुत्-अन्नेच्छा; ²⁰⁰“क्षुत् खलु वै मनुष्यस्य भ्रातृव्यः ।” पिपासां - विषय-स्पृहां; तृष्णाम् । ²⁰¹ “जीर्यन्ति जीर्यतः केशाः” इत्य्-आदि । क्षुत्-पिपासाम् इति समासो वा । उभयं नाशयामि इति सम्बन्धः । मलां -²⁰²मल-सम्बन्धाम् । अ-लक्ष्मीं - प्रतिभट-रूपाम् अ-मङ्गल–स्व-रूपाम् । ज्येष्ठाम् - दुस्सह-पत्नीम् । अ-लक्ष्मीं - दर्शनायोग्याम् । हे लक्ष्मीः, सर्वान् एतान्, त्वत्-समाश्रयण-बलेन मे गृहात् - अस्मद्-गृहात्, नाशयामि - त्याजयामि ।

उपैतु मां देवि सह कीर्तिश् च मणिना सह ।  
प्रादुर्भूतो ऽस्मि राष्ट्रे ऽस्मिन् कीर्तिम ऋद्धिं ददातु मे ॥ ७ ॥

[[39]]

लैङ्गे - ²⁰³

अलक्ष्मीश् च मया प्रोक्ता पत्नी या ²⁰⁴दुष्षहस्य च ।
नारायण-पदं स्मृत्वा गच्छत्व् एव न संशयः॥

तत्र दुष्षहं प्रति - ²⁰⁵

विष्णु-भक्ति-विनिर्मुक्ताः तदीय-जन-निन्दकाः ।
नास्तिकाश् च शठा यत्र साहाय्यस् त्वं समाविश ॥
दुष्षहो ऽपि तथोक्तानि स्थानानि च समेयिवान् ।
विशेषाद् देव-देवस्य विष्णोर् निन्दा-रतात्मनाम् ॥
साहाय्यो मुनि-शार्दूल सैषा ज्येष्ठा इति स्मृता ॥

श्रीमद्-रामायणे - ²⁰⁶

प्रणष्ट-बलि-कर्मेज्या-मन्त्र-होम-जपानि च ।
दुष्कालेनेव भग्नानि भिन्न-भाजनवन्ति च ॥
अस्मत्-त्यक्तानि वेश्मानि कैकेयी प्रतिपद्यताम् ॥

अ-भूतिम् - इत्य्-आदि । हे देवि ! अ-भूतिम् - गृह-क्षेत्राराम-दासी-दासादि-विभूति-निरोधिनीम् । अ-समृद्धिम् - धन-धान्य-स्वर्ण-रूप्यादि-समृद्धि-विघातिनीं सर्वां पूर्वोक्तां स-विभूतिकां ज्येष्ठाम्, मे गृहात् - त्वद्-आश्रयण-प्रयोजनस्य मम गृहात्, मत्-सम्बन्धि-देश-विशेषात्, निर्णुद - त्याजय, नाशय इत्य् अर्थः ॥ ८ ॥

[[40]]

अ-लक्ष्म्य्-आदीन् पुरानुद्य²⁰⁷ स्व-गृहात् पुनर् एव ताम् ।
सर्वेश्वरीं श्रियं देवीं नवमेनाह्वयत्य् अयम् ॥

गन्ध-द्वारां दुराधर्षां नित्य-पुष्टां करीषिणीम् ।
ईश्वरीं सर्व-भूतानां ताम् इहोपह्वये श्रियम् ॥ ९ ॥

गन्ध-द्वारां - गन्ध-शब्देन लक्ष्मी-समाराधनोपकरण-भूतानि गन्ध-पुष्प-धूप-दीप-नैवेद्यानि समाराधन-क्रियालम्बन-भूतानि सर्वाण्य् उपलक्ष्यन्ते । तानि यस्याः प्राप्तौ द्वाराणि - उपायाः; तां गन्ध-द्वाराम्²⁰⁸ । धनदीये :-

²⁰⁹गन्धं पुष्पं च धूपं च दीपं च सुमनोहरम् ।
लेह्यं मधुर-संयुक्तं शाल्य्-अन्नं च निवेदयेत् ॥
प्रियाणि लक्ष्म्याः पुष्पाणि कमलानि विदुर् बुधाः॥

यद् वा, गन्धस्य - पुण्य-कर्म-सम्भूतस्य यशसः प्रापिकाम्;

^{210 211}यथा वृक्षस्य सम्पुष्पितस्य दूराद् गन्धो वात्य् एवं पुण्यस्य कर्मणो दूराद् गन्धो वाति

इति । दुराधर्षां - अ-प्रयतैर् अ-मङ्गलैः पूर्वोक्तोपाय-रहितैश् च प्राप्तुम् अ-शक्याम् । अथवा स्व-समृद्धि-प्रकर्षेण सर्वैर् दुराधर्षाम् । तथा ²¹²“अभितः ²¹³पावकोपमम्” इति । नित्य-पुष्टां - सर्व-काल–सर्व-देश–सर्व-वस्तुष्व् अपि सर्वदा पुष्टाम् । अथवा नित्यैर् गुणैर् विभूत्य्-आदिभिः समृद्धाम् । करीषिणीम् - कर्षवतीम् ; मृद्वतीं वा । कर्ष-मृदोः मङ्गलावहत्वेन लक्ष्मी-प्रियत्वं श्रुति-स्मृत्य्-आदिषु प्रसिद्धम् ।

[[41]]

ईश्वरीं सर्व-भूतानाम् - ²¹⁴चतुर्-मुख–शिव-शत-मख–प्रभृति-देवासुर-सिद्ध²¹⁵-गन्धर्व-मनुजानां सर्वेषां भूतानां नित्य-सूरीणां च, ईश्वरीं - नियन्त्रीं, स्वामिनीम् । ²¹⁶निरुपाधिकम् ऐश्वर्यं यस्य स ईश्वरः । “ईश ऐश्वर्य” इति धातोः ²¹⁷“स्थेश-भास-पिस-कसो वरच्” इति ‘वरच्’ - प्रत्यये ईश्वर-शब्दो निष्पन्नः । यद् वा ‘अशू व्याप्तौ’ इति धातोः ²¹⁸“ईच्चोपधाया” इति अकार-स्थाने ईकारे वरच्-प्रत्यये च, ईश्वर-शब्दो निष्पन्नः व्यापित्व-वाची । तथा ऽत्र सर्व-भूतेश्वरीं सर्व-भूत-नियन्त्रीं, व्यापिनीं वा । ²¹⁹“ईशाना देवी भुवनस्य " इत्य् अस्मिन् मन्त्रे ‘भुवन’-शब्दः चिद्-अचिद्-आदात्मक-सर्व-भूत-परः । ²²⁰“अस्येशाना जगतो विष्णु-पत्नी” इति अस्मिन् मन्त्रे ऽपि जगच्-छब्दस् सर्व-भूत-परः; तद्-ऐकार्थ्यं गन्ध-द्वाराम् इति मन्त्रे द्रष्टव्यम् । उपबृंहिता चेयं श्री-वैष्णवे पुराणे :-

²²¹नित्यैवैषा जगन्-माता विष्णोः श्रीर् अन्-अपायिनी । यथा सर्व-गतो विष्णुस् तथैवेयं द्विजोत्तम।

इति । अन्यत्रापि

²²² त्वयैतद् विष्णुना चाम्ब जगद्-व्याप्तं चराचरम् ॥

इति । भगवच्-छास्त्र-वचनैश् च उपबृंहितेयं श्रुतिः । यथा विष्क्सेनाय भगवान् आह - ²²³

तथा लक्ष्म्याः प्रभावं च वक्ष्ये शृणु समाहितः ।
गुणतश् च स्व-रूपेण व्याप्तिस् साधारणी मता ॥

[[42]]

यथा मया जगद्-व्याप्तं स्व-रूपेण स्व-भावतः ॥
तथा व्याप्तम् इदं सर्वं नियन्त्री च तथेश्वरी ॥²²⁴
यथा मया हि सा व्याप्ता तया व्याप्तो ऽहम् ईश्वरः ॥

अन्यत्र :-²²⁵

अस्या मम च शेषं हि विभूतिर् उभयात्मिका॥

इति ।

ननु “ईश्वरीं सर्व-भूतानाम्” इत्य् अत्र ‘ईश्वरी’ इति पदं ईश्वर-पत्नीत्व-परं किं न स्याद् इति चेन् न - सर्व-भूतानाम् इति षष्ठ्य्-अन्त-पदान् अन्वयः स्यात् । षष्ठ्य्-अन्त-पदस्य पदान्तरोपसर्जनेनेश्वर-शब्देन कथम् अन्वयः । पदार्थः पदार्थेन सम्बद्ध्यते, न तु तद्-एक-देशेन इति व्युत्पत्ति-विरोधात् । ‘ईश्वरीम्’ इत्य् अत्र ईश्वर-पदस्य अन्यान्वितत्वेन निराकाङ्क्षत्वाच् च न षष्ठ्य्-अन्त-पदान्वयः । साकाङ्क्षयोर् एव परस्परान्वयः; न तु निराकाङ्क्षयोः, निराकाङ्क्षस्य साकाङ्क्षेण वेति । अत एव ‘गाढे पङ्कजं’ ‘गभीरे सरसिजम्’ इति ‘गाढ’-‘गम्भीर’ पदयोः पङ्क’-‘सरो’ ऽन्वयाभिप्रायेण न प्रयोगः । अत एवात्र सर्व-भूतेश्वरत्वम् एवाभिप्रेतम् ॥

ताम् - उक्त-गुण-लक्षणाम् । इहोपह्वये²²⁶ - पूर्वम् अ-लक्ष्म्य्-आदि-दूषिते इदानीं तत्-त्यागात् देव्यागमन-योग्ये, उपह्वये - सर्व-समृध्य्-अर्थम् आह्वयामि ।²²⁷ श्रियं - ‘श्री श्रये’ इति सर्वाधारत्वं; पुरुष-कारत्वेनोपायत्वेन चाश्रीयमाणत्वम् । ‘शॄ हिंसायाम्’ इति आश्रित-दोष-निवर्तकत्वम् । ‘श्रु श्रवण’ इति आश्रितानाम् आर्त-नादं स्वयं श्रुत्वा भगवन्तं प्रति श्रावकत्वम् ।

[[43]]

‘श्रा परिपाक’ इति आश्रित-दोषान् अपहाय, ²²⁸“श्रीणाति च गुणैर् जगत्” इति आश्रित-गुण-पूरकत्वम् । एवम् आदयो धर्माः सूचिताः ‘श्री’-शब्देन । तथा च भगवच्-छास्त्रे -

²²⁹शृणाति निखिलान् दोषान् श्रीणाति च गुणैर् जगत् ।
श्रीयते चाखिलैर् नित्यं श्रयते च परं पदम् ॥

इति ॥

तथा चोक्त-गुण-विशिष्टां इत्य् अर्थः ॥

ननु ²³⁰“सर्वस्य प्रभुम् ईशानं " ²³¹“विश्वस्येशानं वृषभं मतीनाम्,” ²³²“एष सर्वेश्वर एष ²³³भूत-पतिः” ²³⁴“ईशानः ²³⁵सर्व-भूतानाम् ईश्वरः सर्व-भूतानां,” ²³⁶“पतिं विश्वस्यात्मेश्वरं,” ²³⁷“सर्वैश्वर्य-सम्पन्नः सर्वेश्वरश् च शम्भुः,” ²³⁸“तम् ईश्वराणां परमं महेश्वरम्,” ²³⁹ इत्य्-आदि-श्रुतिभिः भगवत एव सर्वेश्वरत्वं प्रतीयते । तत् कथं देव्याः सर्वेश्वरत्वं बहु-प्रमाण-विरोधात्, ²⁴⁰“ह्रीश् च ते लक्ष्मीश् च पत्न्यौ” इति श्रुताव् एव भूमि-साधारणतया भगवच्-छेषत्व-प्रतिपादनाच् च²⁴¹ । देव्याः सर्वेश्वरत्वे, भगवत्-साम्यापत्त्या ²⁴²“न तत्-समश्चाभ्यधिकश् च दृश्यते” इति श्रुति-विरोधात्,” ²⁴³“एकः शास्ता न द्वितीयो ऽस्ति शास्ता” इति शासित्रन्तर-निषेध-पर-श्रुति-विरोधाच् च । देव्याः श्रूयमाणं सर्व-भूतेश्वरत्वं विभूति-द्वय-शेषित्व-रूपतया अन्यथा नेयम् इति चेत् । -

[[44]]

अत्रेदं तत्वम् - ²⁴⁴“सद् एव सोम्येदमग्र आसीत्” ²⁴⁵“ब्रह्म वा इदमग्र आसीत्” ²⁴⁶“आत्मा वा इदम् एक एवाग्र आसीत्, ²⁴⁷“एको ह वै नारायण आसीत्” इत्य्-आदि-कारण-वाक्येषु ‘सत्’-‘ब्रह्म’-‘आत्म’-‘नारायण’-शब्दाः छाग-पशु-न्यायेन सामान्य-विशेष-भावतया, नारायणे देवता-विशेषे पर्यवसन्नाः यथा, तद्वत्, ²⁴⁸“श्रद्धया देवो देवत्वम् अश्नुते,” ²⁴⁹“श्रद्धा प्रतिष्ठा लोकस्य देवी” इत्य्-आदिके ²⁵⁰“ईशाना देवी भुवनस्याधिपत्नी,” ²⁵¹“अस्येशाना जगतो विष्णु-पत्नी,” ²⁵²“ईश्वरीं सर्व-भूतानाम्” इति वाक्येषु श्रूयमाणः ‘श्रद्धा’-‘विष्णु-पत्नी’-‘श्री’-शब्दाः सामान्य-विशेष-भावतया तन्-न्यायेन लक्ष्मी-रूपे देवता-विशेषे पर्यवसन्नाः ॥

तथा हि - यथा सच्-छब्दस्य बृहदबृहत्-साधारणस्य ‘ब्रह्म’-शब्दोदिते विशेषे पर्यवसानम्, ‘ब्रह्म’-शब्दस्य चेतनाचेतन-साधारणस्य ‘आत्म’-शब्दोदिते चेतने पर्यवसानम्; ‘आत्म’-शब्दस्य च जीवेश्वर-साधारणस्य च ‘नारायण’-शब्दोदिते देवता-विशेषे पर्यवसानं यथा, तद्वत् ‘श्रद्धा’-शब्दस्य चेतनाचेतन-साधारणस्य ‘विष्णु-पत्नी’-शब्दोदितायां देवतायां पर्यवसानम् । ‘विष्णु-पत्नी’-शब्दस्यापि ²⁵³ श्री-भूमि-साधारणस्य ‘श्री’-शब्द-वाच्यायां लक्ष्म्यां पर्यवसानं युक्तम् । ततः त्रयाणां वाक्यानम् ऐक-कण्ठ्यावश्यम्भावात् लक्ष्म्याः सर्व-भूतेश्वरत्वं सिद्धम् । तद्-अपि अन्-अन्याधीनत्व-रूपं मुख्येश्वरत्वं पतिवत् ॥

[[45]]

नन्व् एवं श्रियो ऽप्य् अन्-अन्याधीनत्वे पतिवन्-मुख्येश्वरत्वे, सर्वागमानाम् एकेश्वर-परत्वाभावाद् ऐक-कण्ठ्यं न स्याद् इति चेन् न । अन्योन्येच्छा-विघातकयोः अन्योन्य-गुण-प्रधान-भाव-गन्ध-रहितयोः अन्योन्य-साहित्यानादरेण जगद्-व्यापारेषु पृथक् पृथक् प्रवृत्तिमतोर् द्वयोर् ईश्वरयोः प्रतिपादने ह्य् आगमानाम् ऐक-कण्ठ्य-हानिः । इह त्व् अनयोर् दाम्पत्यादि-वचन-बलात् अन्योन्येच्छा-विघात-राहित्ये सम-प्रधान-भाव-राहित्ये जगद्-व्यापारेषु पृथक्-प्रवृत्ति-राहित्यादौ च सर्वागमानां तात्पर्याभ्युपगमात्, ऐक-कण्ट्यम् उपपन्नम् । सर्वागमानाम् ईश्वर-व्यक्त्य्-ऐक्य-परत्व-रूपम् ऐक-कण्ठ्यं ह्य् अत्र दुरुपपादं; श्री-श्रीश-विषय-सर्व-भूतेश्वरत्व-वचनयोर् द्वयोर् अपि तुल्य-बलत्वेन, तयोर् अन्यतरस्याप्य् अन्यथा नेतुम् अ-शक्यत्वात् । अतो दम्पत्योर् अन्योन्येच्छा-विघातादि-राहित्ये तात्पर्यं वा; पत्युः प्रधानत्वेन प्रधानैक्य-तात्पर्यं वा सर्वागमानाम् ऐक-कण्ठ्यम् इत्य् एव तेषाम् ऐक-कण्ठ्यं निर्वाह्यम् ।

किञ्च यथा पतिः सर्व-चेतनाचेतन-तत्त्व-नियन्ता, तथा देव्य् अपि सर्व-चेतनाचेतन-तत्त्व-नियन्त्री । यथा च पतिर् अन्-अन्याधीन–स्व-रूप–स्थिति-प्रवृत्तिकः, तथा देव्य् अप्य् अन्-अन्याधीन–स्व-रूप–स्थिति-प्रवृत्तिकैव । अत उभयोर् अप्य् ऐश्वर्यम् अत्यन्त-समानम् । एवं देव्याः सर्व-नियन्तृत्वे ऽपि, यथा पत्युर् ईशितव्य-राश्य्-अन्-अन्तर्-भावात् तं प्रति देव्या नियन्तृत्व-प्रसक्तिर् नास्ति, तथा देव्या अपि तद्-राश्य्-अन्-अन्तर्-भावाद् एव देवीं प्रति तस्यापि नियन्तृत्वं नास्त्य् एव ।

[[46]]

अतो यथा भगवतो नियन्त्रन्तराभावेन तद्-ऐश्वर्यं स्वापेक्षयोत्कृष्टावधि-रहितं, तथा देव्या अपि नियन्त्रन्तराभावात् तद्-ऐश्वर्यम् अपि स्वापेक्षया उत्कृष्टावधि-रहितम् । उक्तार्थे प्रमाणं च, बलाबल-वैषम्य-नियामकाभावेन सम-तुलारूढं परस्पर-बाधाद्य्-अन्-अर्हम् उभयोर् अप्य् अ-विशिष्टं सर्व-भूतेश्वरत्व-वचनम् । अपि च भगवत ईश्वर-तत्त्व-रूपत्वेनेशितव्य-तत्त्वेष्व् अन्-अन्तर् भावात्, तद्-व्यतिरिक्त-विषयम् एव देव्या ऐश्वर्यम् इति वक्तव्यम् । ऐश्वर्यं हि ईशितव्य-वस्तु-मात्र-प्रतिसम्बन्धिकम् । न त्व् ईश्वर-वस्तु-प्रतिसम्बन्धिकम् अपि, अ-योग्यत्वात् । न च तावता तस्या अन्-अवधिकातिशयत्व-हानिः । ईशितव्य-कृत्स्न-प्रतिसम्बन्धिकत्वाद् एव तद्-उपपत्तेः स्वापेक्षया उत्कृष्टावधि-राहित्याच् च । भगवद्-ऐश्वर्यम् अपि हि न देवी-प्रतिसम्बन्धिकम्, येन तद्-उत्कृष्टावधि स्यात् । पतिवत् देव्या अपि ईश्वर-तत्त्व-रूपत्वेन तन्-न्याय-साम्यात् इति ॥

तद् एवं स्तोत्र-रत्ने भगवत इव देव्याः चतुः-श्लोक्यां स्वाभाविकानवधिकातिशयेशितृत्व-रूपं पतिवत् मुख्यम् ईश्वरत्वं यामुनाचार्यैः कण्ठ-रवेण प्रतिपादितम् ।

²⁵⁴स्वाभाविकानवाधिकातिशयेशितृत्वं नारायण त्वयि न मृष्यति”

इति ।

²⁵⁵2यस्यास् ते महिमानम् आत्मन इव त्वद्-वल्लभो ऽपि प्रभुर् नालं मातुम् इयत्तया निरवधिं नित्यानुकूलं स्वतः ।

इति ।

भगवद्-भाष्य-कारैर् अपि पृथु-गद्ये

²⁵⁶भगवन्-नारायणाभिमतानुरूप–स्व-रूप–रूप-गुण-विभवैश्वर्य-शीलाद्य्-अन्-अवधिकातिशयासङ्ख्येय-कल्याण-गुण-गणाम्

इति,

[[47]]

वेदार्थ-सङ्ग्रहे च

²⁵⁷अभिमत-स्वानुरूप–स्व-रूप–रूप-गुण-विभवैश्वर्य-शीलाद्य्-अन्-अवधिक-महिम-महिषी

इति प्रतिपादितम् । श्री-वत्स-चिह्न-मिश्रैर् अपि

²⁵⁸देवि त्वन्-महिमावधिर् न हरिणा नापि त्वया ज्ञायत

इति अन्-अवधिक-माहात्म्यं प्रतिपादितम् । तद्-आत्मजैश् च भट्ट-पराशर-पादैः -

²⁵⁹अस्येशाना जगत इति ते धीमहे यां समृद्धिम्
श्री-श्री-सूक्तं बहु-मुखयते तां च शाखानुशाखम्।

इति ॥

एवम् अन्-अन्याधीनत्वेन पत्या सम-स्वातन्त्र्यं कण्ठ-रवेण वर्णितं श्री-गुण-रत्न-कोशे ²⁶⁰“युवयोः स्वातन्त्र्यम् अत्यङ्कुशम्” इति । ²⁶¹“सर्वस्य प्रभुम् ईशानम्” इत्य्-आदि-वाक्येषु, देवी-विषय-वचनेषु ²⁶²“अस्येशाना” इत्य्-आदिषु [च] ‘ईशाने’ति चानश्-प्रत्ययेन स्वाभाविकेश्वरत्वम् अवगम्यते; अन्-अन्याधीनत्वम् इति यावत् । एवं सर्व-भूतेश्वरत्व-वचन-साम्यात् द्वयोर् अपि मुख्येश्वरत्वस्य दुरपह्नवत्वेन, सर्वागमानाम् ईश्वर-व्यक्त्य्-ऐक्य-परत्वे ऽनुपपन्ने, सर्वागमानाम् ऐक-कण्ठ्यम् अन्योन्येच्छा-विघातादि-निवृत्तौ तात्पर्य-मुखेनोपपन्नम् अस्तु इत्य् अर्थः ॥

ननु पति-विषये सर्व-भूतेश्वरत्व-वचने ‘सर्व’-शब्दः श्रियम् अपि सङ्गृह्णाति ; पत्नी-विषये तु पति-व्यतिरिक्त-परः । तत् कथम् अत्र सर्व-भूतेश्वरत्व-वचन-साम्योक्तिर् इति चेद् उच्यते - पति-विषय-वचने ऽपि ‘सर्व’-शब्दो देवी-व्यतिरिक्त-परः । ईश्वरत्वेन श्रूयमाणायास् तस्या ईशितव्य-परे तस्मिन् सङ्ग्रहीतुम् अ-शक्यत्वात्।

[[48]]

ब्रह्म-रुद्रादीनां त्व् ईश्वरत्वेन श्रुतानाम् अपि कार्यत्व-कर्म-वश्यत्वादिभिर् अन्-ईश्वरत्व-निश्चयात् तत्र सङ्ग्रहो युज्यते । तथा ऽत्र सङ्कोचाभावात् अस्या ईश्वरत्वं पतिवद् अन्-अवधिकातिशयम् एव श्रुति-सिद्धं तिष्ठतीति नास्यास् तत्र सर्व-शब्दे सङ्ग्रहः शक्यः । जगद्-ईश्वरत्वे ऽपि पतिं प्रति नियाम्यत्वात्, अस्या अपि तस्मिन् ‘सर्व’-शब्दे सङ्ग्रहः स्याद् इति चेन् न - उभयत्र ‘सर्व’-शब्दे तुल्ये श्रूयमाणे, तस्याः तं प्रति नियाम्यत्व-निश्चयायोगात् । अन्यथा वैपरीत्यस्यापि प्रसङ्गात् । एकः ‘सर्व’-शब्दः सङ्कुचित-विषयः, अन्यस् तु न तथेत्य् अत्र विनिगमकाभावेन, उभयोर् अपि तुल्य-विषयत्वस्यैव न्याय्यत्वात् । तत्र च द्वयोर् अप्य् अन्योन्य-नियन्तृत्वस्य दुर्वचत्वात्, उभाव् अपि सर्व-शब्दौ उभय-व्यतिरिक्त-परौ तिष्ठतः । तथा च सर्व-भूतेश्वरत्व-वचन-साम्य-सिद्धिः । एवं देव्या अपि सर्व-भूतेश्वरत्व-श्रुति-सद्-भावात् तां प्रति भगवतो नियन्तृत्वासम्भवेन, तद्-ऐश्वर्यापेक्षया भगवद्-ऐश्वर्यम् अपि नोत्कृष्टम् इत्य् अयम् अर्थः भगवद्-भाष्य-कारैः प्रतिपादितः ²⁶³“अन्-अवधिकातिशय” इति । स्थापितं चैतच्-छ्रीवत्स-चिह्न-मिश्रैः भट्ट-पराशर-पादैश् च ॥

ननु श्रियो ऽपि ‘नार’-शब्दार्थत्वेन भाष्य-कारादिभिर् व्याख्यानात्, तेन तस्यास् तं प्रति नियाम्यत्व-सिद्धेः, ‘नार’-शब्द–स्व-रूप–श्रुतिर् अत्र सर्व-शब्दयोर् अ-तुल्य-विषयत्वे [२_४९]विनिगमका स्याद् इति चेन् न –

[^२_४९] विनिगमिका - ग.

[[49]]

‘नार’-शब्दस्य श्री-मात्र-विषयत्वाभावेन सामान्य-वचन-रूपत्वात् । तेन विशेष-वचन-सङ्कोचायोगात् । श्री-विषय-विशेष-वचन-सिद्ध-सर्व-भूतेश्वरत्व-सामर्थ्येन, तस्यास् तं प्रति नियाम्यत्वाभावे सिद्धे, सामान्य-वचन-रूपस्य ‘नार’-शब्दस्य तद्-अनुरोधेन निर्वहणस्यैव न्याय्यत्वात् । अतो ऽस्या ‘नार’-शब्दार्थत्वं ²⁶⁴“नर-सम्बन्धिनो नारा” इति व्युत्पत्ति-मात्रेण ; न तु ^{265 266} “नराज् जातानि” इति व्युत्पत्त्या । सम्बन्धश् चात्र पतिपारार्थ्य-मात्रं, न तु स्वतो नियाम्यत्वम्; उक्त-रीत्या तस्य विशेष-वचन-बाधितत्वात् ॥

अस्याः ²⁶⁷‘नार’-शब्दार्थत्वम् एतावन्-मात्रेणैवेति एतेन एतद् अपि निरस्तम् : ²⁶⁸ह्रीश् च ते लक्ष्मीश् च पत्न्यौ” इति पत्नीत्वेन शेष-भूताया ²⁶⁹नियाम्यत्वस्य कल्पयितुम् उचितत्वात् इदं वचनम् अत्र विनिगमकं स्यात् इति । पत्नीत्वेन शेषत्वे ऽपि, सर्व-भूतेश्वरत्व-श्रुति-विरोधेन स्वतो ²⁷⁰नियाम्यत्व-कल्पनस्यैवानवकाशात् । किञ्च पत्नीत्वस्य विग्रह-विशिष्ट-धर्मत्वेन बहिर्-अङ्गत्वं, नियन्तृत्वस्य स्व-रूप–धर्मत्वेनान्तरङ्गत्वात् । विग्रह-विशिष्टतया बहिर् अङ्ग-भूतेन वचनेनान्तरङ्ग-वचनस्य सङ्कोचायोगात् । न हि विग्रह-रहितस्याऽऽत्म–स्व-रूप–मात्रस्य पत्नीत्वं लोके वेदे वा दृष्ट-चरम् । तस्माद् अन्त-रङ्ग–वचन-स्थ–कण्ठोक्ति-सिद्ध-सर्व-भूतेश्वरत्व-सामर्थ्येन स्व-तन्त्रत्वे निश्चिते,

[[50]]

स्व-तन्त्रयोर् अपि तयोर् अन्योन्येच्छया पति-पत्नी-भाव इति पत्नीत्वस्य तद्-अनुरोधेन निर्वहणं न्याय्यम् । तथैव भट्ट-पराशर-पादैः

^{271 272} तं च त्वत्कं पतिम् अधिजगाव् उत्तरश् चानुवाक

इति निर्व्यूढम् ।

ननु ²⁷³“न तस्येशे कश्चन” इति पत्युर् ईश्वरान्तर-निषेधो दृश्यते । तथा च पति-मात्रस्येश्वरान्तर-निषेध-बलात् चेतनान्तरवत् पत्न्या अपि सेश्वरत्व-सिद्ध्या पत्याव् ऐश्वर्य-विश्रमस्य स्वीकर्तव्यत्वात्, अस्याः सर्व-भूतेश्वरत्व-वचनं सङ्कोचनीयम् । ²⁷⁴“न तत्-समश् चाभ्यधिकश् च दृश्यते,” ²⁷⁵“एकः शास्ता न द्वितीयो ऽस्ति शास्ता” इत्य्-आदिभिस् तत्-सदृश-निषेधाच् च । अत इदं वचन-जातम् अत्र विनिगमकम् इति चेन् न - तस्य निषेध-रूपत्वेन धर्मि-ग्राहकम् उपजीव्योदेतव्यत्वात् सर्व-भूतेश्वरत्व-वचनस्य च धर्मि-ग्राहकत्वात् । ईश्वरे सिद्धे हि, तस्येश्वरान्तरं सदृशं च निषेद्धव्यम् । न हि भूतलादि-धर्मिणि अ-गृहीते, तत्र घटादिकं निषेद्धुम् शक्यम् । अतः सर्व-भूतेश्वरत्व-सिद्धि-वेलायां, ²⁷⁶“न तस्येशे कश्चन” इत्य्-आदेर् अन्-उदयात् तस्य श्री-विषय-सर्व-भूतेश्वरत्व-वचन-सङ्कोचकत्वं न सम्भवति । ततश् च पूर्वोक्त-रीत्या द्वयोर् अप्य् अ-विशेषेण प्रथमं सर्व-भूतेश्वरत्वे निश्चिते, तद्-उपजीवनेन प्रवृत्तः पत्युः सदृश-निषेधस् तद्-अनुरोधेन नेतव्यः । एवं विध-पत्न्य्-आदि-विशिष्टत्वेन सदृशः कश्चिद् अन्यो नास्तीति । एतत्-सर्वम् अभिप्रेत्य वेदार्थ-सङ्ग्रहे भगवद्-भाष्य-कारैः ‘महिषी’-शब्द-प्रयुञ्जद्भिः निर्व्यूढम् ²⁷⁷“अन्-अवधिक-महिम-महिषी” इति ।

[[51]]

पति-मात्रस्य ईश्वरान्तर-निषेधश् च तस्य नियन्त्रन्तरं नास्तीत्य् एतावन्-मात्रम् अभिधत्ते, न तु तद्-अन्यस्य सेश्वरत्वम् अपि; तावत्-पर्यन्त-बोधने सामर्थ्याभावात्, तत्-कल्पने गौरवात्, देव्याः सर्व-भूतेश्वरत्व-श्रुति-विरोधेन तत्-कल्पनानवकाशाच् च । अतो देव्याः सर्व-भूतेश्वरत्वादि-श्रुति-स्वारस्य-सङ्कोचकाभावात्, दम्पत्योस् सर्व-भूतेश्वरत्वादि-वचन-साम्यं सिद्धम् ॥

उपबृंहणान्य् अपि देव्याः पति-तुल्यैश्वर्य-प्रतिपादनेन तयोः सर्व-भूतेश्वरत्वादि-वचन-साम्यं दृढी-कुर्वन्ति । यथा भगवच्-छास्त्रे

²⁷⁸सर्वैश्वर्य-गुणोपेता नित्यं तद्-धर्म-धर्मिणी ।

इति । अस्यार्थः - सर्वेश्वरत्व-धर्म-विशिष्टा, नित्यं सर्व-कालेषु, तद्-धर्म-धर्मिणी-तच्-छब्देन भगवान् उच्यते; तद्-धर्माः - शारीरकाध्याय-चतुष्टय-विवक्षित-कारणत्वाबाध्यत्वोपायत्वोपेयत्व-सर्वान्तर्यामित्व-सर्व-शरीरित्वादयो धर्माः देव्या अपि धर्मा इति ‘तद्-धर्म-धर्मिणी’ इत्य् उक्तम् ॥

देव्याः सर्व-व्यापकत्व-सर्वान्तर्यामित्व-सर्व-नियन्तृत्वादि-प्रतिपादकानि श्री-विष्णु-पुराण-भगवच्-छास्त्र-वचनानि प्राग् एव दर्शितानि । अन्यान्य् अपि वचनानि विलिख्यन्ते :-

[२_५२]श्रीमद्-अहिर्-बुध्न्य-संहितायां द्वितीये ऽध्याये

षाड्-गुण्यं तत्-परं ब्रह्म स्व-शक्ति-परिबृंहितम् ।
‘बहु स्याम्’ इति सङ्कल्पं भजते तत्-सुदर्शनम् ॥ ६२ ॥

[[52]]

तृतीये ऽध्याये नारदः -

षाड्-गुण्यं तत्-कथं ब्रह्म स्व-शक्ति-परिबृंहितम् ।
तस्य शक्तिश् च का नाम यया बृंहितम् उच्यते ॥ १ ॥

अहिर्-बुध्न्यः -

एवं भगवतस् तस्य परस्य ब्रह्मणो मुने ॥ ४ ॥
सर्व-भावानुगा शक्तिर् ज्योत्स्नेव हिम-दीधितेः ।
भावाभावानुगा तस्य सर्व-कार्य-करी विभोः ॥ ५ ॥
[१_५३] [२_५३]स्वात्म-बुद्धिस् समुन्मीलत् परावर-जगत्-स्थतिः ॥ ७ ॥
नित्या कालापरिच्छेदात् पूर्णाकारा ऽवियोगतः ।[३_५३]
व्यापिनी देश-विभ्रंशाद्रिक्ता पूर्णा च सर्वदा ॥ ८ ॥
जगत् तया लक्ष्यमाणा सा लक्ष्मीर् इति गीयते ।
श्रयन्ती वैष्णवं भावं सा श्रीर् इति निगद्यते ॥ ९ ॥

इत्य् आरभ्य,

उदधेर् इव च स्थैर्यं महत्तेव विहायसः ।
प्रभेव दिवसेशस्य ज्योत्स्नेव हिम-दीधितेः ॥ २३ ॥
विष्णोः सर्वाङ्ग-सम्पूर्णा भावाभावानुगामिनी ।
शक्तिर् नारायणी दिव्या सर्व-सिद्धान्त-सम्मता ॥ २४ ॥
²⁷⁹देवाच् छक्तिमतो भिन्ना ब्रह्मणः परमेष्ठिनः ।
एष चैषा च शास्त्रेषु धर्म-धर्मि–स्व-भावतः ॥ २५ ॥

पा. *

[[53]]

भवद्-भाव–स्व-रूपेण तत्त्वम् एकम् इवोदितौ ॥ २६ ॥
भवद्-भावात्मकं ब्रह्म ततस् तच्-छास्त्र-गं परम् ।
भवान् नारायणो देवो भावे लक्ष्मीर् अहं परा ॥
लक्ष्मी-नारायणाख्यं तद् अतो ब्रह्म सनातनम् ।
स्वातन्त्र्येण स्व-रूपेण विष्णु-पत्नीयम् अद्भुता ॥ २८॥
………………

नारायणः स विश्वात्मा भावाभावम् इदं जगत् ॥ ४१ ॥
निष्कलेन स्व-रूपेण ²⁸⁰यथा व्याप्य नियच्छति ।
सर्व-भावात्मिका लक्ष्मीर् अहन्ता परमात्मिका ॥ ४२ ॥
तद्-धर्म-धर्मिणी देवी भूत्वा सर्वम् इदं जगत् ॥ ४३॥
निष्कलेन स्व-रूपेण सा ऽपि ²⁸¹तत्त्वं नियच्छति ॥ ४४ ॥

इत्य्-आदिकम् उक्तम्

षष्ठे ऽध्याये

ताव् इमाव् एकधैवोक्तौ भेद्य-भेदक-भावतः ।
²⁸²पृथक्त्वेन तु शास्त्रेषु जगद्-धेतुतयोदितौ ॥ २ ॥
नैव शक्त्या विना कश्चिच्-छक्तिमान् अस्ति कारणं ।
न च शक्तिमता ²⁸³शक्तिर् विना का ऽप्य् अवतिष्ठते ॥ ३ ॥
तत्-तद्-गौरवम् आश्रित्य तन्त्र-वेदान्त-पारगैः ।
जगद्-धेतुतया देवाव् एकैकाव् इव दर्शितौ ॥ ४ ॥

[[54]]

सप्तमे ऽध्याये

एका शक्तिर् हरेर् विष्णोः सर्व-भावानुगामिनी ।
देवी षाड्-गुण्य-पूर्णा या²⁸⁴ ज्ञानानन्द-क्रियामयी ॥ ६५ ॥

एक-विंशे ऽध्याये

तद्-धर्म-धर्मिणीं शक्तिं ब्रह्मणो ऽनपगामिनीम् ॥ ७ ॥
ज्ञान-शक्ति-बलैश्वर्य-वीर्य-तेजः-प्रभावतीम् ॥ ९ ॥
अन्-अन्तानन्त-रूपां ताम् अ-भेद्यां सर्व-भेदिनीम् ॥ १० ॥

इत्य्-आदि ॥

लक्ष्मी-तन्त्रे प्रथमे ऽध्याये :-

एषैव सृज्यते काले सैषा पाति जगत्-त्रयम् ।
जगत्-संहरते चान्ते तत्-तत्-कारण-संस्थिता ॥
मातरं जगताम् एताम् अन्-आराध्य महत् कुतः ॥

इत्य्-आदि ।

द्वितीये ऽध्याये श्रीर् उवाच —

ज्ञानात्मकं परं रूपं ब्रह्मणो मम चोभयोः ।
शेषम् ऐश्वर्य-वीर्यादि-ज्ञान-धर्मः सनातनः ॥ २५ ॥
अ-व्याहतिर् यद् उद्यन्त्यास् तद्-ऐश्वर्यं परं मम ।
जगत्-प्रकृति-भावो मे यः सा शक्तिर् उदीर्यते ॥ २८ ॥
सृजन्त्या यच्-छ्रमाभावो मम तद्-बलम् इष्यते ।
भरणं यच् च कार्यस्य [^२_५५] बलं तस्य प्रचक्षते ॥ २९ ॥
विकार-विरहो वीर्यं प्रकृतित्वे ऽपि मे सदा ॥ ३० ॥
स्व-भावं हि जहात्य् आशु पयो दधि-समुद्भवे ।
जगद्-भावे ऽपि सा नास्ति विकृतिर् मम नित्य-दा ॥ ३१ ॥

[[55]]

सह-कार्य्-अन्-अपेक्षा मे सर्व-कार्य-विधौ हि या ।
तेजः षष्ठं गुणं प्राहुस् तम् इमं तत्त्व-वेदिनः ॥ ३३ ॥

इति ।

तृतीये ऽध्याये

नित्य-निर्दोष-निस्सीम-कल्याण-गुण-शालिनी ।
अहं नारायणी नाम ²⁸⁵सा ऽहन्ता वैष्णवी परा ॥ १ ॥
देशात् कालात् तथा रूपात् परिच्छेदो न मे स्मृतः ।
संविद् एव च मे रूपं ²⁸⁶सर्वैश्वर्यादिको गुणः ॥ २ ॥
अहं संविन्मयी ²⁸⁷पूर्णा व्यापिन्य् अपि पुरन्दर ॥ ८ ॥
अधिष्ठाय गुणान् सृष्टि-स्थिति-संहार-कारिणी ।
निर्गुणा ऽपि गुणान् एतान् अधिष्ठायाऽऽत्मवत्तया²⁸⁸ ॥ ९ ॥
चक्रं प्रवर्तयाम्य् एका सृष्टि-स्थित्य्-अन्त-रूपकम् ॥ १० ॥
ईशो नारायणो ज्ञेय ईशता तस्य चाप्य् अहम् ।
ईशितव्यं च विज्ञेयं चिद्-अचिच् च पुरन्दर ॥ १४ ॥

इति ।

तत्रैव

[५_५६] ईशा ऽहम् ईशितव्येन स च देवः सनातनः ।
ईशितव्यं द्विधा प्रोक्तं चिद्-अचिद्-व्यतिरेकतः ॥ २२ ॥
विभक्ते अपि ते एते शक्तीं चिद्-अचिद्-आत्मके ।
मत्-स्वाच्छन्द्य-वशेनैव मम रूपे सनातने ॥ २४ ॥

इति ।

चतुर्थे ऽध्याये

पूर्ण-षाड्-गुण्य-रूपत्वात् सा ऽहं भगवती स्मृता ॥ ४८ ॥
मत्तः प्रक्रियते विश्वं प्रकृतिश् चास्मि कीर्तिता ॥ ५१ ॥

[[56]]

पञ्चमेऽअध्याये

महान् नाम समाख्यातः विकारः ²⁸⁹पूर्वको विधेः ॥ ४०॥
महान्तम् अ-विशाम्येनं प्रेरयामि ²⁹⁰स्व-सृष्टये ।
प्रेर्यमाणात् ततस् तस्माद् अहङ्कारश् च जग्मिवान् ॥ ४४ ॥
आविश्यामुम् अहङ्कारं सृष्टये प्रेरयाम्य् अहम् ॥ ४६ ॥

इत्य्-आदिना

महद्-आद्या विशेषान्ता ह्य् अण्डम् उत्पादयन्ति ते ।

²⁹¹ इत्य्-आदि-तन्-मात्रादि-सृष्टि-क्रमेण विस्तरेण देव्याः जगद्-व्यापारः उक्तः ।

अष्टमे ऽध्याये

एकधा च द्विधा चैव तैस् तैस् तत्त्वाब्धि-पारगैः ।
व्यपदिश्यावहे शास्त्रे ताव् आवां सर्व-कारणम् ॥

द्वा-दशे

स्व-तन्त्रा ²⁹²विश्व-सिद्धीनां हेतुश् चात्र महाद्भुतः ।
शक्तिर् नारायणस्याहं नित्या देवी सदोदिता ॥ १२॥
तस्या मे पञ्च-कर्माणि नित्यानि त्रि-दशेश्वर ।
²⁹³स्थिरो भावस् तथा सृष्टिः स्थितिः संहृतिर् एव च ॥
अनुग्रह इति प्रोक्तं मदीयं कर्म-पञ्चकम्॥ १४ ॥

त्रयो-दशे ऽध्याये

आत्म-भित्तौ जगत्-सर्वं स्वेच्छयोन्मीलयाम्य् अहम् ॥ २१ ॥
मयि लोकाः स्फुरन्त्य् एते ²⁹⁴जाले शकुनयो यथा ॥ २२ ॥
नायिका सर्व-शक्तीनां सर्व-लोक-महेश्वरी ॥

सप्त-दशे

कान्तस्य देव-देवस्य विष्णोः सद्-गुण-शालिनः ॥ ३० ॥

[[57]]

²⁹⁵दयिताहं सदा देवी नित्यं तद्-धर्म-धर्मिणी ॥ ३१ ॥
ईश्वरीं सर्व-भूतानां पद्माक्षी पद्म-मालिनी । ३२ ॥
नायिका सर्व-शक्तीनां सर्व-लोक-महेश्वरी ॥ ३४ ॥
महिषी देव-देवस्य सर्व-काम-दुघा विभोः ।
तुल्या गुण-वयो-रूपैर् मनः ²⁹⁶प्रमथनैर् हरेः ॥ ३५ ॥
करोमि सकलं कृत्यं नित्यं तद्-धर्म-धर्मिणी ।
सा ऽहम् अङ्क-स्थिता विष्णोर् देव-देवस्य शार्ङ्गिणः ॥ ३६ ॥
लालिता तेन चात्यन्तं सामरस्यम् उपेयुषी ॥ ३७ ॥

सप्त-विंशे

कर्मणा मनसा वाचा देव-देवं जनार्दनम् ।
प्रपन्नः शरणं शश्वन् मां च तद्-धर्म-धर्मिणीम् ॥ ४१ ॥

अष्टा-विंशे

लक्ष्म्या सह हृषी-केशो देव्या कारुण्य-रूपया ।
रक्षकः सर्व-सिद्धान्ते वेदान्ते ऽपि च गीयते ॥ २४ ॥

इत्य्-आदि ।

एवं श्रुति-स्मृत्य्-आगम-वचनैर् देव्याः सर्वेश्वरत्वं सिद्धम् । तच् चाव्याहतेच्छं सर्व-नियन्तृत्वम् । तद् अपि सर्वेषां सत्ता-स्थिति-प्रवृत्ति-प्रयोजक-सङ्कल्पाश्रयत्वम् इति सर्व-कारणत्व-सर्वान्तर्यामित्व-सर्व-शरीरत्वादि-संवलितम् ।

[[58]]

एवं श्रियो ऽपि सर्वेश्वरत्वे भगवतो देव्याश् च पृथक् पृथक् जगत्-स्रष्टृत्व-मोक्ष-प्रदत्वादिकम् इति शङ्का-परिहारार्थम् “अस्येशाना” इत्य्-आदि-श्रुतौ पत्नीत्व-निर्देशः । यथा लोके पत्युः पत्न्याश् च न पृथक् यागानुष्ठानं, अपि तु सहैव, तथा प्रकृते ऽपि न पति-मात्रस्य पत्नी-मात्रस्य च जगत्-स्रष्टृत्व-मोक्ष-प्रदत्वादिकं; किन्तु परस्पर-सहितयोर् एवेत्य् उक्तं भवति । अतः सृष्ट्य्-आदि-जगद्-व्यापारस्य यज्ञत्वं निरूपितं भवति ॥

²⁹⁷ इदं तु परम-रहस्यं

²⁹⁸अकारेणोच्यते विष्णुः सर्व-लोकेश्वरो हरिः ।
उद्धृता विष्णुना लक्ष्मीर् उकारेणोच्यते तथा ॥
मकारस् तु तयोर् दास इति प्रणव-लक्षणम् ॥

इति कठ-श्रुतौ भगवतः अकार-वाच्यत्वं, सर्व-लोकेश्वरत्वं च प्रतिपाद्य, देव्याः उकार-वाच्यत्वं ²⁹⁹सादृश्यार्थकतथेति निर्देशात् सर्व-लोकेश्वरत्वं प्रतिपादितम् । अन्-अन्तरं “मकारस् तु तयोर् दास” इत्य् अनेन मकारवाच्य-जीवस्य उभय-निरूपितं दासत्वं प्रतिपन्नम् । तच् च शेषत्व-प्रतिपत्त्य्-अर्हत्वे सति इष्ट-विनियोगार्हत्व-रूपं शेषत्वं; तत्-प्रतिसम्बन्धि-स्वामित्वं; तद् अपि ममेदम् इति प्रतिपत्य्-अर्हत्वे सति शेषित्वं; तच् च विभूति-द्वय-जन्यातिशय-भाक्त्व-रूपं; तच् च शेषित्वम् उभयत्र व्यासक्तं एकं; “तयोर् दास” इति द्वन्द्व-श्रुति-स्वारस्यात् । तत्र द्वन्द्व-समासाद् एवोभयोः सम-प्राधान्यं परस्पर-साहित्यं च सिद्धम् । शेषित्व-गर्भम् ईश्वरत्वम् । शेषित्वं स्वामित्वम् इति पर्यायः ।

[[59]]

अथवा “मकारस् तु तयोर् दास” इति जीवानां दासत्वावगमात्, दासत्व-प्रतिसम्बन्धि-स्वामित्वं दम्पत्योर् अवगतम् । ³⁰⁰“स्वामिन्न् ऐश्वर्ये” ³⁰¹इति भगवता पाणिनिना ऽनुशासनात् । तथा च व्यासक्त-शेषित्वेश्वरत्व-परेयं श्रुतिर् अहिर्-बुद्ध्न्य-संहिता-वचनेनोपबृंहिता । यथा

लक्ष्म्याः समस्तश् चिद्-अचित्-प्रपञ्चो
व्याप्यस् तद्-ईशस्य तु सा ऽपि सर्वम् ।
तथा ऽपि साधारणम् ईशितृत्वं
श्री-श्रीशयोर् द्वौ च सदैक-शेषी॥

इति ॥

तस्यायम् अर्थः चिद्-अचिद्-आत्मकः सर्व-प्रपञ्चः लक्ष्म्याः शेष-भूतः । सा च देवी [च] भगवच्-छेष-भूता । यद्य् अपि भगवद्-अपेक्षयोभयोः शेषत्वम् एक-रूपं वक्तव्यम्, तथा ऽपि देव्याः सर्वेश्वरत्व-प्रतिपादक-श्रुति-स्मृत्य्-आदि-बहु-प्रमाण-विरोधात् स्वतः शेषत्वाभावे सिद्धे, ऐच्छिक-शेषत्वम् आदाय पर्यवस्यति । प्रपञ्च-विषये तु बाधकाभावात्, स्वाभाविक-शेषत्वम् । एवं देवी-प्रपञ्चयोर् वैषम्य-सूचकः ‘तथा ऽपि’ इति शब्दः । ‘साधारणम् ईशितृत्वं’ - ‘साधारणम् एकम्’ इति पर्यायत्वाद् उभय-गतम् ईश्वरत्वं व्यासक्तम् एकं, शेषित्वम् इति व्यासक्तम् एकं एक-वचन-निर्देशाद् इति । उक्तं च श्री-राम-मिश्रैः ³⁰²“उभयाधिष्ठानं चैकं शेषित्वम्” इति । एवं व्यासक्त-शेषित्वेश्वरत्व-परेयं श्रुतिर् इति भावः । तद्-अभिप्रायेण ³⁰³“एकः शास्ता” इत्य् एकत्व-वादः उपपद्यते । एवं देव्याः सर्व-भूतेश्वरत्वे न किञ्चित् सङ्कटम् इत्य् अलम् अतिविस्तरेण³⁰⁴॥ ॥ ९ ॥

[[60]]

कामानां दशमे वाचम् आकूतीनां च सत्यताम् ।
समृद्धीनां च सत्यत्वं यशसश् च प्रजायते ॥
मनसः कामम् आकूतिं वाचस् सत्यम् अशीमहि ।
पशूनां रूपम् अन्नस्य मयि श्रीः श्रयतां यशः ॥ १० ॥

मनसः कामं - मनसा काम्यमानम् अर्थ-जातम् । आकूतिम् ³⁰⁵अभिप्राय-गतिं मनो-रथ-परिकल्पितम् अर्थं; ³⁰⁶वाचः सम्बन्धी, वाचा याच्यमानं सर्व-प्रकाराभिलषितम् अर्थम् । पशूनां रूपं - जीव-धन-समृद्धिम् । अन्नस्य – अदनीयस्य; रूपं - रूप्यते प्रकाश्यते ऽनेनेति रूपम् ; अन्न-समृद्धि-हेतु-भूतं सर्वम् । सत्यम् - अ-वितथं यथावत्-स्थित-लक्ष्मी-प्रसादम्; अशीमहि - ³⁰⁷अभिलभेमहि । किं च सा श्रीः, मयि - लक्ष्मी-चरण-कमल-युगल-परिचरण-परे, पूर्वोक्तम् अर्थ-जातं ³⁰⁸तत्-समृद्धिं प्रथितं यशश् च श्रयताम् - प्रापयताम् । अन्तर्भावित-ण्य्-अर्थो ऽयम् । ³⁰⁹एतेषां भगवद्-अधीनत्वं एषा ऋक् प्रतिपादयति ।

³¹⁰आकूतीनाम् अधिपतिं चेतसां च - सङ्कल्प-जूतिं देवं विपश्चिम् । मनो-राजानम् इह वर्धयन्तः । उपहवे ऽस्य सुमतौ स्याम ।

एषा ऋक् भगवतो हृषी-केशत्वं प्रपञ्चयन्ती मनो-रथ-परिकल्पितानाम् अर्थानाम् अपि भगवान् एव प्रापक इति दर्शयति ।

[[61]]

³¹¹यथा सर्व-गतो विष्णुस् तथैवेयं द्विजोत्तम

इति जगत्-समृध्य्-आदिकं भगवान् इव श्रीर् अपि विदधातीति भगवता पराशरेणोपबृंहितम् इति ॥ ॥ १० ॥

अवतीर्णा ³¹²जगत्य्-अर्थं कर्दमस्य गृहे रमा ।
या ताम् एकादशे लक्ष्मीं तन्-मुखेनार्थयत्य् असौ॥
कर्दमेन प्रजा-भता मयि सम्भव कर्दम ।
श्रियं वासय मे कुले मातरं पद्म-मालिनीम् ॥ ११ ॥

³¹³कर्दमेन इति । इति ह स्माहुः

³¹⁴क्षीरोदार्णव-सम्भूतां श्रियं ³¹⁵चोवाह कर्दमः ।
प्रजात्वेन तदा ³¹⁶विप्रः तदा प्रभृति कर्दमः ॥

हे कर्दम प्रजा-पते, कर्दमेन त्वया, प्रजा-भूता - प्रजात्वेन स्वीकृता । ³¹⁷‘अभूत-तद्-भावे च्विः’ इत्य्-आदिना ³¹⁸च्विः । ईत्त्वाभावः छान्दसः । या पुत्रीत्वेन स्वीकृता तां श्रियम् । मयि - श्री-समाराधके सम्भव - ³¹⁹सम्भावय। किं च हे कर्दम, त्वत्-पुत्रीं श्रियं मे कुले - लक्ष्मी-चरणारविन्द-परिचरण-परस्य मम पुत्र-पौत्र-ज्ञाति-³²⁰ सम्बन्ध्य्-आदिष्व् अपि वासय — नित्य-निवासिनीं कुरु । ताम् एव विशिनष्टि मातरम् - सर्व-भूत-जननीत्वाद् अस्माकम् अपि जननीम्, पद्म-मालिनीं - पद्म-मालालङ्कृतां सौन्दर्य-लावण्याद्य्-आकारतया सर्वाह्नाद-कारिणीं श्रियं ;

[[62]]

“माला-धारिणी” इति तन्-मन्त्रे; अस्य मन्त्रस्य कर्दमो देव इति केचिद् वदन्ति । तद्-अपार्थकम् । सर्वस्यास्य सूक्तस्य श्री-देवताकत्वात् । लक्ष्मी-पितृत्वेन कर्दमं प्रति प्रार्थना, न देवतात्वेन। अन्य-दैवत्ये ऽपि मन्त्रे सम्बन्धान्तर-प्रसक्तान्य् अपि दैवतानि प्रार्थ्यानि महान्ति; तथा च स्मरन्ति ।

³²¹मन्त्रे ऽन्य-दैवते यानि विद्यन्ते तत्-प्रसङ्गतः । सालोक्यात् साहचर्याद् वा तानि नैयत्यकानि तु ॥

इति । ॥ ११ ॥

³²²चिक्लीतं श्री-गृह-द्वास्थं तत्-पत्य्-आयतनान्य् अपः ।
श्री-शेषा द्वादशेनैताः स्वार्थं दृढयते ऽर्थवत् ॥
आपः सृजन्तु सिग्धानि चिक्लीत वस मे गृहे ।
नि च देवीं मातरं श्रियं वासय मे कुले ॥ १२ ॥

³²³आपः भगवद्-आयतन-भूताः । स्निग्धानां - आज्य-तैल-मधु-प्रभृतीनां कारण-भूता याः ता आपः । तानि स्निग्धानि - आज्यादीनि, मम गृहे सृजन्तु - उत्पादयन्तु । हे चिक्लीत - भगवद्-अन्तः-पुर-द्वार-रक्षकः मे - लक्ष्मी-चरणाम्भोज-भक्तस्य मम गृहे, तद्-भवन-द्वार इव, वस - नित्यं सन्निहितो भव । चिक्लीतो नाम भगवद्-अन्तः-पुर-द्वार-रक्षकः । तथा च पौराणिकाः पठन्ति "

³²⁴पद्मो गदो निधिः शङ्खश् चतुर् दन्ती गजस् तथा । कल्याण-सर्प-पञ्चास्याश् चिक्लीतो गृह-रक्षकाः ॥

इति ।

[[P63]]

किं च हे चिक्लीत,³²⁵

देवीं - द्योतन-शीलां; मातरम् - अखिल-लोक-जननीम् अस्मज्-जननीम्; श्रियं - सर्व-समाश्रयणीयं, मम कुले - अस्मत्-पुत्र-पौत्रादिके निवासय च, अस्मत्-कुल-समृद्धिं च त्वम् एव संवर्धय इति अर्थः॥१२॥

देवासुर-मनुष्याद्यैर् यष्टव्यां पद्म-वासिनीम्।
त्रयोदश्यां पुनर् देवीं लक्ष्मीं प्रार्थयते हरेः॥

आर्द्रां पुष्करिणीं यष्टिं पिङ्गलां पद्म-मालिनीम्।
चन्द्रां हिरण्मयीं लक्ष्मीं जात-वेदो ममाऽऽवह॥१३॥

आर्द्रां—दयार्द्र-हृदयतया ताप-त्रय-तप्तान् प्राणिनः दृष्ट्वा दूयमान-चेतस् तया तान् स्व-कटाक्षामृतैर् अभिवर्षन्तीम्।

पुष्करिणीं — पुष्कर-वतीम्; श्री-निलय-कर्णिकोदर-निवासिनीम्।

³²⁶श्री-निलय-धृत-कर-कमल-वर-युताम्

इत्य्-आदि-तन्-मन्त्रे।

पुष्टिं — यज्ञ-क्रिया–स्वरूपां, परम-याग-भूतां; यष्टव्यां वा।

पिङ्गलां — भगवच्-छायान् अवधारणीय-शीतल-मनो-हराह्लाद-कर-दिव्य-वर्णाम् ।

पद्म-मालिनीं — दिव्य-रूपोद्भूत-पद्म-मालालङ्कृताम्; “श्री-निलय-माला-धारिणीम्” इति तन्-मन्त्रे।

चन्द्रां हिरण्मयीम् इत्य्-आदेः पूर्ववत् योजना। अत्रापि जात-वेदः-शब्देन श्रियः पतिम् एव संबोधयति॥१३॥

आदरातिशयेनैव पूर्वोक्तम् अ-विशेषतः।
चतुर्दशे पुनः प्राह द्रविणं तत्-सर्व-रक्षकम्॥

[[P64]]

आर्द्रां पुष्करिणीं पुष्टिं सुवर्णां हेम-मालिनीम्।
सूर्यां हिरण्मयीं लक्ष्मीं जात-वेदो ममाऽऽवह॥१४॥

अत्र ‘पुष्टिं’ ‘सुवर्णां’ ‘सूर्यां’ ‘हेम-मालिनीम्’ इति एतन्-मात्रो विशेषः। अन्यत् सर्वं पूर्ववत्॥

पुष्टिं — अखिल-समृद्धि-रूपाम्। सुवर्णां— अनुकूल-³²⁷प्रतिकूल-भीषण-रमणीयाकृति-दिव्य-रूपाम्। सूर्यां — सर्वेश्वरवत् सकल-चेतनाचेतन-व्यापन-भरण-नियमन-शीलाम्। सुष्ठु³²⁸ ईरयन्ती इति सूर्या; ताम्। ³²⁹“राज-सूय-सूर्ये” इत्य्-आदिना निपातः। ³³⁰“सूर्य आत्मा जगतस्-तस्थुषश् च” इति। पुष्टिम् इति प्राप्यत्वम् उक्तम्। सुवर्णाम् इति प्रापकत्वम् इति विशेषः॥१४॥

अन्तिमेनाद्य-सूक्तार्थ-तात्पर्यातिशयात् पुनः।
अन्-अन्य-गामिनीं देवीं संनियच्छन् नियच्छति॥

तां म ³³¹आवह जात-वेदो लक्ष्मीम् अन्-अपगामिनीम्।
यस्यां हिरण्यं प्रभूतं गावो दास्यो ऽश्वान् विन्देयं पुरुषान् अहम्॥१५॥

[[P65]]

अयम् अत्र विशेषः। प्रभूतं — पूर्वोक्त-कुप्याकुप्य-जीवन-धन-दासी-दासादिकम् अ-शेषण-धन-जातं यस्यां प्रभूतं प्रधानेश्वरेश्वर्यां प्रणिपात-प्रसन्नायाम् अखिल-लोक-नन्दिन्याम् असज्-जनन्यां, प्रभूतं—निरवधिक-अतिशयम्। विन्देयं—लभेयम्। तां—सर्व-प्रदान-पर्याप्त-समृद्धि-मतीं करुणास्रानत-मुखीं सर्वेश्वरीश्वरीं श्रियं स्व-चरणारविन्द-परिचर्यैक-विनोदे³³² मयि; जात-वेदः—श्रियः पते! अन्-अपगामिनीं—अन्यत्र सर्वत्राप्य् अपगमन-शङ्का-रहितां, (तां) यथा तथा स्व-ज्ञान-बल-शक्ति-क्षमा-दया-सौहार्दादि-सर्व-कल्याण-गुणैस् तव दास्यैक-रसे मयि सन्निधापय॥१५॥

एवम् एतत्-सूक्तोक्त-सकलार्थ-जातं जानतां अनेनार्चन-होम-जप-तर्पणादिकं कुर्वतां तस्याः प्रसन्न-पावन-कान्ति-³³³शान्त्य्-आकार-वदनारविन्द-निवेशित-मनो-नयन-बुद्धीनां तच्-चरणारविन्द-भजन-यजन-मनन-स्मरण-कीर्तन-वन्दनादि-परम-मङ्गल-चरणानां भगवत्-पादाम्भोज-विन्यस्त-समस्त-भराणाम् अन्-अनन्य-भावानां तच्-छरण-वरण-चारित्र-चरणानां पुरुषाणाम् ऐहिकामुष्मिकं वा ³³⁴भोग-जातं साक्षात्-परम-पदाधिष्ठातृ-भूत-परम-पुरुष-चरणारविन्द-³³⁵नित्य-कैङ्कर्य-रसिक-परम-सूरि-³³⁶परिषन्-महिष्ठादिकम् अपि सकलं सुलभम् इति सकल-श्रुति-स्मृतीतिहास-पुराण-सिद्धान्तः॥

[[P66]]

³³⁷यतीन्द्र-माहानसिकात् प्रणतार्ति-हरात् गुरोः।
सत्-संप्रदाय-सिद्धो ऽर्थः श्री-सूक्तस्य विनिश्चितः॥
³³⁸श्रीमत्-महा-लक्ष्मी-दासीये सर्व-शास्त्रार्थ-निर्णये।
³³⁹श्रीमच्-छ्री-सूक्त-भाष्ये ऽस्मिन् रमध्वं भू-सुरोत्तमाः॥

---

³⁴⁰श्री-रङ्ग-नाथ-मुनि-विरचितं श्री-सूक्त-भाष्यं समाप्तम्॥

॥ हरिः ॐ ॥

---

[[P67]]

INDEXES

ऋक्सूची

• ३ अश्व-पूर्वां [[P26]]
• ६ आदित्य-वर्णे [[P36]]
• १२ आपः सृजन्तु [[P63]]
• १४ आर्द्रां पुष्करिणीं [[P65]]
• १३ आर्द्रां पुष्करिणीं [[P64]]
• ७ उपैतु माम् देव [[P39]]
• ११ कर्दमेन प्रजा [[P62]]
• ४ कां सोस्मितां [[P29]]
• ८ क्षुत्-पिपासां [[P39]]
• ९ गन्ध-द्वारां [[P41]]
• ५ चन्द्रां प्रभासां [[P32]]
• २ तां म आवह [[P25]]
• १५ तां म आवह [[P65]]
• १० मनसः कामम् [[P61]]
• १ हिरण्य-वर्णां [[P19]]

भाष्यकारश्लोकसूची

• अन्तिमेनाद्य [[P65]]
• अलक्ष्म्य्-आदीन् [[P41]]
• अव-तीर्णा जग [[P62]]
• आदरातिशये [[P64]]
• आराधने श्रियः [[P16]]
• आहूताम् आगताम् [[P31]]
• कामानां दशमे [[P61]]
• चतुर्थी पञ्चमी [[P16]]
• चिक्लीतं श्री-गृह [[P63]]
• जगत्-सर्ग-स्थिति [[P26]]

[[P68]]

• देवासुर-मनुष्य [[P64]]
• परस्य ब्रह्मणः [[P1]]
• पूर्वेणावाहितां [[P25]]
• यतीन्द्र-माहान् [[P66]]
• यत्-पदाम्भोज [[P1]]
• यदीय-यत्न [[P1]]
• याम् आहुः श्रुतयः [[P1]]
• श्रियः सूक्तं [[P1]]
• श्री-पराशर-भट्टार्य [[P1]]
• श्री-महा-लक्ष्मि [[P66]]
• श्री-साधकेन बैल्व [[P36]]
• श्री-सूक्तस्य श्रियं [[P16]]
• सर्वैश्वर्येश्वरी [[P11]]
• संस्तूय नामभिः [[P29]]
• हिरण्य-गर्भः [[P16]]

भाष्यनिर्दिष्टनामसूची

• अहिर्बुद्ध्न्य [[P52]]
• अनन्त [[P11, P33]]
• आर्षेण [[P4]]
• इन्दिरा [[P23]]
• इन्द्र-पत्नी [[P9]]
• ईश [[P11]]
• कर्दम [[P62]]
• ख्याति [[P10]]
• गरुड [[P11, P33]]
• क्षीराब्धि [[P12]]
• क्षुप [[P15]]
• चतुर्-मुख [[P11, P33]]
• चिक्लीत [[P63]]
• दुस्सह [[P31, P38, P40]]
• नारद [[P52]]
• नारायण [[P11, P45]]
• नीला [[P9]]
• पराशरः [[P6, P10, P11]]
• पाणिनिः [[P5, P50]]
• पाराशर्य [[P11]]

[[P69]]

• पुलस्त्य [[P11]]
• बादरायण [[P22]]
• बोधायन [[P16, P37]]
• ब्रह्मा [[P12]]
• भट्ट-पराशर [[P1, P33, P48]]
• भाष्य-कार [[P47]]
• भूमि [[P10]]
• भृगु [[P10]]
• मैत्रेय [[P10, P11]]
• यामुनाचार्यः [[P47]]
• राम-मिश्राः [[P60]]
• लक्ष्मीः [[P10]]
• लक्ष्मी-व्रतं [[P17]]
• वराह [[P9]]
• वसिष्ठ [[P11]]
• वसिष्ठ-पौत्र [[P11]]
• वसुधा [[P13]]
• विरिञ्चि [[P11]]
• विष्णु [[P2]]
• विष्णु-पत्नी [[P11, P45]]
• विष्वक्-सेन [[P11, P42]]
• शत-मख [[P11, P33]]
• शिव [[P33]]
• शुक [[P11]]
• श्रद्धा [[P11, P45]]
• श्री [[P11, P45]]
• श्री-वत्स-चिह्न [[P48]]
• श्री-वत्साङ्क-सुतः [[P9]]
• सनत्-कुमारः [[P13]]
• सरस्वती [[P2]]
• सूत [[P35]]
• सोम [[P19]]
• हिरण्य-गर्भ [[P12]]

[[P70]]

भाष्योपात्त-ग्रन्थ-नाम-सूची

• अदिति-सूक्तं [[P7]]
• अहिर्बुध्न्य-संहिता [[P34, P52]]
• एकायन-श्रुति [[P9]]
• कठ-श्रुति [[P59]]
• काश्यपीय-संहिता [[P20, P23, P28, P33]]
• चतुः-श्लोकी [[P47]]
• तैत्तिरीय [[P9]]
• छान्दोग्य-संहिता [[P22, P30, P36, P37]]
• परमात्म-सूक्तं [[P22]]
• पाद्म-पुराणं [[P17]]
• पृथिवी-सूक्तं [[P9]]
• पृथु-गद्य [[P47]]
• बोधायन [[P16, P37]]
• ब्राह्म-पु॰ [[P10, P12, P21, P28]]
• भार्गवच्-छास्त्र [[P10, P42]]
• भविष्योत्तर [[P30, P31]]
• भू-सूक्तं [[P9]]
• महा-भारत [[P19]]
• महा-भारत राज-धर्म [[P20]]
• मङ्कण-संहिता [[P21, P30, P31, P32]]
• महा-लक्ष्मी-संहिता [[P21]]
• मेधा-सूक्तं [[P6]]
• रामायण [[P2, P40]]
• लक्ष्मी-तन्त्रं [[P34]]
• लक्ष्मी-मन्त्रं [[P23, P24, P42, P43, P64]]
• लक्ष्मी-नाम-माला [[P29]]
• लक्ष्मी-सहस्र-नाम [[P27]]
• लैङ्ग-पुराण [[P15, P34, P40]]
• वसिष्ठ-स्मृति [[P17]]
• वाक्-सूक्तं [[P9]]
• वाजसनेय-ब्राह्मणं [[P8]]
• विष्णु (वैष्णव-पु॰) [[P2, P10, P15, P20, P22, P23, P42]]
• विष्णु-स्मृति [[P15]]
• वेदार्थ-सङ्ग्रह [[P48]]

[[P71]]

• शारीरक-मीमांसा [[P22]]
• श्रद्धा-सूक्त [[P1, P5]]
• श्री-गुण-रत्न-कोश [[P33, P48]]
• श्री-सूक्त-कल्प [[P16]]
• श्री-स्मृति [[P16]]
• सनत्-कुमार-संहिता [[P13]]
• सात्वत-संहिता [[P31]]
• स्तोत्र-रत्नं [[P47]]
• स्वायम्भुव [[P15, P26, P28, P34]]

प्रमाण-सूची

अ

• अकारेणोच्यते [[P59]]
• अग्निं वै जातं [[P20]]
• अमृतो ऽग्निं समा [[P18]]
• अञ्जु गति-पूज… [[P6]]
• अतिमानं सदा [[P38]]
• अत्य्-अर्कानल-दीप्तं … [[P4]]
• अथ लक्ष्मी-व्रतं [[P17]]
• अथातः श्री-सूक्त… [[P16]]
• अदितिः पञ्च-जनाः [[P8]]
• अदितिर् देवा [[P8]]
• अदितिर् द्यौः [[P7]]
• अदितिर् न उरु… [[P8]]
• अधिष्ठाय गुणान् [[P56]]
• अनन्त-नामधेया [[P14]]
• अनन्तामन्तात् [[P9]]
• अनन्या राघवेण [[P2]]
• अनवधिकातिशय [[P41]]
• अनवधिक-महिम [[P51]]
• अनुग्रह इति [[P57]]
• अनेक-भेद [[P14]]
• अनेनैव [[P34]]
• अप्रमेयं हि तत् [[P2]]

[[P72]]

अमितः पावकोपमं ४१ अशू व्याप्तौ २६, ४२ अभिमत-स्वानुरूप ४८ अष्टम्यां च ३८ अभियाचाम वैदेहीं ३ अष्टौ पुत्रासो ८ अभूत-तद्-भावे ६२ अस्मत्-त्यक्तानि ४० अमृतस्य नाभिः ९ अस्या मम च ४३ अलक्ष्मीश् च मया ३५, ४० अस्येशाना जगत इति ४८ अलक्ष्मीम् एषा च ३४ अस्येशाना जगतो २८, ४२, ४५, ४८ अलम् एषा ३ अहं मम ५९ अल्पां बिल्वा ३७ अहं संविन्मयी ५६ अवन्ती देवी ९ अहम्-अमरार्चि २० अविदित्वा ऋषिं १८ अव्याहतर् यत् ५५

आ

आकाशस् तल्-लिङ्गात् २२ आत्मानं २७ आकृतीनाम् अधि ६१ आत्मा वा ४५ आक्रम्य सर्वां १५ आद्यया १७ आग्नेयादि २८ आर्द्रं ज्वलति ३१ आज्याहुतिं तथा १८ आवहन्ती २५ आतश् चोपसर्गे ३ आह्लाद-जननीं २३ आत्म-भित्तौ ५७

[[P73]]

इ

इति तस्य वचः १२ इति नाम्नां सहस्रं १३ इदं च शृणु ११ इदित्वान् नुम् २३ इदि परमैश्वर्ये ९ इन्द्र-पत्नी ९ इष्ट्वायम् इन्द्रो २० इह चामुत्र च ३४

ई

ईच्चोपधाया ४२ ईश ऐश्वर्ये ४२ ईशाना देवी ४२, ४३, ४५ ईशानः सर्व ४४ ईशा ऽहम् ईशित ५६ ईशो नारायणः ५६ ईश्वरी सर्व ५८ ईश्वरीं सर्व १०, ४३, ४५

उ

उत्पत्ति-स्थिति २१ उत्सङ्गे देव ३० उदधेर् इव च ५३ उद्धृता विष्णुना ५९ उद्धृता ऽसि वराहेण ९ उभयाभिधानं चैकम् ६०

ए

एक एव जगत्-स्रष्टा १४, २१ एकधा च ५७ एकादश्या तथा १७ एका शक्तिः ५५ एको ह वै ४५ एकैव शक्तिः १४ एकः शास्ता न ४४, ५३, ६० एवं भगवतः ५३ एष सर्वेश्वर ४४ एषैव सृज्यते ५५

ऐ

ऐरावतादि २८ ऐश्वर्यम् अक्षर-गतिं ३३ ऐहिकामुष्मि १३

[[P74]]

क

कतमा का या सा २९ करुणास्रानत २७ करोमि सकलं ५८ कर्मणा मनसा ५८ कान्तस्य देव-देव ५७ कालस्य हि च २५ काव्ये रामायणं २ कुशीलनम् ३८ कोण-पत्र २८ क्षीरोदाच्छ्रीः १० क्षीरोदार्णव ६२ क्षुत् खलु वै ३९

ग

गन्धं पुष्पं च ४१ गारुत्मत-निभः २१

च

चक्रं प्रवर्तयामि ५६ चतुर्थ्या ऽर्घ्य-प्रदानं १७ चतुर्दश-विधशस्य १२, २८ चतुर्-भुजां चन्द्र २३ चदि आह्लादने २३, ३२

छ

छन्दसि लुङ्-लौटौ ३

ज

जगत् तया ५३ जगद्-भावे ऽपि ५५ जन-सन-खन ३ जात-वेदसे सुनवाम २२ जितं ते १२ जीर्यन्ति जीर्यतः ३९ ज्वलन्तीं तेजसा ३० ज्ञानात्मकं परं ५५

त

ततो ऽवलोकिता ४, ३४ ततः स्फुरत्-कान्ति २२ तत्-तद्-गुणै
तत्-तद्-रौरव ५४ तत्-पार्श्व-स्थितां १३

[[P75]]

तथा भूमिश् च ९ त्वं सिद्धिस् त्वं ४, २३ तथा लक्ष्म्याः ४२ त्वया जुष्ट ऋषिः ६, ७ तथैवैका परा १४ त्वयैतद् विष्णुना ६, ४२ तद्-धर्म-धर्मिणीं ५५ तद्-धर्म-धर्मिणीं देवीं
तद्-धर्म-धर्मिणीं शक्तिं ५५ तन्-मध्ये कर्णिका ३६ तम् ईश्वराणां परमां ४४ तं च त्वत्कं ५१ तस्मात् प्रीता १४ तस्माद् एकैव परमा १४ तस्या मे पञ्च ५७ ताच्छील्ये चानश् ४, ६, २२ ताच्छील्ये णिनिः २२ ताविमाव् एकधैव
तेजोदास् त्वम् असि २० तेजः षष्ठं गुणं ५६ ते प्राप्नुवन्ति १४ त्रिते देवा २० त्रिविधं नरकस्य ३८

द

दाराः पुत्राः २४ दारिद्र्य-नाशनं १२, २८ दिग्-गजेन्द्रैः ३० दिव्यो देव ३३ दुस्सहो ऽपि ४० देव-तिर्यङ्-मनुष्य १० देवाच् शक्तिमतो ५३ देवानां पुरयोध्या ३० देवि त्वन्-महिमा ४८ देवि निरीक्षसे २४ देव्याः संसृति २९ देशात् कालात् १६ दो वखण्डने ८ द्यति सति ८

[[P76]]

न

न छिन्द्यात् ३७ न तत्-समश् च ४४, ११ न तस्येशे कथन १२, १३ न ते वर्णयितुं २९ नमामि चन्द्र २३ नमामि भार्गवीं २९ नर-सम्बन्धिनो १० नराज् जातानि १० नान्यो हेतुः २९ नाम-रत्नावली १३ नामानि चैव मुख्य २९ नायिका सर्वे १७, १८ नारायण एवेदं ९ नारायणः स १४ नारायण-पदं ३९, ४० नारायणात्मिकां २३ नारायणं जपेत् ३९ नित्य-निर्दोष १६ नित्या कालापरि १३ नित्यैवैषा १०, ४२ निधि-द्वयेन २४ नियो मिः ३४ निरञ्जनः ७ निर्गुणापि १६ निवेदयेत् ततो १७ निष्कलेन १४ नीङ् प्रापणे ३४ नैनम् ऊर्ध्वे २९ नैव शक्त्या १४

प

पतिं विश्वस्य २९, ४४ पत्युर्नो यज्ञ ९ पद्मालय्यां ३१ पद्मे स्थिता ३१ पद्मो गदो ६३ पश्यतां सर्वे २७ पश्यन्तस् तां ३६ पाप-हारिणी २२ पापानां वा शुभानां ७

[[P77]]

पूर्ण-षाड्गुण्य १६ पूर्व-कर्मानलार्ता २४, ३१ प्रकृतेः पुरुषात् १४ प्रज्ञया तस्य³⁴¹ १९ प्रणष्ट-बलि-कर्म ४० प्रणिपात-प्रसन्ना ३ प्रवर्तयति लोकान् २१ प्राण-शक्तिः परा १२ प्राणस् तथा ऽनु २२ प्राणस्य प्राणं ८ प्रियाणि लक्ष्म्याः ४९ प्रिया तु सीता २९ प्रेर्यमाणत् ततः १७

व

बिल्वमयं परिधिं ३७ बैल्वो यूपो ३७ ब्रह्म वा इदं ४९ ब्रह्माद्याश् च सुराः २० ब्रह्माध्याः सकलाः २४

भ

भगवन्-नारायण ४७ भवद्-भाव-स्व-रूप ५४ भवद्-भावात्मकं ५४ भवान् नारायणो ५४ भा-भासित-दिशा ३०, ३६ भावाभावानुगा १३ भीषास्माद् वातः २० भुञ्जन् नारायणं ३९ भोज्यं पेयं च ३९

म

मकारस् तु तयोः १९, ६० मम सर्वात्म १२ मल्लिकैः श्वेत १७ मन्त्रे ऽन्य-दैवते ६३ महद्-आद्या १७ महा-देवः सर्वं २० महान् नाम १७ महिषी देव-देवस्य १८

[[P78]]

महीं देवीं ८ यस्य ज्ञान-मयं ३७ मातरं जगतां ११ यस्यास् ते महिमानं ४७ मायां न सेवे ३८ यामुषयः ९ माला-धारिणी ६३ या लक्ष्मीर् देव २९ माहेन्द्र-मण्डप ३० युग-कोटि-सहस्राणि १९ मुक्ता-संवीतं १७ युवयोः स्वातन्त्र्यं ४८ मेधा श्रद्धा २, ९ यो यो जगति १४ मेधां देवी जुष ६ यो ह वा अविदित १८ यं मृत्युर् नाव ३०

य

यथा मया जगत् ४३ यथा मया हि सा ४३ यथा वृक्षस्य ४१ यथा सर्व-गतो २, ६, २७, ४२, ६१ यद् यत् कामयते २६ यद् यद् विभूतिमत् ३२ यश् चैतं कीर्तयेत् १३ यश्चैनं शृणुयात्
यः श्री-सूक्तं जपेत् १८ यस्माल् लक्ष्म्य्-अंश १४

र

राज-सूय-सूर्य ६१

ल

लक्ष्मी-नारायणं १४ लक्ष्मी-समाराधने १७ लक्ष्म्या सह हृषी १८ लक्ष्म्याः समस्त ६०

व

वसति न तेषु कदा ११ वसु-धाराम् उदारां २४

[[P79]]

वह्निर् विश्व-भुक् २१ श‍ृणाति निखिलान् ४४ वाचं देवा ९ शॄ हिंसायां ४३ वाचीमा विश्वा ९ श्यामः किरीटी २१, ३३ वाम-हस्त-वसु-प्रदां २४ श्रद्धया देवो १, ४१ वासांसि मम २६ श्रद्धया अग्निः ९ विकार-विरहो ११ श्रद्धा देवान् अधि ९ विघ्नो ऽन्तरायः ३८ श्रद्धा देवी २ विड्वनोरनु ३ श्रद्धा प्रतिष्ठा ११ विभक्ते अपि १६ श्रद्धा विश्वं ९ विमुक्ति-फल ४ श्रद्धां कामस्य ६ विश्वस्येशानं ४४ श्रद्धां प्रातः ९ विष्टम्भो दिवो ३ श्रा पाके ४४ विष्णु-भक्ति ४० श्रियं च देवीं ३७ विष्णोः सर्वाङ्ग १३ श्रियः पञ्च-दश १८ वैश्वानरः साधा २२ श्रियः सर्वातिशा १२ श्री-कामो जुहुयात् ३७

श

श्रीणाति च गुणैः ४४ शङ्ख-चक्र-धरां ३० श्री-निलय-धृत ६४ शङ्ख-पद्म-निधी २४ श्री-निलय-माला ६४ शुद्ध-स्फटिक-सङ्काशः २१ श्रीनिवासं सम १३ शुद्ध-स्फटिक-सङ्काशां २३

[[P80]]

श्री श्रय ४३ सर्वैश्वर्य ४४, १२ श्रु श्रवणे ४३ सर्वं खल्व् इदम् ९ स श्लाघ्यः स ३, २४, २६

ष सहकार्य्-अनपेक्षा १६

साम-र्ग्-यजुर्मयीं २१ षाड्गुण्यं तत् कथं १३ सा मेध्या सर्व २३ षाड्गुण्यं तत्-परं १२ साहम् अङ्क-स्थिता १८ साहाय्यो³⁴² ४०

स

सा हि श्रीर् अमृता ३९ सुमज्-जानये २, ८ सदा हिता ऽहं १९ सुवर्ण-रजतं २३ सदेव सोम्य ४१ सु-स्मितास्य ३० सद्-रत्न-रूप्य ३२ सूक्तस्य प्रत्य्-ऋचम् १८ समस्त-पापार्ति १३ सूर्य आत्मा ६९ स-रोषं च ३८ सृजन्त्या यत् ११ सर्व-काम-प्रदां देवीं २९, ३३ स्थाणुर् अयं भार १९ सर्व-काम-प्रदां सौम्यां ३४ स्थिरो भावः १७ सर्वदा प्रणवं १८ स्थेशभास ४२ सर्व-दुःखौषधं २३ स्नाने वस्त्रे १७ सर्व-पाप-विनिर्मुक्त ३९ स्रग्-वस्त्राभरणै २३ सर्व-लक्षण-सम्पन्नां २२, २९ सर्व-शक्त्य्-आत्मिका १२ सर्वस्य प्रभुं ४४, ४८ सर्वार्ति-समुद्र २७

[[P81]]

स्वतन्त्रा १७ ### ह स्वभावं हि १९ स्वातन्त्र्येण १४ हन्त तस्याः १२ स्वात्म-बुद्धि १३ हन्त ते स्वाभाविका ४७ हविषा वर्धयामसि ९ स्वामिन्न् ऐश्वर्ये ६० ह्रीश् च् ते ८, ४४, १०

---

प्रमाण-सङ्ग्रहः ।

अथर्व-शिखोपनिषत् ४ १ ३३ ५ २ १७ ४४ ५ २ १२६ ५ अमर-कोश ६ ४ ४१ ३ ३ ४ ११ ३८ ७ ४ ४० ८ अष्टाध्यायी उणादि ५ ७ ३४ ४२ ३ १ ११४ ४२ अष्टाक्षर-ब्रह्म-विद्या १ ३५ ५० ३ २ ६७ ३ अहिर्-बुध्न्य-संहिता ४४ ३ २ १२९ ४, ६ २ ६२ ५२ ३ २ १७५ ४२ ३ १,४९, २३-२८ ५३ ३ ३ ३ ३ ४१-४४ ५४ ३ ४ ६ ३ ६ १-४ ५४

[[P82]]

७ ६५ ५५ २१ ९, १० ५५ ५२ ५० ५०

इतिहास समुच्चयः १०.२९ ३९ १३ ८ १९

ईश्वर-संहिता ३०

एकायन-श्रुति ९

ऐतरेय-ब्राह्मण १ १ १ २५

कठोपनिषत् १३ ३ २७

कठ-श्रुति ५९

काश्यपीय-सं २०, २३, २८, ३३

चतुः-श्लोकी २ ७०

छान्दोग्योपनिषत् ३ १४ १ ५ ६ २ १ ४५

तैत्तिरीय-संहिता २ १ ८१ ३७ ४ ४ १२ २,३,८,४२,४५,४८

६ १ २१ ३९

तैत्तिरीय-ब्राह्मणं २ ४ २९ २, ८ २ ८ १७ ६५ २ ८ ८ ५ २ ८ ६२, ६३ ९ ३ २ १८ ८ ३ ७ १२ २०, ३५

तैत्तिरीय-काठक १ ५ ५१ ८ ३ ३ ९-१२ १,४२,४५ ३ ३ १३ ६१

तैत्तिरीयारण्यकं १ १३ ४ ७ १ २७ ११६ ३० २ १५ २० २ १९ १ ३० ३ १३ ४१ ४४ ५० ३ १५ ४६ ४४

तैत्तिरीयोपनिषत् १ २० २५ २६

[[P83]]

२ ६,८,९,१०,२०,२२,२५,२६,२७,३१,४१,४४,४५,५१

अदिति-सूक्तं, परमात्म-सूक्तं, पृथ्वी-सूक्तं, भू-सूक्तं, मेधा-सूक्तं, वाक्-सूक्तं, श्रद्धा-सूक्तम् ।

धनदीय-संहिता २२, २५, ३०, ३६, ३७

नारदीय-संहिता २२

नारायणोपनिषत् ५

पाद्म-पुराणं १७

बृहद्-आरण्यकोपनिषत् ३ ४ ११ ४५ ६ ४ २२ ४४

बोधायन-कल्पं १६, ३७

ब्राह्म-पुराणं १२,१३,२१,२८

भगवच्-छास्त्रं ५२

भगवद्-गीता १० ४१ ३२ १६ २१ ३८ भविष्योत्तर-पुराणं ३०, ३१

भारते, वन-पर्व २७, १ ४

उद्योग-पर्व ६७ १३ २५ ६८ १५ ३८

शान्ति-पर्व २० १२ २०

आनुशासनिक-पर्व १८ ६, ७ ५०

आश्वमेधिक-पर्व २७ १ ४४, ५१, ६०

भू-सूक्तं ९

मङ्कण-संहिता २१, २८, ३०, ३१, ३२, ३३

महा-लक्ष्मी-संहिता २१

महोपनिषत् १ १ ४५

मुण्डकोपनिषत् १ १ ९ ३७ ३ १ ३ ७

रामायणे, बाल-काण्डः ४७ २ ७७ २६ २९

[[P84]]

अयोध्या-काण्डः ३३ २०, २१ ४० ९९ २६ ४१ अरण्य-काण्डः ३७ १८ २ सुन्दर-काण्डः २१ १६ २ २७ ४४, ३५ ३ युद्ध-काण्डः ११६ ४४ ७ लक्ष्मी-तन्त्रं १ २५ to ३३ ५५ ३. १–४, ८–१०, १४ २२ २४ ५६ ४ ४८, ५१ ५६ ५. ४०, ४४, ४६, ८ १२. १२, १४, १३ २१, २२ ५७ १७ ३० to ३७ ८५ २७ ४१ २८ ३४ ५८ लक्ष्मी-ध्यानं २३, २४ लक्ष्मी-नाम-माला २९ लक्ष्मी-मन्त्रं ६३, ६४ लक्ष्मी-सहस्र-नाम २२, २७ लक्ष्म्य्-अष्टोत्तरं २३ लैङ्ग-पुराणं १५, ४० ७२ ३४ ७ ६ to ११ ३५ वसिष्ठ-स्मृति १७ वाजसनेय-ब्राह्मणं ८ विष्णु-पुराणं १ ८ १६ १० १ ८ १७ २,६,१०,२६,४२,६१,६२ १ ८ ३५ १० १ ९ १ ११ १ ९ १० २२ १ ९ १०५ २३,२७ १ ९ १०६ २४ १ ९ १११ २,४,९,२३ १ ९ १२० ४ १ ९ १२६ ६,४२ १ ९ १३१ ३,२४,२६ १ ९ १३३ २५

[[P85]]

१ ९, १४९ ११ ३७ १५, & ५. १७ ७ २० विष्णु-स्मृतिः १८. ६, ८ १५ विष्वक्सेन-संहिता ९,४२,४३ वेदार्थ-सङ्ग्रह ४८,४९ शरणागति-गद्यं ४७, ४९ शारीरक-मीमांसा १.१.२३,२५,२९ २२ श्री-गुण-रत्न-कोशः १३ ४८, ५१ ५३ ४८ ५८ ३३ श्री-सूक्त-कल्प १६ श्री-स्तवः ८ ४८ श्वेताश्वतरोपनिषत् ३ १७ ४४, ४८ ६ ७ ४४ ६ ८ ४४, ५१ षड्-अर्थ-सङ्क्षेपः ६० सनत्-कुमार-संहिता १३,१४,१५ सात्वत-संहिता २४,३१ सुबालोपनिषत् ७ ३३ स्तोत्र-रत्नं १२ ४७ स्वायम्भुव १५, २६, २८, ३४

---

ज्ञातव्याकराः

अतिमानं सदाहासं ३८ क्षीरोदार्णव-सं ६२ अविदित्वा ऋषिं १८ ज्वलन्तीं तेजसा ३０ अष्टम्यां च ३८ तन्-मध्ये कर्णिका ३６ इह च अमुत्र च ३४ दाराः पुत्राः २４ कुशीलनं ३८ नान्यो हेतुर् विद्यते २９

[[P86]]

पद्मो गदो ६३ शङ्ख-पद्म-निधी २४ ब्रह्मज्ञाः सकला २४ शुद्ध-स्फटिक-सं २३ मन्त्रे ऽन्य-दैवते ६३ श्रियः पञ्च-दश १८ यः श्री-सूक्तं १८ सरोषं च सवार्तं ३८ यो ह वा अविदित १८ सा मेध्या सर्व-यागा २३ वसुधाराम् उदारां २४ स्थाणुर् यं भार १९

[[P87]]