प्रथमारण्यके

द्वितीयारण्यके

प्रथमाध्यायः

एष पन्था एतत्कर्म एतद्ब्रह्मैतत्सत्यम् । तस्मान्न प्रमाद्येत्तन्नातीयान्न ह्यत्यायन् पूर्वे येऽत्यायंस्ते परा बभूवुः ।

॥ ऐतरेयोपनिषद्भाष्यम्

नारायणं निखिलपूर्णगुणैकदेहं सर्वज्ञमच्युतमपेतसमस्तदोषम् ।

प्राणस्य सर्वचिदचित्परमेश्वरस्य साक्षादधीश्वरमियां शरणं रमेशम् ॥

प्रादुबर्भूव भगवांस्तपसेतराया नारायणोऽब्जजसुतस्य विशालनाम्नः ।

तस्मिन् गतेऽध्वरमभूत् सुरविप्रसङ्घो निश्चेतनस्तदनु पद्मभवोऽमुमस्तौत् ॥

तेन स्तुतः स भगवान् गिरिशेन्द्रमुख्यान् सर्वानबोधयदजेन सहैव तेऽथ ।

दासत्वमापुरत एव महत्सुराणां दासत्वतः स महिदास इति प्रसिद्धः ॥

शृण्वत्सु तेषु भगवानवदद्रमायै दिव्यां श्रुतिं स परमोऽतिमुदैतरेयीम् ।

सा बह्वृचैः प्रपठिता चतुराननास्याद्यस्यां रहस्यमुदितं परमं हि विष्णोः ॥

महाभूतिः श्रुतिः सैषा महाभूतिर्यतो हरिः ।

विशेषेणात्र कथितः सर्वज्ञः शाश्वतः प्रभुः ॥

इति ऋक्संहितायाम् ।

एष एव सदा पन्था भगवान् पुरुषोत्तमः ।

नित्यं स्वप्राप्तिहेतुत्वात् कर्तृत्वात् कर्म मातृतः ॥

ब्रह्मैव गुणपूर्णत्वात् सत्यं साधुस्वरूपतः ।

क्वापि तं विस्मरेन्नैव त्यक्त्वा तं नेतरं व्रजेत् ॥

पूर्वे नैनं तत्यजुर्हि ब्रह्माद्यास्तेन संसृतेः ।

मुक्ता श्रीश्च तदत्यागान्नित्यमुक्ता गुणाधिका ॥

तदुक्तमृषिणा प्रजा ह तिस्रो अत्यायमीयुर्न्य१न्या अर्कमभितो विविश्रे । बृहद्ध तस्थौ भुवनेष्वन्तः पवमानो हरन्ति आ विवेशेति । प्रजा ह तिस्रो अत्यायमीयुरन्ति या वै ता इमाः प्रजास्तिस्रो अत्यायमायंस्तानीमानि वयांसि वङ्गावगधाश्चेरपादाः । न्य १ न्या अर्कमभितो विविश्र इति । ता इमाः प्रजा अर्कमभितो निविष्टा इममेवाग्निम् । बृहद्ध तस्थौ भुवनेष्वन्तरित्यद उ एव बृहद्भुवनेष्वन्तरसावादित्यः पवमानो हरन्ति आ विविशेति । वायुरेव पवमानो दिशो हरन्ति आविष्टः ॥

प्रथमः खण्डः ॥

विहायस्ययनात् प्रोक्ता वयांसीति पिशाचकाः ।

वर्तितज्ञानतो वङ्गा नरास्तैरवनं सदा ॥

अन्नरूपैर्गृध्नवो हि वङ्गावगधनामकाः ।

राक्षसा असुरा ईरपादा इति समीरिताः ॥

धर्मो ज्ञानं च वैराग्यमैश्वर्यं चतुरात्मकः ।

वायुर्देवोऽत्रासुराणामैश्वर्यं गुण एव हि ॥

ईरपादास्ततः प्रोक्तास्ते त्रयो विष्णुमत्यजन् ।

पराभूतास्ततस्ते तु तमस्यन्धे निपातिताः ॥

देवाश्च ऋषयो मर्त्यसत्तमा इति च त्रयः ।

आश्रिता विष्णुमेवैकं त्रिस्थानस्थितमच्युतम् ॥

अग्निस्थमाश्रिता मर्त्या विष्णुमर्काभिधं परम् ।

आजनैरर्चितत्वात् स ह्यर्क इत्युच्यते हरिः ॥

अग्नौ कर्माणि कृत्वैव मानुषा मुक्तिभागिनः ।

कर्मभिः शुद्धसत्त्वानां कर्मत्यागोऽपि नान्यथा ॥

आश्रिताः सूर्यगं विष्णुमृषयो बृहदित्यसौ ।

तेजसा बृंहणादुक्तो विष्णुरादित्य इत्यपि ॥

आदानात् सर्ववस्तूनां स्वाध्यायेनामुमाश्रिताः ।

मुच्यन्ते ऋषयो नित्यं नान्यथा तु कथञ्चन ॥

वायुस्थमाश्रिता देवाः पवमानाभिधं हरिम् ।

संसारात् पावयित्वा यन्महानन्दे मिनोत्ययम् ॥

पवमानस्ततो विष्णुर्व्याप्तः सर्वासु दिक्षु च ।

आश्रितो भगवान् सर्वैः सर्वत्रापि विशेषतः ॥

आश्रयात् पृथगुक्तोऽयं नित्यानन्दो रमापतिः ॥ १ ॥

उक्थमुक्थमिति वै प्रजा वदन्ति तदिदमेवोक्थमियमेव पृथिवी तो हीदं सर्वमुत्तिष्ठति यदिदं किञ्च । तस्याग्निरर्कोन्नमशीतयोऽन्नेन हीदं सर्वमश्नुते । अन्तरिक्षमेवोक्थमन्तरिक्षं वा अनु पतन्त्यन्तरिक्षमनु धावयन्ति । तस्य वायुरर्कोऽन्नमशीतयोऽन्नेन हीदं सर्वमश्नुते ।

असावेव द्यौरुक्थममुतःप्रदानाद्धीदं सर्वमुत्तिष्ठति यदिदं किञ्च । तस्यासावादित्योऽर्कोऽन्नमशीतयोऽन्नेन हीदं सर्वमश्नुते । इत्यधिदैवतम् ।

अथाध्यात्मम् । पुरुष एवोक्थमयमेव महान् प्रजापतिरहमुक्थमस्मीति विद्यात् । तस्य मुखमेवोक्थं यथा पृथिवी तथा । तस्य वागर्कोऽन्नमशीतयोऽन्नेन हीदं सर्वमश्नुते । नासिके एवोक्थं यथाऽन्तरिक्षं तथा । तस्य प्राणोऽर्कोऽन्नमशीतयोऽन्नेन हीदं सर्वमश्नुते । तदेतद् ब्रध्नस्य विष्टपं यदेतन्नासिकायै विनतमिव । ललाटमेवोक्थं यथा द्यौस्तथा । तस्य चक्षुरर्कोऽन्नमशीतयोऽन्नेन हीदं सर्वमश्नुते । समानमशीतयोऽध्यात्मं चैवाधिदैवतं चान्नमेव । अन्नेन हीमानि सर्वाणि भूतानि समनन्तीँ ३ । अन्नेनेमं लोकं जयत्यन्नेनामुम् । तस्मात् समानमशीतयोऽध्यात्मं चाधिदैवतं चान्नमेव । तदिदमन्नमन्नादमियमेव पृथिवीतो हीदं सर्वमुत्तिष्ठति यदिदं किञ्च । यद्ध किञ्चेदं प्रेता३ इ तदसौ सर्वमत्ति । यदु किञ्चातः प्रैती३ तदियं सर्वमत्ति । सेयमन्नमत्ति याद्याऽत्री । अत्ता ह वा आद्यो भवति । न तस्येशे यं नाद्याद्यद्वैनं नाद्युः ॥२ ॥

उत्थापनादुक्थनामा स एव पृथिवीस्थितः ।

प्रथितः पृथिवीनामा सोऽन्तरिक्षाभिधोऽत्रगः ॥

अन्तरीक्ष्यो यतो द्युस्थो द्युनामाऽतिप्रकाशनात् ।

अध्यात्मे च निविष्टोऽसौ पुरुषाख्यो जनार्दनः ॥

पूर्षु स्थितत्वात् स महान् प्रजानां पतिरेव च ।

अहमुक्थमिति ह्येतां विद्यामनुभवत्यसौ ॥

पृथक्पृथक्च तस्याङ्गान्युक्थानि जगदीशितुः ।

अग्निवातदिनेशानामुत्थानानि पृथक् पृथक् ॥

वदनं नासिका नेत्रमित्येतानि परात्मनः ।

तृचाऽशीतिविभिन्नस्य शस्त्रस्यान्नत्वहेतुतः ॥

विष्णोस्तृचाशीतिवत् स्यात् प्रसिद्धान्नमिति स्फुटम् ।

अन्नाभिमानिदेवश्च तृचाशीत्याश्च देवता ॥

सोम एव ततश्चान्नमशीतय इतरितम् ।

अदनाऽऽघ्राणदृष्ट्याख्यभोगत्रयविभागतः ॥

मुखनासाचक्षुषां तद्भोग्यमन्नं हरेः श्रुतम् ।

अरणं गमनं यस्मादर्कः शीघ्रगतित्वतः ॥

श्येन एव तदाकारा चान्नरर्कपदोदिता ।

सुपर्णप्रतिमा सा यत्तदारूढो जनार्दनः ॥

तस्मात् तस्यार्क इति सा प्रोच्यते वैदिकैः पदैः ।

योऽसौ चान्नगतो वीन्द्रः सोऽग्निवातरविष्वपि ॥

तथा वाक्प्राणचक्षुष्षु तस्मात् तेऽर्काः प्रकीर्तिताः

तेषु स्थिते सुपर्णे च रूपभेदैः पृथक् पृथक् ॥

स्थितो विष्णुस्तदर्कास्ते तस्मादेव प्रकीर्तिताः ।

व्याप्तत्वाज्जीवदेहेषु मुखे विष्णोर्मुखं स्मृतम् ॥

नासयोर्नासिका विष्णोरक्ष्णोरेव तदक्षिणी ।

जीववाक्प्राणचक्षुष्षु तद्वागाद्यास्ततः स्थिताः ॥

विष्णोर्वाग्भार्गवो रामो प्राणोऽस्य नरकेसरी ।

चक्षुस्तु कपिलो विष्णुरग्न्यादीनां च कारणम् ॥

जीववागादिसंस्थं च सुपर्णमधिसंस्थिताः ।

अविशेषोऽपि भगवान् पूर्णैश्वर्यस्वरूपतः ॥

अङ्गाङ्गित्वेनैक एव स्वानन्दानुभवे स्थितः ।

स एव व्यूह्य चात्मानं पृथग्रूप इव स्थितः ॥

सुपर्णनामा भगवान् सुपर्णे च व्यवस्थितः ।

अग्न्यादिषु च तन्नामा वासुदेवः स संस्थितः ॥

अन्ननामा स एवान्ने चेष्टयन् सर्वमास्थितः ।

अन्ने स्थितः स एवेशो ह्यन्नदातृगतिप्रदः ॥

तस्यान्तरिक्षगस्यैव नियमादनुपक्षिणः ।

पतन्ति धावयन्त्यश्वान् नरादींश्च नरादयः ॥

परस्य विष्णोर्धामत्वात् सूर्यो ब्रध्न इतीरितः ।

निहितश्चैव तल्लोको नासिकायां नतस्थले ॥

पृथिव्यां संस्थितो विष्णुः स्त्रीरूपेण द्युलोकतः ।

पतितं सर्वमेवात्ति तथा दिवि च संस्थितः ॥

इतो गतं सर्वमत्ति द्युनामा भगवान् परः ।

भोग्यत्वादाद्य इत्युक्तः एवमाद्यात्तृरूपवान् ॥

एक एव परो विष्णुरत्ताऽन्यैरुपजीव्यतः ।

आद्यो भवति चान्येषां नोपजीव्यो भवेद्यथा ॥

हरिः स सर्वजीवानां न भुज्यन्ते यथाऽमुना ।

सर्वे लोकास्तथा कर्तुं नैवेष्टे कश्चन क्वचित् ॥ २ ॥

अथातो रेतसः सृष्टिः । प्रजापते रेतो देवाः । देवानां रेतो वर्षम् । वर्षस्य रेत ओषधयः । ओषधीनां रेतोऽन्नं अन्नस्य रेतो रेतो रेतसो रेतः प्रजाः प्रजानां रेतो हृदयं हृदयस्य रेतो मनो मनसो रेतो वाक् वाचो रेतः कर्म । तदिदं कर्म कृतम् । अयं पुरुषो ब्रह्मणो लोकः । स इरामयो यद्धीरामयस्तस्मात् हिरण्मयः । हिरण्मयो ह वा अमुष्मिं ल्लोके सम्भवति हिरण्मयः सर्वेभ्यो भूतेभ्यो ददृशे य एवं वेद ॥

३ ॥

स एष भगवान् विष्णुः प्रजापतिरितीरितः ।

तस्माज्जाताः सर्वदेवा ब्रह्माद्यास्तेभ्य एव च ॥

वृष्टिः सञ्जायते तस्याः सर्वा ओषधयोऽभवन् ।

ओषधीभ्योऽन्नमन्नाच्च रेतो रेतस एव च ॥

सर्वाः प्रजाः प्रजायन्ते सङ्कल्पो हृदयाभिधः ।

प्रजाभ्यो जायते तस्माद् विकल्पाख्यं मनस्तथा ॥

विकल्पाद्वाक्प्रचारश्च वाचा नामादिवेदनात् ।

कर्म सञ्जायते तस्मात् कर्मणश्च जगत्पुनः ॥

कर्माभिमान्ययं जीवः परस्य ब्रह्मणो हरेः ।

आवासस्थानमुद्दिष्टो विशेषात् स इरामयः ॥

इच्छानुरूपं तु सुखमिरेत्येव प्रकीर्तितम् ।

इच्छानन्दप्रभूतत्वात् स एव च हिरण्मयः ॥

हिरुक्सुखं हिरण्यं स्याद् बाह्यानन्दात् पृथग्यतः ।

आधिक्यार्थे मयड् यस्मादधिकानन्दरूपकः ॥

उत्सृज्य कर्मजं रूपं निजानन्दैकरूपकः ।

एवं नारायणं जानन् सर्वलोकैककारणम् ॥

तल्लोके दृश्यते भूतैर्मुक्तैरानन्दरूपकः ॥ ३ ॥

तं प्रपदाभ्यां प्रापद्यत ब्रह्मेमं पुरुषम् । यत्प्रपदाभ्यां प्रापद्यत ब्रह्मेमं पुरुषं तस्मात् प्रपदे तस्मात् प्रपदे इत्याचक्षते । शफाः खुरा इत्यन्येषां पशूनाम् । तदूर्ध्वमुदसर्पत् । ता ऊरू अभवताम् । उरु गृणीहीत्यब्रवीत् । तदुदरमभवत् । उर्वेव मे कुर्वित्यब्रवीत् । तदुरोऽभवत् । उदरं ब्रह्मेति शार्कराक्ष्या उपासते हृदयं ब्रह्मेत्यारुणयो ब्रह्मा हैव ता ३ ई । ऊर्ध्वं त्वेवोदसर्पत् । तच्छिरोऽश्रयत यच्छिरोऽश्रयत तच्छिरोऽभवत् । तच्छिरसः शिरस्त्वम् । ता एताः शीर्षच्छ्रियः श्रिता श्चक्षुः श्रोत्रं मनो वाक्प्राणः । श्रयन्तेऽस्मिञ्च्छ्रियो य एवमेतच्छिरसः शिरस्त्वं वेद ।

तमिमं प्रथमज्ञानिपुरुषं चतुराननम् ।

वासुदेवाभिधं ब्रह्म प्राप प्रपदयोः पुरा ॥

यस्मात् प्रपेदे भगवान् प्रपदाच्चतुराननम् ।

तस्मात् प्रपदनादेव प्रपदं नाम कीर्तितम् ॥

चतुर्मुखाकारवतां नृणां पादतलोपरि ।

प्रपदाख्या वर्ततेऽतो न तु पश्वादिनां क्वचित्॥

अयादूर्ध्वं ततो विष्णुः प्रपदादूरुमत्र च ।

स्थित ऊरू च तावास्तामूरूर्ध्वगमनाद्धरेः ॥

ककिञ्चिदूर्ध्वं ततो गत्वा वायुना सह केशवः ।

वायुमाहोरुगरणं कुर्वत्र स्थित इत्यपि ॥

उर्वेव गरणं चक्रे वायुर्यत्र स्थितः सदा ।

तत्स्थानमुदरं नाम पुनराह जनार्दनः ॥

उरु स्थानं निवासं मे कुरु विस्तारसंयुतम् ।

तथाऽकरोत् स वायुश्च तदुरोऽभूदुरुत्वतः ॥

उरोमध्ये च हृदयं तत्रावासो हरेः सदा ।

सूक्ष्मदृष्टियुता ये तु मुनयः शार्कराक्ष्यकाः ॥

उदरे ते परं ब्रह्म वासुदेवमुपासते ।

हृत्स्थमेव परं विष्णुं ध्यायन्त्यारुणयः सदा ॥

उदरस्थं च हृद्गं च ते उभे ब्रह्म तत्परम् ।

एकमेव यतस्तस्मादुभये ह्यपि तद्विदः ॥

तत ऊर्ध्वं गतो विष्णुर्वायुना सह दैवतैः ।

स्थितो मूर्धनि देवेशः श्रितोऽसाविति तच्छिरः ॥

तत्र प्राणात्मना वायुर्मनोरूपेण शङ्करः ।

शेषः सुपर्ण इन्द्रश्च मनांस्येव पृथक् पृथक् ॥

अहम्भावमनो रुद्रः शेषोऽसौ पाञ्चरात्रकम् ।

वैदिकं गरुडश्चेन्द्रो यज्ञादिविषयं मनः ॥

श्रोत्रं चन्द्रो रविश्चक्षुर्वागग्निः परिकीर्तितः ।

एते देवास्तदन्ये च सर्वप्राणिषु संस्थितः ॥

उपासते महाविष्णुं परमात्मानमच्युतम् ।

ता अहिंसन्ताहमुक्थमस्म्यहमुक्थमस्मीति । ता अब्रुवन् । हन्तास्माच्छरीरादुत्क्रामाम तद्यस्मिन् न उत्क्रान्त इदं शरीरं पत्स्यति तदुक्थं भविष्यतीति ॥

वागुदक्रामदवदन्नन् अश्नन् पिबन्नास्तैव । चक्षुरुदक्रामदपश्यन्नश्नन् पिबन्नास्तैव । श्रोत्रमुदक्रामत् अशृण्वन् अश्नन् पिबन्नास्तैव । मन उदक्रामन्मीलित इवाश्नन् पिबन्नास्तैव । प्राण उदक्रामत् प्राण उत्क्रान्तेऽपद्यत तदशीर्यताशारीतीं३ । तच्छरीरमभवत् । तच्छरीरस्य शरीरत्वम् । शीर्यते ह वा अस्य द्विषन् पाप्मा भ्रातृव्यः पराऽस्य द्विषन् पाप्मा भ्रातृव्यो भवति य एवं वेद ।

-वाचा हिंसामकुर्वंस्ते विनिन्दन्तः परस्परम् ॥

ते विष्णोराज्ञयाऽवोचन्नुत्क्रमाम पृथक् पृथक् ।

देहादब्जभवस्यास्माद्यस्मिन्नुत्क्रान्त एव हि ॥

शरीरं पद्यते श्रेयान् स न इत्यवधार्यताम् ।

ततः क्रमेण चाग्न्याद्या निष्क्रान्तास्तेषु सर्वशः ॥

निष्क्रान्तेषु न वै पातः शरीरस्याभवत् क्वचित् ।

वायावुत्क्रान्त एवैतच्छरीरमपतत् क्षितौ ॥

उदासीनवदास्तां तौ केशवश्चाब्जसम्भवः।

तेषां बलपरीक्षार्थं वाय्वादीनां च सर्वशः ॥

ता अहिंसन्तैवाहमुक्थमस्महमुक्थमस्मीति । ता अब्रुवन् हन्तेदं पुनः शरीरं प्रविशाम तद्यस्मिन्नः प्रपन्न इदं शरीरमुत्थास्यति तदुक्थं भविष्यतीति । वाक्प्राविशदशयदेव । चक्षुः प्राविशदशयदेव । श्रोत्रं प्राविशदशयदेव । मनः प्राविशदशयदेव ॥

प्राणः प्राविशत् । तत्प्राणे प्रपन्न उदतिष्ठत् । तदुक्थमभवत् । तदेतदुक्थं प्राण एव । प्राण उक्थमित्येव विद्यात् । तं देवा अब्रुवन् त्वमुक्थमसि त्वमिदं सर्वमसि तव वयं स्मस्त्वमस्माकमसीति । तदप्येतदृषिणोक्तं त्वमस्माकं तव स्मसीति ॥

४ ॥

पुनस्ते प्राविशन् सर्वे वह्निसूर्यौ शशी शिवः ।

नोत्थानमभवत् तेषु प्रविष्टेष्वपि सर्वशः ॥

वायौ प्रविष्टे तूत्थानं कायस्यासीत् तदैव च ॥

उच्चैः स्थितत्वादुक्थोऽभूद् वायुरेव ततः प्रभुः ॥

उच्चत्वं च गुणाधिक्यं त्वमुच्चोऽसीति तेऽब्रुवन् ।

भृत्या वयं तवैव स्मः त्वमस्माकं पतिः सदा ॥

स्पर्धामहे त्वद्बलेन त्वया नान्येन केनचित्।

इत्यूचुर्वीन्द्रशेषेशशक्रचन्द्रादिकाः पृथक् ।

वायुः स संस्तुतस्तैश्च प्रसन्नोभूद् दिवौकसाम् ॥ ४ ॥

तं देवाः प्राणयन्त । स प्रणीतः प्रातायत । प्रातायीती३ तत्प्रातरभवत् । समागादिती३ तत्सायमभवत् । अहरेव प्राणो रात्रिरपानः ।

तस्माच्छ्रुत्वा परं ब्रह्म देवा नारायणाभिधम् ।

शिष्यप्रशिष्यादिषु च तेऽनयन् वायुनोदितम् ॥

वायुमप्यनयन् सर्वे यशसा तद्गुणोक्तितः ।

ये ये गुणान् विजानन्तिवायोस्तानाविशन् मरुत् ॥

तत्र तत्र प्रविष्टत्वात् प्रततोऽसौ बभूव ह ।

प्रततत्वात् प्रातरिति तस्य नामाऽभवद्विभोः ॥

सङ्गतश्चाभवज्जीवचिति रूपान्तरेण सः ।

सङ्गतत्वात् सायमिति तद्रूपं नामतोऽभवत् ॥

वायोस्तत्पुनरध्यात्मं प्राणापानाभिधं द्वयम् ।

वागग्निश्चक्षुरसावादित्यश्चन्द्रमा मनो दिशः श्रोत्रं स एष प्रहितं संयोगोऽध्यात्ममिमा देवता अद उ आविरधिदैवतमित्येतत् तदुक्तं भवति ।

अध्यात्ममग्निर्वागाख्यश्चक्षुः सूर्यः प्रकीर्तितः ॥

यज्ञादिसाधने यत्तु मनश्चन्द्रः प्रकीर्तितः ।

मनो यमश्च वरुणः कुबेरश्च दिगीश्वराः ॥

श्रोत्राभिमानिनः सर्वे वैदिकश्रवणोचितम् ।

श्रोत्रं चन्द्रस्तथा स्मार्ततान्त्रिकश्रवणोचितम् ॥

यम एव षडङ्गानां विषयश्रवणोचितम् ।

श्रोत्रं तु वरुणः काम्यशास्त्रार्थं मन एव च ॥

श्रोत्रं यन्नीतिशास्त्रार्थं कुबेरश्च प्रकीर्तितः ।

विष्णुना प्रहितानां हि संयोगोऽध्यात्ममेष हि ॥

शिवादीनां च सर्वेषां मनस्त्वं कथितं पुरा ।

एतास्सर्वा देवता हि ब्रह्मवायुसुपर्णकाः ॥

शेषशङ्करशक्राश्च चन्द्रसूर्ययमा अपि ।

अग्निश्च मित्रावरुणौ कुबेराद्याश्च सर्वशः ॥

अधिदैवं स एवैक आधिक्यात् पुरुषोत्तमः ।

देवमात्रास्तदन्ये तु स आविः पुरुषोत्तमः ॥

पूर्णज्ञानस्वरूपत्वादेतावत् कथितं भवेत् ।

तात्पर्यात् सर्ववेदैश्च …

एतद्धस्म वै तद्विद्वानाह हिरण्यदन् वैदो न तस्येशेऽयं मह्यं न दद्युरिति ॥

प्रहितां वा अहमध्यात्मं संयोगं निविष्टं वेदैतद्ध । तदनीशानानि ह वा अस्मै भूतानि बलिं हरन्ति य एवं वेद ॥

-… तज्जानन्नवदन् मुनिः ॥

हिरण्यदन्नाम वैदो भूतेषु हि सुरानृते ।

मदभीष्टं ममादातुं नैवेष्टे कश्चनाञ्जसा ॥

विष्णुना प्रहितानां हि देवानामहमुत्तमम् ।

वेद संयोगमाध्यात्मं ततो मुक्तो यथेष्टभुक् ॥

स्यान्नैवात्रास्ति सन्देहः स्वेच्छाविहृतिरेव च ।

मन्निषेधे न शक्तोऽस्ति प्रीता देवा हि मे सदा ॥

अधिदैवेन सहिता विष्णुना प्रभविष्णुना ।

एतद्धि तेन कथितं मुनिना तत्त्ववेदिना ॥

विष्णुप्रहितदेवानां योगमध्यात्ममञ्जसा ।

वेद तं च नियोक्तारमुपास्ते विष्णुमव्ययम् ॥

एतादृशोपासनाया योग्यः सन् सततं सुधीः ।

स्वस्वाम्यन्यानि भूतानि हरेयुर्बलिमस्य हि ॥

मुक्तस्य वैष्णवे लोके मुक्तानि च न संशयः ।

इत्येतद्ध्यानयोगाश्च मुनयो देवतास्तथा ॥

मानुषा ज्ञानमात्रेण स्वावरैः पूज्यतामियुः ।

मुक्तामुक्तैर्मुक्तियोग्या इति शास्त्रस्य निर्णयः ॥

तत्सत्यं सदिति प्राणस्तीत्यन्नं यमित्यसावादित्यस्तदेतत् त्रिवृत् । त्रिवृदिव वै चक्षुः शुक्लं कृष्णं कनीनिकेति । स यदि ह वा अपि मृषा वदति सत्यं हैवास्योदितं भवति य एवमेतत् सत्यस्य सत्यत्वं वेद ॥

५ ॥

स एष भगवान् विष्णुः सत्यमित्यभिधीयते ।

सर्वोत्तमत्वात् पूर्णत्वात् सर्वज्ञत्वात् तथैव च ॥

देवतात्रयमन्यच्च पृथक् सत्यमितीर्यते ।

शेषवीन्द्रशिवादिभ्य उत्तमत्वात् सदैव हि ॥

वायुः सदिति सम्प्रोक्तो जीवेषु तु सुपूर्णतः ।

तीति ब्रह्मा समुद्धिष्टः स एवान्नाभिमानवान् ॥

अन्नं प्रजापतिरिति श्रुतिरन्या ह्यभाषत ।

अतिनादात् सदा वेदैरप्यन्नं स चतुर्मुखः ॥

यमयेत्यदिति य उद्दिष्टो यमयेद् यत्प्रकाशनात् ।

देवतात्त्रयमेतत्तु सहितं सत्यमुच्यते ॥

शुक्लकृष्णकनीनासु चक्षुषोऽप्येत आस्थिताः ।

एवं सत्यपदार्थं हि विज्ञायोपास्त आदरात् ॥

योग्यस्तस्या उपासाया नैवासत्येन दुष्यति ।

देवता मुनयश्चैव योग्या अस्या अपि स्फुटम् ॥

मनुष्याणां ज्ञानमात्राद्दोषो नातितरां भवेत् ॥ ५ ॥

तस्य वाक् तन्तिर्नामानि दामानि । तदस्येदं वाचा तन्त्या नामभिर्दामभिः सर्वं सितम् । सर्वं हीदं नामानी ३ । सर्वं वाचाऽभिवदति । वहन्ति ह वा एनं तन्तिसम्बद्धा य एवं वेद ।

तस्य नारायणस्यैव सर्ववेदात्मिका हि वाक् ।

तन्तिरूपा जगद्बन्धे नाम ब्रह्मादिकं च यत् ॥

विप्रक्षत्रियवैश्यादिरूपं चाखिलमेव तु ।

दाम तेनैव बध्नाति सकलं जगदच्युतः ॥

सर्वे हि नामवन्तोऽत्र सर्वे वेदोदिता अपि ।

वेदात्मिक्या यतो वाचा विष्णुर्वदति सोऽखिलम् ॥

य एतद्विष्णुवाचैव बद्धं नामाख्यदामभिः ।

ज्ञात्वा जगदुपास्ते तु योग्यः संस्तदुपासने ॥

तं प्रत्येवाखिलान्येव भूतानि सह दैवतैः ।

बलिं हरन्ति पञ्चाथ भूतान्येनं वहन्ति च ॥

योग्यश्चास्या उपासाया योग्यो ब्रह्मपदस्य यः ।

भूतयुक्ते रथे तस्मात् स तिष्ठति सुरार्चितः ॥

मुक्तः संश्च तदन्येषां ज्ञानमात्राद्विमुक्तिगैः ।

स्वावरैः सेव्यतैव स्यात् कैश्चिदेव क्वचित्क्वचित्॥

तथैव वायुना बद्धं जगदेतत् ततोऽवरम् ।

सुपर्णशेषगिरिशशक्रसूर्याद्यमञ्जसा ॥

तस्योष्णिग्लोमानि त्वग्गायत्री त्रिष्टुप् मांसमनुष्टुप् स्नावान्यस्थि जगती पङ्क्तिर्मज्जा प्राणो बृहती । स च्छन्दोभिश्छन्नो यच्छन्दोभिश्छन्नस्तस्माच्छन्दांसीत्याचक्षते । छादयन्ति ह वा एनं छन्दांसि पापात् कर्मणो यस्यां कस्याञ्चिद्दिशि कामयते य एवमेतच्छन्दसां छन्दस्त्वं वेद ।

विष्णोर्वायोश्च लोमादौ छन्दांस्येवाश्रितानि च ।

विष्णोर्विमुक्तवायोश्च लोमाद्यं तु चिदात्मकम् ॥

लोमप्राणादिभेदश्च नैव कश्चिच्चिदात्मनि ।

छन्नश्छन्दोभिरेवं स केशवस्तेन चाभिधा ॥

छन्दांसीत्येव तेषां हि य एवंविदुपासकः ।

निवारयन्ति पापेभ्यश्छन्दांसि किमु केशवः ॥

योग्या अस्याश्च विद्यायाः भृग्वाद्या देवतास्तथा ।

छन्दस्सु संस्थितो विष्णुर्गोपायत्येव तद्विदम् ॥

तदुक्तमृषिणा अपश्यं गोपामित्येष वै गोपा एष हीदं सर्वं गोपायति । अनिपद्यमानमिति न ह्येष कदाचन संविशति । आ च परा च पथिभिश्चरन्तमित्या च ह्येष परा च पथिभिश्चरति । स सध्रीचीः स विषूचीर्वसान इति सध्रीचीश्च ह्येष विषूचीश्च वस्त इमा एव दिशः । आवरीवर्ति भुवनेष्वन्तरित्येष ह्यन्तर्भुवनेष्वावरीवर्ति ॥

मन्त्रोऽप्यर्थमिमं प्राहापश्यं गोपामिति स्म ह ।

एष गोप्ता हि सर्वस्य वायुस्थः पुरुषोत्तमः ॥

छन्दस्सु संस्थितो वायुर्वायौ च स जनार्दनः ।

वायुश्च वायुसंस्थश्च कदाचिन्नैव तिष्ठतः ॥

वायुर्हि नित्यसञ्चारी सदा सर्वप्रवृत्तिमान् ।

चोदितः केशवेनैव तत्स्थेनामितशक्तिना ॥

आसमन्तात् पराक्चापि पञ्चभूतेभ्य ईश्वरः ।

वायुस्तत्स्थो हरिश्चैव चरत्यमितपौरुषः ॥

सध्रीचीनासु पूर्वादिदिक्ष्वेतौ चतसृष्वपि ।

नन्ति यदा वसतः कोणदिक्ष्वथाऽसु विषूचिषु ॥

अन्तश्च सर्वलोकेषु चरतो लोकसाक्षिणौ ।

अथो आवृतासोऽवतासो न कर्तृभिरिति ॥

सर्वं हीदं प्राणेनाऽऽवृतम् । सोऽयमाकाशः प्राणेन बृहत्या विष्टब्धः । तद्यथाऽयमाकाशः प्राणेन बृहत्या विष्टब्ध एवं सर्वाणि भूतान्यापिपीलिकाभ्यः प्राणेन बृहत्या विष्टब्धानीत्येवं विद्यात् ॥

६ ॥

हस्तयोरेतयोरेव नित्याक्षीणं वसु स्थितम् ॥

तद्ध्यसह्यं बलं वायोरनन्तं किमु तद्धरेः ।

वायोराधारभूतस्य ताभ्यां हि क्रतुनामकाः ॥

आवृताः सर्वजीवा हि यथैव कनकावटाः ।

आच्छाद्यन्ते वित्तवद्भिस्ताभ्यामेवं च चेतनाः ॥

आवृता महदाद्यास्तु देहे तिष्ठन्ति चैतयोः ।

विष्टब्धाश्चैव सर्वेऽपि जीवा आकाश एव च ॥

स वायुः प्रकृतिश्चैव विष्टब्धौ केशवेन हि ।

बृहत्वात् बृहतीत्येव तयोर्नाम प्रकीर्तितम् ॥

वायुकेशवयोः प्राणनाम सर्वप्रणायनात् ।

विशेषतो बृहत्प्राणो भगवांस्तत्र केशवः ॥

इति विद्यात् … ॥ ६ ॥

अथाऽतो विभूतयोऽस्य पुरुषस्य । तस्य वाचा सृष्टौ पृथिवी चाग्निश्च । अस्यामोषधयो जायन्ते । अग्निरेनाः स्वदयतीदमाहरतेदमाहरतेति । एवमेतौ वाचं पितरं परिचरतः पृथिवी चाग्निश्च । यावदनु पृथिवी यावदन्वग्निस्तावानस्य लोको भवति नास्य तावल्लोको जीर्यते यावदेतयोर्न जीर्यते पृथिव्याश्चाग्नेश्च य एवमेतां वाचो विभूतिं वेद ।

… तस्य विष्णोरङ्गानामथ वैभवम् ।

उच्यते तस्य वाचा हि सृष्टावग्निः क्षितिस्तथा ॥

शुश्रूषार्थं तस्य पृथ्वी जनयत्योषधीः प्रभोः ।

ताः पचत्यग्निरुद्युक्तः आहृता आहृताः पुनः ॥

आहरेति वचोऽस्यापि शृण्वन्त्येव महर्षयः ।

मुखजत्वात् तयोर्विष्णोर्मुखं जनकमिष्यते ॥

आस्यभोग्यं ततो विष्णोरन्नं तौ कुरुतः सदा ।

सर्वैर्यद्भुज्यते चान्नं तत्र तत्र स्थितो हरिः ॥

तद्भुङ्क्तेऽतस्तदर्थं हि तावन्नं कुरुतस्सदा ।

विष्णोर्वाग्विभवं वेद य उपास्ते च सर्वदा ॥

योग्यः संस्तदुपासायाः स भूम्यग्निसमन्वितः ।

समं तयोर्व्याप्तिमांश्च तद्वन्मुक्तश्च नित्यदा ॥

अनष्टलोको वसति समीपे केशवस्य च ।

योग्या अस्या उपासायाः पृथिव्यग्निपदस्य ये ॥

योग्यास्ते वै मुख्यतया तदन्ये तत्र तौ स्थितौ ।

तत्र चर्तुं समर्था स्युर्मुक्तिं प्राप्य यथेच्छया ॥

कादाचित्कोपासने तु तावत्येषां च योग्यता ।

वेदनं ह्यापरोक्ष्येण मुख्यं भवति नान्यथा ॥

एकदेशविदो यस्मात् परोक्षज्ञानिनोऽखिलाः ।

आपरोक्ष्यं भवेद् यस्मान्नैवोपासामृते क्वचित्॥

तस्मादुपासापूर्वं तु योऽपरोक्षं प्रपश्यति ।

स एव वेद नान्यस्तु योग्यस्यैवापरोक्षदृक् ॥

तस्माद्योग्यस्योक्तफलमन्येषां किञ्चिदेव हि ।

प्राणेन सृष्टावन्तरिक्षं च वायुश्चान्तरिक्षं वा अनु चरन्त्यन्तरिक्षमनु शृण्वन्ति । वायुरस्मै पुण्यं गन्धमावहत्येवमेतौ प्राणं पितरं परिचरतोऽन्तरिक्षं च वायुश्च । यावदन्वन्तरिक्षं यावदनु वायुस्तावानस्य लोको भवति नास्य तावल्लोको जीर्यते यावदेतयोर्न जीर्यतेऽन्तरिक्षस्य च वायोश्च य एवमेतां प्राणस्य विभूतिं वेद ।

चक्षुषा सृष्टौ द्यौश्चादित्यश्च । द्यौर्हास्मै वृष्टिमन्नाद्यं सम्प्रयच्छत्यादित्योऽस्य ज्योतिः प्रकाशं करोत्येवमेतौ चक्षुः पितरं परिचरतो द्यौश्चादित्यश्च । यावदनु द्यौः यावदन्वादित्यस्तावानस्य लोको भवति नास्य तावल्लोको जीर्यते ॥

यावदेतयोर्न जीर्यते दिवश्चादित्यस्य च य एवमेतां चक्षुषो विभूतिं वेद ।

श्रोत्रेण सृष्टा दिशश्च चन्द्रमाश्च । दिग्भ्यो हैनमायान्तीं ३ । दिग्भ्यो विशृणोति ॥

चन्द्रमा अस्मै पूर्वपक्षापरपक्षान् विचिनोति पुण्याय कर्मणे । एवमेते श्रोत्रं पितरं परिचरन्ति दिशश्च चन्द्रमाश्च । यावदनु दिशो यावदनु चन्द्रमास्तावानस्य लोको भवति नास्य तावल्लोको जीर्यते यावदेतेषां न जीर्यते दिशां च चन्द्रमसश्च य एवमेतां श्रोत्रस्य विभूतिं वेद ।

मनसा सृष्टा आपश्च च वरुणश्च । आऽऽपो हास्मै श्रद्धां सन्नमन्ते पुण्याय कर्मणे । वरुणोऽस्य प्रजां धर्मेण दाधारैवमेते मनः पितरं परिचरन्त्यापश्च वरुणश्च । यावदन्वापो यावदनु वरुणस्तावानस्य लोको भवति नास्य तावल्लोको जीर्यते यावदेतेषां न जीर्यतेऽपां च वरुणस्य च य एवमेतां मनसो विभूतिं वेद ॥

७ ॥

प्राणादिभ्यश्च वाय्वाद्या एवं विष्णोः प्रजज्ञिरे ॥

ब्रह्मशेषसुपर्णेन्द्रशिवाद्या आप ईरिताः ।

ते विष्णोर्मनसा जाताः सर्वे चाबभिमानिनः ॥

वैश्वदेव्यस्ततो ह्यापो वरुणश्च मनोभवः ।

प्राणिनां पूर्तपुण्येषु श्रद्धारूपमनोऽधिपः ॥

एवं हि सर्वदेवा हि विष्ण्वङ्गेभ्यः प्रजज्ञिरे ।

स्वोत्पत्त्यङ्गं च ते विष्णोः शुश्रूषन्ते पृथक् पृथक् ॥

विष्णोः विषयधर्मेषु ज्ञानादिषु चतुर्मुखः ।

श्रद्धां ददाति भूतानां वैदिकश्रवणे विपः ॥

तान्त्रिके शेषरुद्रौ च शक्रो यज्ञादिकर्मणि ।

वायुर्गन्धवहश्चास्य भक्तिज्ञानप्रदस्तथा ॥

भूतानां तस्य विषये त्वन्तरिक्षं च कर्मणः ।

तदीयस्यैव भोगार्थं जीवानां श्रुतिचारदम् ॥

अन्तरिक्षं च विघ्नेशः सूर्यस्तत्कर्मसिद्धये ।

भूतानां ज्योतिषो दाता द्यौरप्यन्नाद्यदायिनी ॥७ ॥

आपाः ३ इत्यापः इति । तदिदमाप एवेदं वै मूलमदस्तूलमयं पितैते पुत्रा यत्र ह क्वच पुत्रस्य तत्पितुर्यत्र वा पितुस्तद्वा पुत्रस्येत्येतत् तदुक्तं भवति तद्धस्म वै तद्विद्वानाह महिदास ऐतरेय आहं मां देवेभ्यो वेदा ओमद्देवान् वेदेतः प्रदाना ह्येत इतः सम्भृता इति ।

आप इत्येव देवानां ब्रह्मादीनां कथं भवेत् ।

नामेत्यपृच्छल्लक्ष्मीस्तं महिदासं जनार्दनम् ॥

आप इत्येव नामैषां भवतीत्याह स प्रभुः ।

इदं मदाख्यं यद् ब्रह्म ह्याप इत्यभिधीयते ॥

आ पूर्णत्वाद् गुणैः सर्वैस्तन्मूलमखिलस्य च ।

तूलभूतं तदन्यत् तु पिता ह्येष जनार्दनः ॥

पुत्रा ब्रह्मादयः सर्वे नैवायं वृक्षमूलवत् ।

स्वतन्त्रत्वाज्जगन्नाथः पितृत्वात् परमेशितुः ॥

तन्नामाऽऽप इति ह्येतद्ब्रह्मरुद्रादिनां भवेत् ।

यथा यदव इत्येव रघवः कुरवस्तथा ॥

पुत्रनाम पितुश्च स्यात् तत्तन्त्रत्वात् सुतस्य हि ।

यथा पितामहाद्याश्च पितरो नाम कीर्तिताः ॥

तथापि मुख्यया वृत्त्या व्यवहारव्यवस्थितिः ।

आप इत्येव देवानां सर्वेषां प्रददौ हरिः ॥

स्वकीयमेवमन्यानि पृथक् पृथगदात् प्रभुः ।

नारायणादिनामानि ददौ नान्यस्य केशवः ॥

एवं स भगवान् विष्णुर्महिदासाभिधः प्रभुः ।

जानन्नित्योदितज्ञानादाह देवीमिदं वचः ॥

देवपर्यन्तमा व्याप्तिं वेदाहं मम सर्वदा ।

मत्पर्यन्तं यथा व्याप्तिं देवानामपि सर्वशः ॥

मयि देवास्तेषु चाहमिति विद्धिवरानने ।

मयैतानि प्रदत्तानि पदानि ब्रह्मपूर्वकाः ॥

अधितिष्ठन्ति सत्ताद्या अप्येतेषां मदाज्ञया ।

ज्ञानकर्मबलेहाद्या मद्दत्ता इति किं वदे ॥

सम्भृता मत्त एवैते

स एष गिरिश्चक्षुः श्रोत्रं मनो वाक्प्राणस्तं ब्रह्मगिरिरित्याचक्षते । गिरति ह वै द्विषन्तं पाप्मानं भ्रातृव्यं पराऽस्य द्विषन् पाप्मा भ्रातृव्यो भवति य एवं वेद ॥

. … स एष भगवान् गिरिः ।

गिरणात् सर्वभूतानां चक्षुर्नामास्य दर्शनात् ॥

सर्वश्रोतृत्वतः श्रोत्रं मनो मन्तृत्वहेतुतः ।

प्राणनामा प्रणेतृत्वात् तमेनं गुणपूर्तितः ॥

गिरणाच्चाखिलस्यास्य प्राहुर्ब्रह्मगिरिं प्रभुम् ।

य एवं वेद तं विष्णुमापरोक्ष्येण शाश्वतम् ॥

गिरत्येवाखिलं पापं भ्रातृवत् सह संस्थितम्म् ।

पराभवति पाप्माऽस्य द्वेष्टा निरयगः सदा ॥

स एषोऽसुः । स एष प्राणः । स एष भूतिश्चाभूतिश्च तं भूतिरिति देवा उपासाञ्चक्रिरे । ते बभूवुस्तस्माद्धाप्येतर्हि सुप्तो भूर्भूररित्येव प्रश्वसिति । अभूतिरित्यसुरास्ते ह पराबभूवुर्भवत्यात्मना पराऽस्य द्विषन् पाप्मा भ्रातृव्यो भवति य एवं वेद ॥

असनाद्भगवान् सोऽसुः सर्वस्यापि जनार्दनः ।

प्रकृष्टानन्दरूपत्वात् प्राण इत्यभिधीयते ॥

स एष भूतिनामाऽपि ज्ञानैश्वर्यादिभूतिदः ।

अज्ञानादिप्रदातृत्वात् स एवाभूतिनामकः ॥

सुखज्ञानादिगुणदं पूर्णं सर्वगुणैः प्रभुम् ।

उपासते तं वाय्वाद्या देवास्तस्माच्च तेऽखिलाः ॥

बभूवुः सुखसज्ज्ञानपूर्वैः सर्वगुणैर्युताः ।

देवानामपि सर्वेषां प्रधानोऽद्यापि मारुतः ॥

स्थित्वा सुप्तेषु विष्णुं तं भूर्भूरित्येव शंसति ।

भूःशब्दार्थो भूतिरिति वैपरीत्येन चासुराः ॥

अभूतिकारकोऽस्माकमैश्वर्यादिगुणोज्झितिः ।

इत्येवोपासते तस्मात् पराभूताश्च सर्वशः ॥

ज्ञानैश्वर्यादिभिर्हीनाः पेतुरन्धे तमस्यथ ।

य एवं वेद तं विष्णुं भूतिदं भूतिरूपिणम् ॥

भावाभावं च देवानां दैत्यानां चैवमेव तु ।

ज्ञानैश्वर्यादिभिः सोऽपि भवेत् तस्य परात्मनः ॥

प्रसादात् तस्य पाप्मा च पराभवति सर्वशः ।

स एष मृत्युश्चैवामृतं च । तदुक्तमृषिणा– अपाङ्प्राङेति स्वधया गृभीत इति । अपानेन ह्ययं यतः प्राणो न पराङ्भवति । अमर्त्यो मर्त्येना सयोनिरित्येतेन हीदं सर्वं सयोनि मर्त्यानि हीमानि शरीराणी३ । अमृतैषा देवता । ता शश्वन्ता विषूचीना वियन्ता न्य१ न्यं चिक्युर्न निचिक्युरन्यमिति निचिन्वन्ति हैवेमानि शरीराणी३ । अमृतैवैषा देवता । अमृतो ह वा अमुष्मिं ल्लोके सम्भवत्यमृतः सर्वेभ्यो भूतेभ्यो ददृशे य एवं वेद य एवं वेद ॥ ८ ॥

स एष भगवान् विष्णुर्मृत्युदो मोक्षदस्तथा ॥

स एव जीवनकरो यदाऽपानेन संयुतम् ।

प्राणं नियमयत्यस्मिञ्च्छरीरे पुरुषोत्तमः ॥

शरीराद् बहिरेतौ तु यदा निःसारयत्यजः ।

तदा मृत्युप्रदश्चायं मुक्तानामपि जीवनम् ॥

प्राणादेव हि तत्रापि प्राणाधारो जनार्दनः ।

अर्वाक्प्राक्च सदा गच्छेद्वायुरानन्दरूपिणा ॥

अनेनैव गृहीतो हि प्राणोऽपानेन संयुतः ।

अनेन हरिणा यस्मान्नियतो न पराग्भवेत् ॥

अमर्त्यस्तत्प्रसादेन वायुर्देहैः सह स्थितः ।

अनित्या अपि देहास्ते शश्वत् सन्त्याविमोक्षतः ॥

स्थूलसूक्ष्मविभागेन किमु वायुर्जगत्प्रभुः ।

नानागती तु तावेतौ वायुः प्राप्नोति केशवम् ॥

शरीरं तु विनष्टं स्यात् पञ्चत्वमुपगच्छति ।

जडं तज्जडतामेति चेतना वायुदेवता ॥

चेतनेशं हरिं याति विरुद्धगमनौ च तौ ।

ऊर्ध्वं गच्छति देवः स देहोऽधः पतति क्षितौ ॥

दृश्यमेतच्छरीरं चाप्यदृश्या वायुदेवता ।

य एवं वेद तं वायुममृतं सर्वनायकम् ॥

पूर्णानन्देन हरिणा गृहीतं तद्वशं सदा ।

स मुक्तो लोकमाप्नोति विष्णोर्मुक्तैश्च दृश्यते ॥

इति च ।

ब्रह्मपन्थाः सत्यं कर्मेति तस्य नारायणस्य वासुदेवाद्याः क्रमेण चतस्रो मूर्तयः । नासिकायां यन्नेत्रयोर्मध्ये विनतमिव किञ्चिन्नतस्थानं तत्सूर्यलोकस्थानीयं विद्यात् । तथेति निर्णयः । इरामया इति दैर्घ्यमवधारणार्थम् ।

दैर्घ्यं प्लुतं च हिङ्कारो बिन्दुरप्यवधारणे इति शब्दनिर्णये ।

ब्रह्मा हैवं ता३ ईते ।

देशतः कालतोऽर्थाच्च बलतो गुणतस्तथा ।

स्वरूपतोऽपि नैव स्याद् भेदोऽत्यल्पोपि यत्र हि ॥

केवलैश्वर्ययोगेन यत्र सङ्ख्यादिवद्भवेत् ।

स्वरस्पर्शविभागेन तत्रोक्तिः स्याद् विभक्तिषु ॥

अचिन्त्यात् तु तथैश्वर्यादेकोऽपि बहुरूपवान् ।

प्रकाशयेद्यतो विष्णुः सर्वत्राप्यविशेषवान् ॥

न विशेषो हि रूपाणां मत्स्यादीनां कथञ्चन ।

नैश्वर्ये न बले चैव नानन्दादिगुणेष्वपि ॥

इत्यादिशब्दनिर्णयवचनात् द्विवचनमत्र व्यवहारमात्रमिति दर्शयितुं ता इत्युक्तम् ।

संहितायां यत्र दैर्घ्यं पदे यत्र न विद्यते ।

उक्तार्थस्य महाधिक्यं श्रुतेस्तत्र विवक्षितम् ॥

इत्यतो ब्रह्माहेति दैर्घ्यमपि परब्रह्मत्वविवक्षया ।

अद उ एव नारायणाख्यमधिदैवतं अन्यानि दैवतमात्राणि । स्थानान्तरेऽन्येषामप्यधिदैवत्वकथनम् । कर्मजदेवाद्यपेक्षया । मुख्याधिदैवतं नारायण एव । तस्योष्णिग्लोमानीत्यादि लोमसूष्णिगित्याद्यर्थे । सप्तसु प्रथमा इति सूत्रात् । सच्छन्दोऽभिश्छन्न इति वाक्यशेषात् । ब्राह्मणोऽस्य मुखमासीत् इत्यादिवच्च ।

अङ्गेषु यस्य छन्दांसि देवा लोका मखा अपि ।तद्वशा नियता नित्यं नमस्तस्मै परात्मने ॥ इति स्कान्दे ।

अस्मै पुण्याय कर्मण इत्येतमुद्दिश्य जीवानां पुण्यकर्म कर्तुम् । तैर्हि स्तुत्यादिकर्माणि कृतानि श्रोत्रेण शृणोति भगवान् । दिग्भ्योऽप्यन्य एव विशृणोति जीवः । अन्येषां जीवानां श्रवणजं भोगं स्वश्रोत्रेण दिग्भिरननुगृहीतेनैव भगवान् भुङ्क्ते ।न च जीववागादिना पृथिव्यग्नादिकं सृष्टमित्यत्र किञ्चिन्मानमस्ति । मुखादिन्द्रश्चाग्निश्चेत्यादिना भगवतः सकाशाद्धि सर्वेषां सृष्टिः प्रसिद्धा । सृष्टिभेदादन्यथावचनम् । न च मुख्यकारणाङ्गीकारेऽविरोधे औपचारिकं कारणमङ्गीकर्तुं युक्तम् । अतिप्रसङ्गात् । न हि यत्ककिञ्चित् कारणत्वमस्तीत्येतावता ब्राह्मणस्य चण्डालः पितेत्युच्यते । पितृत्वं चात्रोक्तं वाचं पितरमित्यादिना ।

मनुष्याणां तु यत्कर्म न देवोत्पत्तिकारणम् ।

दैवतैरुपकारस्तु क्रियते नरकर्मणाम् ॥

देवानां कर्मणैवैते जायन्ते सर्वमानुषाः ।

प्रधानत्वान्न देवानां नृकर्मोत्पत्तिकारणम् ॥

इति च ब्रह्माण्डे ।

आह महिदास ऐतरेय इति तु सर्वस्य वचनस्य तदीयत्वज्ञापनार्थं न तु सन्निहितस्यैव । यथेन्द्रं कुत्स इत्यादि । यथा च पूर्वं तु बादरायणो हेतुव्यपदेशात् इति ॥ ८ ॥

॥ इति श्रीमदानन्दतीर्थभगवत्पादाचार्यविरचिते श्रीमन्महैतरेयोपनिषद्भाष्ये द्वितीयप्रघट्टके प्रथमोऽध्यायः ॥

द्वितीयोऽध्यायः

एष इमं लोकमभ्यार्चत् पुरुषरूपेण य एष तपति । प्राणो वाव तदभ्यार्चत् । प्राणो ह्येष य एष तपति ।

एष नारायणो देवो वायुना सहेमं लोकमभ्यार्चत् । ब्रह्मादिशरीरेषु प्रविवेश । पुरुष इत्यन्तर्यामिरूपस्याख्या पुरि शेत इति । प्रसिद्धत्वाच्च पञ्चरात्रेषु । य एष सूर्यमण्डले स्थित्वा तपति स भगवान् नारायणः । य आदित्ये तिष्ठन्नादित्यादन्तरो यमादित्यो न वेद इत्यादिश्रुतिभ्यः । य एषोऽन्तरादित्ये हिरण्मयः पुरुषो दृश्यते इत्युक्त्वा तस्य यथा कप्यासं पुण्डरीकमेवमक्षिणी इत्युक्तत्वान्न शिवादयः । शिवो हि विरूपाक्षः । प्रसिद्धश्च पुण्डरीकाक्ष इति भगवान्नारायणः । यमादित्यो न वेदेत्युक्तत्वान्नादित्यः । भेदव्यपदेशाच्चान्यः इति भगवद्वचनम् ।

वृत्रं यदिन्द्र शवसावधीरहिमादित् सूर्यं दिव्यारोहयो दृशे ।

यत्सूर्यस्य हरितः पतन्तीः पुरस्सतीरुपरा एतसे कः ॥

सीदन्निन्द्रस्य जठरे कनिक्रदन्नृभिर्यतस्सूर्यमारोहयो दिवि।

चन्द्रमा मनसो जातश्चक्षोस्सूर्यो अजायत ।

यस्सूर्यं य उषसं जजान यो अपां नेता स जनास इन्द्रः ।

उद्वेति प्रसविता जनानां महान् केतुरर्णवः सूर्यस्य ।

येनावृतं खं च दिवं महीं च येनादित्यस्तपति तेजसा भ्राजसा च ।

यमन्तः समुद्रे कवयो वयन्ति यदक्षरे परमे प्रजाः ।

तमेताः पञ्चदेवताः परिम्रियन्ते विद्युद्वृष्टिश्चन्द्रमा आदित्योऽग्निः

इत्यादौ सूर्यस्य सर्वत्र पराधीनत्वावगतेश्च ।

ध्येयः सदा सवितृमण्डलमध्यवर्तीनारायणः सरसिजासनसन्निविष्टः ।

केयूरवान् मकरकुण्डलवान् किरीटी हारी हिरण्मयवपुः धृतशङ्खचक्रः ॥

इति नारसिंहपुराणे ।

तापनी पाचिका चैव शोषणी च प्रकाशनी ।

नैव राजन् रवेः शक्तिः शक्तिर्नारायणस्य सा ॥ इति पाद्मे ।

यदादित्यगतं तेजो जगद्भासयतेऽखिलम् ।

यच्चन्द्रमसि यच्चाग्नौ तत्तेजो विद्धि मामकम् ॥

इति च ।

न च विष्णोरन्याधीनत्वं श्रुतिषूक्तं कुत्रचित् । उत्पत्तिस्तु प्रादुर्भावापेक्षया ।

एको नारायण आसीन्न ब्रह्मा न च शङ्करः इति महाप्रलये तस्यैवावस्थानश्रुतेः ।

यं कामये तं तमुग्रं कृणोमि तं ब्रह्माणं तमृषिं तं सुमेधाम् इति ब्रह्मशिवादीनां देव्यधीनपदप्राप्तिमुक्त्वा तस्या अपि भगवदधीनत्वं मम योनिरप्स्वं१तः समुद्रे । ततो वितिष्ठे भुवना नु विश्वा परो दिवा पर एना पृथिव्या इत्याह । अहं रुद्राय धनुरातनोमि ब्रह्मद्विषे शरवे हन्तवा उ । अहं सुवे पितरमस्य मूर्धन् इति ब्रह्मरुद्रयोर्देव्यास्सकाशात् सृष्टिसंहारौ चोक्तौ ।

अस्य देवस्य मी•हुषो वया विष्णोरेषस्य प्रभृथे हविर्भिः ।

विदेहि रुद्रो रुद्रियं महित्वं यासिष्टं वर्तिरश्विनाविरावत् ॥

इत्यादिना विष्णोः प्रसादादेव शिवादीनां पदप्राप्तिकथनाच्च ।

तमेताः सप्ताक्षितय उपतिष्ठन्ते । तद्या इमा अक्षंल्लोहिन्यो राजयस्ताभिरेनं रुद्रोऽन्वायत्तः इत्यादिना शिवादिसर्वदेवोपास्यस्य वायोः अयं वाव शिशुर्योऽयं मध्यमः प्राणः इति मध्यमशब्दोक्तस्य प्राणः स्थूणा इति प्राणशब्दोदितो नारायण आश्रय उक्तः । तस्मात् सर्वोत्तमो भगवान् नारायणः प्राणशब्दोदित आदित्यमण्डलस्थस्तपतीत्यादि सिद्धम् ।

क्षितिपा मनुष्यगन्धर्वा देवाश्च पितरश्चिराः ।

आजानजाः कर्मदेवास्तात्त्विका दक्ष एव च ॥

शक्रश्चोमा च रुद्रश्च भारती वायुरेव च ।

मुक्ता उक्ताः शतगुणा बलज्ञानसुखादिभिः ॥

विष्णुभक्त्यादिभिश्चैव गुणैः सर्वैः क्रमाधिकाः ।

तस्माद्रमा ततो विष्णुरनन्तगुणतोऽधिकः ॥

नित्यमुक्तः स्वतन्त्रश्च न चान्यस्तादृशः क्वचित् ।

कुत एवाधिकोऽन्यः स्याद्यन्मुक्ता अपि तद्वशाः ॥

रमापि तद्वशा नित्यं स नान्यस्य वशे प्रभुः ।

न भेदः शेषशिवयोः सुपर्णः शेषसंमितः ॥

कामः शक्रसमो नित्यं प्रतिबिम्बाश्च ते क्रमात् ॥

इति च महासंहितायाम् ॥

तं शतं वर्षाण्यभ्यार्चत् । तस्माच्छतं वर्षाणि पुरुषायुषो भवन्ति । तं यच्छतं वर्षाण्यर्भ्याचत् तस्मात् शतर्चिनस्तस्मात् शतर्चिन इत्याचक्षते एतमेव सन्तम् ।

स इदं सर्वं मध्यतो दधे यदिदं किञ्च । स यदिदं सर्वं मध्यतो दधे यदिदं किञ्च तस्मात् मध्यमास्तस्मात् मध्यमा इत्याचक्षते एतमेव सन्तम् ।

स पुरुषेषु शतवर्षं गत इति शतर्चिनामा । बहुरूपत्वाद् बहुवचनम् । एतमेव तथासन्तं मुख्यत आचक्षते । ऋषींस्तूपचारतः । आत्मन उदरे धृतवान् मध्ये स्थित्वा धृतवांश्च ।

प्राणो वै गृत्सोऽपानो मदः । स यत्प्राणो गृत्सोऽपानो मदस्तस्मात् गृत्समदस्तस्माद् गृत्समद इत्याचक्षते एतमेव सन्तम् ।

तस्येदं विश्वं मित्रमासीद् यदिदं किञ्च । तद्यदस्येदं विश्वं मित्रमासीद्यदिदं किञ्च । तस्मात् विश्वामित्रस्तस्माद्विश्वामित्र इत्याचक्षते एतमेव सन्तम् ।

तं देवा अब्रुवन् - अयं वै नः सर्वेषां वाम इति तं यद्देवा अब्रुवन्नयं वै नः सर्वेषां वाम इति ।

तस्माद्वामदेवस्तस्माद् वामदेव इत्याचक्षते एतमेव सन्तम् । स इदं सर्वं पाप्मनोऽत्रायत यदिदं किञ्च । स यदिदं सर्वं पाप्मनोऽत्रायत यदिदं किञ्च तस्मादत्रयस्तस्मादत्रय इत्याचक्षत एतमेव सन्तम् ॥ १ ॥

प्राणस्थः प्राणनामासावपानेऽपाननामकः ।

नेतृत्वाच्चापनेतृत्वाद्भगवान् पुरुषोत्तमः ॥इति च ।

वामो भद्रः ॥ १ ॥

एष उ एव बिभ्रद्वाजः । प्रजा वै वाजस्ता एष बिभर्ति । यद्बिभर्ति तस्मात् भारद्वाजस्तस्मात् भारद्वाज इत्याचक्षते एतमेव सन्तम् ।

तं देवा अब्रुवन् अयं वै नः सर्वेषां वसिष्ठ इति तस्माद्वसिष्ठस्तस्मात् वसिष्ठ इत्याचक्षते एतमेव सन्तम् ।

स इदं सर्वमभिप्रागाद्यदिदं किञ्च । स यदिदं सर्वमभिप्रागाद् यदिदं किञ्च तस्मात् प्रगाथास्तस्मात् प्रगाथा इत्याचक्षते एतमेव सन्तम् ।

स इदं सर्वमभ्यपवयत यदिदं किञ्च । स यदिदं सर्वमभ्यपवयत यदिदं किञ्च तस्मात् पावमान्यस्तस्मात् पावमान्य इत्याचक्षते एतमेव सन्तम् ।

वसिष्ठो वसतामुत्तमः । अभ्यपवयत पावयामास संसारात् ।

सोऽब्रवीत् अहमिदं सर्वमसानि यच्च क्षुद्रं यच्च महदिति ॥ ते क्षुद्रसूक्ताश्चाभवन् महासूक्ताश्च । तस्मात् क्षुद्रसूक्तास्तस्मात् क्षुद्रसूक्ता इत्याचक्षते एतमेव सन्तम् । सूक्तं बतावोचतेति तत्सूक्तमभवत् । तस्मात् सूक्तं तस्मात् सूक्तमित्याचक्षते एतमेव सन्तम् ।

तद्विष्ण्वाख्यं ब्रह्म सूक्तान्यवोचतेति सूक्तनामकमभवत् । बतेत्यास्वादने । स्वात्मनैव स्वयं सुष्टूक्तमिति वा । इदं सर्वं परिपूर्णं सन्नहमल्पप्राणिषु प्रविश्य सूक्ष्मरूपो महाप्राणिषु महारूपश्च भवानीति स भगवानब्रवीत् । तस्मात् क्षुद्रोऽसानीत्युक्तत्वात् क्षुद्रसूक्तास्ते क्षुद्रप्राणिषु स्थिताः भगवद्रूपसङ्घाः । महानसानीत्युक्तत्वात् महासूक्ता महाप्राणिषु स्थिताः । सूक्ष्मरूपत्वादेव क्षुद्रनाम भगवतः । न तु सामर्थ्याऽल्पत्वात् । न हि सामर्थ्यादिगुणेषु कश्चिद्विशेषो भगवद्रूपेषु ।

एव वा ऋगेष ह्येभ्यः सर्वेभ्यो भूतेभ्योऽर्चत । स यदेभ्यः सर्वेभ्यो भूतेभ्योऽर्चत तस्मात् ऋक् । तस्माद् ऋगित्याचक्षते । एतमेव सन्तम् । एष वा अर्धर्चः । एष ह्येभ्यः सर्वेभ्योऽर्द्धेभ्योऽर्चत । स यदेभ्यः सर्वेभ्योऽर्धेभ्योऽर्चत । तस्मात् अर्धर्चस्तस्मादर्धर्च इत्याचक्षते । एतमेव सन्तम् । एष वै पदमेष हीमानि सर्वाणि भूतानि पादि स यदिमानि सर्वाणि भूतानि पादि । तस्मात् पदं तस्मात् पदमित्यचक्षते । एतमेव सन्तम् । एष वा अक्षरमेष ह्येभ्यः सर्वेभ्यो भूतेभ्यः क्षरति । न चैनमतिक्षरन्ति । स यदेभ्यः सर्वेभ्यो भूतेभ्यः क्षरति न चैनमतिक्षरति तस्मात् अक्षरं तस्मादक्षरमित्याचक्षते एतमेव सन्तम् ।

ता वा एताः सर्वा ऋचः सर्वे वेदाः सर्वे घोषा एकैव व्याहृतिः प्राण एव । प्राण ऋच इत्येव विद्यात् ॥ २ ॥

एभ्यः प्राणिभ्यो गतवानिति ऋक् । गच्छति हि मरणकाले ।

ब्रह्मणा सम्परित्यक्तो मृत इत्युच्यते बुधैः इति हि भारते ।

म्रियमाणमिमं जीवं वासुदेवादिदेवताः ।

त्यक्त्वा भागेन गच्छन्ति भागतोऽनुव्रजन्ति तम् ॥

गतैर्भागैरपि पुनर्विशेयुर्भोगसिद्धये ।

भोग्यलोकमनुप्राप्तं तस्मात् स्वप्नवदन्तरा ॥

इति च ॥

अर्च गतिपूजनयोः ऋ गतौ इति धातोः । सर्वेभ्योऽर्धेभ्यः स्थानेभ्यः शरीरेभ्यो गतवानित्यर्धर्चः । सर्वाणि भूतान्यपादि । पद गतौ । तस्मात् पदं नाम । अधिकं क्षरतीत्यक्षरम् । क्षरणं नाम सन्ततदानम् । क्षर विनाशसन्ततदानयोः इति धातोः ।एवमृषिषु शब्देषु च व्यवह्रियमाणानि सर्वाणि नामानि विष्णोरेव मुख्यतः । किमु देवतानामानि ।

यो देवानां नामधा एक एव तं सम्प्रश्नं भुवना यन्त्यन्या ।

इन्द्रं मित्रं वरुणमग्निमाहु रथो दिव्यः स सुपर्णो गरुत्मान् ।

यमिन्द्रमाहुर्वरुणं यमाहुर्यं मित्रमाहुर्यमु सत्यमाहुः ।

नामानि सर्वाणि यमाविशन्ति तं वै विष्णुं परममुदाहरन्ति ॥

इत्यादिश्रुतिभ्यः । न केवलमृष्यादीनां नाम भगवतः । सर्वे वेदा अपि तस्यैव नामानि । किमु च वेदाः । समुद्रमेघवृक्षपतनभेरीताडनादिसर्वघोषा अपि तस्यैव नामानि यथायोग्यं योजनीयानि । एकमेव व्याहरणम् । एकप्रकारमेव नाम । निर्दोषगुणपूर्तिवाचकत्वादेकप्रकारता । प्राणे नारायण एव । नारायणविषय एव व्याहारः । ऋचस्तु विशेषत इन्द्रादिनामवतो विष्णोर्गुणानल्पज्ञानामपि प्रकाशयन्तीति । प्राणे नारायणे एवेति विद्यात् ।

उक्तं च बृहत्संहितायाम्–

हुङ्कारेण सहैवाब्धिः सर्वाभिभवशक्तिताम् । विष्णोर्वक्ति यतो हुं च पराभिभववाचकः ॥

ओमिति स्वरते नित्यं वायुर्मेघेषु संस्थितः ।

बलवन्नादसंयुक्तो ह्यधिकोच्चत्वमस्य तु ॥

ओङ्कारस्यार्थ उद्दिष्ट उक्तार्थाधिक्यमेव च ।

नादो बली प्रवदति तथा भेरीध्वनिः प्रभोः ॥

अनुदात्तस्वरूपत्वादौदार्यं वदतीशितुः ।

तदपेक्षयाऽन्यनीचत्वं घण्टाद्याः स्वरितात्मकाः ॥

उच्चस्थितिमुदात्तस्तु स्वर्णचञ्च्वादिकः स्वरः ।

विष्णोर्वक्ति तथा मन्द्रः श्वासादिः प्रचयात्मकः ॥

एकप्रकारतां विष्णोः सदाचाल्यां वदत्यपि ।

इत्यादयः सर्वघोषा विष्णोरेव गुणोन्नतिम् ॥

वदन्ति किमु वेदाद्या मार्जाराद्यभिधास्तथा ।

मारयित्वा प्रभक्ष्यैव जरयत्यखिलं जगत् ॥

तेन मार्जार उद्दिष्टो मोषणान्मूषको हरिः ।

वर्षणाद् वृष उद्दिष्टो बलनाद्बलिनामकः ॥

तारणात् तृणनामाऽसावित्याद्येकोऽभिधीयते ।

सर्वनामापि भगवान् सर्वशक्तिश्च सर्ववित् ॥

ब्रह्मरुद्रादिजीवेभ्यो जडेभ्यः श्रिय एव तु ।

व्यतिरिक्तः सदानन्तसान्द्रानन्दैकरूपकः ॥

तस्यैव मुख्यनामानि समाकृष्येतरेष्वपि ।

उपचारात् प्रवर्तन्ते व्यवहारप्रसिद्धये ॥

तथैव सर्वनामानि प्रवर्तन्ते च मारुते ।

न तावन्मुख्यवृत्त्यैव मुख्यतोऽन्यव्यपेक्षया ॥

मुख्यतः सर्वनामा तु विष्णुरेको न चापरः ।

तस्मात् प्राणादिशब्दाश्च विष्णावेव हि मुख्यतः ॥

अन्यव्यपेक्षया वायौ मुख्यवृत्तिर्विधीयते ।

वायुश्च सूर्यसंस्थः संस्तपत्येतज्जगत्त्रयम् ॥

आज्ञयैव हरेर्वायोः शक्त्या सूर्यस्तपत्ययम् ॥

इत्यादि च ।

न प्रसिद्धसूर्यस्येयं तापनशक्तिरिति ज्ञापयितुं प्राणो ह्येष य एष तपतीत्युक्तम् । प्राणाद्वा एष उदेति प्राणेऽस्तमेति इति श्रुतिः । प्राणशब्दश्च मुख्यतो विष्णौ प्रवर्तमानोऽपि वायावपि वर्तते । अतः सर्ववेदाद्यभिधेयत्वं वायोरप्यस्ति । प्राणस्य प्राणः इति श्रुतेरुभयोरपि प्राणशब्दः प्रसिद्ध एव । अयं वाव शिशुर्योऽयं मध्यमः प्राणः इति वायोर्विशेषणादुत्तमप्राणो विष्णुरिति च सिद्धम् ।

द्वावात्मानौ हि वेदेषु द्वौ प्राणौ द्वौ च चेतनौ ।

अज्ञानाभिभवास्पृष्टौ वायुर्नारायणश्च तौ ॥

तदन्ये चेतनास्सर्वे प्राणाश्चात्मान एव च ।

अज्ञानाभिभवस्पृष्टास्तस्मात् ते ह्यधमाः श्रुताः ॥

मध्यमो वायुरेवैक उत्तमः केवलो हरिः ।

सर्वशब्दोदितौ तस्मादेतौ द्वावेव नापरः ॥

अन्ये चैव मितैः शब्दैरुच्यन्ते नामितैः क्वचित्।

श्रीरप्यखिलशब्दोक्ता विष्णुवन्न तु मुख्यतः ॥

तस्मादमितनामानावपि तौ मितनामवत् ।

श्रीश्च वायुश्च विष्णुस्तु मुख्योक्तेरमिताभिधः ॥

अनन्तनामकत्वाच्च सोऽनन्तगुण ईरितः ।

पृथङ्नामानि यस्मात् तद्गुणानेव प्रचक्षते ॥

इत्यादि ब्रह्माण्डे ॥ २ ॥

विश्वामित्रं ह्येतदहः शंसिष्यन्तमिन्द्र उपनिषसाद । स हान्नमित्यभिव्याहृत्य बृहतीसहस्रं शशंस । तेनेन्द्रस्य प्रियं धामोपेयाय । तमिन्द्र उवाच ऋषे प्रियं वै मे धामोपागाः । स वा ऋषे द्वितीयं शंसेति स हान्नमित्यभिव्याहृत्य बृहतीसहस्रं शशंस । तेनेन्द्रस्य प्रियं धामोपेयाय । तमिन्द्र उवाच ऋषे प्रियं वै मे धामोपागाः । स वा ऋषे तृतीयं शंसेति । स हान्नमित्यभिव्याहृत्य बृहतीसहस्रं शशंस । तेनेन्द्रस्य प्रियं धामोपेयाय । तमिन्द्र उवाच ऋषे प्रियं वै मे धामोपागाः वरं ते ददामीति ।

स होवाच त्वामेव जानीयामिति तमिन्द्र उवाच प्राणो वा अहमस्म्यृषे प्राणस्त्वं प्राणः सर्वाणि भूतानि । प्राणो ह्येष य एष तपति । स एतेन रूपेण सर्वा दिशो विष्टोऽस्मि ॥

तस्य मेऽन्नं मित्रं दक्षिणम् । तद्वैश्वामित्रमेष तपन्नेवास्मीति होवाच ॥ ३ ॥

अन्यदेवताविषयत्वेन प्रतीयमाना अप्यृचो भगवद्विषया एव मुख्यतः । तदनन्तरं वायुविषयाश्च । तस्माद् बृहतीसहस्रं सर्वं मुख्यतो नारायणस्यान्नम् । तदाज्ञया वायोश्च । तस्मात् तच्छंसनेन भगवान् वायुश्चातिप्रीयेत इति दर्शयति विश्वामित्रं ह्येतदहः शंसिष्यन्तमित्यादिना ॥

वृत्रं हत्वा पुरेन्द्रस्तु महेन्द्रत्वाभिपत्तये ।

महाव्रतं कर्म चक्रे हौत्रं चक्रेऽत्र कौशिकः ॥

भृगुरध्वर्युरभवद् ब्रह्मा ब्रह्माऽभवत् स्वयम् ।

उद्गाता वायुरभवत् स्वयं नारायणः प्रभुः ॥

सादस्यमकरोत् तत्र तदन्येऽन्येऽपि चर्त्विजः ।

बृहतीसहस्रं शंसिष्यन् यदा सस्मार केशवम् ॥

वायुना सह देवेशस्तदा वासवमाविशत् ।

आविष्टो विष्णुनाऽथेन्द्रो वायुना सह कौशिकम् ॥

शंसेत्युक्त्वा निषण्णोऽभूदिदमन्नं तवेति सः ।

ऋक्सहस्रं शशंसाथ यज्ञाङ्गत्वेन भक्तितः ॥

तच्छ्रुत्वा तुष्टिमगमत् केशवो वायुसंयुतः ।

द्वितीयवारं शंसेति प्राह तं च जनार्दनः ॥

प्रीत्यैव शक्रमाविष्टो विश्वामित्रः शशंस तत् ।

अतिप्रियत्वाद् भगवान् पुनरप्याह कौशिकम् ॥

तृतीयं च शशंसास्मै विष्णोरन्नं प्रकल्प्य तत् ।

ततोऽतितुष्टो भगवान् ददामि वरमित्यमुम् ॥

ऊचे स प्रथमे त्वेव निजसालोक्यमीश्वरः ।

प्रादाद् द्वितीये सामीप्यं तृतीये पुनरेव च ॥

वरं ददानीत्युक्तः सन् मुनिः प्राह जनार्दनम् ।

सम्यक्त्वामेव जानीयामिति मोक्षे सुखोच्चताम् ॥

इच्छंस्तं प्राह भगवानिन्द्रस्थो वायुसंयुतः ।

सर्वनामाऽहमस्म्येक इति ज्ञानं ममोत्तमम् ॥

यस्मात् सर्वगुणत्वं स्यात् सर्वनामत्व एव तु ।

न हि दोषाभिधायीनि विष्णोर्नामानि कानिचित् ॥

अदोषत्वान्महाविष्णोर्न सामान्यवचांस्यपि ।

सर्वोत्तमगुणात्मत्वात् सदा नारायणस्य हि ॥

सर्वोत्तमगुणानेव नामान्याचक्षते हरेः ।

यावज्ज्ञानेन मोक्षः स्यात् तावज्ज्ञात्वापि कौशिकः ॥

अधिकज्ञानलब्ध्यर्थं मोक्षेऽधिकसुखाप्तये ।

जानीयां त्वामिति प्राह तस्मा आह स केशवः ॥

इन्द्राविष्टः प्राणनाम तथाऽन्याश्चाभिधाः प्रभुः ।

प्रकृष्टानन्दरूपत्वात् प्राण इत्यभिधीयते ॥

ओयत्वादहंनामाऽस्म्यसनान्मिनुतेरपि ।

ततो वेत्तीति च त्वं स पूर्णत्वात् सर्वनामकः ॥

सर्वाणि बहुरूपत्वात् सर्वरूपेषु पूर्तितः ।

प्रभूतत्वाद् भूतनामा सर्वरूपप्रभूततः ॥

बहुरूपः स भूतानीत्युक्तो विष्णुस्सनातनः ।

सर्वैश्वर्यस्वरूपत्वादेष इत्यभिधीयते ॥

स एव सूर्यसंस्थः सन् लोकं तपति केशवः ।

सर्वनामवतस्तस्य ममान्नं मित्रमुच्यते ॥

अन्नाभिमानिनी साक्षाच्छ्रीरेव प्रमदोत्तमा ।

साऽन्नमित्युच्यते विष्णोर्भोग्यत्वान्मित्रमेव च ॥

दक्षभागस्थितेनत्वाद् दक्षिणं नाम सोच्यते ।

तस्या इनो हि विष्णुः स दक्षभागे स्थितः सदा ॥

उपनिषण्णमिन्द्रं दृष्ट्वापि त्वामेव जानीयामिति वरस्वीकारादिन्द्रादेव चेन्द्राविष्टो भगवानत्रोक्त इति ज्ञायते । इन्द्रं तु जानात्येव हि विश्वामित्रः । भगवन्तमपि स्वरूपत आगतं जानात्येव । विशेषज्ञानप्रार्थने प्राणो वा अहमस्म्यृष इत्यादिकमेव पूर्यते । एष तपन्नेवास्मीति व्यर्थम् । प्राणो ह्येष य एष तपतीत्युक्तत्वात् ।

स एतेन रूपेण सर्वा दिशो विष्टोऽस्मीत्यादिनाप्याविष्टस्य विष्णुत्वं किञ्चिज्ज्ञायते । तथाप्येतेनेति तृतीयात्वात् करणत्वाशङ्का भवति । तस्य म इति वैयधिकरण्यमिति च । अतो भगवन्नामानि पृथगुक्त्वाऽहं विष्णुरित्येव तपन्नेवास्मीत्युवाच । इन्द्रशरीरमेव पश्यतो विश्वामित्रस्य तर्कमात्रतो भगवानिति किञ्चिज्जानत इति ज्ञायते ।न चेन्द्रस्य प्राणशब्दः सर्वशब्दाभिधेयत्वं च विद्यते । अजस्य नाभावध्येकमर्पितम् इत्युक्तस्य पद्मनाभस्य हि यो देवानां नामधा एक एव इति सर्वदेवाभिधानत्वमुक्तम् । इन्द्रे हीन्द्रशब्दोऽपि न मुख्यतो वर्तते । परमैश्वर्याभावात् । इन्द्रशब्दोऽपि विष्णावेव वर्तते । स हि परमेश्वरः ।

यमिन्द्रमाहुर्वरुणं यमाहुर्यं मित्रमाहुर्यमु सत्यमाहुः ॥

इति श्रुतेश्च ।

इन्द्रं मित्रं वरुणमग्निमाहुरथो दिव्यः स सुपर्णो गरुत्मान् ।

इत्यादिश्रुतेश्च ।

सप्तार्धगर्भा भुवनस्य रेतो विष्णोस्तिष्ठन्ति प्रदिशा विधर्मणि इत्यादिना विष्णुरेव हि तत्र प्रस्तुतः ।

नामानि विश्वाभि न सन्ति लोके यदाविरासीदनृतस्य सर्वम् ।

नामानि सर्वाणि यमाविशन्ति तं वै विष्णुं परममुदाहरन्ति ॥

इति श्रुतिः ।

यो देवानां नामधा एक एवेत्यवधारणान्नान्यस्य सर्वनामत्वम् । स च विष्णोर्नान्यः । पद्मनाभत्वादेव ।

श्रियो वायोरपि न नारायणादिनामवत्वम् । एको वासुदेवस्तत्सदृशपरौ न स्तः इति श्रुतिः ।

एको नारायणस्तत्समो वाऽधिको वा नास्ति इति च ।

परो मात्रया तन्वा वृधान न ते महित्वमन्वश्नुवन्ति ।

न ते विष्णो जायमानो न जातो देव महिम्नः परमन्तमाप ॥

इत्यादेश्च ।

नकिरिन्द्र त्वदुत्तरो न ज्यायान् अस्ति वृत्रहन् । नकिरेवा यथा त्वम् । इत्याद्यपि सर्वनामकत्वात् तस्यैव । किमेकं दैवतं लोके किं वाप्येकं परायणम् इत्यादिप्रश्नस्यापि

परमं यो महत्तेजः परमं यो महत्तपः ।

परमं यो महद्ब्रह्म परमं यः परायणम् ॥

पवित्राणां पवित्रं यो मङ्गलानां च मङ्गलम् ।

दैवतं देवतानां च भूतानां योऽव्ययः पिता ॥

यतः सर्वाणि भूतानि भवन्त्यादियुगागमे ।

यस्मिंश्च प्रलयं यान्ति पुनरेव युगक्षये ॥

तस्य लोकप्रधानस्य जगन्नाथस्य भूपते ।

विष्णोर्नामसहस्रम्… ॥

इत्येव भारते परिहाराच्च ।

मेऽन्नं दक्षिणमित्युक्तत्वाच्च विष्णुरेवेति ज्ञायते । स हि विष्णुर्दक्षिणामित्र उक्तो हरिवंशेषु धन्याश्चर्यपर्वणि ।

दक्षिणाभिः सहैवैतन्मदधस्ताज्जगत्सदा ।

धन्याश्चर्योहमेवैको मित्रं मे दक्षिणा रमा ॥

इत्यवादीद्धरिर्भूपा धन्योऽसीत्युदितो मया ॥

इति नारदवचनम् ।

न च बृहतीसहस्राभिमानिनीं देवीं विना चेतनमात्रस्य मुख्यमित्रत्वं युज्यते ।

मिनोति त्रायते चेति मित्रमित्यभिधीयते ।

तस्माद्योऽयं विजानाति स मित्रं तस्य नान्यथा ॥

इति भारते

उक्थायुत्वाच्च विष्णुरेवात्रोक्त इत्यवगम्यते । बृहतीसहस्रं ह्युक्थनामकं मुख्यतः ।

महाव्रतनियुक्तं यदृक्सहस्रं हरेः प्रियम् ।

तदुक्थमिति सम्प्रोक्तं तेने यो विष्णुरेव हि ॥

तस्मादुक्थायुरित्युक्त ऐश्वर्यादिन्द्र उच्यते ।

तस्मादुक्थायुरिन्द्रेति विष्णुर्यज्ञेषु पूज्यते ॥

इति गारुडे

विष्णुर्ह्युक्थायुरिन्द्र इत्युच्यते । यज्ञेष्वन्य इन्द्रः पृथक्चोच्यते । यमिन्द्रमाहुर्वरुणं यमाहुर्यं मित्रमाहुर्यमु सत्यमाहुः इत्युक्त्वा तस्मै त्वा तेभ्यस्त्वा इति भेदवचनाच्च । सत्य इति वायुः । सदिति प्राण इति श्रुतेः ।

सदेव सत्यमित्युक्तं सत्यो वायुरुदाहृतः ।

साधुत्वं सत्यता प्रोक्ता साधुर्वायुर्हि सर्वतः ॥

इति शब्दनिर्णये ।

प्रियधाम्न उप समीपे गमनं नाम तद्धामप्राप्तिकारणभगवत्प्रसादप्राप्तिः । अन्यथोपशब्दो व्यर्थः स्यात् । न च तदैव भगवतः प्रियं धाम विश्वामित्रेण प्राप्तम् ।

बृहतीसहस्रे प्रथमे सालोक्यं प्रददौ हरिः ।

द्वितीये स्वपुरप्राप्तिं तृतीयेऽन्तःपुरस्य च ॥

तथा स्वविषयं ज्ञानं विश्वामित्रे ददौ प्रभुः ॥

इति च गारुडे ।

न चेन्द्रादिभिरैक्यमत्रोच्यते । प्राणस्तथाऽनुगमाद् इति च विष्णोरेव प्राणशब्दाभिधेयत्वमुक्त्वा न वक्तुरात्मोपदेशादिति चेदध्यात्मसम्बन्धभूमा ह्यस्मिन् इति वक्तुः बृहतीसहस्रं शंसितुर्विश्वामित्रस्येन्द्रेण स्वात्मोपदेशः क्रियत इति पक्षो निराकृतो हि भगवता सूत्रेषु । अध्यात्मसम्बन्धशब्देनावेशो विष्णोरिन्द्रे विवक्षितो भगवता । अन्येष्वन्तर्यामिरूपेण सम्बन्धोऽस्त्येव । अस्मिन्निन्द्रे तु विशेषावेशस्तात्कालिकः । अधिकात्मनः परमात्मनः सम्बन्धोऽध्यात्मसम्बन्धः । न हि स्वात्मना स्वस्य सम्बन्धो भवति । यद्यध्यात्ममात्रमत्रोच्यत इति विवक्षितं तर्ह्यध्यात्मभूमेत्येव स्यात् सम्बन्धशब्दो व्यर्थः । तस्मादिन्द्रादिजीवेभ्यो विष्णोर्भेद एवात्र भगवतो विवक्षितः ।

शास्त्रदृष्ट्या तूपदेशो वामदेववत् इति शास्तुरन्तर्यामिणो विष्णोः सर्वशरीरस्थितत्वात् सर्वनामाभिधेयत्वं चोक्तम् । अहं मनुरभवं सूर्यश्चेत्यादिवत् । न हि मनुसूर्यादिर्भवति वामदेवस्तेषां पक्षेऽपि । सर्वप्रवृत्तिहीनतां हि ते मोक्षं वदन्ति । अत्र चाहं भूमिमददामार्याय इत्यादिना प्रवृत्तिरेवोच्यते । नच वामदेवेन मन्वादिकर्म क्रियते कदापि । अतीतार्थश्चायं दृश्यते भूमिमददामित्यादिना । नहि पूर्वं वामदेवेन तानि कर्माणि कृतानि । भगवान् विष्णुर्हीन्द्राय भूमिमददात् । स एव च सर्वेष्वन्तर्यामित्वेन स्थित्वा नामप्रवृत्तिनिमित्तानि सर्वकर्माणि कुर्वन्नवबोधसूरिनियमनादिभिर्मनुसूर्यादिसर्वनामा भवति । यदि भेदस्य पूर्वमपि मिथ्यात्वमङ्गीक्रियते तर्हि भूमिदानादिसर्वकर्मणां मन्वादित्वस्यापि मिथ्यात्वादहं मनुरभवमित्यादिकं सर्वमनर्थकमेव भवति ।

जीवेश्वरभिदा चैव जीवभेदः परस्परम् ।

जडेश्वरभिदा चैव जडभेदस्तथैव च ॥

जडजीवभिदा चैव सत्योऽयं भेदपञ्चकः ।

न कदाचिन्निवर्त्योऽयं मुक्तौ संसार एव वा ॥

य एतदन्यथा ब्रूयुस्ते हि यान्त्यधरं तमः ॥

इति भविष्यत्पर्वणि ।

असत्यमप्रतिष्ठं ते जगदाहुरनीश्वरम्।

ईश्वरोऽहमहं भोगी सिद्धोऽहं बलवान् सुखी ॥

एतां दृष्टिमवष्टभ्य नष्टात्मानोऽल्पबुद्धयः।

मामप्राप्यैव कौन्तेय ततो यान्त्यधमां गतिम् ॥

इत्यादि च ।

न च प्राणो वा अहमस्मृष इत्यादावहमस्म्यादिशब्दोऽस्मच्छब्दाद्यर्थः । एष तपन्नेवास्मीत्युपरितनस्य वैयर्थ्यात् । प्राणो ह्येष य एष तपतीत्युक्तत्वात् । अतोऽहमस्मीत्यादि च भगवन्नामैव । न च जीवैक्यवचनमत्र प्रस्तुतम् । ता वा एताः सर्वा ऋचः सर्वे वेदाः सर्वे घोषा एकैव व्याहृतिः प्राण एवेति सर्वनामाभिधेयत्वं भगवत उक्त्वा तत्रैव प्रमाणत्वेन – विश्वामित्रं ह्येतदहरित्याद्याख्ययिकोक्ता । तस्मात् सर्वान्तर्यामित्वात् सर्वगुणत्वात् सर्वशक्तित्वाच्च सर्वनामवत्वमेव विष्णोरुच्यते न तु सर्वस्वरूपत्वम् ।

उक्तं च भारते ।

स्रष्टृत्वाच्चैव पातृत्वान्नियमाच्च प्रकाशनात् ।

सर्वत्वमुक्तं विष्णोस्तु न तु सर्वस्वरूपतः ॥

इति ।

पुरुष एवेदं सर्वं यद्भूतं यच्च भव्यमिति पुरुषेणैवेदं सर्वं व्याप्तं यद्भूतं यच्च भाव्यम् । आ तृणादाकरीषात् सर्वं भगवानिति मिथ्यादृष्टिरेषा इति च श्रुतिः ।

हिरण्मयो ह वा अमुष्मिंल्लोके सम्भवति हिरण्मयः सर्वेभ्यो भूतेभ्यो ददृशे य एवं वेद । अमृतो ह वा अमुष्मिंल्लोके सम्भवत्यमृतः सर्वेभ्यो भूतेभ्यो ददृशे य एवं वेद । स एतेन प्रज्ञेनात्मनाऽस्माल्लोकादुत्क्रम्यामुष्मिन् स्वर्गे लोके सर्वान् कामान् आप्त्वा अमृतः समभवत् समभवत् इत्यादिना मुक्तानामपि भेदस्यैवोक्तेश्च । न हि भेदाभावे भूतेभ्यो ददृश इति युज्यते । न चामुक्तैः सर्वभूतैर्मुक्तो दृश्यते । एकत्वे तु ददृश इत्येतावता पूर्यते सर्वेभ्यो भूतेभ्य इति व्यर्थम् । न च तेषां पक्षे स्वयमपि स्वात्मानं पश्यति । कर्तृकर्मविरोध इति हि ते वदन्ति । अतः सर्वश्रुतिविरोध एव जीवेश्वरैक्याङ्गीकारे ।

नच कर्तृकर्मविरोधो नामास्तीत्यत्र ककिञ्चिन्मानम् । श्रुत्यनुभवसिद्धत्वाच्च स्वदर्शनादेः ।

न च तेषां पक्षे प्रज्ञेन सर्वज्ञेन परमात्मना सर्वकामावाप्तिर्नामाङ्गीक्रियते शरीरादुत्क्रान्तस्य ज्ञानिनः । तस्माद् वेदविरुद्धवादिन एव तेऽपि । न च शून्यवादिनः कश्चिद्विशेषो दृश्यते । न हि सर्वावाच्यं सर्वाज्ञेयं शून्यं चेति कश्चिद्विशेषः । केनापि शब्देनावाच्यस्य लक्षणायामपि प्रमाणं नास्ति । क्षीरमाधुर्यादयोऽपि तैरेव शब्दैरुच्यन्ते ।

विशदं क्षीरमाधुर्यं स्थिरमाज्यस्य तीक्ष्णकम् ।

गुडस्य पनसादीनां निर्हारीत्यभिधीयते ॥

इति शब्दनिर्णये ।

न च सर्वगुणदोषक्रियाविनिर्मुक्तस्यास्तित्वमपि कुत्रचित् दृष्टम् । अतः शून्यवादिन एव तेऽपि । अस्तीत्येवोपलब्धस्य तत्त्वाभावः प्रसीदति इत्यादिना प्रसादादिगुणाश्च भगवतो दृश्यन्ते । यस्य ब्रह्म च क्षत्रं च चोभे भवत ओदनः इत्यादिना कर्माणि च । तस्मिन् देवाः श्रिताः सर्वे इत्यादिगुणाश्च तत्रैवोक्ताः ।

अक्षण्वन्तः कर्णवन्तः सखायो मनोजवेष्वसमा बभूवुः ।

आदध्नास उपकक्षास उ त्वे ह्रदा इव स्नात्वा उ त्वे ददृश्रे ॥

इति मुक्तानामपि तारतम्यं चोक्तम् ।

श्रुत्वा विष्णुं कर्णफलं प्राप्तत्वात् कर्णसंयुताः ।

अक्षण्वन्तो दर्शनाच्च विष्णोर्मुक्ताश्च ये गणाः ॥

तारतम्यं च तेषां हि श्रुतावुदितमञ्जसा ।

क्षीरसागरदध्नास्तु केचित् तिष्ठन्ति मुक्तिगाः ॥

उपस्थिता ब्रह्मवनं केचिदश्वत्थमण्डलम् ।

ऐरे ह्रदे केचिदपि देवा एव परं हरिम् ॥

नागभोगशयं मुक्ता ददृश्रेऽधिकमोदिनः ।

सागरादिस्थिता विष्णुं पश्यन्ति क्वचिदेव हि ॥

इति ब्रह्मसारे ।

यत्र ब्रह्मा पवमान छन्दस्यां ३ वाचं वदन् ।

ग्राव्णा सोमे महीयते सोमेनानन्दं जनयन्निन्द्रायेन्दो परिस्रव ॥

यत्र ज्योतिरजस्रं यस्मिंल्लोके स्वर्हितम् ।

तस्मिन् मां धेहि पवमानामृते लोके अक्षित इन्द्रायेन्दो परिस्रव ॥

यत्र राजा वैवस्वतो यत्रावरोधनं दिवः ।

यत्राभूर्यह्वतीरापस्तत्र माममृतं कृधीन्द्रायेन्दो परिस्रव ॥

यत्रानुकामं चरणं त्रिनाके त्रिदिवे दिवः ।

लोका यत्र ज्योतिष्मन्तस्तत्र माममृतं कृधीन्द्रायेन्दो परिस्रव ॥

यत्र तत्परमं पदं विष्णोर्लोके महीयते ।

देवैस्सुकृतकर्माभिस्तत्र माममृतं कृधीन्द्रायेन्दो परिस्रव ॥

यत्रानन्दाश्च मोदाश्च मुदः प्रमुद आसते ।

कामस्य यत्राप्ताः कामाः तत्र माममृतं कृधीन्द्रायेन्दो परिस्रव ॥

इत्यादिना ब्रह्मसूर्ययमादीनां सर्वदेवानां दिवो देव्या अवरोधभूतानां सर्वदेवानां गङ्गाद्यब्देवतानां च वेदव्याख्यानं सोमयागादिकं कामचरणं च मुक्तानां भेदेनावस्थितानामुच्यते । मुक्ताश्चात्रोच्यन्त इति प्रतीयते । अमृतं कृधीति वचनात् । अमुक्तानां स्वे स्वे लोकेऽवस्थानं हि तेषाम् । मुक्तानां हि विष्णुलोकेऽवस्थानं देवानाम् ।

मुक्तः प्रतिज्ञानात् सङ्कल्पादेव च तच्छ्रुतेः जगद्व्यापारवर्जम् भोगमात्रसाम्यलिङ्गाच्च अनावृत्तिः शब्दात् अनावृत्तिः शब्दात् इत्यादिसूत्रेभ्यश्च मुक्तानां विष्णोर्भेदो भोगादिकं च सर्वं प्रतीयते । ग्राव्णा सोमे महीयते इति ब्रह्मणोऽन्यमुक्तैः पूज्यत्वं च प्रतीयते ।

नच सूत्रेषु निश्चितार्थस्यौपचारिकत्वं वक्तुं युज्यते । निर्णयात्मकत्वात् तेषाम् । अतिप्रसङ्गश्चोपचारादिकल्पने । ब्रह्मसूत्रपदैश्चैव हेतुमद्भिर्विनिश्चितैः इति हि विनिश्चितानि ब्रह्मसूत्राणि ।

बहुनाऽत्र किमुक्तेन यावच्छ्वेतं न गच्छति ।

योगी तावन्न मुक्तः स्यादेष शास्त्रस्य निर्णयः ॥

इति आदित्यपुराणे ।

न च निर्णयकानि भगवद्वाक्यान्यपहाय मानुषवाक्यैरेव तेषामुपचारत्वादि कल्प्यम् । न च भोगरहिता मुक्तिर्नामान्याऽस्तीत्यत्र किञ्चिन्मानम् ।

भुञ्जते पुरुषं प्राप्य यथा देवग्रहादयः ।

तथा मुक्तावुत्तमायां विष्णुमाविश्य भुञ्जते ॥

विष्णोर्वशाश्च ते सर्वे सर्वदा दुःखवर्जिताः ।

न तु विष्णुगुणान् सर्वे भुञ्जते ते कदाचन ॥

बाह्यभोगान् भुञ्जते च तारतम्येन कांश्चन ।

विष्णोर्देहाद् बहिश्चापि निर्गच्छन्ति यथेष्टतः ॥

इति स्कान्दे ।

इदं ज्ञानमुपाश्रित्य मम साधर्म्यमागताः ।

सर्गेऽपि नोपजायन्ते प्रलये न व्यथन्ति च ॥

इति भगवद्वचनम् ।

तस्मात् मुक्तैरपीज्यमानः सर्वस्माद् भिन्नः सर्वोत्तमः सर्वनामा सर्वशक्तिः सर्वगुणसम्पूर्णो नारायणः सर्ववेदादिषूच्यते इति सिद्धम् ॥ ३ ॥

तद्वा इदं बृहतीसहस्रं सम्पन्नम् तस्य यानि व्यञ्जनानि तच्छरीरम् । यो घोषः स आत्मा । य ऊष्माणः स प्राणः । एतद्धस्य वै तद्विद्वान् वसिष्ठो वसिष्ठो बभूव । तत एतन्नामधेयं लेभे । एतदु हैवेन्द्रो विश्वामित्राय प्रोवाच। एतदु हैवेन्द्रो भरद्वाजाय प्रोवाच । तस्मात् स तेन बन्धुना यज्ञेषु हूयते ।

तद्वा इदं बृहतीसहस्रं सम्पन्नम् । तस्य वा एतस्य बृहतीसहस्रस्य सम्पन्नस्य षट् त्रिंशतमक्षराणां सहस्राणि भवन्ति । तावन्ति शतसंवत्सरस्याह्नां सहस्राणि भवन्ति । व्यञ्जनैरेव रात्रीराप्नुवन्ति । स्वरैरहानि । तद्वा इदं बृहतीसहस्रं सम्पन्नम् ।

तस्य वा एतस्य बृहतीसहस्रस्य सम्पन्नस्य परस्तात् प्रज्ञामयो देवतामयो ब्रह्ममयोऽमृतमयः सम्भूय देवता अप्येति । य एवं वेद । तद्योऽहं सोऽसौ, योऽसौ सोऽहं । तदुक्तमृषिणा - सूर्य आत्मा ‘जगतस्थस्थुषश्च’ इति । एतदु हैवोपेक्षेतोपेक्षेत ॥४ ॥

इति श्रीमन्महैतरेयोपनिषत्सु द्वितीयारण्यके द्वितीयोऽध्यायः ॥

यावतीभिर्ऋग्भिः शंसिताभिः षट् त्रिंशत्सहस्राण्यक्षराणि भवन्ति यस्मात् कस्मादपि छन्दसस्तावत्यः शंसनीयाः । तदा सम्पादितं बृहतीसहस्रं भवति । तत्र या व्यञ्जनाभिमानिदेवता सैव सर्वप्राणिनां शरीराभिमानिदेवता स्वायम्भुवो मनुः । घोषाभिमानिदेवता सर्वजीवाभिमानी ब्रह्मा । ऊष्माभिमानी वायुः ।

व्यञ्जनानां शरीरस्य चाभिमानी मनुः स्मृतः ।

घोषाणां सर्वजीवानामभिमानी चतुर्मुखः ॥

ऊष्माभिमानी वायुश्च प्रतिपाद्यो जनार्दनः ।

एतेषामधिपं विष्णुं बृहत्युक्थस्य देवताम् ॥

उपास्यैव वसिष्ठोऽभूद् वसिष्ठः शक्र एव च ।

एतां विद्यां कौशिकाय भरद्वाजाय चादरात् ॥

एतद्विद्याबलेनैव विद्याधीशेन बन्धुना ।

यज्ञेष्वाहूयते नित्यमिन्द्रो विष्णुप्रसादतः ॥

षट् त्रिंशद्रूपवान् विष्णुर्व्यञ्जनेषु च संस्थितः ।

तान्येव विष्णुरूपाणि रात्रीनामपि देवताः ॥

एकैकं च सहस्रं तद्व्यञ्जनेषु च रात्रिषु ।

रूपं विष्णोः स्थितं व्यूह्य षट् त्रिंशतिसहस्रधा ॥

षट् त्रिंशतिसहस्राणि स्वरगाणि हरेरपि ।

तान्येवाह्नां दैवतानि रूपाणि परमात्मनः ॥

द्वासप्ततिसहस्राणि रूपाण्येवं रमापतेः ।

शताब्दानामहोरात्रदैवतान्युत्तमानि च ॥

बृहतीसहस्रवर्णानामपि ध्यात्वाऽखिलान्यपि ।

शतवर्षहरिध्यानफलमाप्नोति पूरूषः ॥

एवं ज्ञात्वापि सम्पाद्य बृहतीनां सहस्रकम् ।

ज्ञानान्नारायणस्यैव प्रकृष्टज्ञानसन्ततेः ॥

स एव मे मयो विष्णुः प्रकृष्टज्ञानरूपकः ।

प्राधान्यं मयशब्दोऽयं वक्ति विष्णोः सदैव हि ॥

प्रधानोऽस्य हरिर्यस्मात् प्रज्ञारूपोऽधिदेवता ।

ब्रह्मामृतं च तेनायं ब्रह्मादिमय उच्यते ॥

सर्वोत्तमस्वरूपत्वाद्विष्णुरुक्तः स देवता ।

ब्रह्म पूर्णगुणत्वाच्च नित्यत्वादमृतं तथा ॥

एतादृशं तु यो विष्णुं प्रधानं वेत्ति सर्वदा ।

प्रज्ञादिभिर्गुणैः स्वस्मात् परेभ्यश्च सदाधिकम् ॥

प्रज्ञादेवब्रह्मामृतमयः स परिकीर्तितः ।

प्रज्ञादिमय एवं स भूत्वा देवान् क्रमेण च ॥

एति मारुतपर्यन्तान्मारुतेन च केशवम् ।

सम्पादनाच्च विद्यायः अस्याः परत एव च ॥

द्वासप्ततिसहस्राणि रूपाणि हि रमापतेः ।

बृहतीसहस्रसंस्थानि स्वरव्यञ्जनभेदतः ॥

तान्येव पुरुषस्थानि यस्मात् पुरुषसंस्थितम् ।

बृहतीसहस्रं तच्छंस्यं व्यज्यते न ह्यृते नरम् ॥

द्वासप्ततिसहस्राणि तान्येवाहर्निशासु च ।

विष्णुरूपाणि सूर्येऽपि त्वहोरात्रं हि सूर्यगम् ॥

तस्माद्योऽयमहं नामा सदाऽहेयत्वहेतुतः ।

स एवासौ सूर्यसंस्थः साक्षान्नारायणः प्रभुः ॥

योऽसौ सूर्यगतो विष्णुः सोऽहेयो भास्करादिभिः ।

एवं मनुष्यजीवेषु सूर्यादिषु च संस्थितः ॥

एक एव परो विष्णुरिति जीवसमीपगम् ।

ईक्षेन्नारायणं देवं सर्वजीवेश्वरेश्वरम् ॥

इत्यैतरेयसंहितायाम् ।

सम्पन्नस्य परस्तादेवानन्तरमेव । न पुनः कर्मान्तरेण शरीरारम्भ एवंविदो भवति । प्रज्ञामयो देवतामय इत्यादिपृथक् पृथङ्मयशब्दोऽनिरुद्धादिचतुर्मूर्तीनामपि परस्परसाम्येन सर्वजीवेभ्य आधिक्यं ज्ञातव्यमिति दर्शयितुम् ।

अन्तर्यामिस्वरूपेण ज्ञापयन्ननिरुद्धकः ।

प्रज्ञेत्युक्तो द्योतनाच्च प्रद्युम्नो देवतोदितः ॥

अमं करोति यच्छास्त्रमृतं स्वस्मिन् पुनः पुनः ।

सङ्कर्षणोऽमृतं तस्माद् वासुदेवस्तु बृंहणात् ॥

जीवानां मुक्तिदानेन ब्रह्मेति कथितः प्रभुः ।

एवमेकोऽपि भगवांश्चतुर्धा समुदीरितः ॥

इत्यादि चातुरात्म्ये ।

सम्भूयेत्यत्र समित्युपसर्गात् बृहतीसहस्रसम्पादनानन्तरं भगवदाधिक्यं पुनराधिक्येन ज्ञायत इत्युक्तं भवति । भगवदाधिक्यमधिकं ज्ञात्वा देवता अपि क्रमेण प्राप्नोति ।

द्वासप्ततिसहस्राणां रूपाणां पर्युपासनात् ।

आधिक्यं ज्ञायते विष्णोर्नितरां हि पुनः पुनः ॥

प्राप्नोति देवताश्चैव केशवान्ताः क्रमेण तु ।

योग्या अस्याश्च विद्यायाः देवा ऋषय एव च ॥

इत्यादि सत्तत्त्वे ।

बृहतीसहस्रस्थितानि विष्णुरूपाणि पुरुषे स्थितानि । पुरुषैरहेयत्वादहंनामकानि तान्येव सूर्ये स्थितानि यान्येव सूर्ये स्थितानि तान्यपि सूर्यादिभिरहेयत्वादहंनामकानि । एतदेवोक्तं नारायणाख्यं परं ब्रह्मैव सर्वदा उप समीपे ईक्षेत ।

नात्र जीवेश्वराभेदो विवक्षितः । उप समीपे ईक्षेतेति समीपे दर्शनवचनात् । न च निरर्थकत्वमुपसर्गस्याङ्गीकर्तुं युक्तम् । न ह्यार्षेषु वेदादिषु व्याकरणनिरुक्तादिषु चोपसर्गाणां वैयर्थ्यमङ्गीकृतं कुत्रचित् । उक्तं च भगवता व्यासेन–

नानर्थकः स्वरो वापि वर्णो वा कुत्रचिद् भवेत् ।

पदं वाक्यं कुतश्च स्यान्नाल्पार्थमपि कुत्रचित् ॥

उच्चाराद्यर्थमपि वा नास्ति किञ्चित् स्वरादिकम् ।

महार्थमेव सर्वं हि वेदे वा वैदिकेऽपि वा ॥

इति ।

सुकरं च सर्वपदानामनर्थकत्वकल्पनम् । यैश्च वाक्यैरर्थवत्वं प्रतीयते तेषामप्यनर्थकत्वमेव स्याद् विशेषाभावात् । न च मानुषवाक्येन वेदपदानामानर्थक्यं कल्प्यम् ।

जीवेश्वरैक्यङ्गीकारे योऽहं सोऽसावित्येव पूर्यते पुनर्योऽसौ सोऽहमिति व्यर्थम् । न ह्यस्य तेनैक्ये तस्यानेन भेदशङ्का भवति । अस्य तस्येति भेदाङ्गीकारे नाभेदो मुख्यः । किन्तु तदधीनत्वमेवान्यस्य भवति स्नेहविशेषो वा । चैत्रो मैत्रो मैत्रश्चैत्र इतिवत् । तत्र ह्युभयस्नेहापेक्षया पुनर्वचनं युज्यते । अभ्यासत्वे ह्येकप्रकारेण प्रयोगो दृष्टः । अत्र हि प्रयोगद्वैविध्यं दृश्यते ।

एकप्रकारा बहुशो वागभ्यास इतीरितः ।

अर्थान्तरार्था द्विविधा प्रयुक्तेति हि निर्णयः ॥

इति गारुडे ।

अहंशब्दस्याहेयत्वाङ्गीकारे नराहेयत्वं सुराहेयत्वं चोच्यते इति न वैयर्थ्यम् । अः इति ब्रह्म तत्रागतमहमिति, न वा अहमिमं विजानाति, तस्योपनिषदहम् इत्यादौ विष्णोरेवाहेयत्वेनाहंनामकत्वप्रसिद्धेः । अहंशब्दस्यास्मच्छब्दार्थकत्वेऽहमिमं न जानातीति न युज्यते । तस्य भूरिति शिरो भुव इति बाहू इत्यादिनाऽक्षिसंस्थो भगवानेव ह्यहंशब्दोदितः । न हि जीवस्याक्षिणि पृथक् शिरोबाह्वादिकं विद्यते । हृदि स्थितमेव हि तस्य स्वरूपम् । जागरितेऽप्यक्ष्यादिषु विशेषसन्निहितं भवति दीपप्रकाशवत् ।

अवस्थितिवैशेष्यादिति चेन्नाभ्युपगमाद्धृदि हि गुणाद्वालोकवत् इति च सूत्रात् । आदित्ये हिरण्मयः पुरुषस्तस्य यथा कप्यासं पुण्डरीकमेवमक्षिणी इत्यादि सूर्ये स्थितस्य विष्णो रूपमुक्त्वाऽक्षिस्थितस्यापि तस्यैतस्य तदेव रूपमिति कथनाच्च । स एष एवैतस्मादर्वाञ्चो लोकास्तेषां चेष्टे इत्यादि लोकाधिपत्यकथनाच्च । न हि कश्चिद् भिक्षुकः पातालाद्यधिपतिरित्यत्र ककिञ्चिन्मानम् । तस्माद् भगवानेवाहेयत्वादहं नामा । चक्षुर्मित्रस्य वरुणस्याग्नेः जगतस्तस्थुषश्चात्मा इत्यादि जीवेभ्यो भेददर्शनाच्च ।

यच्चाप्नोति यदादत्ते यच्चात्ति विषयानिह ।

यच्चास्य सन्ततो भावस्तस्मादात्मेति कथ्यते ॥

इति भारते ।

देवता अप्येति प्राप्नोतीत्येव चार्थः । लयश्चेद्देवतास्वप्येतीति स्यात् । न च विनाशः पुरुषार्थः । मयट्शब्दस्य भगवत्प्राधान्यार्थत्वानङ्गीकारे सम्भूय देवता अप्येतीति ल्यप् न युज्यते । उपासनायास्तु सम्पन्नस्य परस्तादित्युक्तत्वात् पूर्वमेव सिद्धिः ।

सर्वस्माद्भिन्नमीशेशं जीवाभेदेन यः स्मरेत् ।

स यात्यन्धतमो घोरं नित्यातिशयदुःखदम् ॥

सर्वोत्तमं तु यो विष्णुं भिन्नं जानाति सर्वतः ।

नित्यानन्दमसौ याति वासुदेवप्रसादतः ॥

इति चैतरेयसंहितायाम् ।

अतः सर्वव्यतिरिक्तः सर्वोत्तमः सर्वगुणसम्पूर्णो नारायण इति सिद्धम् ।

सर्वप्रमाणसिद्धत्वं वक्तुमाध्यायमूलतः ।

अध्यायान्ते द्विरुक्तिः स्यात् पूर्वोक्तस्यावधारणे ॥

इति शब्दनिर्णये ॥

॥ इति श्रीमदानन्दतीर्थभगवत्पादाचार्यविरचिते श्रीमन्महैतरेयोपनिषद्भाष्ये द्वितीयारण्यके द्वितीयोऽध्यायः ॥

तृतीयोऽध्यायः

ॐ यो ह वा आत्मानं पञ्चविधमुक्थं वेद यस्माद्धीदं सर्वमुत्तिष्ठति स सम्प्रतिवित् ।

योऽसौ नारायणो देवः परमात्मा सनातनः ।

नित्याततगुणत्वात् स आत्मेत्युक्तः सदा श्रुतौ ॥

नारायणादिरूपेण पञ्चधाऽवस्थितः सदा ।

सर्वस्योत्थापकत्वात् स उक्थमित्यभिधीयते ॥

बृहतीसहस्ररूपे च स उक्थे पञ्चधा स्थितः ।

पञ्चभेदं हि तच्छस्त्रं तृचाशीतित्रयं च यत् ॥

पूर्वापरं तृचीशीत्या इति पञ्चात्मकं हि तत् ।

प्रथमे पञ्चकाद्भागे स्थितो नारायणः स्वयम् ॥

ऋक्त्रयाशीतिके पूर्वे गायत्रीच्छन्दआत्मके ।

वासुदेवः स्थितो नित्यमृगशीतित्रये तथा ॥

द्वितीये बृहतीच्छन्दस्यसौ सङ्कर्षणः स्थितः ।

यस्यावेशबलेनैव जीवः सङ्कर्षणोऽपरः ॥

पृथिवीं बिभर्ति सततं तत्प्रसादात्तवैभवः ।

तृतीयायां तृचाशीत्यामुष्णिक्छन्दसि केशवः ॥

प्रद्युम्नरूपी सततं स्थितो यस्यैव सन्निधेः ।

कामः प्रद्युम्ननामाऽभूत् तत्प्रसादात्तवैभवः ॥

उक्थस्यैवान्त्यभागे तु सोऽनिरुद्धो हरिः स्थितः ।

कामपुत्रोऽनिरुद्धाख्यं यदावेशेन लब्धवान् ॥

एवं पञ्चात्मकं विष्णुं बृहत्युक्थस्य देवताम् ।

यो वेद सम्यग्वेत्ता स …….

पृथिवी वायुराकाश आपो ज्योतींषीत्येव वा आत्मोक्थं पञ्चविधमेतस्माद्धीदं सर्वमुत्तिष्ठत्येतमेवाप्येत्ययनं ह वै समानानां भवति य एवं वेद ।

…. तानि रूपाणि वै हरेः ॥

स्थितानि पञ्चभूतेषु पृथिव्याद्यभिधानि च ।

तदावेशात् पृथिव्यादिनाम भूतेषु पञ्चसु ॥

पृथुत्वात् पृथिवीनामा भूमौ नारायणः स्थितः ।

बलज्ञानस्वरूपत्वाद् वायुनामा स एव च ॥

वायौ सङ्कर्षणो नित्यं स्थित आकाशनामकः ।

व्याप्तत्वाद्वासुदेवस्तु सदाकाशे स्थितः प्रभुः ॥

अनिरुद्धस्तथैवाप्सु बहुरूपो व्यवस्थितः ।

अम्नामा पालनान्नित्यं प्रद्युम्नो ज्योतिषि स्थितः ॥

ज्योतिर्नामा द्योतनाच्च बहुरूपः पृथक् पृथक् ।

यद्यप्यस्य हरेः सर्वरूपाण्यप्यखिलैर्गुणैः ॥

पूर्णान्यथापि चैकैकरूपेषु स पृथग्गुणैः ।

व्यवहारान्पृथग्देवः करोतीव हि लीलया ॥

तस्मात् पृथगिवास्येति नाम विष्णोः परात्मनः ।

सर्वत्र सर्वनाम्नोऽपि व्यवहारार्थमीर्यते ॥

एतस्माद्धि हरेर्नित्यं जगदुत्तिष्ठति प्रभोः ।

मुक्तौ लये च तं याति स च सर्वाश्रयः प्रभुः ॥

य एवं वेत्ति तं विष्णुमुपास्ते चापरोक्षतः ।

स मुक्तः समजातीनामाश्रयश्च भविष्यति ॥

स्वजातीनामुत्तमत्वपदयोग्या हि ये सुराः ।

ब्रह्मेन्द्राद्यास्ते हि योग्याः साक्षादस्मिन्नुपासने ॥

अन्येषां ज्ञानमात्रेण योग्यमाधिक्यमाप्यते ।

तस्मिन् योऽन्नं चान्नादं च वेदाहास्मिन्ननादो जायते । भवत्यस्यान्नमापश्च पृथिवी चान्नमेतन्मयानि ह्यन्नानि भवन्ति ॥

ज्योतिश्च वायुश्चान्नादमेताभ्यां हीदं सर्वमन्नमत्त्यावपनमाकाश आकाशे हीदं सर्वं समोप्यत आवपनं ह वै समानानां भवति य एवं वेद ।

सङ्कर्षणश्च प्रद्युम्नस्तत्र भोक्तृषु संस्थितौ ॥

भोक्तृशक्तिप्रदौ नित्यं भोक्तारौ च विशेषतः ।

नारायणानिरुद्धौ तौ भोग्यवस्तुषु संस्थितौ ॥

तर्पकौ सर्वलोकानां तस्माद्भोग्यौ न चर्व्यतः ।

अवकाशप्रदो नित्यं वासुदेवो नभःस्थितः ॥

एवं पञ्चात्मकं विष्णुं य उपास्ते सदैव च ।

अवकाशप्रदः सोऽपि स्वजातीनां भविष्यति ॥

भोक्ता चाप्यायकश्चैव तस्य विष्णोः प्रसादतः ।

ब्रह्मेन्द्राद्याः स्वजातीयपदयोग्या अमुष्य च ॥

योग्या उपासनस्य स्युस्तदन्ये ज्ञानमात्रके ।

तस्मिन् योऽन्नं चान्नादं च वेदाहास्मिन्नन्नादो जायते भवत्यस्यान्नमोषधिवनस्पतयोऽन्नं प्राणभृतोऽन्नादमोषधिवनस्पतीन् हि प्राणभृतोऽदन्ति । तेषां य उभयतोऽदन्ताः पुरुषस्यानुविधां विहितास्तेऽन्नादाः अन्नमितरे पशवस्तस्मात् त इतरान् पशूनधीव चरन्त्यधीव ह्यन्नेऽन्नादो भवत्यधीव ह समानानां जायते य एवं वेद ॥

१ ॥

सङ्कर्षणश्च प्रद्युम्नो जङ्गमेषु व्यवस्थितौ ॥

नारायणानिरुद्धौ तु स्थावरान्तर्गतौ प्रभू ।

तत्राप्याकाशगो नित्यं वासुदेवो निरञ्जनः ॥

प्राणानां भरणान्नित्यं प्राणभृन्नाम तद्धरेः ।

न ह्यन्यः प्राणभर्ताऽस्ति तमृते पुरुषोत्तमम् ॥

ओषणाच्च निधानाच्च स एवौषधिनामकः ।

वननीयपतित्वाच्च स एव हि वनस्पतिः ॥

अन्ने स्थित्वा तृप्तिदत्वं तस्याद्यत्वमपीष्यते ।

पुरुषस्य हरेर्ये तु सदाकारेण संस्थिताः ॥

देवगन्धर्वमर्त्याद्यास्तेषु सङ्कर्षणो हरिः ।

प्रद्युम्नश्च स्थितो नित्यं पुरुषाकृतिरेव तु ॥

तौ भोक्तारौ च भोग्यानां भोजकावखिलस्य च ।

नारायणानिरुद्धौ तु तथान्यपशुषु स्थितौ ॥

वृषभाश्वादिरूपेण तृप्तिदावखिलस्य च ।

वाहनोपानहादीनामारोढारो नरादयः ॥

यतः सङ्कर्षणश्चैव प्रद्युम्नस्तेषु संस्थितौ ।

ततस्तयोर्हि सञ्चार उपरीव भविष्यति ॥

आकाशगो वासुदेवः पञ्चमोऽत्राप्युपास्यते ।

वाहनादियुतो मुक्तौ भवेदेतदुपासकः ॥

इत्यैतरेयसंहितायाम् ।

आत्मशब्दाच्च न भूतमात्रमत्रोच्यते । न च मुख्यार्थं परित्यज्योपचारार्थोऽङ्गीकर्तव्यो विरोधाभावे । सर्वनामवत्वं च भगवतः श्रुत्यैवोपपादितं पूर्वत्र । वपनीरोमकरणावकाशप्रदानबीजवर्धनेषु इति च धातुः । तस्मिन् पञ्चके योऽन्नमन्नादं च वेद सोऽस्मिन् स्वजातियूथे विशेषेणान्नाद आजायते ह । तस्मिन् वेद अस्मिन्नाजायत इति पृथक् पृथक् पुनः पुनर्विशेषणादुपासकस्य स्वजातिसन्निधानाच्च स्वजाताविति ज्ञायते ।

क्षीराब्धिशयनं विष्णो रूपं यत्पुरुषाभिधम् । सङ्कर्षणश्च प्रद्युम्नस्तदाकारौ नृषु स्थितौ ॥

नारायणानिरुद्धौ तु पश्वाकारौ पशुस्थितौ ॥

इति सत्तत्त्वे ।

गुणवैशेष्याभावेन वाहनादिषु चरणमात्रादधीव चरन्तीत्यादाविवशब्दः ॥ १ ॥

तस्य य आत्मानमाविस्तरां वेदा । अश्नुते हाऽऽविर्भूय ओषधिवनस्पतयो यच्च किञ्च प्राणभृत् । स आत्मानमाविस्तरां वेद । ओषधिवनस्पतिषु हि रसो दृश्यते । चित्तं प्राणभृत्सु । प्राणभृत्सु त्वेवाविस्तरामात्मा । तेषु हि रसोऽपि दृश्यते । न चित्तमितरेषु । पुरुषे त्वेवाविस्तरामात्मा । स हि प्रज्ञानेन सम्पन्नतमः । विज्ञातं वदति विज्ञातं पश्यति वेद श्वस्तनम् । वेद लोकालोकौ । मर्त्येनामृतमीप्सत्येवं सम्पन्नः । अथेतरेषां पशूनामशनापिपासे एवाभिविज्ञानम् । न विज्ञातं वदन्ति न विज्ञातं पश्यन्ति न विदुः श्वस्तनं न लोकालोकौ । त एतावन्तो भवन्ति । यथाप्रज्ञं हि सम्भवाः ॥

२ ॥

आविर्भावं तारतम्याद्यो वेद परमात्मनः ।

स तस्यैव विशेषेण प्रीतियोगाद् भविष्यति ॥

स्थावरं जङ्गमं चैव भूयस्त्वेनाश्नुते हरिः ।

आविर्भूतस्तेषु सदा सम्यक्स्वात्मानमेव च ॥

तारतम्यात् सन्निहितं सर्वभूतेषु केशवः ।

वेत्त्येक एव विष्णोर्यद्विशेषावेशनं सदा ॥

जङ्गमेषु च वृक्षेषु नैव तादृक्शिलादिषु ।

तस्माद् वृक्षादिषु रसश्चित्तं चलनवत्सु च ॥

दृश्यते न शिलाद्येषु सन्निधिर्न हि तादृशी ।

शिलाद्येषु स्थितो विष्णुर्भारदार्ढ्यादिकारणम् ॥

नैव चित्तादिकस्यातो वृक्षाद्या उत्तमास्ततः ।

विशेषोऽयं पदार्थानां न तु विष्णोः कदाचन ॥

यत्र विष्णुर्गुणाधिक्यं दर्शयेद् वस्तु तद्वरम् ।

गुणपूर्णो हि सर्वत्र स्वयं विष्णुः सनातनः ॥

वृक्षेभ्योऽप्यधिकं विष्णुर्जङ्गमेषु प्रकाशितः ।

तेभ्योऽपि पुरुषे विष्णुर्गुणाधिक्यप्रकाशकः ॥

इत्यादि च ।

य आत्मानं परमात्मानमाविस्तरां आविर्भावतारतम्येन वेद स तस्य विष्णोरेव । सर्वेषां तदीयत्वेऽपि प्रियत्वात् तदीयत्वविशेषणम् । ओषधिवनस्पतयो यच्च किञ्च प्राणभृत् तत्सर्वं शिलादिभ्यो भूयस्त्वेन तेष्वाविर्भूतोऽश्नुते भगवान् । स एव च नारायणः सम्यक् स्वात्मानमाविस्तरां वेद । अन चेष्टायामिति धातोश्चेष्टावत्त्वमेव प्राणभृत्त्वं पश्वादीनाम् । ज्ञानानुसारेण ह्युत्पत्तयः सम्भवाः ॥

स एष पुरुषः समुद्रः सर्वं लोकमति यद्ध किञ्चाश्नुतेत्येनं मन्यते । यद्यन्तरिक्षलोकमश्नुतेऽत्येनं मन्यते यद्यमुं लोकमश्नुवीतात्येवैनं मन्येत ।

योऽस्मिन् पुरुषे पश्वादिभ्य आधिक्येन सन्निहितो भगवान् स एष पुरुषः समुद्रः समुद्रिक्तोऽन्येभ्यः । स जीवो यद्यपि भगवत्प्रसादात् सर्वलोकाधिपो भवति । सर्वलोकानतीत्य यत्ककिञ्चिदलौकिकं मोक्षाख्यमप्यश्नुते । तथापि तमेनमात्मशब्देन प्रस्तुतं विष्णुमत्येव मन्यतेऽधिकमेव मन्यते स्वात्मनः सर्वस्माच्च । मुक्तोपि न तेन साम्यं तद्भावं वा मन्यते । कृष्णो मुक्तैरिज्यते वीतमोहैः मुक्तानां परमा गतिः अमृतस्यैष सेतुः इत्यादिवाक्याच्च ।।

यद्यपि देवलोकाधिपत्यं तद्योग्यस्य विष्णुर्ददाति तदप्यश्नुवीतैव । बहुगणिकादिपरिवाररूपमशुचीदं पदमित्यादिबुद्ध्या नापह्नुवीत । एनं भगवन्तमतिमन्येतैव सर्वथा स्वतः सर्वस्माच्चाधिकमेव मन्येत । यद्यमुं लोकमश्नुते प्राप्नोति अश्नुवीत भुञ्जीत ।

पृथिवीलोकाधिपत्येऽपि विष्णोराधिक्यं सत्पुरुषो मन्यत इति प्रत्यक्षसिद्धत्वान्न पृथगुक्तम् । अतिशब्दाद्यद्ध किञ्चेति प्रथमोक्तो मोक्ष इति सिद्धम् । अन्तरिक्षप्राप्तेरल्पत्वान्मोक्षे स्वतः सिद्धत्वाच्चातिमन्यते इति सिद्धवचनमेव कृतम् । स्वर्गादिप्राप्तेरधिकैश्वर्याद् भगवत्समोऽहं भगवत्स्वरूप इति वा मन्तुं प्राप्तिरस्तीत्येवैनं मन्येतेति सावधारणा विधिः ।।

न च मन्यते इति काममात्रम् । मनु अवबोधन इति धातोः । न ह्यवबोध एव कामः । अन्यथा राज्यं जानन्नपि राज्यकाम इति स्यात् । न च मन्यते मन्येतेति द्विविधः प्रयोगस्तस्मिन् पक्षे युज्यते । न च सर्वलोकमतीत्याश्नतो मुक्तस्य मुक्तेरन्यत्र कामो विद्यते । सर्वलोकाधिकं च मुक्तिं विना नान्यत् । तस्मान्मुक्तैरमुक्तैरपि भगवान् सर्वोत्तमत्वेन चिन्त्य इति सिद्धम् ।

स एष पुरुषः पञ्चविधस्तस्य यदुष्णं तज्ज्योतिर्यानि खानि स आकाशोऽथ यल्लोहितं श्लेष्मा रेतस्ता आपः । यच्छरीरं सा पृथिवी । यः प्राणः स वायुः । स एष वायुः पञ्चविधः प्राणोऽपानो व्यान उदानः समानः । ता एता देवताः प्राणापानयोरेव निविष्टाश्चक्षुः श्रोत्रं मनो वागिति । प्राणस्य ह्यन्वपायमेता अपि यन्ति ।

पुरुषस्थपञ्चभूतेषु पञ्चरूपो हरिः स्थितः ।

प्रद्युम्नादिस्वरूपेण ज्योतिरादौ पृथक् पृथक् ॥

स एव च पुनर्वायौ पञ्चधाऽवस्थितः प्रभुः ।

प्राणादिरूपे वसति ह्यनिरुद्धादिरूपवान् ॥

अनिरुद्धः स प्रद्युम्नस्तथा सङ्कर्षणः प्रभुः ।

वासुदेवो नारायणः पञ्चरूप इति क्रमात् ॥

पञ्चरूपोऽपि भगवान् यस्माद्वायौ विशेषतः ।

स्थितस्तेन च खादिभ्यो वायुरेव विशिष्यते ॥

अत एव पृथिव्यादिस्वरूपा मनआदयः ।

देवाः प्राणाश्रिता नित्यं गच्छन्ति प्राणमन्वपि ॥

पृथिवीमयं मनस्तत्र शेषवीन्द्रशिवेन्द्रकाः ।

कामानिरुद्धौ देवगुरुर्मनोदेवाः सचन्द्रकाः ॥

श्रोत्रमाकाशरूपं च मित्रधर्मजलाधिपाः ।

कुबेरश्च दिशां देवाः श्रोत्रदेवा इति श्रुताः ॥

ज्योतीरूपं तथा चक्षुश्चक्षुर्देवो रविः स्मृतः ।

किञ्चित् तेजोयुता वाक्च विशेषेण त्वबात्मिका ॥

उपचीयते ततः साऽद्भिस्तदभावे च शुष्यति ।

तृषितस्य हि वागेव पूर्वं मन्दा प्रवर्तते ॥

वाग्देवते ततो वह्निरुमा चापि प्रकीर्तिते ।

चक्षुष्ट्वमग्नेः श्रोत्रत्वं चन्द्रस्यापि सहोच्यते ॥

स्वाहाया अपि वाक्त्वं च पर्जन्यस्य मनःस्थितिः ।

द्वितीयमेतदास्थानं श्रुतिवाक्यप्रमाणतः ॥

शेषवीन्द्रशिवादीनां मनआदिस्वरूपिणाम् ।

आश्रयो वायुरेवैकस्तस्य नारायणः स्वयम् ॥

स एष वाचश्चित्तस्योत्तरत्तरिक्रमो यद्यज्ञः । स एष यज्ञः पञ्चविधोऽग्निहोत्रं दर्शपूर्णमासौ चातुर्मास्यानि पशुः सोमः । स एव यज्ञानां सम्पन्नतमो यत्सोमः एतस्मिन् ह्येताः पञ्चविधाः अधिगम्यन्ते यत् प्राक्सवनेभ्यः सैका विधा त्रीणि सवनानि, यदूर्ध्वं सा पञ्चमी ॥

३ ॥

तस्माद् वायुवशानां हि वाक्चित्तादिस्वरूपिणाम् ।

देवानां क्रमवृत्तिभ्यो जाते यज्ञेऽपि केशवः ॥

अग्निहोत्रादिके नित्यमनिरुद्धादिरूपकः ।

पञ्चधाऽवस्थितः सोमे पञ्चरूपो व्यवस्थितः ॥

सवनत्रयात् पूर्वके च सवनत्रितये परे ।

अनिरुद्धादिरूपेण क्रमेणैव व्यवस्थितः ॥

तमेतं परमं विष्णुं मुक्तोऽप्यत्येव मन्यते ।

अधिकं ह्येव तस्मात् तं मन्येतान्योऽपि सर्वदा ॥

इत्यादि च ।

पञ्चरूपभगवद्ध्यानार्थमेव चैतत्पञ्चविधत्वं सर्वत्रोक्तम् ॥ ३ ॥

यो ह वै यज्ञे यज्ञं वेदाहन्यहर्देवेषु देवमध्यूळ्हं स सम्प्रतिवित् । एष वै यज्ञे यज्ञोऽहन्यहर्देवेषु देवोऽध्यूळ्हो यदेतन्महदुक्थम् । तदेतत्पञ्चविधम् । त्रिवृत्पञ्चदशं सप्तदशमेकविंशं पञ्चविंशमिति स्तोमतः । गायत्रं रथन्तरं बृहद्भद्रं राजनमिति सामतः । गायत्र्युष्णिग्बृहतीत्रिष्टुब् द्विपदेति छन्दस्तः । शिरो दक्षिणः पक्ष उत्तरः पक्षः पुच्छमात्मेत्याख्यानम् ।

यज्ञेषु यज्ञनामानं याज्यत्वात् पुरुषोत्तमम् ।

अधिरूढं तथाऽहस्सु चाहर्नामानमेव तु ॥

अहार्यत्वाद्धि देवेषु देवं सर्वोत्तमत्वतः ।

एवं च सर्वनामानं सर्वेषु स्थितमच्युतम् ॥

स्तोमादिषु च यो वेद स सम्यग्विदिति श्रुतः ।

य एष उक्थनामासौ सर्वोत्थापनको हरिः ॥

महांश्च परिपूर्णत्वात् सहस्रबृहतीस्थितः ।

अहरह्नां स यज्ञानां यज्ञो देवाधिकोऽपि सः ॥

अनिरुद्धादिरूपेण स विष्णुः पञ्चधा स्थितः।

स्तोमसामचितिच्छन्दश्शस्त्रेष्वपि पृथक् पृथक् ॥

एकैकमेव तद्रूपमनिरुद्धादिपञ्चकम् ।

पञ्चकृत्वः प्रस्तौति पञ्चकृत्व उद्गायति पञ्चकृत्वः प्रतिहरति पञ्चकृत्व उपद्रवति पञ्चकृत्वो निधनमुपयन्ति । तत्स्तोभसहस्रं भवति । एवं ह्येताः पञ्चविधाः अनुशस्यन्ते यत्प्राक्तृचाशीतिभ्यः सैका विधा तिस्रस्तृचाशीतयो यदूर्ध्वं सा पञ्चमी ।

प्रस्तावादिष्वपि विभुः पञ्चधैव व्यवस्थितः ॥

प्रस्तावादीन् पञ्चकृत्वस्तस्मादेव प्रकुर्वते ।

पञ्चरूपं तमेवैकं स्तोतुमेव पृथक् पृथक् ॥

तत्र ये स्तोमशब्दाश्च संस्थिता बहुकोटयः ।

पृथक् पृथक्तेऽपि विष्णोः प्रादुर्भावान् प्रचक्षते ॥

तदेतत्सहस्रम् ।

अनन्तरूपो हि हरिः शब्दोऽप्येष ह्यनन्तधा ।

विष्णोः सहस्रनामस्तु यत्तद्रूपसहस्रकम् ॥

बृहतीसहस्रमेतच्च तद्वक्ति हि पृथक् पृथक् ।

सहस्रशब्दोऽप्यमितं यतो वक्त्यमितान्यतः ॥

नामानि विष्णोरुच्यन्ते सहस्रमिति चाख्यया ।

अनन्तनामवचने त्वशक्तत्वात् सहस्रकम् ॥

नाम्नां पृथगिदं प्रोक्तमनन्ततनुवाचकम् ।

विष्णोरनन्तरूपाणामुक्त्वा पञ्चशतद्वये ॥

आसीत् सहस्रमित्याख्या सहस्रं मुख्यतोऽमितम् ।

ब्रह्म यावत् तावती वागिति वेदप्रमाणतः ॥

सहैवानन्तरूपैस्तु सरणेन सहस्रकम् ।

नाम्ना सह सृतेरेव रूपाणां वा सहस्रता ॥

बृहतीसहस्रं चैतस्माद्रूपानन्ताभिधायकम् ।

पृथक् पृथग्घि नामार्था ऋच एताः प्रकीर्तिताः ॥

सर्वनामात्मकं तस्मादृक्सहस्रमिदं हरेः ।

सर्वरूपाण्यतो विष्णोस्संस्तुतान्यमुनैव हि ॥४० ॥

तत्सर्वम् । तानि दश

मत्स्यकूर्मक्रोडसिंहवटुभार्गवराघवाः ।

कृष्णबुद्धौ च कल्कीति रूपाणां दशकं हरेः ॥

पञ्चभेदविभिन्नेन ह्यृक्सहस्रेण शस्यते ।

रूपाणां पञ्चकं पूर्वमपरं पञ्चकं हरेः ॥

प्रस्तावाद्यैरानिधनैः स्तूयते सामभक्तिभिः ।

तानि रूपाण्यस्य दश सर्वरूपात्मकानि च ॥

दशनामानि चास्यैव सर्वरूपाभिधान्यपि ।

पञ्चकं सामभक्तीनामृक्सहस्रं च तद्द्वयम् ॥

स्तावकं सर्वरूपाणामत एव रमापतेः ।

दशेति वै सर्वम् ।

दशेति सर्वनामैतत्प्रथितं मुख्यतः श्रुतौ ॥

शं रूपं भगवन्तं यद्दद्याद् व्यक्त्या समस्तशः ।

दशेत्यमितनाम्नां तदाख्या रूपेषु शन्ददेः ॥

सर्वनामार्थवचनात् पञ्चकद्वितयस्य च ।

अभूद्दशेति वै नाम तस्मादेतद्दशाखिलम् ॥

एतावती हि सङ्ख्या । दश दशतस्तच्छतम् । दश शतानि तत्सहस्रम् । तत्सर्वम् ।

दशैव मूलसङ्ख्या च तद्विभेदाः शतादयः ।

ऋक्सहस्रमिदं तस्मादनन्तगुणमच्युतम् ॥

अनन्तशक्तिममितरूपनामानमेव च ।

वक्ति …

तानि त्रीणि च्छन्दांसि भवन्ति । त्रेधा विहितं वा इदमन्नमशनं पानं खादस्तदेतैराप्नोति ॥

४ ॥

…. छन्दस्त्रयं चात्र तृचाशीतित्रयात्मकम् ॥

अशनादित्रिकं तच्च भूत्वा विष्णुमुपैति च ।

सर्वच्छन्दोऽभिधश्चैव सर्वदेवाभिधस्तथा ॥

सर्वमुन्यभिधश्चैव सर्ववस्त्वभिधो हरिः।

अनन्तपूर्णगुणकस्तस्माज्ज्ञेयो रमापतिः ॥

मुख्यतोऽस्यां च विद्यायां योग्य एकश्चतुर्मुखः ।

एकदेशपरिज्ञाने त्वन्ये योग्याः शिवादयः ॥

इति च ।

..त्रिविधो ह्यनिरुद्धोऽसावध्यात्मादिविभेदतः ।

अतस्त्रिवृदिति प्रोक्तस्तथा पञ्चदशात्मकः ॥

प्रद्युम्नः पञ्चभूतेषु ह्यध्यात्मादिविभेदतः ।

लिङ्गसप्तदशस्थत्वात् तावान् सङ्कर्षणः श्रुतः ॥

सप्तधातुषु संस्थः सन्नध्यात्मादिविभेदतः ।

एकविंशो वासुदेवो मन आदिचतुष्टये ॥

गुणत्रये च प्रकृतावध्यात्मादिविभेदतः ।

मूलरूपेण च सह पञ्चविंशात्मकः प्रभुः ॥

नारायणस्त्वचिन्त्यात्मा स एकोऽपि ह्यनन्तधा ।

गायकानां त्राणतोऽसौ गायत्रमनिरुद्धकः ॥

प्रद्युम्नो हि रथारूढस्तेन चोक्तो रथन्तरम् ।

बृहद्रूपो बृहन्नामा तथा सङ्कर्षणः प्रभुः ॥

भद्रं तु वासुदेवोऽसौ भद्रमोक्षप्रदो यतः ।

नारायणो राजनं स्याद् राजयत्येष मोक्षिणः ॥

गायत्री त्वनिरुद्धोऽसौ त्रिकाले गीयते यतः ।

उष्णिगुष्णस्वरूपत्वात् प्रद्युम्नोऽग्न्यादिसंस्थितः ॥

स्त्रीरूपो बृहतीनामा बृहत्सङ्कर्षणः प्रभुः ।

वासुदेवस्तथा त्रिष्टुप् त्रिवेदैः स्तूयते यतः ॥

नारायणस्तु स्त्रीरूपो द्विधैवासौ व्यवस्थितः ।

द्विपदेति ततो नाम सर्वच्छन्दोभिधा इमे ॥

वनितातनवः प्रोक्ताः मध्यं नारायणः प्रभुः ।

वासुदेवोऽस्य पुच्छं च वामदक्षौ च पक्षकौ ॥

सङ्कर्षणश्च प्रद्युम्नः क्रमादेव प्रकीर्तितौ ।

अनिरुद्धः शिरश्चैव तथैकोऽपि हि पञ्चधा ॥

प्रस्तावनामानिरुद्धो रक्षन् संस्तूयते यतः ।

सृजन् जगच्च रमया प्रद्युम्नस्तत्र गीयते ॥

उद्गीथनामा तेनासौ जगदुद्गमनेन वा ।

संहारात् प्रतिहाराख्यस्तथा सङ्कर्षणः प्रभुः ॥

मोचयित्वा समीपं हि द्रावयेद् वासुदेवकः ।

तेनोपद्रवनामासौ निधीयन्ते यतोऽखिलाः ॥

मुक्ता नारायणे देवे तेनासौ निधनाभिधः ॥

इत्यादि च ।

..स्तूयमानत्वात् स्तोमः । समत्वात् साम । छन्द्यत्वात् छन्दः ॥ ४ ॥

तद्वा इदं बृहतीसहस्रं सम्पन्नम् । तद्धैतदेके नानाच्छन्दसां सहस्रं प्रतिजानते किमन्यत्सत् । अन्यद् ब्रूयामेति त्रिष्टुप्सहस्रमेके जगतीसहस्रमेकेऽनुष्टुप्सहस्रमेके ।

तदिदमुक्तप्रकारेणैव बृहतीसहस्रं सम्पन्नं भवति । तदेके नानाच्छन्दसां सहस्रं शंसितव्यमेव बृहतीसहस्रसम्पादनमविवक्षितमिति प्रतिजानते । केचित् त्रिष्टुप्सहस्रमेव शंसितव्यमिति ।

तदुक्तमृषिणाऽनुष्टुभमनु चर्चूर्यमाणमिन्द्रं निचिक्युः कवयो मनीषेति । वाचि वै तदैन्द्रं प्राणं न्यचायन्नित्येतत् तदुक्तं भवति ।

अनुष्टुप्सहस्रमेवेति वदन्तोऽनुष्टुप्प्रशंसात्मिकामृचं दर्शयन्ति । बीभत्सूनां जगद्भर्तुमिच्छूनाम् । अपां सयुजं सहैव चरन्तं चाहुः विष्णुं हंसस्वरूपिणम् । अनुष्टुभं चर्चूर्यमाणं पुनः पुनर्वदन्तं परमेश्वरं ददृशुश्च ।

मेघसंस्थं हंसरूपं तं विष्णुं परमेश्वरम् ।

विरिञ्चशिवपूर्वेभ्यो नृसिंहानुष्टुभं पराम् ॥

उच्चारयन्तमर्थांश्च व्याचक्षाणं समन्ततः ।

ददृशुर्मुनयो दिव्या आचार्यं ब्रह्मशर्वयोः ॥

एवं वायुं च ददृशुस्तत्र हंसस्वरूपिणम् ।

शिवादिभ्यो व्याहरन्तं तामेवानुष्टुभं पराम् ॥

इत्यादि च ।

वागाख्यायामनुष्टुभ्युच्चार्यमाणायां हि मुनयो विष्णुं ददृशुः । अतो ब्रह्मादयोऽपि विष्णोः सकाशादनुष्टुभर्थं सर्वदा शृण्वन्तीति ज्ञायतेऽतोऽनुष्टुबेव छन्दसां वरेति चोक्तं भवति ।

स हेश्वरो यशस्वी कल्याणकीतिर्भवितोरीश्वरो ह तु पुराऽऽयुषः प्रैतोरिति ह स्माह ।

अनुष्टुभां सहस्रं तु यः शंसीतात एव तु ।

भवितुं चेश्वरः स स्याद् भावो मुक्तिर्न चान्यथा ॥

यशस्वी स प्रसिद्धः स्याच्छुभकीर्तिश्च सर्वदा ।

स्वच्छन्दमृत्युता च स्यात् तस्येत्याहैतरेयकः ॥

अकृत्स्नो ह्येष आत्मा यद्वागभि हि प्राणेन मनसेस्यमानो वाचा नानुभवति । बृहतीमभि सम्पादयेदेष वै कृत्स्न आत्मा यद्बृहती ।

महैतरेयो भगवान् तन्नेत्याह रमापतिः ।

नानाच्छन्दःप्रशंसादिप्रमाणरहितत्वतः ॥

परिहाराय चापूर्णमैतरेयमुने शृणु ।

त्वं तु मन्त्रमुदाहृत्य यस्मादेतदवोचथाः ॥

तस्माद् वक्ष्याम्युत्तरं ते प्रियः शिष्योऽसि मे यतः ।

उमैव वागिति प्रोक्ता साऽनुष्टुबभिमानिनी ॥

अकृत्स्ना सा ततो नैव ब्रह्मेत्युक्ता कथञ्चन।

वागिन्द्रियाभिमानिन्यां न हि ब्रह्मवचः क्वचित् ॥

वायुना प्राणरूपेण मनोरूपशिवेन च ।

अभ्यस्यमानोऽनुभवेत् पुमान् वाचा तु न क्वचित् ॥

अभिमानी बृहत्यास्तु वायुरेव यतः प्रभुः ।

तस्मादेषा छन्दसां हि वरिष्टा बृहती स्मृता ॥

पूर्णो हि वायुर्देवानां तस्माद् ब्रह्मेति चोच्यते ।

माहात्म्याधिक्यतश्चैव बृहतीत्येव नाम तत् ॥

सोयमात्मा सर्वतः शरीरैः परिवृतः । तद्यथाऽयमात्मा सर्वतः शरीरैः परिवृत एवमेव बृहती सर्वतश्छन्दोभिः परिवृता । मध्यं ह्येषामङ्गानामात्मा । मध्यं छन्दसां बृहती । स हेश्वरो यशस्वी कल्याणकीर्तिर्भवितोरीश्वरो ह तु पुरायुषः प्रैतोरिति ह स्माऽऽह । कृत्स्नो ह्येष आत्मा यद्बृहती तस्माद् बृहतीमेवाभिसम्पादयेत् ॥ ५ ॥

अङ्गेभ्य एव सम्भूतान्यन्यच्छन्दांसि चाब्जजात् ।

मध्यात् तु बृहती जाता तस्मात् सा मध्यमुच्यते ॥

पठ्यते तेन मध्ये सा छन्दसां प्रवरा सती ।

छन्दांस्यन्यान्यङ्गवत् स्युर्मध्यवद् बृहती परा ॥

सप्तछन्दांसि चैवं हि प्रतिमा वैष्णवी मता ।

गायत्रीदेवतात्वं च लक्ष्म्या यत्राभिधीयते ॥

बृहती देवता तत्र भगवान् पुरुषोत्तमः ।

आधिक्यं छन्दसां यत्र गायत्र्यास्तु विवक्षितम् ॥

तत्र तत्पुत्रको वायुः बृहतीदेवता मता ।

ऋचामाधिक्ययोगार्थं नाङ्गीकर्तव्यमत्र तत् ॥

प्रधानत्वाद् बृहत्यास्तु जगत्याद्यं न युज्यते ।

सम्पादनाद् बृहत्यास्तु मुक्तो भवितुमीश्वरः ॥

स्यात् प्रसिद्धः सुकीर्तिश्च छन्दोमृत्युर्गुणाधिकः ।

इति प्राह स्वयं विष्णुर्महिदासाभिधः प्रभुः ॥

इत्यादि च ।

इतोऽन्यत् सत्किमित्याहुर्नानाच्छन्दस्त्ववादिनः ।

अन्यत् सद्रूपमित्याहुस्त्रिष्टुब्वादिन एव ते ॥

ऐन्द्रं प्राणं परमेश्वरसहितं वायुम् । प्राणेन मनसा च अभि इस्यमानोऽभ्यस्यमानः । तृतीयोऽतिशये इति सूत्रादकारस्येकारः । मथनात् मिथिलो जातः सहनात् सिंह उच्यते । हत्वी दस्यून् इत्यादिवच्च । अभ्यस्यमानः अभितः क्षिप्यमाणो विषयेषु बहुशः । कृत्स्न आत्मा कृत्स्नप्रतिमा विष्णोः ।

एकापि प्रतिमा विष्णोर्बृहती च्छन्दसां वरा ।

अन्यच्छन्दोऽभिधा यत्स्यात् प्रतिमा मध्यमैव तत् ॥

इति च ।

एवं ब्रह्मादिभिः श्रूयमाणानुष्टुबपि बृहत्या अङ्गमिति बृहत्या एवाधिक्यमुक्तं भवति ॥ ५ ॥

तद्वा इदं बृहतीसहस्रं सम्पन्नं तस्य वा एतस्य बृहतीसहस्रस्य सम्पन्नस्यैकादशानुष्टुभां शतानि भवन्ति । पञ्चविंशतिश्चानुष्टुभः । आत्तं वै भूयसा कनीयः ।

बृहतीसम्पादनेऽनुष्टुप्शंसनमात्रात् पञ्चविंशोत्तरशतानुष्टुबाधिक्यं च भवति । अत आधिक्यात् बृहतीसम्पादनमेव वरम् । तस्यात्रैवान्तर्भावात् । जगत्यादिकं त्वधिकत्वेऽपि बृहतीवन्माहात्म्याभावादेवोपेक्ष्यते ।

तदुक्तमृषिणा ॥

वाचमष्टापदीमहमित्यष्टौ हि चतुरक्षराणि भवित । नवस्रक्तिमिति बृहती सम्पद्यमाना नवस्रक्ति । ऋतस्पृशमिति सत्यं वै वागृचा स्पृष्टा । एन्द्रात् परि तन्वं मम इति । तद्यदेवैतद्बृहतीसहस्रमनुष्टुप्सम्पन्नं भवति । तस्मात् तदैन्द्रात् प्राणाद् बृहत्यै वाचमनुष्टुभं तन्वं संनिर्मिमीते ।

वाचमष्टापदीमहमित्यनुष्टुभो बृहतीसम्पादनवचनाच्च । अष्टचतुरक्षराण्यनुष्टुप् । तस्या एव बृहतीसम्पादने नव स्रक्तयो भवन्ति । ऋचा वाक् ऋग्रूपेण वागृतं स्पृष्टा सत्यरूपं विष्णुं स्पृष्टा भवति । इन्द्रस्य परमेश्वरस्य विष्णोः सम्बन्धी नितरां प्रियत्वाद्यः प्राणदेवता वायुः तस्य प्रतिमारूपमिदं बृहतीसहस्रम् । स च वायुर्विष्णोर्मुख्यप्रतिमा । तस्माद् विष्णोरेव प्रतिमा बृहतीसहस्रम् ।

तस्मात् तस्यैव बृहतीसहस्रत्वेन सम्पन्नस्य पञ्चविंशोत्तरैकादशशतानुष्टुप्त्वेन सम्पादने बृहतीदैवतप्राणरूपाद् वायोरनुष्टुब्देवताया वाग्रूपाया उमाया उत्पत्तिः संस्मृता भवत्येवं जानतः । ततश्चोमाया अपि भगवत्प्रतिमात्वाद् विष्णुप्रतिमास्थापक एव भवत्येतत् सर्वं सम्यग्ध्यायन् ।

विष्णुरेव बृहत्याः प्राणस्याधिष्ठातृदेवता । प्रतिमाधिष्ठितदेवतावत् । तस्माद् बृहत्याः सकाशादनुष्टुप्सम्पादने तस्यैव विष्णोः प्रतिमान्तरं तस्मादेव निर्मितं भवति । अत एवेन्द्रात् परितन्वं मम इत्युक्तम् । बृहतीस्थविष्णोर्बलादेव तत्सम्पद्यते । स हि तस्याः षट् त्रिंशदक्षरादित्वमपि नियमयति तत्प्रसादाद् वायुश्च । वायुरेव यद्भगवन्नियतो नियमयति तस्मादिन्द्रात् परीत्यस्यैन्द्रात् प्राणादिति व्याख्या कृता ।

यावत्सहस्रं बृहती तावच्छंसेदनुष्टुभाम् ।

छन्दसां वा तदन्येषां बृहतीत्वं स्मरेत् ततः ॥

तेन सर्वगतो विष्णुः सर्वस्मादधिकोऽर्चितः ।

भवेदेवं जानतस्तु कृता च प्रतिमा भवेत् ॥

तथा वायोरपि कृता वायुर्हि प्रतिमा हरेः ।

तस्माद् वायुकृतं सर्वं क्रियते विष्णुनैव हि ॥

बृहतीसहस्रं सम्पन्नमेकादशशतं पुनः ।

अनुष्टुभां स्मरेत् पञ्चविंशोत्तरमुदारधीः ॥

तेन वायोरुमोत्पत्तिः सम्यग्ज्ञानात् स्मृता भवेत् ।

ततो द्वितीयप्रतिमा विष्णोरेव कृता भवेत् ॥

विष्णुनाऽनुप्रविष्टौ यदुमा वायुश्च तद्वशौ ॥

इत्यादि च ।

स्रक्तयो विभागाः ।

स्रक्तिरंशो विभागश्च विदलं चेति कथ्यते । इति शब्दनिर्णये ।

स वा एव वाचः परमो विकारो यदेतन्महदुक्थम् ।

स वा एष वाचः परमो विकारः अकाराख्यवाग्विकारेषूत्तमो बृहतीसहस्राख्यः ।

अकारः प्रथमं नाम विष्णोः सर्वगुणान् ब्रुवन् ।

सर्वदोषविरुद्धत्वाद् गुणनामन्यतामपि ॥

विष्णोर्वदति जीवेभ्यो जडेभ्यश्चैव सर्वदा ।

अभावं चैव दोषाणां सर्वेषां केशवे वदेत् ॥

सम्यग्वक्तृत्वतस्तस्मादकारो मुख्यनाम हि ।

तदर्थानेकदेशेन शब्दाः सर्वेऽपि चोचिरे ॥

व्याख्याव्याख्येयरूपत्वं विकारत्वमिहोदितम् ।

विकारत्वं च नान्यत् स्यान्नित्या वेदा यतोऽखिलाः ॥

वाचकेषु तथा विष्णोः सहस्रबृहतीमयम् ।

उक्थमुत्तममुद्दिष्टं व्याख्याऽकारस्य सा परा ॥

अन्येऽपि शब्दाः सर्वेऽपि ह्यकारार्थाभिधायिनः ।

येषां परममुक्थं तत् ….

तदेतत्पञ्चविधम् । मितममितं स्वरः सत्यानृते इति । ऋग्गाथा कुम्ब्या तन्मितम् । यजुर्निगदो वृथावाक्तदमितम् । सामाथो यः कश्च गेष्णः स स्वरः । ओमिति सत्यम् । नेत्यनृतम् । तदेतत्पुष्पं फलं वाचो यत्सत्यम् । सहेश्वरो यशस्वी कल्याणकीर्तिर्भवितोः पुष्पं हि फलं वाचः सत्यं वदति ॥

अथैतन्मूलं वाचो यदनृतम् । तद्यथा वृक्ष आविर्मूलः शुष्यति स उद्वर्तत एवमेवानृतं वदन्नाविर्मूलमात्मानं करोति स शुष्यति स उद्वर्तते । तस्मादनृतं न वदेद् । दयेत त्वेनेन ॥

पराग्वा एतद्रिक्तमक्षरं यदेतदोमिति । तद्यत्किञ्चोमित्याहात्रैवास्मै तद्रिच्यते । स यत्सर्वमोङ्कुर्याद्रिच्यादात्मानम् । स कामेभ्यो नालं स्यात् ॥

अथैतत्पूर्णमभ्यात्मं यन्नेति । स यत्सर्वं नेति ब्रूयात् पापिकास्य कीर्तिर्जायेत । सैनं तत्रैव हन्यात् । तस्मात् काल एव दद्यात् । काले न दद्यात् । तत्सत्यानृते मिथुनीकरोति । तयोर्मिथुनात् प्रजायते ।भूयान् भवति । यो वै तां वाचं वेद यस्या एषः विकारः स सम्प्रतिवित् । अकारो वै सर्वा वाक् सैषा स्पर्शोष्मभिर्व्यज्यमाना बह्वी नानारूपा भवति । तस्यै यदुपांशु स प्राणः । अथ यदुच्चैस्तच्छरीरम् । तस्मात् तत्तिर इव । तिर इव ह्यशरीरम् । अशरीरो हि प्राणः । अथ यदुच्चैस्तच्छरीरं तस्मात् तदाविराविर्हि शरीरम् ॥ ६ ॥

….तदेतत्पञ्चधा स्थितम् ॥

व्याख्यानमेवाकारस्य सहैवोक्थेन सर्वशः ।

मितामिते स्वरस्सत्यमनृतं चेति पञ्चधा ॥

तस्मादकार एवायं सर्ववागात्मकः श्रुतः ।

तस्यैव व्यक्तिरूपोऽयं सर्ववेदादिविस्तरः ॥

तस्मात् सर्वगुणान् विष्णोरकारो वक्ति यत्प्रभोः ।

तद्व्यक्तयोऽपि शब्दा ये सर्वे विष्णुगुणब्रुवाः ॥

अकारस्य तथोपांशोरभिमानी तु मारुतः।

देहेन्द्रियान्तःकरणनाम्नोऽस्य द्विविधस्य च ॥

स्थूलसूक्ष्मशरीरस्य सर्वेषामभिमानिनी ।

भारत्युच्चोदितस्यापि ह्यकारस्याभिमानिनी ॥

तस्मादुच्चादुपांशुर्हि जपादिषु फलाधिकः ।

वायुः पतिर्हि भारत्या उपांशोर्देवता मतः ॥

अकारस्य विकारोऽयमोङ्कार इति कथ्यते ।

अधिकोच्चत्वमानं हि तस्यार्थः समुदीरितः ॥

अकारेणैव तत्सर्वमुक्तमाधिक्यवक्तृतः ।

अधिकोच्चस्वरूपोऽसौ माता चाधिक एव हि ॥

एकार्थत्वादकारोऽसौ नकारत्वमुपागतः ।

दीर्घीभूतः पुनस्तेनैवाकारेण सह स्थितः ॥

अभाववाच्यकारस्य ह्यर्थो रेफः क्षयं वदन् ।

सोऽप्यकारेण सहितो दीर्घत्वं समुपागतः ॥

अभाववाच्यकारः स एकार्थाद्गत्यभावयोः ।

यकारत्वं गतस्तस्मान्नो रेफस्योत्तरत्वतः ॥

णत्वं गतो ह्यकारोऽसौ नो विरुद्धार्थवाचकः ।

अन्यत्वात् सर्वजीवेभ्यो जडेभ्यश्च सदैव हि ॥

सर्वदोषोज्झितत्वाच्च सर्वतोऽप्यधिकत्वतः ।

निरासनाच्च दोषाणां स्वभक्तेभ्यः समन्ततः ॥

सर्वदोषविरुद्धोरुगुणपूर्णस्वरूपतः ।

नारायण इति प्रोक्तो ह्यकारार्थोऽयमेव हि ॥

तस्मादकारबीजेयं विष्णोर्नारायणाभिधा ।

प्रणवश्च ततोऽकारः प्रधानं नाम चक्रिणः ॥

अकारनामा नान्योऽस्ति तमृते पुरुषोत्तमम् ।

ब्रह्मरुद्रादिनामानि ब्रह्मादिष्वप्यमुख्यतः ॥

वर्तन्ते न त्वकारोऽयं वर्तते केशवं विना ।

नारायणादिनामानि नृणां नामक्रियास्वपि ॥

विहितान्यकारो नैवायं विहितस्तमृते प्रभुम् ।

वायुर्ब्रह्मापि चाकारदेवते न तु नामिनौ ॥

यथा वेदाभिधेयोऽन्यो वेदाख्या देवता परा ।

एवं नामाभिमानी तु वायुर्वाच्यो जनार्दनः ॥

तस्माद इति नामेतद्विष्णोः केवलमेव हि ।

विशेषतोऽस्य व्याख्यानं बृहतीनां सहस्रकम् ॥

तस्मात् प्रीतो भवेद् विष्णुः शंसनादस्य सर्वदा ।

तस्माद्यज्ञेऽपि वा शंसेदयज्ञेऽपि रहः पुमान् ॥

ध्यात्वा नारायणं देवं विष्णोरन्नं हि तत्परम् ॥

इत्यादि ब्रह्मसारे ।

. परमविकारेण सह विकारमात्रस्यापि प्रस्तुतत्वात् तदेतत्पञ्चविधमिति परामर्शः ।

.स्वराणां नियमो यत्र ह्यृचो नामैव ताः स्मृताः ।

अन्या मिताक्षरा यास्तु ता गाथाः परिकीर्तिताः ॥

खण्डवाक्यानि कुम्ब्याः स्युरसमानि परस्परम् ।

यज्ञाङ्गं यजुरुद्दिष्टं निगदं वाक्यमात्रकम् ॥

इत्यादि शब्दनिर्णये ।

. अकारार्थत्वान्नकारस्य ककिञ्चिन्मूलमिव । तस्मान्मूलत्वादकारार्थोऽपि ज्ञेय एव । नायोग्यानां सम्यग्वाच्य इति स्वल्प एव प्रकाशितोऽस्माभिः । वाच उद्वर्तनाशक्तेः स्वयमेवोद्वर्तते । यद्धि देवतासु करोति तदात्मन्यापतति । तस्माद् द्रव्यदानं ज्ञानदानं वा काले पात्राद्यनुसारेणैव कुर्यात् ।

.अकारस्योङ्कारता त्वकारलोपेनैव जातेति सत्यमोङ्कारः । अकारस्यादौ स्थितत्वेन च यथार्थरूपत्वात् । उकारादिविकारसहितत्वात् पुष्पफलात्मकश्च । अकारस्यार्थरूपः सन्नेव च भगवांस्तमेवोङ्कारो वक्ति । अतश्च सत्यमोङ्कारः । यमर्थमकारो वक्ति तमेव वक्तीति । नकारस्त्वच्छिरस्कत्वात् मूलभूतस्याकारस्यान्ते स्थितिरूपत्वादयथास्थितेरसत्यरूपः । तथाप्यकारस्य चैकार्थत्वात् मूलभूतश्च । तस्मादकारस्यैतद् वृथा वागादिकमपि व्याख्यानम् । तस्माद् विजानतः सर्वमपि भगवन्नामैव ॥ ६ ॥

तद्वा इदं बृहतीसहस्रं सम्पन्नं तद्यशः । स इन्द्रः स भूतानामधिपतिः । स य एवमेतमिन्द्रं भूतानामधिपतिं वेद विस्रसा हैवास्माल्लोकात् प्रैतीति ह स्माऽऽह महिदास ऐतरेयः ।

विद्यान्तरोपदेशार्थं तद्वा इदं बृहतीसहस्रमिति पुनः पुनः परामर्शः । तदिदं बृहतीसहस्रं तद्यशस्तस्य नारायणस्य यशः । यस्य नारायणस्यैतद्यशः स भगवानेवेन्द्रनामा । स हि यत्प्रथमत इन्द्रो बभूव स्वेच्छया यज्ञनामा । तस्मात् तमेव वेदा इन्द्रशब्देन वदन्ति मुख्यतः । इदि परमैश्वर्ये इति धातोश्च । तस्यैव हि परमैश्वर्यम् । अन्येषां तु द्वादशानां तेन दत्तमेवेन्द्रत्वं न तु मुख्यतः । अतो विष्णावेवेन्द्रशब्दं प्रयुङ्क्ते श्रुतिः । मत्सि सोमं वरुणं मत्सि मित्रं मत्सीन्द्रिमिन्दो पवमान विष्णुम् इति ।

न चेन्द्रं विष्णुं चेति पृथगन्वयः क्रियते । तदा वरुणादिषु पृथक् पृथक् मत्सिशब्ददर्शनादत्रापि पृथङ् मत्सिशब्दो दृश्येत । न हि सर्वेषां पृथङ्मत्सिशब्ददर्शने एकस्यैवान्यथात्वं युज्यते । न चात्र द्वित्वगमकं चकारादिकं विद्यते । तस्मात् प्रातर्भगं पूषणं ब्रह्मणस्पतिमित्याद्यप्येकस्यैव विष्णोर्विशेषणम् ।

यत्र चैवं भूतेष्वेकत्वे विरोधो दृश्यते तत्र तेनैव विरोधेन द्वित्वं भवति । अन्यथैकत्वमेव । यो देवानां नामधा एक एव इति चोक्तम् । बहुरूपत्वाद् बहुवचनं च विष्णोरेव युज्यते । तस्मान्मुख्यतो विष्णावेवेन्द्रादिशब्दा अन्येषामुपचारतः । मत्सि महामिन्द्रमिन्दो मदायेत्यन्येन्द्रस्य पृथगुक्तेश्च मत्सीन्द्रमिन्दो पवमानेति पूर्वोक्त इन्द्रो विष्णुरेवेति सिद्धम् ।

महत्त्वं च तस्यादितिपुत्रत्वेऽग्रजत्वमात्रम् । न तु सामर्थ्यतः । मह पूजायामिति धातोः । पूज्यो ह्यग्रजो भवति ।

आयो विवाय सचथाय दैव्य इन्द्राय विष्णुः सुकृते सुकृत्तरः ।

वेधा अजिन्वत् त्रिषधस्थ आर्यमृतस्य भागे यजमानमभजत् ॥

इतीन्द्रस्य परमदैवं जनको यज्ञभागादिप्रदाता विष्णुरेव हि श्रूयते । इन्द्रश्च यजमानः । तस्मात् तत्प्रसादादवताराग्रजत्वमेव तस्य महत्वम् ।

अन्येन्द्रो ह्यहं प्रथमः पिबेयमहं प्रथमः पिबेयमिति वायुना विवदमान आजौ पराजितो वायुं प्रसादयित्वा चतुर्थे वायुना सह ग्रहमाप । विष्णुस्तु क्रतुं सचन्त मारुतस्य वेधस इति वायोरपि विधाता श्रूयते । डुधाञ् धारणपोषणयोरिति धातोर्विशेषेण धारणपोषणकर्ता हि वेधाः । तस्माद् भगवत एवैतद्यशो बृहदुक्थादिकम् ।

ऋक्सहस्रात्मकं विष्णोर्यश इन्द्राभिधस्य हि ।

इन्द्रो हि प्रथमो विष्णुर्यज्ञनामा जगत्पतिः ॥

तत्प्रसादादथेन्द्रत्वं द्वादशान्ये प्रपेदिरे ।

पुरन्दरस्त्वेक एव वासुदेवप्रसादतः ॥

द्विवारमिन्द्रतामाप तस्मात् द्वादश ते परे ।

अग्रजत्वाददित्यां तु महेन्द्रो नाम चाभवत् ॥

महाव्रतं कर्म कृत्वा चैव नाम्ना महेन्द्रकः ।

महत्त्वं मुख्यतो विष्णोर्न ह्यन्यस्य कदाचन ॥

एवं यो वेद तं विष्णुं विस्रस्तो बन्धतोऽखिलात् ।

अस्माल्लोकाद्धरेर्लोकमेति नास्त्यत्र संशयः ॥

इत्याह भगवान् विष्णुर्महिदासस्वरूपकः ।

प्रेत्येन्द्रो भूत्वैषु लोकेषु राजति । तदाहुर्यदनेन रूपेणामुं लोकमभिसम्भवती३ । अथ केन रूपेणेमं लोकमाभवती३ ।

श्वेतद्वीपादिकान् प्राप्य स इन्द्राख्यो हरिः स्वयम् ॥

महिदासाभिधो भूत्वा लोकेष्वेषु विराजति ।

तत्र पृच्छन्ति केचित्तु यद्येष भगवान् हरिः ॥

महिदासादिरूपेण भूमिष्ठो रमते प्रभुः ।

तदा यदा स्त्रिया विष्णू रमते नित्यसत्सुखः ॥

कया स्त्रिया रतिं कुर्यान्न ह्यन्यरतिरच्युतः ।

स्त्रीरूपे तत्स्वयं स्वस्मिन् रमतेऽसावितीदृशम् ॥

वाच्यं तत्र च भूमिष्ठरूपेण तु दिवि स्थितम् ।

स्त्रीरूपं किमसौ गच्छेदथ यद्येवमत्र च ॥

स्त्रीरूपं पृथिवीसंस्थं केन रूपेण संव्रजेत् ।

न ह्यन्यगम्यो भगवान् स्त्रीरूपोऽपि जनार्दनः ॥

तद्यदेतत् स्त्रियां लोहितं भवत्यग्नेस्तद्रूपम् । तस्मात् तस्मान्न बीभत्सेत । अथ यदेतत्पुरुषे रेतो भवत्यादित्यस्य तद्रूपम् । तस्मात् तस्मान्न बीभत्सेत । सोऽयमात्मेममात्मानममुष्मा आत्मने सम्प्रयच्छति । सावात्माऽमुमात्मानमिममस्मा आत्मने सम्प्रयच्छति । तावन्योन्यमभिसम्भवतः । अनेन अह रूपेणामुं लोकमभिसम्भवत्यमुनो रूपेणेमं लोकमाभवति ॥

७ ॥

इति पृष्ठः स्वशिष्यैः स महिदासोऽवदद्धरिः ।

स्त्रीषु यल्लोहितं लोके तत्राग्निस्थो जनार्दनः ॥

स्त्रीरूपः सोऽग्निनामैव ज्वलज्ज्वालासमप्रभः ।

तस्माद्विष्णोः सन्निधानाद्भर्ता भार्याशरीरगात् ॥

न बीभत्सेतैव रक्तात् तथा पुं रेतसि स्थितः ।

आदित्ये संस्थितो विष्णुरादेरादित्यनामकः ॥

तस्मान्न रेतसो भार्या बीभत्सेत पतिस्थितात् ।

पुंरूपो भगवान् विष्णू रेतसिस्थो द्युमत्प्रभः ॥

तस्माद्यद्भूमिगं विष्णोः स्त्रीरूपं तत्स्वयं हरिः ।

प्रादुर्भावगतो दद्याद्दिवि स्थितपुमात्मनः ॥

सूर्यगस्य तथा पुंसो रेतसिस्थस्य चात्मनः ।

देवीषु यल्लोहितगं स्त्रीरूपं परमात्मनः ॥

तत्स सूर्यगतो विष्णुः पुंरेतःस्थस्य चात्मनः ।

दद्याद्भूमिगतस्यैव रूपद्वयमिदं ततः ॥

परस्परं सम्भवति विष्णोर्नित्यसुखात्मकम् ।

प्रादुर्भावस्थितं रूपं यच्च भूमौ पुमात्मकम् ॥

विष्णोस्तदपि देवीषु स्थितस्स्त्रीरूपकात्मना ।

एवमन्योन्यतो विष्णू रतः स्वस्मिन्न चान्यतः ॥

रमया रममाणोऽपि तत्स्थेनैव स्त्रियात्मना ।

रमते नान्यतः क्वापि रतिर्विष्णोः सुखात्मनः ॥

रमया रमणं तस्माद्रमाया रतिपात्रता ।

नैवास्या रतिदातृत्वं विष्णोर्न ह्यन्यतो रतिः ॥

इत्यादि च ।

स एव महिदास इन्द्रनामा प्राप्येमं लोकमत्र भूत्वा प्रादुर्भूय मनुष्यदृष्टिगोचरतां प्राप्येषु लोकेषु राजति । नात्र प्रेत्यशब्दो मरणवाची । किन्तु प्रेतां यज्ञस्य शम्भुवे त्यादिवत् प्राप्तिवाच्येव । न हि मृतः पुनरेषु लोकेष्वेव राजति । न च यशोमात्रराजनेन स्वस्य राजनं भवति । भिन्नपदार्थत्वात् । यद्वा एति च प्रेति चेत्यादौ प्राप्त्यर्थेऽपि वेदेषु प्रसिद्धत्वाच्च ।

लक्ष्मणः प्रेत्य सुग्रीवं बभाषे रामचोदितम् इति स्कान्दे ।

यदनेन रूपेणामुं लोकमभिसम्भवति । अनेन महिदासादिरूपेणामुं लोकं दिविष्ठं स्वरूपम् । लोक्यत इति स्वरूपवाची लोकशब्दः । आत्मानमेव लोकमुपासीत इतिवत् । यच्छब्दः किंशब्दार्थे । अनेन रूपेण तद्रूपमभिसम्भवति किम्? उभयोरपि परिहारदर्शनादस्यापि प्रश्नत्वमवगम्यते । यतश्चोदेति सूर्य इत्यादिवत् । रङ्गस्तु प्रश्नविषयस्य दुरवगमत्वं प्रकाशयति ।

दुर्गमे प्रश्नविषये प्रश्नो रङ्गयुतो भवेद् इति शब्दनिर्णये ।

केन रूपेणेमं लोकमाभवति । केन स्वरूपेण भूमिष्ठेनात्मन एव स्त्रीरूपेण विष्णुः सम्बध्यते । सोऽयं महिदासादिप्रादुर्भावरूप इदं भूमिष्ठस्त्रीरूपं लोहितगतं च स्वकीयमेव रूपममुष्यै दिविष्ठाय स्वपुरुषरूपाय प्रयच्छति । देवरेतःस्थिताय च देवीलोहितस्थितमात्मनः स्त्रीरूपं महिदासादिरूपेभ्यो मानुषरेतःस्थितरूपेभ्यश्च दिविष्ठैश्च विष्ण्वादिस्वरूपैः प्रयच्छति च ।

तानि भूमिष्ठत्वेन दिविष्ठत्वेन द्विविधत्वात् तावित्युच्यन्ते । अग्नेस्तद्रूपमग्निनाम्नो विष्णोः प्रतिमा तत्सन्निधानात् । एवमादित्यनाम्नो विष्णोः । न ह्यग्न्यादिस्वरूपमेव लोहितादि । न च लौकिकस्त्रीपुरुषसम्बन्धमात्रमत्रोच्यते । अप्रस्तुतत्वात् तस्य । भगवानेव ह्यत्र प्रस्तुतः ।

असावात्मेत्यात्मशब्दाच्च भगवानेवेति ज्ञायते ।

आत्मशब्दः परे विष्णौ नान्यत्र क्वचिदिष्यते ।

गुणपूर्त्यभिधायी स नान्यस्य गुणपूर्णता ॥

अमुख्यात्मान एवातो ब्रह्माद्याः सर्व एव हि ॥

इत्यादि च ब्रह्माण्डे ।

यदक्षरं पञ्चविधं समेति । सत्यस्य सत्यमनु यत्र युज्यत इत्यादिनोक्तार्थविषयोदाहृतैः श्लोकैरपि भगवत एव स्वरूपाणां परस्परयोगस्योक्तत्वात् । गायत्र्युष्णिग्बृहतीत्यादिना भगवत एव पञ्चविधस्य स्त्रीरूपस्य महिदासादिपञ्चपुंरूपाणां च प्रस्तुतत्वाच्च ॥

७ ॥

तत्रैते श्लोकाः–

यदक्षरं पञ्चविधं समेति युजो युक्ता अभियत् संवहन्ति ।

सत्यस्य सत्यमनु यत्र युज्यते तत्र देवाः सर्व एकं भवन्ति ॥

यन्नारायणादिरूपेण पञ्चविधमक्षरं परं ब्रह्म तत्स्वस्मिन्नेव स्त्रीपुंरूपेण समेति । स्त्रीपुंरूपेण युजो देवा अश्वरूपेण रथे युक्ताः सन्तो यन्नारायणाख्यं परं ब्रह्माभिसंवहन्ति । तदेतत्सत्यस्य सत्यं नारायणाख्यं ब्रह्म यत्रानुयुज्यते यस्मिन् स्वरूप एव स्त्रीपुंरूपेण युज्यते । तत्र तस्मिन् एव परे ब्रह्मणि नारायणाख्ये सर्वदेवा एकीभवन्ति मुक्ताः सन्तो मिलिता भवन्ति । नायमेकीभावो नाम स्वरूपैक्यम् । किन्त्वेकस्थाने वासोऽत्यनुकूलचित्तता च । एकीभूय नृपाः सर्वे ववृषुः पाण्डवं शरैः ।

एकीभूता तु सा सेना पाण्डवानभ्यवर्तत ॥

इत्यादिवत् ।

न चैकीभावशब्दः स्वरूपैकत्वविषये प्रयुज्यमानः कुत्रचिद् दृष्टः । एकः पुरुषोऽपि यदा द्विधा भूत्वा एकीभवतीत्युच्यते तदापि स्थानैक्यमेव । स्वरूपैक्यस्य पूर्वमेव सिद्धत्वात् । न चाज्ञात एकत्वे पुनर्ज्ञाते ऐक्यं प्राप्त इति प्रयोगो दृश्यते । किन्तु ज्ञात इत्येव प्रयुज्यते । तस्माद् भावसहित एकशब्दो न स्वरूपवाची । न हि पूर्वं भिन्नस्य पश्चात् स्वरूपैक्यं भवति किन्तु संसर्ग एव भवति । तस्मादत्रापि संसर्ग एव विवक्षितः । यदक्षरं पञ्चविधं समेतीत्युक्तस्य सत्यस्य सत्यमनु यत्र युज्यत इति परामर्शं कृत्वा तत्र देवाः सर्व एकं भवन्तीत्युच्यते । तस्मान्न पुनरुक्तिः ।

यदक्षरादक्षरमेति युक्तं युजो युक्ता अभियत् संवहन्ति ।

सत्यस्य सत्यमनु यत्र युज्यते तत्र देवाः सर्व एकं भवन्ति ॥

यस्मादक्षरान्नारायणाख्यात् स स्वयमेव भगवान् प्रादुर्भावरूपी स्त्रीपुंरूपेण युक्त आगच्छति । तात्पर्यार्थं तस्यैवार्थस्य पुनरभ्यासः ।

यद्वाचा ओमिति यच्च नेति यच्चास्याः क्रूरं यदु चोल्बणिष्णु ।

तद्वियूया कवयोऽन्वविन्दन् आत्मायत्ता समतृप्यञ्च्छृतेऽधि ॥

यस्मिन् नामा समतृप्यञ्च्छृतेऽधि तत्र देवाः सर्वयुजो भवन्ति ।

तेन पाप्मानमपहत्य ब्रह्मणा स्वर्गं लोकमप्येति विद्वान् ॥

वियूय विचार्य नामायत्तान्येव नामार्थभूतान्येव विष्णोर्माहात्म्यादीन्यन्वविन्दन् । ततश्चाधिकं समतृप्यन् । शृते परिपक्वे सति ज्ञाने । यस्मिन् विष्णौ नामानि ज्ञात्वा तस्मिन् ज्ञाने परिपक्वे समतृप्यन् तस्मिन्नेव देवाः सर्वयुजो भवन्तीत्यवधारणार्थं पुनर्वचनम् । सर्वयुजो भवन्ति मनोवाक्कर्मभिस्तत्रैव युक्ता भवन्ति ।

अर्थतः कठिनं क्रूरमुल्बणं श्रवणाप्रियम् इति शब्दनिर्णये ।

नैनं वाचा स्त्रियं ब्रुवन्नैनमस्त्रीपुमान् ब्रुवन् ।

पुमांसं न ब्रुवन्नेनं वदन् वदति कश्चन ॥

अस्त्री पुमान् ब्रुवन् अस्त्री पुमांसं ब्रुवन् ।सप्तसु प्रथमा इति सूत्रात् । स्वातन्त्र्ये विभक्तिव्यत्ययः इति च । स्वतन्त्रो हि भगवान् तत्प्रेरित एव तं वदतीत्यभिप्रायः । वदन् वदति वदन्नेव वदति । वदन्नेव न वदति । भवत्येव हि भगवान् स्त्रीरूपः पुंरूपश्च । तस्माद् वदत्येव । अप्रसिद्धत्वान्न वदति च ।

अ स्त्रीरूपश्चैव पुंरूपो यस्मान्नारायणः स्थितः ।

पुमांस्त्री चेति वाच्योऽतो वैलक्ष्ण्यान्न चोच्यते ॥

विष्णोर्नपुंसकाकारो नैवास्ति क्वचन प्रभोः ।

तथाप्यरागाकृष्टत्वात् तच्छब्दैरपि कथ्यते ॥

इति गारुडे ।

नारायणादिरूपेण पञ्चधैष हरिः स्थितः ।

तन्नामभिश्च स्त्रीरूपैः समेति स्वैः स केशवः ॥

यत्स्यन्दनं वहन्त्येते देवा भार्यासमन्विताः ।

अधिदैवे तथाऽध्यात्मे जीवदेहात्मकं रथम् ॥

स सूर्यः सूर्यभार्या च चक्षुर्द्वयसमाश्रितौ ।

वहतोऽश्वात्मकौ देहं नारायणरथात्मकम् ॥

सोमश्च रोहिणी चैव दक्षवामश्रुतिस्थितौ ।

उभयोः पक्षयोः स्थित्वा वहतोऽश्वात्मकौ तयोः ॥

उद्धारणार्थमेतेषामुमा वाचि समास्थिता ।

नागाकारैव रश्मित्वमगमद्वैष्णवे रथे ॥

मनःस्थितः शिवश्चात्र मनोनामा महाबलः ।

अभवत् सारथिर्विष्णोर्विष्णुर्वायुश्च तं रथम् ॥

प्रकृष्टानन्दरूपत्वात् प्राणाख्यावधितिष्ठतः ।

तावेव चाश्विनामानौ हयास्यौ जगदीश्वरौ ॥

इत्यादि गारुडे ।

तस्योपनिषत् सत्यस्य सत्यमिति । प्राणा वै सत्यम् । तेषामेष सत्यम् इति च श्रुतिः ।

सर्वसाधुगुणत्वात् तु वायुः सत्य इतीर्यते ।

तस्यापि सत्यतादाता साधुपूर्णगुणो हरिः ॥

सत्यस्य सत्य एतस्मात् स्त्रीपुंरूप स केशवः ।

यस्मिन् स्वात्मनि युक्तः स रमते स्त्रीपुमात्मना ॥

मुनिगन्धर्वपित्राद्यैर्न तत्प्राप्यं कथञ्चन ।

आप्नुवन्ति सुराः सर्वे तद्रूपं जाज्वलत् सदा ॥

अर्धनारीपुमाकारं तस्य वामस्थितानि च ।

स्त्रीरूपाणि तु सर्वाणि विष्णोरत्यद्भुतानि च ॥

विष्णोर्यानि तु पुंरूपाण्यास्थितान्यस्य दक्षिणे ।

तान्यस्यैव तु रूपाणि युज्यन्तेऽत्र परस्परम् ॥

एष नारायणो देवो ह्यर्धनारीपुमात्मकः ।

सर्वे देवास्सभार्याश्च तं प्राप्य पुरुषोत्तमम् ॥

एकीभावं स्वभार्याभिरर्धनारीपुमात्मना ।

प्राप्यैवोपासते विष्णुं मुक्ताः संसारसागरात् ॥

मोदन्ते च रमन्ते च विभागं चेच्छयाऽऽप्नुयुः ।

बहुधा च भवन्त्येते स्त्रीपुमात्मपृथक्त्वतः ॥

प्रसादाद् वासुदेवस्य भागैः स्त्रीपुंस्वरूपिणः ।

तेनैव नियता नित्यं तद्वशास्तत्परायणाः ॥

रमन्ते नान्यगम्योऽसौ देशो विष्णोः परात्मनः ।

स्त्रीपुंरूपेण युक्तं तद्विष्ण्वाख्यं परमक्षरम् ॥

अक्षरादेव परमात् पुंसो नारायणाभिधात् ।

आगच्छन्ति तदैते च देवा भार्यासमन्विताः ॥

वहन्त्यश्वादिरूपेण रथस्थं परमं वपुः ।

तत्सर्वदेवैः प्राप्यं च नान्यैः कथमपि क्वचित्॥

मितादिपञ्चरूपं यद्वाक्यं लोकेऽथवा श्रुतौ ।

नारायणस्य नामैतदिति जानन्ति देवताः ॥

मनोवाक्कर्मभिस्तस्माद् योगमाप्स्यन्ति तत्र ते ।

सर्वशब्दान् हरौ नेतुं कस्य देवानृते बलम् ॥

वाय्वन्तास्तारतम्येन विष्णुनामार्थवेदिनः ।

सम्यग्वेत्ता मारुतोऽत्र तस्मान्मुक्तेभ्य एव च ॥

सुरेभ्योऽधिकमानन्दं नित्यं भुङ्क्ते हरेरनु ॥

इत्याद्यर्धनारीनारायणतन्त्रे ।

अ इति ब्रह्म । तत्राऽऽगतमहमिति ।

एवं सर्वे शब्दा भगवद्वाचका इत्युक्त्वा अकारो विशेषतो नारायणवाचक इत्याह– अ इति ब्रह्मेति ॥

इतिशब्दोऽभिधानान्ते यत्र वैशेषिकं हि तत् ।

नाम स्यादिति मे साक्षान्निर्णयः समुदाहृतः ॥

इति शब्दनिर्णये ।

तत्रागतमहमिति यस्माद् अः इत्ययं शब्दः प्रस्तुतस्य भावं विरोधिनमन्यं च वदति तस्मात् प्रत्यक्षत्वाज्जीवजडात्मकस्य जगत एवानुक्तावपि प्रस्तुतरूपत्वात् तदन्यस्तद्विरोधी तत्र दृश्यमानदोषवर्जितश्चाकारशब्दार्थ इति सिद्ध्यति । मनसि प्रस्तुतत्वादवचनेऽपि प्रस्तुतमेवेदं सर्वम् । दृष्टसम्बन्धित्वाददृष्टं सर्वमपि प्रस्तुतं भवति । भगवांस्तु अव इति पृथग्विवक्षितत्वादेव न प्रस्तुतसमुदाये ।

न च शून्यस्याशब्दार्थता । शून्याङ्गीकारे ह्यकारस्याभावताख्य एक एवार्थ इति सिद्ध्यति । विष्णोरङ्गीकारे त्वभावताऽन्यता विरोधितेति त्रयोऽप्यर्थाः सम्यगेव सिद्ध्यन्ति । तस्मादकारस्य भगवानेव मुख्यार्थो न शून्यम् । एकदेशार्थत्वात् । तस्मादमुख्यार्थत्वादन्ययुक्तेनैवाकारेणाभाव इति तदुच्यते । न तु अव इत्येव केनचित्क्वचित्। न च तथा प्रयोगोऽस्ति । तस्मात् पारतन्त्र्याल्पगुणत्वादिसर्ववस्तुस्वभावविरुद्धस्वभावं स्वतन्त्रं पूर्णगुणं सर्वजीवजडेभ्यो अन्यदज्ञानदुःखाल्पत्वपारतन्त्र्योत्पत्तिनाशादिसर्वदोषविवर्जितं ब्रह्मैवाशब्दार्थः । पूर्णं हि ब्रह्मशब्दस्यार्थः । न च दोषयुक्तस्य पूर्णता । न च जीवजडाद्यपूर्णवस्त्वभिन्नस्य पूर्णत्वं भवति । तस्मादकारशब्दार्थ एव ब्रह्मशब्दार्थः । तदेतदुक्तं अः इति ब्रह्मेति ।

अः इति पृथक्त्वेन वचनं तत्सममधिकं वा किमपि नास्तीति दर्शयितुम् ।

विवृतावपि सर्गः स्यात् संहितायां च यत्र हि ।

समानोत्तमहीनत्वमुच्यते वस्तुनोऽञ्जसा ॥

इति शब्दनिर्णये ।

अः इति ब्रह्म पूर्णं वस्तूच्यते । तत्रागतमहमिति तत्राकारस्य पूर्णवाचित्वेऽहमेव सोऽकारवाच्य इत्याह महिदासरूपो भगवान्नारायणः । अहमेक एव परिपूर्णः । अन्येषां सर्वेषां मदधीनत्वादल्पत्वादिति । मुक्तेभ्यः प्रलये लीनेभ्यश्च सर्ववस्तुभ्यः सदा विभिन्न एव भगवानिति दर्शयितुं च अः इति पृथग्वचनम् ।

तच्चोक्तं वाक्यनिर्णये–

मुक्ता अपि न विष्णुत्वं यान्ति तत्समतामपि ।

आधिक्यं कुत एव स्यान्मुक्तानां मुक्तिदातृतः ॥

कुत एव प्रलीनानां प्रलये तु तदात्मता ।

ब्रह्मशर्वेन्द्रपूर्वाणां मुक्तावपि न विष्णुता ॥

यदा तदा तु संसारे क्व तद्रूपत्वमिष्यते ।

अन्योऽसौ सर्वतो विष्णुः स्वातन्त्र्याद् गुणपूर्तितः ॥

सर्ववस्तुस्वभावस्य विरुद्धोरुस्वभावकः ।

पारतन्त्र्याल्पताज्ञानजनिनाशादिवर्जितः ॥

अकारेण ततो विष्णुः संहितायां पदात्मना ।

बह्वृचोपनिषत्प्रोक्तस्तेनैव परमात्मना ॥

महिदासावतारेण सोऽहमेवंविधस्त्विति ।

मत्तोऽन्यो न हि पूर्णोऽस्ति यतोऽकारश्च पूर्णताम् ॥

वक्ति तस्मादकारोऽयं मामेव वदति स्फुटम् ।

नाभाववाच्यकारः स्यादर्थत्रययुतो यतः ॥

एकार्थात्मा ह्यभावः स्यान्निषेधैकस्वरूपतः ।

अन्यता च निषेधश्च विरुद्धत्वमिति त्रयः ॥

अकारार्था ह्यभावस्तु निषेधैकस्वरूपतः।

एकदेशस्वरूपत्वान्नाकारेणैव भण्यते ॥

किन्त्वभाव इति त्वेव तेनाकारोदितो हरिः ॥

इति च ।

न च निषेधस्वरूपे विरुद्धता चान्यता चास्तीत्येतावता पूर्णार्थता भवति । तदाऽर्थत्रयकल्पनस्य वैयर्थ्यात् ।

उक्तं हि शब्दनिर्णये ।

विरुद्धता निषेधान्यभावयुक्ते हि केवलः ।

अकारो वर्तते तेषामेकार्थात्मन्यभावके ॥

वर्ततेऽभाव इत्येव न त्व इत्येव केवलः ॥

इति ।

तस्मान्नारायणः एवाकारवाच्य इति सिद्धम् ।

यतोऽकारः सदा विष्णोर्वाचकत्वेन संस्थितः ।

तस्माद्वर्णत्रयात्माऽयं प्रणवोऽपि त्रयात्मकम् ॥

हरिमेव सदा वक्ति न वाऽन्यं कञ्चन क्वचित्।

सृष्टिकर्ता ब्रह्मनामा योऽसृजच्चतुराननम् ॥

अन्तर्यामी विरिञ्चस्य सोऽकारार्थो जनार्दनः ।

वैकुण्ठलोक आस्ते स द्वितीयवपुषा हरिः ॥

उकारवाच्यः स विभुर्नृसिंहो रुद्रनामकः ।

रौद्रत्वात् स शिवस्यापि स्रष्टा संहारकारकः ॥

अन्तर्यामी शिवस्यापि मकारार्थः प्रकीर्तितः ।

एवं त्रियात्मकं विष्णुं प्रणवोऽयं त्रियात्मकः ॥

एवं पृथगिवाचष्टे बिन्दुर्वक्त्यनिरुद्धकम् ।

प्रद्युम्नाद्यान्नादपूर्वाः सर्वान्नारायणात्मकान् ॥

पद्मनाभादिका एव मूर्तीर्नारायणोत्तराः ।

प्रणवोऽयं वदत्यष्टौ तस्मान्नान्याभिधायकः ॥

इति तत्त्वसारे ।

तद्वा इदं बृहतीसहस्रं सम्पन्नम् । तस्य वा एतस्य बृहतीसहस्रस्य सम्पन्नस्य षट् त्रिंशतमक्षराणां सहस्राणि भवन्ति । तावन्ति पुरुषायुषोऽह्नां सहस्राणि भवन्ति । जीवाक्षरेणैव जीवाहराप्नोति, जीवाह्ना जीवाक्षरमित्यनकाममारः ।

षट्त्रिंशतिसहस्राणि बृहत्युक्थार्णगानि तु ।

स्त्रीरूपाणि हरेस्तावदह्नामप्यभिमानिषु ॥

सूर्यरूपेषु रूपाणि पुमाकाराणि सर्वशः ।

एतैः पुरुषगैः रूपैर्बृहत्युक्थव्यवस्थितैः ॥

कदाचिद् भगवान् विष्णुः पुमाकाराणि तानि च ।

कृत्वा सूर्यगतान्येव स्त्रीरूपाणि विधाय च ॥

तान्याप्नोति च पुंरूपैस्तैरेवाक्षरगानि च ।

स्त्रीरूपाणि जगन्नाथः प्राप्नोत्यात्मेच्छया प्रभुः ॥

पुंरूपप्रमदारूपस्वरूपै रमते स्वयम् ।

एकीकृत्य च तान्येव द्विरूपो रमते तथा ॥

स एव रमते मायां स्थितात्मस्त्रीतनौ हरिः ।

प्राणस्योत्पत्तिकामः सन्ननेच्छामारनामकः ॥

इत्यर्धनारीनारायणतन्त्रे ।

वायोरुत्पत्तिकामो मायां रमायां रमत इत्यनकाममारः । जीवस्थितेनाक्षरगेनाक्षरनाम्ना स्वरूपेण जीवाख्यसूर्यस्थितमहराख्यं स्वरूपमाप्नोति तेन चाक्षराख्यं स्वरूपमाप्नोति । यदक्षरादक्षरमेति युक्तमित्यस्य व्याख्यानरूपत्वाच्चैतदवसीयते । पुमांसं स्त्रियं च वदन्नेव न वदतीत्युक्तत्वादुभयात्मकं रूपं प्रतीयते । अस्त्रीपुमानिति ब्रुवन्नपि न वदतीत्युक्तत्वाच्च स्त्रीत्वं पुंस्त्वं च प्रतीयते विष्णोः ।

न च नपुंसकरूपं भगवतः कुत्रचिदुक्तम् । प्रसिद्धमेव च रूपद्वयम् । अतो नपुंसके वदन्नपि न वदतीति न तद्वदनुषज्यते । नपुंसकरूपे प्रमाणाभावादेव लौकिकस्त्रीपुंविलक्षणत्वादस्त्री पुमानित्यपि वदन्निति भवति ।

स्त्रीपुंरूपद्वयं विष्णोर्न तृतीयं कथञ्चन ।

साक्षान्नपुंसकस्तस्मान्मुक्तिभागी न तु क्वचित्॥

इति ब्रह्माण्डे ।

न च रक्ष इति नपुंसकशब्दमात्रेण रावणादयो नपुंसका भवन्ति । भवतीतिपदाभावादनकाममार इति भगवन्नामैवेति ज्ञायते

अथ देवरथः । तस्य वागुद्धिः, श्रोत्रे पक्षसी, चक्षुषी युक्ते, मनः सङ्ग्रहीता । तदयं प्राणोऽधितिष्ठति । तदुक्तमृषिणा । आतेन यातं मनसो जवीयसा । निमिषश्चिज्जवीयसेति जवीयसेति ॥

८ ॥

॥ इति श्रीमदानन्दतीर्थभगवत्पादाचार्यविरचिते श्रीमन्महैतरेयोपनिषद्भाष्ये द्वितीयारण्यके तृतीयोऽध्यायः ॥

ऋष ज्ञान इति ह्यस्माद्धातोः सर्वज्ञ एकराट् ।

वेदद्रष्टा परमऋषिर्हयास्यः पुरुषोत्तमः ॥

मन्त्राणां प्रथमो द्रष्टा सर्वेषां यत एव तु ।

ऋषिणोक्तमिति प्राहुर्मन्त्रोक्तं ब्राह्मणान्यतः ॥

तत्प्रसादाद्धि तपसा पश्चान्मन्त्रान् प्रपेदिरे ।

ब्रह्माद्या ब्राह्मणं पश्चात् तैर्दृष्टमृषिभिः पृथक् ॥

मन्त्राश्चोपनिषच्चैव नाकृत्वा सुमहत्तपः ।

प्रथमं तद्धयास्येन दृष्टं केनचिदीक्ष्यते ॥

विना पृथक् तपो दृश्येत् ब्राह्मणं मुनिभिर्यतः ।

मन्त्राश्चोपनिषच्चैव ब्राह्मणादुत्तमास्ततः ॥

तत्राप्युपनिषच्छ्रेष्ठा युक्तावस्थाधिगम्यतः ॥

इत्यादि प्रमाणविवेके ।

तेन रथेनाध्यात्मशरीराख्येनाधिदैवं रथरूपेण । ऋभव इत्यत्र देवानां साधारणं नाम ।

आदित्या वसवो रुद्रा विश्वे ऋभव इत्यपि ।

सर्वदेवसमाख्या च द्वादशाष्टादिकेष्वपि ॥

इति शब्दनिर्णये ।

निर्मितो दैवतैः सर्वैर्विष्णुना वायुना सह ।

अधिष्ठितो रथो दिव्यः सोऽध्यात्मं देहनामकः ॥

सम्यग्योगो यदा तस्य मनोवाक्कर्मभिर्भवेत् ।

देहाख्यस्य रथस्यैव तदा नारायणात् प्रभोः ॥

विविधं वासवत्वात् तु विवस्वन्नामकाच्छुभम् ।

संसारवारकं ज्ञानं दिवो दुहितृनामकम् ॥

विष्णुतत्त्वापरोक्षाख्यमहनी द्वे च शोभने ।

ज्ञानावस्था मुक्त्यवस्थेत्युभे एवाहनी परे ॥

जायन्ते देवतास्त्वेषां भारती वायुरेव च ।

जीवन्मुक्तेश्च मुक्तेश्च दाता रूपद्वयी प्रभुः ॥

सर्वस्त्रीणामुत्तमत्वाद् द्यौर्नामा श्रीरुदाहृता ।

दुहिताऽस्या भारती तु नित्याहेयस्वरूपतः ॥

अहरित्युच्यते वायुर्ज्ञानात्मत्वात् तथैव च ।

अधिदैवे रथेऽप्येते विष्णोर्लक्ष्म्यां प्रजज्ञिरे ॥

रथेन तेन देवेशौ विष्णुवायू जगत्पती ।

आयातमिति हैवैतौ प्रार्थयेद्यज्ञकर्मणि ॥

अन्यथाप्यर्थयेदेतौ ज्ञानेच्छुः पुरुषः सदा ।

जपेन्मन्त्रद्वयं नित्यमातेन निमिषस्तथा ॥

रक्षणं वां समीपे स्यान्ममेत्यध्यात्ममेव च ।

हयास्यत्वाच्चाश्विनौ तावित्याह परमा श्रुतिः ॥

ऐन्द्राग्नेयादिकाश्चैवं सर्वे मन्त्रा हरिं परम् ।

वदन्ति मुख्यतो नान्यं सर्वनामानमच्युतम् ॥

अथवा वायुदेवस्थं पृथक्संस्थं च केशवम् ।

मन्त्रो द्विवचनो वक्ति तथा बहुवचस्स्वपि ॥

इत्याद्येतरेयसंहितायाम् ।

सुखं ददत इति सुदिने । विवस्वतो विष्णोः सकाशाद्दिवो दुहिता अहनी च जायन्ते । अहनी इति द्विवचनेन द्वित्वे सिद्धेऽप्युभे इति वचनमध्यात्माधिदैवतयोरुभयोरपि वचनार्थम् ।

न च सूर्यरथोऽत्र वर्ण्यते । न चाहोरात्रे अहनी इत्युच्येते । सूर्यस्याश्विनामाभावात् सप्ताश्वत्वाच्च तद्रथस्य । चतुरश्वत्वं चात्रोच्यते । श्रोत्रे पक्षसी चक्षुषीयुक्ते इत्यध्यात्मसम्बन्धाच्च । न च रात्रौ सुदिनमिति प्रयोगो दृष्टः । असुदिनस्यापि तत एव जातत्वाद् व्यर्थविशेषणता च ।

अस्मिन् पक्षे तु लौकिकाहर्व्यावृत्त्यर्थ सुदिने इति युज्यते । जीवन्मुक्तिश्च मुक्तिश्च हि मुख्ये सुदिने । स य आत्मानमेव लोकमुपास्ते न हास्य कर्म क्षीयतेऽस्माद्ध्येवात्मनो यद्यत्कामयते तत्तत्सृजते इति ज्ञानावस्थायां मुक्तौ भोगबाहुल्यकारणत्वात् सापि मुक्तिवत् सुदिनम् । न हि मुक्तावधिक्यार्जनमस्ति । न हीयते यत्र गत्वा यत्र गत्वा न वर्धते इति वचनात् । अतो ज्ञानोत्पत्तिसमनन्तरमेव मुक्तौ न पुनरार्जनमस्तीति ककिञ्चित्कालं ज्ञानित्वेनावस्थानमपि सुदिनमेव । ज्ञानात् पूर्वं तु पतनसंशयादेव न सुदिनम् ।

न चाश्विरथो वर्ण्यते । न ह्यश्विरथयोगादहनी जायेते । एकरासभयुक्तो हि तद्रथः । तद्रासभो नासत्या सहस्रम् इति वचनात् । न च विवस्वच्छब्दोऽश्विनोर्विद्यते । यो देवानां नामधा एक एव इति विष्णोः सर्वनामानि प्रसिद्धानि च । युजो युक्ता अभियत्संवहन्ति इत्यादिना तस्यैव प्रस्तावाच्च । अतो विष्णुरेव मुख्यतः सर्वनामोक्त इति सिद्धम् ॥ ८ ॥

चतुर्थोऽध्यायः

ॐ आत्मा वा इदमेक एवाग्र आसीत् नान्यत् किञ्चन मिषत् ।

एको नारायणस्त्वासीत् प्रलये रमया सह ।

नित्याततगुणत्वात् स आत्मेति श्रुतिषूदितः ॥

इदं सर्वमपेक्ष्यासौ कालतो गुणतस्तथा ।

अग्र्य एव समस्तेभ्यस्तद्वशत्वाद् रमापि सा ॥

विद्यमानाऽपि नाग्रस्था गुणैरूना ततो यतः ।

न ब्रह्मा न शिवश्चासीन्नैवान्यच्च मिषत् क्वचित्॥

सुप्तास्तत्र यतो जीवाः सर्वे ब्रह्मशिवादिकाः ।

असुप्ता श्रीश्च मुक्ताश्च स्वतन्त्रोन्मेषवर्जनात् ॥

अनुन्मेषा एव तेऽपि स्वतन्त्रोन्मेष एकराट् ।

नारायणो न चान्योऽस्ति पूर्णोन्मीलद्गुणात्मकः ॥

पराधीनेन वित्तेन भुञ्जन्नपि हि भिक्षुकः ।

वित्तवानिति नैवोक्तस्तथा श्रीर्मुक्तिगा अपि ॥

मिषन्तोऽप्यन्यतन्त्रत्वान्न मिषन्तः कथञ्चन ।

सर्वदाऽप्येक एवायं स्वतन्त्रो नापरः क्वचित्॥

कालाग्र्यत्वं वक्तुमस्य प्रलये स्थितिरुच्यते ।

स ईक्षतेमान् लोकान्नु सृजा इति । स इमांल्लोकान्सृजताम्भो मरीचीर्मरमापः । अदोऽम्भः परेण दिवं द्यौः प्रतिष्ठा । अन्तरिक्षं मरीचयः । पृथिवी मरः । या अधस्तात् ता आपः । स ईक्षतेमे नु लोका लोकपालान्नु सृजा इति । सोऽद्भ्यः एव पुरुषं समुद्धृत्यामूर्च्छयत् ।

स ऐच्छद्भगवान् विष्णुः स्रष्टुं लोकाभिमानिनः ॥

लोकाभिधानवद्देवाञ्जडलोकांश्च शाश्वतः ।

स लोकेभ्यः पूर्वतनानबाख्यान् महदादिकान् ॥

ब्रह्मशर्वादिकान् सृष्ट्वा जडैस्सह जनार्दनः ।

दिवमाकाशमुर्वीं च ससृजेऽथ द्विसप्तकान् ॥

इति सृष्ट्वा स लोकांस्तु पुनस्तानेव लोकपान् ।

अण्डान्तः स्रष्टुमैच्छच्च तेषां पूज्यत्वसिद्धये ॥

अम्नामकेभ्यस्तेभ्यः स पूर्वसृष्टेभ्य एव तु ।

सर्वजीवाधिकत्वात् तु ब्रह्माणं पुरुषाभिधम् ॥

अंशेनोद्धृत्य रुद्राद्यैः सह चैनमयोजयत् ।

तथैव चेतनानाञ्च भागानुद्धृत्य पिण्डवत् ॥

चेतनाचेतनं राशिमेकस्थं विदधे प्रभुः ।

तमभ्यतपत् । तस्याभितप्तस्य मुखं निरभिद्यत यथाऽण्डम् । मुखाद्वाक् वाचोऽग्निः नासिके निरभिद्येताम् । नासिकाभ्यां प्राणः । प्राणाद्वायुः । अक्षिणी निरभिद्येताम् । अक्षिभ्यां चक्षुश्चक्षुषः आदित्यः । कर्णौ निरभिद्येताम् । कर्णाभ्यां श्रोत्रं श्रोत्राद्दिशः त्वङि्नरभिद्यत त्वचो लोमानि लोमभ्य ओषधिवनस्पतयः हृदयं निरभिद्यत । हृदयान्मनो मनसश्चन्द्रमा । नाभिर्निरभिद्यतः । नाभ्या अपानो अपानान्मृत्युः शिश्नं निरभिद्यत । शिश्नाद्रेतो रेतसः आपः ॥

१ ॥

पुनरैच्छञ्जगन्नाथस्तस्याङ्गोत्पत्तिमच्युतः ॥

अण्डवन्मुखमस्यासीत् प्रथमं तु शिरोऽभिधम् ।

भिन्नमास्यं पुनस्तस्य विष्णोरेवेच्छया प्रभोः ॥

तत्र वाङ्नामकं रूपं वह्नेरासीत् पुरातनम् ।

तस्यैवाथ द्वितीयं च यदग्निरिति गीयते ॥

तथैव नासिकातोऽभून्मुख्यवायोः सुतो मरुत् ।

प्राणो वायुरिति द्वेधा चक्षुषोऽभूत् तथा रविः ॥

द्विरूप एव कर्णाभ्यां मित्रधर्माप्यवित्तपाः ।

दिग्देवता द्विरूपेण बभूवुः सर्व एव च ॥

हृदयाद् गरुडानन्तशिवचन्द्राः पृथक् पृथक् ।

मनो बुद्ध्यभिमानाश्च तन्नामानश्च जज्ञिरे ॥

त्वचश्च रोमनामानो वृक्षनामान एव च ।

द्विविधाः पारिजाताद्या बभूवुर्ब्रह्मदेहतः ॥

हस्ताभ्यां द्विविधः शक्रः पद्भ्यां तत्सूनुरेव च ।

यज्ञस्त्वजनि पायोश्च यमो निर्ऋतिरेव च ॥

रेतोऽम्नामा द्विरूपस्तु शिव एव च गुह्यतः ।

अपानो मृत्युरिति च मुख्यो नाभेस्तु मारुतः ॥ १ ॥

ता एता देवताः सृष्टा अस्मिन्महत्यर्णवे प्रापतन् । तमशनापिपासाभ्यामन्ववार्जत् । ता एनमब्रुवन्नायतनं नः प्रजानीहि । यस्मिन् प्रतिष्ठिता अन्नमदामेति । ताभ्यो गामानयत् ता अब्रुवन्न वै नोऽयमलमिति ताभ्योऽश्वमानयत् ता अब्रुवन् न वै नोऽयमलमिति । ताभ्यः पुरुषमानयत् ता अब्रुवन् सुकृतं बतेति । पुरुषो वाव सुकृतम् ।

एवं रूपद्वयेनापि स्तुवन्तो विष्णुमव्ययम् ।

दिव्याम्बराः कुण्डलिनः प्राविशन्नुदकार्णवम् ॥

तदाऽशनापिपासाख्यं द्विरूपं मारुतं पुनः ।

तस्मिन् देवसमूहे तु विष्णुः प्रावेशयत् प्रभुः ॥

तेऽब्रुवन् देहि नो वासं यत्र चान्नमदामहे ।

गोरूपमेभ्यो ब्रह्माणं ददौ नारायणः प्रभुः ॥

तत्र प्रविश्य ते देवा नालमित्यब्रुवन् पुनः ।

अश्वरूपं विरिञ्चश्च पुनरेवावदत् प्रभुः ॥

तद्रूपेऽपि प्रविश्यैव नालमित्यब्रुवन् पुनः ।

पूर्वसृष्टं पुमाकारं ब्रह्मणोऽदात् पुनर्हरिः ॥

तद्दृष्ट्वैवालमित्यूचुः…..

ता अब्रवीत् यथायतनं प्रविशतेति । अग्निः वाग्भूत्वा मुखं प्राविशत् । वायुः प्राणो भूत्वा नासिके प्राविशत् आदित्यश्चक्षुर्भूत्वाऽक्षिणी प्राविशत् । दिशः श्रोत्रं भूत्वा कर्णौ प्राविशन् । औषधिवनस्पतयो लोमानि भूत्वा त्वचं प्राविशन् । चन्द्रमा मनो भूत्वा हृदयं प्राविशत् । मृत्युरपानो भूत्वा नाभिं प्राविशत् । आपो रेतो भूत्वा शिश्नं प्राविशन् ।

… विशतेति स चाब्रवीत् ।

विविशुश्च यथोत्पन्नाः सर्वे देवाश्चतुर्मुखम् ॥

तमशनापिपासे अब्रूतामावाभ्यामभि प्रजानीहीति । ते अब्रवीदेतास्वेव वां देवतास्वाभजाम्येतासु भागिन्यौ करोमीति । तस्माद्यस्मै कस्यै च देवतायै हविर्गृह्यते भागिन्यावेवास्यामशनापिपासे भवतः ॥ २ ॥

अशनापिपासामानी तु द्विरूपो मारुतोऽवदत् ।

कुर्वाज्ञामावयोश्चैव यथा त्वच्छासनानुगौ ॥

नित्यं भवावेति हरिः सर्वत्र प्रविशेत्यमुम् ।

आह तस्माद् देवतानां सर्वासां भागभुङ् मरुत् ॥

एक एव प्राणनामा नाभिस्थोऽपि स एव तु । अशनापिपासापानश्च मृत्युश्चेति चतुर्विधः ॥

एक एव महान् वायुः सर्वदेवेषु संस्थितः ॥ २ ॥

स ईक्षेतेमे नु लोकाश्च लोकपालाश्चान्नमेभ्यः सृजा इति । सोऽपोऽभ्यतपत् । ताभ्योऽभितप्ताभ्यो मूर्तिरजायत । या वै सा मूर्तिरजायतान्नं वै तत् । तदेतत्सृष्टं पराङ् अत्यजिघांसत् ।

पुनरैच्छत् केशवोऽसावन्नमेभ्यः सृजा इति ।

अबाख्याः देवताः पूर्वं सृष्टा ब्रह्मादिकाः पुनः ॥

ददर्श सुविशालाभ्यां नेत्राभ्यां पुष्करेक्षणः ।

तद्दर्शनात् तदिच्छातस्तासां देहोऽभवत् पृथक् ॥

सर्वासामपि देहैकदेशेभ्यो मिलितं शुभम् ।

सर्वैरधिष्ठितं चैव विरिञ्चेन विशेषतः ॥

दिव्यावयवसम्पन्नमेकमेव सुलोचनम् ।

भोग्यभोक्त्रात्मना नास्ति तस्य दुःखं कथञ्चन ॥

ते हि देवाः स्वयं भोग्याः स्वयं भोक्तार एव च ।

क्रीडन्ते मोदिनो नित्यं तथाऽप्यन्नात्मकस्त्वसौ ॥

क्रीडयाऽपाक्रमत् किञ्चित्…

तद्वाचाऽजिघृक्षत् तन्नाशक्नोद् वाचा ग्रहीतुम् । स यद्धैनद्वाचाऽग्रहैष्यदभिव्याहृत्य हैवान्नमत्रप्स्यत् । तत्प्राणेनाजिघृक्षत् । तन्नाशक्नोत्प्राणेन ग्रहीतुम् । स यद्धैनत् प्राणेनाग्रहैष्यदभिप्राण्य हैवान्नमत्रप्स्यत् । तच्चक्षुषाऽजिघृक्षत् । तन्नाशक्नोच्चक्षुषा ग्रहीतुम् । स यद्धैनच्चक्षुषाऽग्रहैष्यद् दृष्ट्वा हैवान्नमत्रप्स्यत् । तच्छ्रोत्रेणाजिघृक्षत् तन्नाशक्नोच्छ्रोत्रेण ग्रहीतुं । स यद्धैनच्छ्रोत्रेणाग्रहैष्यत् श्रुत्वा हैवान्नमत्रप्स्यत् । तत् त्वचाऽजिघृक्षत् तन्नाशक्नोत् त्वचा ग्रहीतुम् । स यद्धैनत् त्वचाऽग्रहैष्यत् स्पृष्ट्वा हैवान्नमत्रप्स्यत् । तन्मनसाऽजिघृक्षत् तन्नाशक्नोत् मनसा ग्रहीतुम् । स यद्धैतन्मनसाऽग्रहैष्यद् ध्यात्वा हैवान्नमत्रप्स्यत् । तच्छिश्नेनाजिघृक्षत् तन्नाशक्नोच्छिश्नेन ग्रहीतुम् । स यद्धैनच्छिश्नेनाग्रहैष्यद्विसृज्य हैवान्नमत्रप्स्यत् । तदपानेनाजिघृक्षत् । तदाऽवयत् । सैषोऽन्नस्य ग्रहो यद्वायुरन्नायुर्वा एष यद्वायुः ।

… तं तदाऽसौ चतुर्मुखः ।

अत्तुं वागादिभिः सर्वैरैच्छन्नाप्यशकत् तदा ॥

जानन्नपि क्रीडयैव तारतम्यं प्रकाशयन् ।

एवं चकार ब्रह्मा स क्वाज्ञानं लोककर्तरि ॥

क्षुत्पिपासदयश्चैव देवानां भोगसाधकाः ।

न तु पीडाकरास्तेषामैश्वर्यादिगुणोन्नतेः ॥

अन्नमूर्तिं ततो ब्रह्मा प्रधानेनैव वायुना ।

अपानाख्येनात्तुमैच्छत् तदैवाशकदाशु सः ॥

तस्माद् भोक्तैक एवासौ सर्वस्यान्नस्य मारुतः ।

तत्प्रसादात् परेऽश्नन्ति किञ्चित् किञ्चिन्न चाखिलम् ॥

आयुरूपोऽखिलानां च देवानां वायुरेव हि ।

अन्नदेवस्य चायुः स तस्माद्देवोत्तमो मरुत् ॥

आयुःशब्दो ज्ञानवाची गतिवाची च यत्ततः ।

चेष्टामोक्षज्ञानदाता सुराणां मारुतस्ततः ॥

अन्योन्यगुणदातृत्वात् समानौ ब्रह्ममारुतौ ।

तस्मान्मोक्षे सुखे ज्ञाने विष्णुभक्त्यादिकेष्वपि ॥

सर्वेभ्यश्चाधिकौ तौ हि तयोर्विष्णुः परस्सदा ।

स ईक्षत कथं न्विदं मदृते स्यादिति । स ईक्षत कतरेण प्रपद्या इति । स ईक्षत यदि वाचाऽभिव्याहृतं यदि प्राणेनाभिप्राणितं यदि चक्षुषा दृष्टं यदि श्रोत्रेण श्रुतं यदि त्वचा स्पृष्टं यदि मनसा ध्यातं यद्यपानेनाभ्यपानितं यदि शिश्नेन विसृष्टमथ कोऽहमिति ।

देवतानां प्रवेशात् तु पूर्वमेव जनार्दनः ॥

इत्थमैक्षत देवेशो ब्रह्माद्या यदि मां विना ।

क्रियादिषु समर्थाः स्युर्न मे विष्ण्वभिधा भवेत् ॥

सर्वचेष्टयितृत्वाच्च विशिष्टबलतस्तथा ।

विष्णुरित्यभिधा मह्यं सा न युक्ता दिवौकसाम् ॥

स्वतन्त्रत्वे ततः सर्वे मद्वशा एव नान्यथा ।

तस्मादेषां प्रवृत्त्यर्थं प्रवेक्ष्ये सह वायुना ॥

स एतमेव सीमानं विदार्यैतया द्वारा प्रापद्यत । सैषा विदृतिर्नाम द्वाः । तदेतन्नान्दनम् । तस्य त्रय आवसथाः । त्रयः स्वप्नाः । अयमावसथोऽयमावसथ इति ।

इति मत्वा विरिञ्चस्य शरीरं प्रविवेश सः ।

मूर्धन्यनाड्या प्रथमं ब्रह्मवायुसमन्वितः ॥

अग्न्यादयस्ततः पश्चात् प्रविष्टास्तन्नियोजिताः ।

प्रपदाभ्यां तथाऽन्येन रूपेण प्रविवेश सः ॥

बिभर्ति देहं तेनैव मूर्धाविष्टेन चेष्टयन् ।

नारायणो वासुदेव इति द्वेधा व्यवस्थितः ॥

मूर्धाविष्टो वासुदेवस्तस्य चावसथास्त्रयः ।

अक्षि कण्ठो हृदित्येवं त एव स्वप्ननामकाः ॥

आप्नोत्यत्र स्वयं विष्णुरतः स्वप्नाः प्रकीर्तिताः ।

अनिरुद्धादिरूपेण त्रिधा तेषु व्यवस्थितः ॥

दाताऽवस्थात्रयस्यास्य जीवस्य क्रमशो विभुः ।

सुषुम्नायां वासुदेवो मूर्धन्येव व्यवस्थितः ॥

तस्यामेव ब्रह्मनाड्यां स्थितो नारायणः प्रभुः ।

स जातो भूतान्यभिव्यैख्यत् । किमिहान्यं वावदिषदिति । स एतमेव पुरुषं ब्रह्मततममपश्यत् । इदमदर्शमिती३ ॥

तस्मादिदन्द्रो नामेदन्द्रो ह वै नाम । तमिदन्द्रं सन्तमिन्द्र इत्याचक्षते परोक्षेण । परोक्षप्रिया इव हि देवाः परोक्षप्रिया इव हि देवाः ॥ ३ ॥

॥ इति श्रीमदानन्दतीर्थभगवत्पादाचार्यविरचिते श्रीमन्महैतरेयोपनिषद्भाष्ये द्वितीयारण्यके चतुर्थोऽध्यायः ॥

स एव भगवान् विष्णुः प्रादुर्भावात्मना पुनः ॥

जातो मत्स्यादिरूपेण सर्वभूतेषु चाविशत् ।

असुराणां निहन्तारं ज्ञानादिगुणदं तथा ॥

चेष्टाप्रदं च भूतेषु न मदन्यं वदत्यपि ।

इति मत्वा जगन्नाथो दैत्यनिग्रहणेच्छया ॥

ज्ञानदानार्थमपि तु प्रादुर्भूतो भुवि प्रभुः ।

तथा जीवेषु सर्वेषु प्रविष्टः प्रेरणेच्छया ॥

को ह्यन्यस्तमृते विष्णुमेतत्कर्म करिष्यति ।

स सर्वगुणसम्पूर्णं सर्वगं नित्यमव्ययम् ॥

एतदेवस्वरूपं स त्वपश्यदवतारगम् ।

तस्मात् सर्वावताराश्च सर्वजीवेषु संस्थिताः ॥

प्रादुर्भावाः सर्वगुणैः पूर्णा एव सदा स्थिताः ।

पश्यन्ति च तथा नित्यं निर्दोषोरुस्वसंविदा ॥

गुणपूर्णस्वरूपस्य त्वापरोक्ष्येण दर्शनात् ।

सर्वदैव ह्यसौ विष्णुरिदन्द्रो नामतो मतः ॥

ब्रह्मादीनां हि सर्वेषां तत्प्रसादेन जायते ।

जानन्ति न स्वतस्तेन नेदन्द्रास्ते प्रकीर्तिताः ॥

रमापि तत्प्रसादेन जानाति किमुतापरे ।

अल्पज्ञाना अल्पगुणा अल्पानन्दाश्च तेऽखिलाः ॥

रमाजशङ्करेन्द्राद्यास्तेनानिन्द्राः क्रमेण ते ।

पापैरज्ञाततां देवा मानयन्ति सदात्मनः ॥

हर्षेण तेन विष्णुः स इन्द्र इत्यभिशब्द्यते ।

नेदन्द्रताऽसुरादीनां ज्ञायेतेति श्रुतिर्हरिम् ॥

इन्द्र इत्येव वदति पारोक्ष्येणोरुसद्गुणम् ॥

इत्याद्यैतरेयसंहितायाम् ।

आततगुणत्वादात्मा नारायणः । ब्रह्म पन्थाः सत्यं कर्मेति तस्यैव पञ्चरात्रप्रसिद्धैरेव नामभिरारब्धत्वाच्च ।

मुख्यतः कर्मनामा तु प्रादुर्भावात्मको हरिः ।

अनिरुद्धतनुश्चैव तत्र ह्यमितचेष्टितः ॥

कर्माभासा जीवसङ्घाः सत्यं प्रद्युम्ननामकः ।

सङ्कर्षणो हरिः पन्थाः ब्रह्मोक्तो वासुदेवकः ॥

इत्यादिनामनिर्णये ।

मत्सीन्द्रमिन्दो पवमान विष्णुम् इत्यादिश्रुतौ तस्मिन्नेव प्रसिद्धस्येन्द्रशब्दस्य बहुशोऽभ्यासाच्च । अकारस्य च विष्णावेव प्रसिद्धस्यात्राप्यभ्यासात् । तस्य यथा कप्यासं पुण्डरीकमेवमक्षिणी इति सूर्यमण्डले पुण्डरीकाक्षत्वेन निर्दिष्टस्यात्रापि य एष तपतीत्यादिना बहुशोऽभ्यासाच्च । सूर्यो हि हिरण्याक्षः । सविता देव आगादिति पिङ्गलाक्षः प्रसिद्धः ।

विरूपाक्षः शिवः सूर्यः सुराचार्यो विनायकः ।

पुण्डरीकेक्षणो विष्णुः सहस्राक्षः सुराधिपः ॥ इति च स्कान्दे ।

यो देवानां नामधा एक एव । नामानि सर्वाणि यमाविशन्ति तं वै विष्णुं परममुदाहरन्ति । यमिन्द्रमाहुर्वरुणं यमाहुः ।

चन्द्रसूर्यादयः शब्दा विष्णावेव हि मुख्यतः ।

उपचारात् तदन्येषां विष्णुनैव कृताः पुरा ॥

इत्यादिना तस्यैव सर्वनामवत्वाच्च ।

णकारो बलं षकारः प्राण आत्मेत्यादिनान्तेऽपि विष्णुशब्दव्याख्यानेनोपसंहाराच्च ।

आत्मब्रह्मादयः शब्दास्तमृते विष्णुमव्ययम् ।

न वर्तन्ते तदन्यत्र शृङ्गिबेरेऽग्निशब्दवत् ॥

इति च पाद्मे ।

एको नारायण आसीन्न ब्रह्मा न च शङ्करः ।

एको नारायण आसीन्न ब्रह्मा नेशानः ।

वासुदेवो वा इदमग्र आसीन्न ब्रह्मा न च शङ्करः ॥

इत्यादि श्रुतिभ्यश्च ।

अग्रशब्दो गुणाधिक्यवाची । इदं रमाब्रह्माशिवादिकं सर्वं जगदपेक्ष्यात्मैवाग्रे विष्णुरेवाग्र्यः सर्वगुणैरित्यर्थः । तत्र हेतुस्तदन्यत् ककिञ्चिन्न मिषदासीत् । सर्वस्याप्युन्मेषणं नासीदित्यर्थः । स्वत उन्मेषणं कस्यापि नास्ति । अस्तिशब्दवदासीच्छब्दोऽपि सर्वकालसाधारणः । भगवत्प्रसादादेव सर्वदा सर्वं ककिञ्चिदुन्मिषति । स्वातन्त्र्येण पूर्णोन्मेषो विष्णुरेव ।

उन्मेषो गुणसम्पूर्तेरुद्रिक्तानुभवः स्मृतः ।

तदेव मिषणं नाम सद्रूपं मिनुते यतः ॥

मिषच्च नान्यद्विष्णोर्हि किमुतोन्मिषदिष्यते ।

उच्चैर्मिषन् हि भगवान् सर्वदैव जनार्दनः ॥

इति च सत्तत्त्वे ।

नास्ति नारायणसमं न भूतं न भविष्यति । इति च भारते ।

सर्वजीवानां रमायाश्च प्रलयेऽपि विद्यमानत्वादेव नाग्र इति कालापेक्षया । तदधीनमिषत्वादन्येषामग्र्यः स एवेत्याशयः । तदधीनत्वमेव तेषां सृष्ट्यादिना दर्शयति । स्थूलशरीरस्य पूर्वाभावस्तत एवार्थतः सिद्ध्यति ।

प्रलयेऽप्यखिलं देवी रमा विष्णुप्रसादतः ।

जानाति नित्यज्ञानेन मुक्ता ध्यानस्थिता लये ॥

इति च सत्तत्त्वे ।

ब्रह्मादीनां शरीरान्तरस्यापि प्रलयेऽनुक्तेरेवाभावः सिद्ध्यति ।

आत्मा ब्रह्माग्र इत्यादि गुणाग्र्यत्वं हरेर्वदेत् ।

कालज्यैष्ट्यं न यस्मात् तत्सृष्ट्युक्तेरेव सिध्यति ॥

इति वाक्यनिर्णये ।

गुणाग्र्यतायामेव कालज्यैष्ठ्यस्याप्यन्तर्भावाच्च । अं विष्णुं बिभर्तीत्यम्भो विष्णुलोको दिवः परे महदादयश्च । दिव्यपि भगवान् प्रतितिष्ठतीति प्रतिष्ठा । तेषु सर्वेषु प्रत्यक्षतश्चरति विष्णुस्तस्मादम्भ इत्युच्यते । दिवः परे द्यौश्चाम्भोनामका इत्यर्थः । सूर्यमरीचीनां तत्र विशेषेण वितत्वादन्तरिक्षं मरीचयः । मरीचीनामयनात् । पृथिव्यां क्षिप्रं मरन्तीति पृथिवी मरः ।

भूतेभ्योऽनन्तरं त्वण्डं सृष्ट्वा विष्णुः सुरान् प्रभुः ।

लोकभेदांश्च चक्रेऽत्र पश्चाद् ब्रह्मा विशेषतः ॥

सम्यक्चकार लोकांस्तांल्लोककर्ता ततः स च ॥

इति ब्रह्मवैवर्ते ।

या अधस्तात् पूर्वमेव सृष्टा देवतास्ता आप इत्युच्यन्ते । आप इत्याप इतीति पूर्वं भगवदङ्गसृष्टानामेवाप्शब्देनोक्तेः । अयं पितैते पुत्रा इति च । आहं मां देवेभ्यो वेद ओमद्देवान् वेदेति च ।

ब्रह्मवायू च तद्भार्ये वीन्द्रशेषौ च तत्स्त्रियौ ।

शिवस्तद्दयिता शक्रकामौ तद्दयितादयः ॥

सर्वे सुराः क्रमेणैव विष्णोर्जाता अबाख्यकाः ।

ज्ञानानन्दबलाद्येषु विष्णुभक्तौ च सर्वशः ॥

हीनाः शतगुणेनैव क्रमेणानेन ते मताः ।

तेभ्यश्च ऋषयो मर्त्या हीना एव क्रमेण च ॥

विशेषतस्तु मुक्तानां सर्वसंसारबन्धनात् ।

क्रमोऽयं सम्यगुद्दिष्टो नित्यानन्दैकभोगिनाम् ॥

न विशेषो ब्रह्मवाय्वोरधिकाराविभेदतः ।

न शेषशिवयोश्चैव तत्पत्नीनां च सर्वशः ॥

सुपर्णशेषयोश्चैव साम्यं सर्वगुणेष्वपि ।

साम्यमेवैतयोः पत्न्नयोः साम्यं शक्रमनोजयोः ॥

एते तु महादादीनां सर्वेऽपि ह्यभिमानिनः ।

पूर्वस्य प्रतिबिम्बश्च चरमस्तत्सुतस्तथा ॥

तद्वशाश्चाखिला विष्णोर्न विष्णुः कस्यचिद्वशे ।

महदादिमानिनश्चैते जातास्तैः सह सर्वशः ॥

एते लोका इति प्रोक्ता लोकानामभिमानिनः ।

त एव लोकपालाश्च यदा पश्चाद् प्रजाज्ञिरे ॥

पश्चाज्जातैर्हि रूपैस्तैर्लोकस्थान् पालयन्त्यलम् ॥

इत्यादि तत्त्वसारे ।

अमूर्च्छयत् मूर्छिर्तमकरोत् । अग्निर्वाग् भूत्वेत्यादिना पश्चादैक्यप्रतीतेरेकस्यैव रूपद्वयं तदिति प्रतीयते । प्रजानीहि प्रकर्षेणानुजानीहि । अन्नदेवता च सर्वदेवतायुक्तो विरिञ्च एव । ग्रसनं चैतस्मिन् प्रवेश एव । न तु पीडा तस्य । एक एव हि ब्रह्मा भोक्तृभोज्यत्वेन स्थितो भोज्यरूपेणैकीभूयातितरां मुमोदेत्यर्थः । देवानामुपद्रवाभावाद् भोक्तृत्वशक्तियोजनमेवाशनापिपासाभ्यामन्ववार्जनम् । वायुरेव च भोक्तृत्वशक्तिरूपः ।

यदि वागादीनामेवाभिव्याहरणादिशक्तिः स्यान्मां विना तर्हि विष्णुत्वं न मम स्यात् तस्मात् कोऽहं भवानीत्याक्षेपः । विशेषेण प्राणयति सर्वान् सर्वेभ्यो विशिष्टश्चेति हि विष्णुः । णकारो बलं षकारः प्राण आत्मेति व्याख्यानात् । तस्मान्मत्प्रेरिता एवैते अभिव्याहारादिशक्ता इत्यभिप्रायः ।

पूर्णानन्दस्वरूपत्वान्नन्दनो भगवान् । प्रादुर्भावरूपेण जातोऽपि भगवान् सर्वभूतान्यभितः सर्वकालेषु विशेषेण पश्यत्येव । इह भूतेषु मत्तोऽन्यं प्रवर्तकं वदेत् किमित्याक्षेपः । अहमेव स्वतन्त्रः परिपूर्णगुण इति कृष्णराघवादिसर्वावताररूपेऽपि सर्वदानुभवत्येव ।

नायं दशरथाज्जातो न चापि वसुदेवतः ।

क्वास्याज्ञानं कुतो दुःखं प्रादुर्भावेष्वपि प्रभोः ॥

प्रादुर्भूतश्चिदानन्दशरीरो राघवः स्वयम् ।

स्तम्भाद्वा नरदेहाद्वा नैवास्य प्राकृती तनुः ॥

दैत्यानां मोहनार्थाय सोऽज्ञानाद्यं प्रकाशयेत् ।

पूर्णचित्सुखरूपोऽपि सदा सर्वावतारगः ॥

इत्यादि स्कान्दे ।

एतमेव पुरुषं व्यासकृष्णकपिलराघवादिरूपं ततममपश्यत् । ततमं परिपूर्णतमं ब्रह्माऽपश्यत् । इदं मे स्वरूपमदर्शमेवाहमिति । रङ्गस्त्ववधारणे । रङ्गोऽवधारणे चैव संवादे च प्रयुज्यते इति पदविवेके । अपश्यदित्यत्र नातीतकालत्वं विवक्षितम् । अभिव्यैख्यदित्यभिशब्दस्यानुषङ्गात् । अपश्यत् पश्यतीति चैककालसम्बन्धं विना वक्तुमशक्यत्वात् तथा प्रयोगः

प्रयोग एककालीनः सर्वकालेऽनुषज्यते ।

ददर्श विष्णुरित्यादौ नित्यचिद्रूपतो हरेः ॥

इत्यादि सत्तत्त्वे ।

परोक्षप्रिया इवेत्यसुराणां सम्यगदर्शनेन पतनं देवानां प्रियं तथाऽप्यपरोक्षदर्शिन्येव प्रीतिं कुर्वन्तीतीवशब्दः ॥ ३ ॥

पञ्चमोऽध्यायः

(अपक्रामन्तु गर्भिण्यः) ॐ पुरुषे ह वा अयमादितो गर्भो भवति । यदेतद्रेतस्तदेतत् सर्वेभ्योऽङ्गेभ्यस्तेजस्सम्भूतम् । आत्मन्येवात्मानं बिभर्ति । तद्यदा स्त्रियां सिञ्चत्यथैनज्जनयति ॥

तदस्य प्रथमं जन्म । तत्स्त्रिया आत्मभूयं गच्छति यथा स्वमङ्गं तथा । तस्मादेनां न हिनस्ति । साऽस्यैतमात्मानमत्र गतं भावयति । सा भावयित्री भावयितव्या भवति । तं स्त्री गर्भं बिभर्ति । सोऽग्र एव कुमारं जन्मनोऽग्रेऽधिभावयति । स यत्कुमारं जन्मनोऽग्रेऽधिभावयत्यात्मानमेव तद्भावयत्येतेषां लोकानां सन्तत्या एवं सन्तता हीमे लोकाः ।

अयं नारायणो देवः पुरुषे प्रथमं विशेत् ।

अन्नस्थोऽन्नेन सहितस्तस्मिन् रेतस्त्वमागते ॥

तस्मिन् स्थितं स्वरूपं स पुरुषस्थो बिभर्त्यजः ।

तद्रूपं रेतसा साकं स्वयं पुंसि स्थितो हरिः ॥

स्त्रियां सिञ्चति तस्यैव स्थानान्तरगतेः प्रभोः ।

प्रथमं जन्म विष्णोस्तु स तस्या अङ्गवत् प्रभुः ॥

नैनां हिनस्त्यानुकूल्यात् सा पुत्रं भावयत्यथ ।

पुत्रस्य भावना सैव तद्गत्वाद् हरिभावना ॥

सम्भावितव्या सा चैव भर्त्रा पुत्रश्च सादरम् ।

सम्भावनं कुमारस्य जानतः केशवे भवेत् ॥

तस्येत्यर्पणमात्रेण पूजितो हि भवेद्धरिः ।

पुत्रस्थस्य हरेः पूजां कुर्वतः पृथिवीस्थितिः ॥

स्वर्गस्थस्यापि भवति पुत्रपुण्यं यतोऽखिलम् ।

अत्यल्पपुण्यभाक् स स्यान्नार्चयेत् केशवं यदि ॥

तदस्य द्वितीयं जन्म । सोऽस्यायमात्मा पुण्येभ्यः कर्मभ्यः प्रतिधीयते । अथास्यायमितर आत्मा कृतकृत्यो वयोगतः प्रैति । स इतः प्रयन्नेव पुनर्जायते । तदस्य तृतीयं जन्म ॥

तदुक्तमृषिणा–

गर्भे नु सन्नन्वेषाममवेदमहं देवानां जनिमानि विश्वा ।

शतं मा पुर आयसीररक्षन्नधः श्येनो जवसा निरदीयमिति ॥

गर्भ एवैतच्छयानो वामदेव एवमुवाच । स एवं विद्वानस्माच्छरीरभेदादूर्ध्वं उत्क्रम्यामुष्मिन् स्वर्गे लोके सर्वान् कामानाप्त्वाऽमृतः समभवत् समभवत् (यथास्थानं गर्भिण्यः) ॥ १ ॥

॥ इति श्रीमदानन्दतीर्थभगवत्पादाचार्यविरचिते श्रीमन्महैतरेयोपनिषद्भाष्ये द्वितीयारण्यके पञ्चमोऽध्यायः ॥

पृथिव्यां जन्म पुत्रस्य द्वितीयं विष्णुजन्म हि ।

एतद्रूपं निधायैव जीवार्थे धर्मकर्तवे ॥

पितृस्थेन तु रूपेण गच्छत्यन्यत्र केशवः ।

पितुरन्यत्र जननं तृतीयं जन्म तद्धरेः ॥

अन्तर्यामितयैवं हि सर्वजीवेषु संस्थितम् ।

सर्वदोषोज्झितं विष्णुं कर्तारं सर्वकर्मणाम् ॥

नित्यानन्दं स्वतन्त्रं च सर्वज्ञं सर्वतोऽधिकम् ।

यो वेद देहबन्धात् स विमुक्तो नित्यमुत्तमान् ॥

भोगान् भुङ्क्ते यथायोग्यमिति वेदानुशासनम् ॥

इत्यैतरेयसंहितायाम् ।

नात्र जीवोत्पत्तिमात्रमुच्यते । न हि जीवोत्पत्तिमात्रपरिज्ञानादमृतत्वं भवति । ज्ञातमेव सर्वैः पितापुत्रसम्बन्धमात्रं पश्वादिभिरपि । गर्भे नु सन्नन्वेषामवेदमहं देवानां जनिमानि विश्वा इत्युक्तार्थ उदाहृतमन्त्रे देवजन्मकथनाच्च । विष्णुर्हि परमो देवः । तेनैव सह सर्वेऽपि देवा जीवदेहजनने जायन्त इव । शरीरप्राप्तिरेव हि जन्मान्येषामपि । अयमेव विशेषो देवानां दुःखाभोगः । स्वातन्त्र्यं च विष्णोः ।

आत्मन्येवात्मानं बिभर्ति आत्मानमेव तद्भावयतीत्याद्यात्मशब्दश्च मुख्यतो विष्णावेव युज्यते । णकारो बलं षकारः प्राण आत्मेति विष्णुशब्दार्थैकदेशवाचित्वाच्चात्मशब्दस्य । एतया द्वारा प्रापद्यतेति तस्यैव शरीरप्रवेशस्य प्रस्तुतत्वाच्च । जीवशरीरं परित्यज्यान्यत्रगमनमात्रं विष्णोरप्यस्तीति प्रैतीत्युक्तेऽप्यविरोधः । कृष्णराघवादिस्वरूपमेव ह्यसौ न परित्यजति ।

कृष्णो ह्यत्यक्तदेहोऽपि त्यक्तदेहवदेव च ।

लोकानां दर्शयामास स्वरूपसदृशाकृतिम् ॥

येन रूपेण कंसादीन् जघ्ने तद्रूपमेव हि ।

पूज्यतेऽद्यापि शर्वाद्यैर्निर्मिताऽन्या शवाकृतिः ॥

स्वर्गारोहणकाले तु जनास्तेनैव मोहिताः ।

यत्तद्रूपं निजं विष्णोर्दृष्टं सर्वजनैर्भुवि ॥

अद्यापि तद्देवलोके पूज्यते सर्वदैवतैः ॥ इत्यादि स्कान्दे ।

प्रदर्श्यातप्ततपसामवितृप्तदृशां नृणाम् ।

आदायान्तरधाद्यस्तु स्वबिम्बं लोकलोचनम् ॥

इति च भागवते ।

प्रेतां यज्ञस्य शम्भुवेत्यादिवत् प्रकृष्टगतिवाच्येवायं शब्दः । प्रकृष्टगतित्वादेव च मरणेऽपि प्रयुज्यते । एषामवेदमहमित्यत्रापि जीवभेद एवोक्तः । अन्यथा मम जनिमानीत्येवोच्येत । व्यर्थता चैषामित्यादिविशेषणानाम् । अवेदमित्यनेनैव स्वस्य सिद्धत्वादहमित्यप्यहेयत्वेनेति क्रियाविशेषणम् । जन्म जानन्नपि देवानां दुःखादिहेयरहितत्वेन व्यजानामीत्यर्थः । तस्मादहं मनुरित्यादावप्यहेयगुणं भगवन्तमेवाहंशब्दो वक्ति । सर्वान्तरत्वात् तस्मिन्नेवाभवमित्युत्तमपुरुषशब्दोऽपि सर्वो वर्तते ।

ओयत्वादहं विष्णुः स तु सर्वान्तरत्वतः ।

अस्यस्मीत्यादिभिः शब्दैरुच्यतेऽन्योऽपि जीवतः ॥

इति ब्रह्मवैवर्ते ।

न च मूढव्यवहार एव वेदनिर्णयाय भवति । किन्तु सर्वेषामनुभवो युक्तयश्च वाक्यान्तरं च निर्णयकारणम् । तस्मात् सर्वजीवादिभ्योऽन्यः सर्वोत्तमो विष्णुरेवात्रोक्तः ।

न वेदेषु पदं ककिञ्चिद्वर्णो वा व्यर्थ इष्यते ।

यथायोग्यं चार्थभेद ऊह्यः सर्वत्र वेदिभिः ॥

इति शब्दनिर्णये ॥

शब्दा रेतोन्नमित्याद्या अपि तत्र गतं हरिम् ।

वदन्त्यविष्णुवाची हि न शब्दः क्वचिदिष्यते ॥

इति च ।

भावयति सम्भावयति । सोऽग्र एव सोऽग्र्यो विष्णुरेव । पुत्रसम्भावनमपि तत्रस्थं विष्णुं सम्भावयामीति तत्तस्यैव भवति । एवं भावयतामेवैष पन्था उरुगाय इत्याद्यपि । तं पश्यन्ति पशव इत्याद्यपि दिव्यपश्वादीनामेव । अन्येषां स्वभावप्रवृत्तिः । ता एव देवताः शतं पुर आयसीर्ज्ञानिन्यो विशेषतः । अय पय गताविति धातोः । मानुषानपेक्ष्य पूर्णत्वात् पुरः । विष्णुर्मुख्यत एव पूर्णः । न च शरीरैर्जीवो रक्षितः । मुख्ये युज्यमाने च नामुख्यार्थः कल्प्यः । शमस्य विद्यते इति शी विष्णुः । पूर्णानन्दत्वात् । स एव ज्ञानत्वाद्यश्चेति श्यः । सोऽस्य जीवस्येन इति श्येनः । विष्णुं स्वामिनं ज्ञात्वेत्यर्थः । निरदीयं निष्क्रम्यातीतोऽस्मि गर्भवासम् ।

स्वर् आनन्दो विष्णुः । अत्रग इति स्वर्गलोको विष्णुलोकः । अमृतः सन् सर्वान् कामानाप्त्वा तानेव सर्वान् कामान् समभवदनुभवति । अपेक्षितवस्तुस्वीकारः आप्तिः । सम्भवो भोगः । तां समभवत् ततो मनुष्या आजायन्तेत्यादिवत् । मुक्त्यनन्तरमेव ह्यनुपचरितसर्वकामावाप्तिः । मुख्य एव चार्थः स्वीकार्यः । अमुक्तानां विष्णुलोकगानामपि न सर्वकामावाप्तिः । जयविजयादीनामप्रियदर्शनात् । अतोऽमृतः सन् सर्वान् कामानाप्त्वेत्यर्थः ।

मुक्तः कामानवाप्नोति भुङ्क्ते चैव यथेष्टतः । सर्वानपि निरातङ्कः सर्वदा च हरेर्वशः ॥ इति सत्तत्त्वे ॥

षष्ठोऽध्यायः

ॐ कोऽयमात्मेति वयमुपास्महे । कतरः स आत्मा । येन वा पश्यति । येन वा शृणोति । येन वा गन्धानाजिघ्रति । येन वा वाचं व्याकरोति । येन वा स्वादु चास्वादु च विजानाति ।

अयं विष्णुर्हि किंरूप उपास्योऽस्माभिरच्युतः ।

इत्यपृच्छद् रमा देवी महिदासं जनार्दनम् ॥

आह तां महिदासोऽथ पूर्णानन्दतमस्त्विति ।

उपास्यस्तादृशो ह्यस्य स्वभावः परमात्मनः ॥

येन जीवो दर्शनादीन् प्रेरितः कुरुते सदा ।

यदेतद्धृदयं मनश्चैतत्सञ्ज्ञानमाज्ञानं विज्ञानं प्रज्ञानं मेधा दृष्टिर्धृतिर्मतिर्मनीषा जूतिः स्मृतिः सङ्कल्पः क्रतुरसुः कामोऽवश इति सर्वाण्येवैतानि प्रज्ञानस्य नामधेयानि भवन्ति ।

यो विष्णुर्हृदयमिति हृद्गतत्वात् प्रकीर्तितः ॥

मन्तृत्वान्मन इत्येव यच्च ज्ञातृस्वरूपतः ।

एतत्सन्निहितत्वाच्च पूर्णत्वादेति कीर्तितः ॥

इतत्वाच्च ततत्वाच्च स इतन्नाम केशवः ।

गुणानामुच्चयो यस्मात् स च इत्येवशब्दितः ॥

सम्यग्ज्ञानस्वरूपत्वात् सञ्ज्ञानमिति कीर्तितः ।

आततज्ञानरूपत्वादाज्ञानं भगवान् हरिः ॥

विविधज्ञानरूपत्वाद्विज्ञानमिति कीर्तितः ।

प्रकृष्टात्मगुणज्ञानरूपः प्रज्ञानमुच्यते ॥

अविस्मृतित्वान्मेधा स दृष्टिर्दर्शनरूपतः ।

धृतिर्धारणरूपत्वात् मतिर्मासु ततत्वतः ॥

मनुनाम्नामजादीनां मनीषेशो यतो हरिः ।

सर्वप्रेरकरूपत्वाज्जूतिरित्यभिधीयते ॥

सर्वदेशेषु कालेषु स्वरूपेषु च सर्वशः ।

समं रमत इत्येव स्मृतिर्नाम जनार्दनः ॥

सर्वस्य क्ऌप्तिकर्तृत्वात् सङ्कल्प इति गीयते ।

क्रतुः स सर्वकर्तृत्वादसुरप्यसनाद्धरिः ॥

अमेयानन्दरूपत्वात् काम इत्यभिधीयते ।

अवशः स स्वतन्त्रत्वात् त्रयोविंशतिनामकम् ॥

यो वेदैवं हरिं सम्यङ् मुच्यतेऽखिलसंमृतेः ।

ऐष ब्रह्मैष इन्द्र एष प्रजापतिरेते सर्वे देवा इमानि च पञ्चमहाभूतानि पृथिवी वायुराकाश आपो ज्योतींषीत्येतानीमानि च क्षुद्रमिश्राणीव बीजानीतराणि चेतराणि चाण्डजानि च जारुजानि च स्वेदजानि चोद्भिजानि चाश्वा गावः पुरुषा हस्तिनो यत्किञ्चेदं प्राणि जङ्गमं च पतत्त्रि च यच्च स्थावरं सर्वं तत्प्रज्ञाननेत्रम् । प्रज्ञाने प्रतिष्ठितम् । प्रज्ञानेत्रोऽलोकः । प्रज्ञा प्रतिष्ठा । प्रज्ञानं ब्रह्म ।

ब्रह्मा शिवश्च शक्रश्च देवाश्चान्ये समस्तशः ॥

तथैव पञ्चभूतानि पुण्यपापविमिश्रिताः ।

क्षुद्रात्मानस्तु ये मर्त्या इतरे असुरा अपि ॥

सर्वं जगदिदं विष्णोर्वशे तिष्ठति सर्वदा ।

तेनैव नीयते नित्यं तस्मिन्नेव प्रतिष्ठितम् ॥

मुक्ता येऽलोकनामानो नीयन्ते तेऽपि विष्णुना ।

स्वयं चानन्यनिष्ठत्वात् प्रतिष्ठेत्यभिधीयते ॥

देशतः कालतश्चैव गुणतश्चातिपूर्तितः ।

विष्णोर्ब्रह्मेति नामैतन्मुख्यतोऽन्यत्र न क्वचित्॥

स एतेन प्रज्ञेनात्मनाऽस्माल्लोकादुत्क्रम्य अमुष्मिन् स्वर्गे लोके सर्वान् कामानाप्त्वाऽमृतः समभवत् समभवत् ॥

सोऽलोकनामा मुक्तास्तु चितिमात्रस्वरूपतः ।

प्रकृष्टज्ञानरूपस्य प्रसादात् परमात्मनः ॥

अस्माद्देहात् समुत्क्रम्य गत्वोर्ध्वं लोकमुत्तमम् ।

अमृतः सन् विष्णुलोके भोगान् सम्प्राप्य पुष्कलान् ॥

भुङ्क्ते यथेष्टतो नित्यमिति वेदानुशासनम् ॥

इत्याद्यैतरेयसंहितायाम् ।

जानन्त्यापि देव्या लोकानुग्रहार्थं विशेषज्ञानार्थं च कोऽयमात्मेति पृष्टः स भगवानाह । कतरः स आत्मेति । कतरः आनन्दतमः ।

यत्रोभयोः प्रयोगो न तत्रैकार्थो तरप्तमौ इति शब्दनिर्णये ।

यत्प्रेरणादयं जीवो दर्शनादीन् करोति च । रमाब्रह्मादीनामपि तत्प्रेरितत्वात् । सर्वेषां दर्शनादिकारणत्वमेकैकमपि तस्य लक्षणं भवतीति वाशब्दः सर्वत्रानुषज्यते ।प्रजापतिः शिवः लिङ्गाभिमानित्वात् ।

प्रजापतिः शिवः शेषो लिङ्गमित्यभिधीयते ।

लिङ्गाभिमानी लोकस्य स्रष्टा गिरिश एव हि ॥इति शैवपुराणे ।

सममस्त्वनयोर्युद्धमिति प्राह प्रजापतिः ।

वाक्यं शिवस्य तत् श्रुत्वा शक्रो नेत्याह सत्वरः ॥ इति भारते ।

क्षुद्रमिश्राणीव बीजानि शाल्यादिबीजवत् । भिन्नस्वभावा ब्रह्मादयः सर्वजीवाः ।

ब्रह्माद्याः सर्व एवैते जीवा भिन्नस्वभावकाः ।

यथा शाल्यादिबीजानि भिन्नवीर्यानि सर्वशः ॥ इति सत्तत्त्वे ।

प्रथमेतराणीतिशब्दो मानुषाणाम् । द्वितीयो सुरादीनाम् । प्रज्ञानेत्रोऽलोक इति । अलोकशब्देन मुक्तसमुदाय उच्यते । ब्रह्मादिस्थावरान्तस्य लोकस्य सर्वं तत्प्रज्ञाननेत्रमिति विष्ण्वधीनत्वस्य पूर्वमेवोक्तत्वात् पुनः प्रज्ञाननोत्रोऽलोक इति मुक्तविषयमेव । मुक्तो ह्यलोक्यत्वादलोकः ।

अण्डजानि चेत्याद्युक्त्वा पुनरश्वा गाव इत्यादि देवादीनां मन आदेरेव जातानामपि स्वीकारार्थम् । अण्डजत्वाद्युत्पत्तिप्रकारोऽपि विष्ण्वधीन इति ज्ञापयितुं तत्कथनम् । तथाऽश्मानस्तृणकाष्ठाश्च सर्वे दिदृक्षये स्वां प्रकृतिं भजन्ते इति भारतवचनादश्मादीनामपि प्राणित्वात् तत्स्वीकारार्थं प्राणीति । गमनपतनस्थिरत्वादयोऽपि भावा विष्ण्वधीना इति ज्ञापयितुं जङ्गममित्यादिवचनम् ।

स एतेनेत्यलोकशब्दोक्तो मुक्तः परामृश्यते । सकलकर्ममुक्त्यनन्तरं हि शरीरादुत्क्रामति । प्रकृष्टज्ञानरूपेण विष्णुना प्रेरितः प्रज्ञेनात्मनैवोत्क्रम्य तेनैव सर्वान् कामानाप्त्वा तेनैव सर्वान् कामान् स भुङ्क्ते इति सर्वत्रानुषज्यते । प्रज्ञानेत्रोऽलोक इत्युक्ते कथं प्रज्ञानेत्रो मुक्त इत्याकाङ्क्षायां तस्यैव व्याख्यानं स एतेन प्रज्ञेनात्मनेत्यादि । अनुक्तविशेषणानामपि भगवदधीनत्वज्ञापनार्थं प्रज्ञानेत्रो लोक इति सामान्यवचनम् ।

अनारब्धफलानां च प्रारब्धानां च सर्वशः ।

कर्मणां दाह एवायं मुक्तिरित्यभिधीयते ॥

स तु मुक्तस्ततो देहादुद्गच्छति परात्मना ।

प्रेरितो विष्णुलोकं च प्राप्य भोगानवाप्य च ॥

भुङ्क्ते विष्णुप्रसादेन न विष्णोरवशः क्वचित्।

विष्णुतन्त्रा इमे सर्वे मुक्ता अपि यतोऽखिलाः ॥

इति ब्रह्माण्डे ।

ब्रह्मेन्द्रादिशब्दा विष्णावेव मुख्यत इति तद्व्यावृत्त्या जीवानां स्वीकारार्थमेष इत्यादिशब्दः । स हि भगवान् स्वनेत्रकोऽपि नानुग्राह्यः । अनुग्राह्यत्वं हि ब्रह्मादीनामत्र विवक्षितम् । नेयताऽनुग्राह्यतापि न सा विष्णोः स्वतोऽपि तु इति शब्दतत्त्वे ॥

॥ इति श्रीमदानन्दतीर्थभगवत्पादाचार्यविरचिते श्रीमन्महैतरेयोपनिषद्भाष्ये द्वितीयारण्यके षष्ठोऽध्यायः ॥

सप्तमोऽध्यायः

ॐ वाङ्मे मनसि प्रतिष्ठिता । मनो वाचि प्रतिष्ठितम् । आविरावीर्म एधि । वेदस्य म आणीस्थ श्रुतं मे मा प्रहासीः । अनेनाधीतेनाहोरात्रान् सन्दधामि । ऋतं वदिष्यामि । सत्यं वदिष्यामि । तन्मामवतु । तद्वक्तारमवतु । अवतु माम् । अवतु वक्तारम् ॥

॥ इति श्रीमदानन्दतीर्थभगवत्पादाचार्यविरचिते श्रीमन्महैतरेयोपनिषद्भाष्ये द्वितीयारण्यके सप्तमोऽध्यायः ॥ ॥ इति द्वितीयारण्यकः समाप्तः॥

वाङ्मे मनसि प्रतिष्ठिता । अवबोधरूपे विष्णौ प्रतिष्ठिता । स च विष्णुर्मे वाचि स्थितः । यदेतद्धृदयं मनश्चेति विष्णुनामधेयेषूक्तत्वात् । आविराविर्म एधि हे विष्णो ममाविराविर्भव । आणीस्थित आण्यां स्थित विष्णो इति सम्बोधनम् ।

आधारः सर्ववेदानां वेदाणी प्राण उच्यते ।

तस्मिन् स्थितो हरिर्नित्यमाणीस्थ इति गीयते ॥

इति शब्दतत्त्वे ।

आविरावीरिति दैर्घ्यमतिशयार्थे । आधिक्येऽधिकमिति सूत्रात् । अणशब्दस्य गतिवाचित्वाच्चलमाणमुच्यते । तस्य धारणेन तद्वानाणी । स्थापक इत्यर्थः । मे श्रुतं मा प्रहासीः मम विद्यागोचर एव सर्वदा भव । विस्मृतो मा भव । हे विष्णो अनेन त्वद्विषयेणैवाधीतेनाहोरात्रान् सन्दधामि । सर्वाहोरात्रेष्वपि त्वद्विषयाध्ययनमेव करोमीत्यर्थः । ऋतं यथावदवगतं त्वां वदिष्यामि । सत्यं साधुगुणैस्ततं सर्वनियन्तारं च । तद्विष्ण्वाख्यं ब्रह्म मामवत्विति तस्यैव विष्णोः परोक्षत्वेनैव प्रार्थनम् ।

वाङ्म इत्यादिकं खण्डं विष्णुप्रार्थनरूपकम् ।

अविघ्नत्वमभीप्सूनां शिष्याणां दृष्टवान् हरिः ॥ इति च ॥

तृतीयारण्यके

प्रथमोऽध्यायः

अथाऽतः संहितायाः उपनिषत् ।

विष्णुनाम्नि षकारस्य णकारस्य च संहिताम् ।

विष्णोस्तु बहुरूपाणां वाचिकामृषयो विदुः ॥

तौ च वर्णौ हरेः सम्यक्स्वरूपप्रतिपादकौ ।

बहुधैव स्थितस्यास्य सदैवैकस्वरूपिणः ॥

विष्णुनामार्थरूपत्वाद् वेदानामपि सर्वशः ।

अन्येषामपि शब्दानां संहिता विष्णुवाचिकाः ॥

तद्वाचकास्तथा वर्णाः सर्वे लौकिकवैदिकाः ।

पृथिवी पूर्वरूपम् । द्यौरुत्तररूपम् । वायुस्संहितेति माण्डूकेयः ।

पृथिवीनामकं रूपं पृथुत्वात् पृथिवीस्थितम् ॥

देवता पूर्ववर्णस्य पूर्वरूपं तदुच्यते ।

देवतोत्तरवर्णस्य क्रीडनाच्च द्युनामकम् ॥

दिवि स्थितं हरे रूपमुत्तरं रूपमुच्यते ।

वेदकत्वाच्चायनत्वाद्रूपं यद्वायुनामकम् ॥

विष्णोस्तद्वर्णयोर्मध्यदेवतेति प्रकीर्तितम् ।

संहितानामकं तच्च रूपद्वयसहस्थितेः ॥

वर्णद्वयं विकारं च षकारं केचिदब्रुवन् ।

षकारं मध्यमत्रैव णकारं केचिदुत्तरम् ॥

पृथक्करणमेवैषां वर्णयोर्मध्यमुच्यते ।

उपसर्गमात्रं वीत्याहुः केचिन्नाम ष्णुमात्रकम् ॥

षकारं च णकारं च वर्णौ पूर्वोत्तरावपि ।

व्यक्तिरेवोष्मणस्तत्र मध्यमित्यभिधीयते ॥

सर्वेप्येत उपादेयाः पक्षा निर्दोषका यतः ॥

इत्याद्यैतरेयसंहितायाम् ॥

आकाशः संहितेत्यस्य माक्षव्यो वेदयाञ्चक्रे । स हाविपरिहृतो मेने न मेऽस्य पुत्रेण समगादिति । समाने वै तत्परिहृतो मेन इत्यागस्त्यः ।

आकाशस्थ आकाशनामा भगवान् वर्णयोर्मध्यदेवतेति माक्षव्यः । उभयरूपसंहितत्वात् संहितानामकः । स माण्डूकेयस्तेन माक्षव्येणापरिहृतः स्वपक्षः इति मेने । मे मदीयेन मदुपासितेनास्याकाशस्य पुत्रेण वायुना न समागादसौ माक्षव्यः । वायुस्थविष्ण्वनुपासनात् । यद्यप्याकाशस्थो भगवान् संहितानामको भवति । तथापि न वायुस्थस्यासंहितात्वं भवतीत्यपरिहृतत्वम् । परिहृतो माण्डूकेयपक्ष इत्यहं मेन इत्यागस्त्यः । आकाशे विष्णूपासनस्याधिकफलत्वात् । पिता ह्याकाशो वायोः ।

समानं ह्येतद्भवति वायुश्चाकाशश्चेत्यधिदैवतम् ।

भगवतस्तु पक्षः समत्वमेव वाय्वाकाशयोरिति । आकाशस्य पितृत्वाद् वायोर्बलाधिकत्वाच्चोभयोरुपासनास्थानत्वे साम्यम् । तस्मादुभावपि ग्राह्यौ । त्वगिन्द्रियदेवतात्वेनाकाशात् पूर्वमेव वायोः सात्विकाहङ्कारजत्वाद् वायोराकाशाद्गुणाधिकत्वम् । तथाप्यत्राकाशस्य पितृत्वं व्याप्तिश्चाधिकेत्युपासनायां साम्यम् ॥

अथाध्यात्मम् । वाक्पूर्वरूपम् । मन उत्तररूपम् । प्राणस्संहितेति शूरवीरो माण्डूकेयः । अथ हास्य पुत्र आह ज्येष्ठः। मनः पूर्वरूपम् । वागुत्तररूपम् । मनसा वा अग्रे सङ्कल्पयति । अथ वाचा व्याहरति । तस्मान्मन एव पूर्वरूपम् । वागुत्तररूपम् । प्राणस्त्वेव संहितेति । समानमेनयोरत्र पितुश्च पुत्रस्य च ।

अत्र प्राणाख्यस्य प्राणे स्थितस्य विष्णोः संहितानामत्वे पितापुत्रयोः साम्यमेव । अन्यत्र तु पुत्रपक्ष एव बलीयान् । युक्तिमत्वात् ।

स एषोऽश्वरथः प्रष्टिवाहनो मनोवाक्प्राणसंहतः । स य एवमेतां संहितां वेद सन्धीयते प्रजया पशुभिर्यशसा ब्रह्मवर्चसेन स्वर्गेण लोकेन । सर्वमायुरेतीति नु माण्डूकेयानाम् ॥ १ ॥

मनोवाक्प्राणनामाऽसौ मन आदिषु संस्थितः ।

विष्णुस्तस्य रथो देह इन्द्रियाश्वः प्रकीर्तितः ॥

इति च ।

प्रष्टिः स पृच्छनीयत्वात् परमात्मा जनार्दनः ।

वक्तृत्वाच्चैव वाङ्नामा मनो मन्तृत्वहेतुतः ॥

इति च ।

प्राणन्नेव प्राणो नाम भवति ।

वदन् वाक्पश्यंश्चक्षुः शृण्वन् श्रोत्रं मन्वानो मनस्तान्यस्यैव तानि कर्मनामान्येव इति च श्रुतिः ।

मुक्तिरेव स्वर्गलोकः । अमुष्मिन् स्वर्गे लोके सर्वान् कामानाप्त्वेति प्रस्तुतत्वात् ।

मुक्तः प्रकृष्टज्ञानैश्च वेदैर्विष्णूत्थतेजसा ।

नित्यायुषा च युक्तः स्यात् संहितारूपविद्धरेः ॥ इति च ।

प्रकृष्टत्वेन जननात् प्रजेति ज्ञानम् । पान्ति शंसाधनाश्चेति पशवो वेदाः । परब्रह्मणो विष्णोर्वरणादेव सम्यक् चायितं स्वरूपं तेजः ब्रह्मवर्चसम् । लौकिकप्रजादिकमपि तदिच्छतां यथायोग्यं भवति । माण्डूकेयैर्ऋषिभिरुपाश्रिता एता विद्याः ॥ १ ॥

अथ शाकल्यस्य । पृथिवी पूर्वरूपम् । द्यौरुत्तररूपम् । वृष्टिः सन्धिः । पर्जन्यः सन्धाता । तदुतापि यत्रैतद्बलवदनूद्गृह्णन् सन्दधदहोरात्रे वर्षति । द्यावापृथिव्यौ समधातामित्युताप्याहुरितीन्वधिदैवतम् ।

वराहो वामनः सिंह इति रूपत्रयं हरेः ।

पूर्वोत्तरार्णमध्येषु स्थितमुक्तं सनातनम् ॥

माण्डूकेयैर्हि शाकल्यो वासुदेवादिरूपिणम् ।

तेषु चोच्चारके चैव स्थितमाह चतुर्विधम् ॥

तेषु चोच्चारके चैव स्थितमाह चतुर्विधम् ।

भूमिद्युवृष्टिपर्जन्यनाम्नोर्व्यादिषु संस्थितम् ॥

अथाध्यात्मम् ॥

पुरुषो ह वा अयं सर्व आनन्दं द्वे विदले भवत इत्याहुः । तस्येदमेव पृथिव्या रूपम् । इदं दिवः । तत्रायमन्तरेणाकाशो यथाऽसौ द्यावापृथिव्यावन्तरेणाकाशः । तस्मिन्हास्मिन्नाकाशे प्राण आयत्तो यथाऽमुष्मिन्नाकाशे वायुरायत्तः । यथाऽमूनि त्रीणि ज्योतींष्येवमिमानि पुरुषे त्रीणि ज्योतींषि । यथाऽसौ दिव्यादित्य एवमिदं शिरसि चक्षुर्यथाऽसावन्तरिक्षे विद्युदेवमिदमात्मनि हृदयं यथाऽयमग्निः पृथिव्यामेवमिदमुपस्थे रेतः । एवमु ह स्म सर्वलोकमात्मानमनुविधायाहेदमेव पृथिव्या रूपमिदं दिवः । स य एवमेतां संहितां वेद सन्धीयते प्रजया पशुभिर्यशसा ब्रह्मवर्चसेन स्वर्गेण लोकेन सर्वमायुरेति ॥

२॥

उर्व्यादीनां चतुर्णां च देह एव स्थितिं पुनः ।

अधरार्धस्य चोर्व्याश्च साम्यमन्यस्य वै दिवा ॥

वाचो वृष्ट्यैव साम्यं च पर्जन्येनैव चात्मनः ।

तेषां तेषु स्थितिं चैव विष्णोश्च चतुरात्मनः ॥

आकाशस्यान्तराकाशे नृसिंहस्यात्र संस्थितिम् ।

वायोः प्राणात्मतां चैव तत्र दाशरथेः स्थितिम् ॥

सूर्यविद्युद्धुताशानां दृग्घृद्रेतःसु च स्थितिम् ।

कपिलस्य च हंसस्य जामदग्न्यस्य तेषु च ॥

स्थितिं वदति विद्येयमपि मोक्षप्रदायिनी ॥ इत्यादि च ।

वर्षणाद् वृष्टिः । परं जनयतीति पर्जन्यनामा विष्णुः । सन्धिनोतीति सन्धिः । धिनु पृष्टाविति धातुः । सम्यग्धारणात् सन्धाता । वर्षणमेव द्यावापृथिव्योः सन्धानम् । पर्जन्यस्थो भगवांस्तत्कर्ता ॥२॥

अथातो निर्भुजप्रवादाः । पृथिव्यायतनं निर्भुजम् । दिव्यायतनं प्रतृण्णम् । अन्तरिक्षायतनमुभयमन्तरेण । अथ यद्येनं निर्भुजं ब्रुवन्तमुपवदेदच्योष्ठाऽवराभ्यां स्थानाभ्यामित्येनं ब्रूयात् । अथ यद्येनं प्रतृण्णं ब्रुवन्तमुपवदेदच्योष्ठा उत्तराभ्यां स्थानाभ्यामित्येनं ब्रूयात् । यस्त्वेवोभयमन्तरेणाह तस्य नास्त्युपवादः ।

पृथिवीस्थो वराहस्तु संहितादेवतोदिता ।

दिविष्ठो वामनश्चैव सम्प्रोक्तः पददेवता ॥

नृसिंहस्त्वन्तरिक्षस्थो भगवान् क्रमदेवता ।

स्वाध्यायमेवं ध्यात्वा यः करोत्युपवदेन्न तम् ॥

तस्यापवदिता याति त्रैलोक्यादध एव हि ।

नाशमाप्नोति निरये तस्मादपवदेन्न तम् ॥

गच्छस्यध इति ब्रूयादन्यं ब्राह्मणतस्तथा ।

ब्रह्मप्राप्तेर्हि योग्यो यो ब्राह्मणः स न चेतरः ॥

इति च ॥

भञ्जनवर्जितत्वान्निर्भुजं संहिता । तृण च्छेदन इति धातोः प्रतृण्णं पदम् । उभयमन्तरेण क्रमः । निर्भुजमूलत्वात् पदादीनां तद्विषयप्रवादा अपि निर्भुजप्रवादा इत्येवोच्यन्ते ।पृथिवीस्थितपृथिवीनामकविष्ण्वायतनं पृथिव्यायतनमित्यादि । अवराभ्यां पृथिव्यन्तरिक्षाभ्यां च्युतोऽसीति । उत्तराभ्यामन्तरिक्षद्युभ्याम् ।

क्रमस्वाध्यायकृद्यस्तं विशेषेण न निन्दयेत् ।

लोकत्रयादपि भ्रष्टो यस्मात् तन्निन्दको भवेत् ॥ इति च ।

तस्मादतिदुष्टत्वात् तन्निन्दको नास्त्येवेत्युक्तं तस्य नास्त्युपवाद इति । तं कृष्णं पुण्डरीकाक्षं को नु युध्येत बुद्धिमान् इत्यादिवत् ।

यद्धि सन्धिं विवर्तयति तन्निर्भुजस्य रूपम् । अथ यच्छुद्धे अक्षरे अभिव्याहरति तत्प्रतृण्णस्य । अग्र उ एवोभयमन्तरेणोभयं व्याप्तं भवति । अन्नाद्यकामो निर्भुजं ब्रूयात् । स्वर्गकामः प्रतृण्णम् । उभयकाम उभयमन्तरेण । अथ यद्येनं निर्भुजं ब्रुवन्तं पर उपवदेत् पृथिवीं देवतामारः पृथिवी त्वा देवता रिष्यतीत्येनं ब्रूयात् । अथ यद्येनं प्रतृण्णं ब्रुवन्तं पर उपवदेद्दिवं देवतामारो द्यौस्त्वा देवता रिष्यतीत्येनं ब्रूयात् । अथ यद्येनमुभयमन्तरेण ब्रुवन्तं पर उपवदेदन्तरिक्षं देवतामारोऽन्तरिक्षं त्वा देवता रिष्यतीत्येनं ब्रूयात् । यथा तु कथा च ब्रुवन्वाब्रुवन्तं वा ब्रूयादभ्याशमेव यत्तथा स्यात् ।

उपवदेदित्युक्तो मनुष्यमात्रः । पर उपवदेदित्यसुरः । सर्वशत्रुत्वात् ।

अमुक्तियोग्यैस्तु नरैर्विदुषां निन्दने कृते ।

ब्रूयाल्लोकच्युतोऽसीति निन्दितोऽसुरसर्गगैः ॥

नाशयिष्यति विष्णुस्त्वामन्धे तमसि पातयेत् ।

इति ब्रूयान्न तु ब्रूयाद्देवसर्गात्मकं क्वचित्॥ इति च ।

षणयोः सन्धिकरणात् संहिताध्ययनं भवेत् ।

विषणुस्त्विति यो ब्रूयात् पदाध्यायी भवेत सः ॥

सन्ध्युक्तिश्च विभागश्च द्वयं व्याप्तं क्रमेण तु ।

तस्माद् द्विधाऽपि वचनात् क्रमाध्यायी भवेत सः ॥

भोगवृद्धिं च यो मोक्ष इच्छेद्विष्णव इत्यसौ ।

मोक्षकामो विषणवे द्वयकामो द्वयं वदेत् ॥

विष्णुनामात्मकत्वाच्चाथ संहितपदक्रमाः ।

सर्ववेदस्थिता मोक्षतद्भोगद्वयसाधकाः ॥

तज्ज्ञानामेव नान्येषामिति वेदानुशासनम् ।

संहिताद्या ब्रुवन् वाऽपि य एवंविन्न चाब्रुवन् ॥

परिवादं ब्रुवन्तं वा न ब्रुवन्तमथापि वा ।

यद्वदेत् तत्तथैव स्यात् क्षिप्रमेव न संशयः ॥ इति च ।

अग्र एव । अग्र्यमेवोभयमन्तरेण ।

न त्वेवान्यत्कुशलाद् ब्राह्मणं ब्रूयात् । अतिद्युम्न एव ब्राह्मणं ब्रूयात् । नातिद्युम्ने च न ब्राह्मणं ब्रूयात् । नमो अस्तु ब्राह्मणेभ्य इति ह स्माऽऽह शूरवीरो माण्डूकेयः ॥ ३ ॥

द्युम्नो द्युतिस्वरूपत्वाद् विष्णुरेव प्रकीर्तितः ।

योऽतिक्रमति तस्याज्ञामतिद्युम्नः प्रकीर्तितः ॥

मोक्षयोग्योऽपि यस्त्वेवमतिद्युम्नो भवेत् पुमान् ।

लोकच्युतोऽसीत्येवं तं ब्रूयान्नाज्ञास्थितं क्वचित्॥

लोकच्युतो भवेत्येनमपि नैव वदेत् क्वचित्।

च्युतोऽसीति तु शिक्षार्थं ब्रूयान्नैवान्यथा क्वचित्॥ इति च ॥३ ॥

अथातोऽनुव्याहाराः । प्राणो वंश इति विद्यात् । स य एनं प्राणं वंशमुपवदेच्छक्नुवन्तं चेन्मन्येत प्राणं वंशं समधां३ । प्राणं मा वंशं सन्दधतं न शक्नोषीत्याह । प्राणस्त्वा वंशो हास्यतीत्येनं ब्रूयात् । अथ चेदशक्नुवन्तं मन्येत प्राणं वंशं समधित्सिषन्तं नाशकः सन्धातुं प्राणस्त्वा वंशो हास्यतीत्येनं ब्रूयात् । यथा तु कथा च ब्रुवन्वा ब्रुवन्तं वा ब्रूयादभ्याशमेव यत् तथा स्यात् । न त्वेवान्यत् कुशलाद् ब्राह्मणं ब्रूयात् । अतिद्युम्न एव ब्राह्मणं ब्रूयात् । नातिद्युम्ने च न ब्राह्मणं ब्रूयात् । नमो अस्तु ब्राह्मणेभ्य इति ह स्माह शूरवीरो माण्डूकेयः ॥

४ ॥

भगवदुपासकस्य यस्मिन् कस्मिंश्चिद्दोष उक्ते तं प्रत्युक्तिप्रकारः पूर्वं दर्शितः । अनुव्याहारशब्देन भगवदुपासनाविषय एवास्याशक्त्यादिदोषं वदतः प्रत्युक्तिरुच्यते । निर्भुजं वदन्तमित्यादि त्ववस्थामात्रदर्शनम् । आत्मनो ज्ञानसामर्थ्यानुसारेण वक्तव्यत्वादनुव्याहारः ।

सर्वाधारत्वतो वंश इत्युपासीत यो हरिम् ।

वायुं च मुक्तिमाप्नोति य एवं तदुपासकम् ॥

निन्देत विष्णुविज्ञानविषये तं वदेत सः ।

विष्णुना वंशभूतेन वायुना सहितं तथा ॥

न शक्नोषीति मामात्थ हास्यतस्त्वामतो हि तौ ।

ज्ञानसामर्थ्यवानित्थं ब्रूयाद्देवादिरुत्तमः ॥

अन्यो गन्धर्वपित्रादिरल्पज्ञानबलो हि यः ।

स ब्रूयाद्विष्णुवायुभ्यां सन्धिमिच्छन्तमेव माम् ॥

सन्धातुं नाशको यस्माद्धास्यतस्त्वामतो हि तौ ॥ इति च ।

स य एनं प्राणं वंशमुपवदेत् प्राणं प्रत्येनमुपासकमुपवदेत् । प्राणस्य विष्णोः प्रियत्वं तव न प्राप्स्यतीति । नाशकः सन्धातुं मया सह सन्धानं कर्तुं नाशकः । मम प्रीतिं कर्तुं नाशकः ।

तद्भक्तभक्तेष्वपि यो न कुर्यात् प्रीतिमञ्जसा ।

विष्णुर्जहाति तं पापमिह चामुत्र च प्रभुः ॥ इति च भारते ॥४ ॥

अथ खल्वाहुर्निर्भुजवक्त्राः । पूर्वमक्षरं पूर्वरूपम् । उत्तरमुत्तररूपम् । योऽवकाशः पूर्वरूपोत्तररूपे अन्तरेण सा संहितेति ॥

स य एवमेतां संहितां वेद सन्धीयते प्रजया पशुभिर्यशसा ब्रह्मवर्चसेन स्वर्गेण लोकेन सर्वमायुरेति । अथ वयं ब्रूमो निर्भुजवक्त्रा इति ह स्माह ह्रस्वो माण्डूकेयः । पूर्वमेवाक्षरं पूर्वरूपम् । उत्तरमुत्तररूपम् । योऽवकाशः पूर्वरूपोत्तररूपे अन्तरेण येन सन्धिं विवर्तयति येन स्वरास्वरं विजानाति येन मात्रामात्रां विभजते सा संहितेति । स य एवमेतां संहितां वेद सन्धीयते प्रजया पशुभिर्यशसा ब्रह्मवर्चसेन स्वर्गेण लोकेन सर्वमायुरेति । अथ हास्य पुत्र आह मध्यमः प्रातीबोधीपुत्रः । अक्षरे खल्विमे अविकर्षन्ननेकीकुर्वन् यथावर्णमाह । तद्याऽसौ मात्रा पूर्वरूपोत्तररूपे अन्तरेण सन्धिविज्ञपनी साम तद्भवति । सामैवाहं संहितां मन्य इति ।

पूर्ववर्णस्थितं यत्तद्रूपं पूर्वाक्षराभिधम् ।

वराहाख्यं हरेरन्यवर्णगं वामनाभिधम् ॥

उत्तराक्षरसञ्ज्ञं च वर्णयोरन्तरस्थितम् ।

अवनात् काशनाच्चैतदवकाशाभिधं हरेः ॥

नृसिंहरूपमित्याहुर्निर्भुजास्यास्तथावदत् ।

ह्रस्वो येनाक्षरोच्चारो मात्रासन्धिस्वरात्मकः ॥

व्यासरूपो हरिः साक्षात् संहितानामकस्त्विति ।

तत्पुत्रो मध्यमः प्राह समोच्चारणकारणः ॥

सामनामा वासुदेवः संहितानामवानिति ॥

इति च ।

मापयति त्रायति चेति मात्रा भगवान् । यथोच्चारितवर्णयोर्मध्यस्थितश्च ।

तदप्येतदृषिणोक्तं– बृहस्पते न परः साम्नो विदुरिति । स य एवमेतां संहितां वेद सन्धीयते प्रजया पशुभिर्यशसा ब्रह्मवर्चसेन स्वर्गेण लोकेन सर्वमायुरेति ॥ ५ ॥

मानस्तेनेभ्यो ये अभि द्रुहस्पदे निरामिणो रिपवोऽन्नेषु जागृधुः ।

येषां नैतन्नापरं किं च नैकं ब्रह्मणस्पते ब्रूहि तेभ्यः कदाचित्॥

अथो शमेनोपरता मनुष्याः ये धर्मिणो ब्रूहि तेभ्यः सदा नः ।

आदेवानामोहते वि व्रयो हृदि बृहस्पते न परः साम्नो विदुः ॥

अभिद्रुहस्पदे अभितो द्रोहस्य नित्यनिरतिशयदुःखस्यान्धतमसो योग्याः शास्त्रदस्यवः ।

ऐकात्म्यं नाम यदिदं केचिद् ब्रूयुरनैपुणाः ।

शास्त्रतत्त्वमविज्ञाय तथावादबला जनाः ॥

कामक्रोधाभिभूतत्वादहङ्कारवशं गताः ।

याथातथ्यमविज्ञाय शास्त्राणां शास्त्रदस्यवः ॥

ब्रह्मस्तेना निरानन्दाः अपक्वमनसोऽशिवाः ।

वैगुण्यमेव पश्यन्ति न गुणानि नियुञ्जते ॥

तेषां तमःशरीराणां तम एव परायणम् ॥

इति मोक्षधर्मे भगवद्वचनादेवंविधा एव स्तेनाः । अभिद्रुहस्पदस्थाश्च । निरामिणः रामस्य रमणरूपस्य पूर्णानन्दस्वरूपस्य विष्णोर्जीवस्वरूपताज्ञानेन नीचताविदः । त एव रिपवश्च तस्य ।

अवजानन्ति मां मूढा मानुषीं तनुमाश्रितम् ।

परं भावमजानन्तो मम भूतमहेश्वरम् ॥

मोघाशा मोघकर्माणो मोघज्ञाना विचेतसः ।

राक्षसीमासुरीं चैव प्रकृतिं मोहिनीं श्रिताः ॥

इत्यादिवचनादसुरादयः ।

अन्नेषु जागृधुः भोगमात्रगृध्नवः । येषामेतत्सर्वोत्तमं वासुदेवाख्यं परं ब्रह्म नास्तीति पक्षः । ईशितव्ये विद्यमाने हीश्वरो भवतीति । न चापरं किञ्चित्परमापेक्षया ह्यपरमिति । किं तर्हि किञ्चनैकं किमप्येकमेव वस्त्वस्ति न परमपरं चेति तेषां पक्षः ।

असत्यमप्रतिष्ठं ते जगदाहुरनीश्वरम् ।

अपरस्परसम्भूतं किमन्यत् कामहैतुकम् ॥

एतां दृष्टिमवष्टभ्य नष्टात्मानोऽल्पबुद्धयः ।

प्रभवन्त्युग्रकर्माणः क्षयाय जगतोऽहिताः ॥

ईश्वरोऽहमहं भोगी सिद्धोऽहं बलवान् सुखी ॥

इत्यादि वचनात् ।

ब्रह्मणस्पते ब्रह्मणो वेदस्य पते वायो । अथ हेममासन्यं प्राणमूचुः । एष उ एव ब्रह्मणस्पतिर्वाग्वै ब्रह्म तस्या एष पतिस्तस्मादु ब्रह्मणस्पतिः इत्यादि श्रुतेरेतादृशेभ्यो मा ब्रूहि । शमेन विष्णुनिष्ठया उप समीपे तस्मिन्नेव रताः साम्नो विष्णोः परं किमपि न विदुः । तदेव देवानां व्रयः । सर्वदेवानां परतमं विष्ण्वाख्यं ब्रह्म हृदा व्योहते । वासुदेवादिरूपेण वरं नियामकं चेति व्रयः । तेभ्यो ब्रूहि ।

वायुं विद्याः समासाद्य सर्वासां पतिमूचिरे ।

स्तेनेभ्यो मैव नो ब्रूहि ब्रूह्यथो वैष्णवेषु च ॥

इति च ।

सामनाम्ना श्रुतिर्यस्माद्विष्णुमाह ततः प्रियम् ।

तन्नाम विष्णोरिह तु संहितार्थं वदेद्यतः ॥

इति वचनात् ।

सामनाम्नः संहिताशब्दार्थत्वाद्विष्णोस्तस्य नाम्नः श्रुतिसिद्धत्वाच्च सामनाम्नो वासुदेवरूपसमाख्यासु पञ्चरात्रे पठितत्वाच्च तद्रूपं संहितानामकमिति युक्तमित्यभिप्रायः ॥५ ॥

बृहद्रथन्तरयो रूपेण संहिता सन्धीयत इति तार्क्ष्यःवाग्वैरथन्तरस्य रूपम् । प्राणो बृहतः । उभाभ्यामु खलु संहिता सन्धीयते वाचा च प्राणेन च । एतस्यां ह स्मोपनिषदि संवत्सरं गा रक्षयते तार्क्ष्यः । एतस्यां ह स्म मात्रायां संवत्सरं गा रक्षयते तार्क्ष्यः । तदप्येतदृषिणोक्तं– रथन्तरमाजभारा वसिष्ठः । भरद्वाजो बृहदाचक्रे अग्नेरिति । स य एवमेतां संहितां वेद सन्धीयते प्रजया पशुभिर्यशसा ब्रह्मवर्चसेन स्वर्गेण लोकेन सर्वमायुरेति ।

देवता पूर्ववर्णस्य लक्ष्मीरेव प्रकीर्तिता ।

नारायणस्तूत्तरस्य तौ वाक्प्राणाभिधौ मतौ ॥

मध्यस्थः संहितानामा सोऽर्धनारीपुमात्मकः ।

वेदात्मकत्वाद् वाङ्नाम्नी लक्ष्मीरेव प्रकीर्तिता ॥

प्राणनामा प्रणेतृत्वात् साक्षान्नारायणः स्वयम् ।

रमित्यानन्द उद्दिष्टः सम्भोग्यं थमुदाहृतम् ॥

विष्णुभोग्या रतितरा लक्ष्मीरेव रथन्तरम् ।

नारायणो बृहत्वात्तु बृहन्नामा प्रकीर्तितः ॥

रथन्तरस्य बृहतो देवते चैव तावुभौ ।

वाक्प्राणसंस्थितौ चैव ताभ्यामेव हि सन्धितम् ॥

लक्ष्मीनारायणं रूपं संहितानामकं शुभम् ।

एतां विद्यामवाप्तुं हि वत्सरं गा अरक्षत ॥

तार्क्ष्य एतावन्मात्रं च समुद्दिश्य न चापरम् ।

वाक्प्राणेन संहितेति कौण्ठरव्यः । प्राणः पवमानेन पवमानो विश्वैर्देवैः स्वर्गेण लोकेन स्वर्गो लोको ब्रह्मणा । सैषाऽवरपरा संहिता । स यो हैतामवरपरां संहितां वेदैवं हैव स प्रजया पशुभिर्यशसा ब्रह्मवर्चसेन स्वर्गेण लोकेन सन्धीयते यथैषा संहिता ।

संहितादेवता बह्व्य इति कुण्ठरवात्मजः ॥

द्वयं द्वयं देवतानां मिलितं हरिशर्ववत् ।

संहितानामकं तत्र वर्णमध्यस्य देवता ॥

तयोरेकं देवतयोः परमन्यत् तथाऽवरम् ।

अवरस्य परस्यापि संयोगात् संहिता तु सा ॥

प्रोक्ताऽवरपरेत्येव वाक्प्राणाख्यौ रमाच्युतौ ।

संहितैका तथैवान्या केशवो वायुसंयुतः ॥

वायुः स पवमानाख्यो देवताश्चाखिला अपि ।

तृतीया संहिता प्रोक्ता देवतास्ताः सशङ्कराः ॥

चतुर्थी संहिता प्रोक्ता शङ्करो ब्रह्मणा सह ।

पञ्चमी संहिता चैव संहिता मोक्षदा इमाः ॥

प्रथमायां द्वितीयायां विष्णुरेव परो मतः ।

तृतीयायां वायुरेव चतुर्थ्यां सर्वदेवताः ॥

विरिञ्च एव पञ्चम्यामवरा इतरे ततः ।

प्रथमायां संहितायामवरो वामभागगः ॥

द्वितीयायां तु परमस्तृतीयायां तथाऽवरः ।

चतुर्थ्यां परमश्चैव पञ्चम्यां वामगोऽवरः ॥

अवराद्याः परान्ता यदेताः सर्वाश्च संहिताः ।

ततोऽवरपराः प्रोक्ता नैवोक्तास्ताः परावराः ॥

अभिमानी द्युलोकस्य शिवः सर्वस्य लोकनात् ।

द्योतनाच्च ….

स यदि परेण वोपसृतः स्वेन वाऽर्थेनाभिव्याहरेदभिव्याहार्षन्नेव विद्याद्दिवं संहिताऽगमद्विदुषां देवानामेवं भविष्यतीति । शश्वत् तथा स्यात् । स य एवमेतां संहितां वेद सन्धीयते प्रजया पशुभिर्यशसा ब्रह्मवर्चसेन स्वर्गेण लोकेन सर्वमायुरेति ।

…. यदि ब्रूयान्मन्त्रमेतमथापि वा ॥

आत्मार्थेऽथ परार्थे वा चिन्तयेदेवमञ्जसा ।

विद्वांसो देवता यस्मात् सम्यक्तेन महत्फलम् ॥

तेषामेव हरिश्चैव संहितारूपकः प्रभुः ।

अगमद्देवलोकं हि कर्तुं देवेष्वनुग्रहम् ॥

इति चिन्तयतस्तेषां प्रसादात् फलमञ्जसा ।

वाक्संहितेति पञ्चालचण्डः वाचा वै वेदास्सन्धीयन्ते । वाचा च्छन्दांसि । वाचा मित्राणि सन्दधति । वाचा सर्वाणि भूतानि । अथो वागेवेदं सर्वमिति । तद्यत्रैतदधीयते वा भाषते वा वाचि तदा प्राणो भवति । वाक् तदा प्राणं रेह । अथ यत्र तूष्णीं वा भवति स्वपिति वा प्राणे तदा वाग्भवति । प्राणस्तदा वाचं रेह । तावन्योन्यं रीहः । वाग्वै माता । प्राणः पुत्रः । तदप्येतदृषिणोक्तम्–

एकः सुपर्णः स समुद्रमाविवेश स इदं विश्वं भुवनं विचष्टे ।

तं पाकेन मनसाऽपश्यमन्तितस्तं माता रेळ्हि स उ रेळ्हि मातरम् ॥ इति ।

स य एवमेतां संहितां वेद सन्धीयते प्रजया पशुभिर्यशसा ब्रह्मवर्चसेन स्वर्गेण लोकेन सर्वमायुरेति ।

पञ्चालचण्डो वाचं तु ब्रह्माणीं हि सरस्वतीम् ॥

मन्यतेऽस्याः पुत्रवच्च देवं नारायणं प्रभुम् ।

वेदैर्हि व्यज्यते विष्णुः सा च वेदाभिमानिनी ॥

प्राणस्थो भगवान् विष्णुः प्राणनामा प्रणेतृतः ।

ब्रह्मणोऽपि पिता नित्यं भगवान् पुरुषोत्तमः ॥

उपचर्यते पुत्र इति वेदैर्यद्व्यज्यते हरिः ।

सा देवी संहितानाम्नी वाच्योऽस्या विष्णुरेव हि ॥

अथातः प्रजापतिसंहिता । जाया पूर्वरूपम् । पतिरुत्तररूपम् । पुत्रः सन्धिः । प्रजननं सन्धानम् । सैषाऽदितिः संहिता । अदितिर्हीदं सर्वं यदिदं किञ्च । पिता च माता च पुत्रश्च प्रजननं च तदप्येतदृषिणोक्तम्– अदितिर्माता स पिता स पुत्र इति । स य एवमेतां संहितां वेद सन्धीयते प्रजया पशुभिर्यशसा ब्रह्मवर्चसेन स्वर्गेण लोकेन सर्वमायुरेति सर्वमायुरेति ॥

६ ॥

॥ इति श्रीमदानन्दतीर्थभगवत्पादाचार्यविरचिते श्रीमन्महैतरेयोपनिषद्भाष्ये तृतीयारण्यके प्रथमोऽध्यायः ॥

प्रजापत्याख्यशर्वेण प्रोक्ताऽन्या संहितापि हि ।

विष्णुरेवादितिर्नाम सर्वस्यात्ता यतः प्रभुः ॥

स एव पितृसंस्थस्तु पातृत्वात् पितृनामकः ।

देवतोत्तरवर्णस्य मातृस्थो मातृनामकः ॥

माननात् पूर्ववर्णस्य देवतेति प्रकीर्तितः ।

पोषकत्वात् सन्धिनामा वर्णयोरन्तरस्थितः ॥

स एव पुत्रसंस्थश्च पुत्रनामा जनार्दनः ।

त्राणात् पूर्तित एवासौ वर्णसन्धानकर्मणि ॥

सन्धाननामा सन्धानकर्तृत्वात् पुरुषोत्तमः ।

प्रजातिकर्मसंस्थश्च स एव प्रजनाभिधः ॥

जनकत्वात् परो विष्णुरेवं विष्णुर्हि संहिता ।

वासुदेवादिरूपेण चतुर्धैवं व्यवस्थितः ॥

स एव दिवि संस्थश्च द्युनामा क्रीडनात् प्रभुः ।

अन्तरेवेक्षणाच्चैव सोऽन्तरिक्षोऽन्तरिक्षगः ॥

पृथिवी पृथिवीस्थश्च प्रथितत्वाज्जनार्दनः ।

मुख्यार्थत्वात् सर्वनाम्नां सर्वदेवाभिधो हरिः ॥

विश्वे देवा इति प्रोक्तो बहुधा तेषु संस्थितः ।

ज्ञानद्युतेर्देवनामा स्थितो देवेषु केशवः ॥

गां धारयंश्च गन्धर्वो गन्धर्वेषु व्यवस्थितः ।

माननान्मानुषो नाम मानुषेषु स्थितो हरिः ॥

पालनात् पितृनामासौ पितृष्वेव व्यवस्थितः ।

रतेः प्राणेऽसुराख्यश्च सोऽसुरेषु व्यवस्थितः ॥

एवं पञ्चजनेषुस्थो हरिः पञ्चजनाभिधः ।

जातनामा जातसंस्थः प्रादुर्भूतगुणत्वतः ॥

जनिक्रियास्थितश्चासौ जनित्वमिति गीयते ।

जनिं यस्मात् तवयति तवनं हि प्रकाशनम् ॥

इति च ।

प्रथश्च सप्रथश्चैव राजानौ मत्स्यदेशजौ ।

यापयामासतुर्विष्णोर्हविर्नाम्नो हविर्मुखे ॥

अनुष्टुब्देवता यस्तु नृसिंहो जगतोऽस्य च ।

स्वमुखे हवनादेव हविरित्यभिधीयते ॥

तस्मिन् यज्ञे वसिष्ठस्तु चतूरूपाज्जनार्दनात् ।

आजहार श्रियं देवीं रथन्तरवराभिधाम् ॥

चतुर्मूतिः स्तुतस्तेन प्रेषयामास तां श्रियम् ।

सा चास्मै प्रददौ विद्यां प्रययौ च पुनर्हरिम् ॥

धातेत्युक्तोऽनिरुद्धस्तु प्रद्युम्नस्तु द्युनामकः ।

वासुदेवः प्रसविता सर्वस्य प्रसवाद्विभुः ॥

सङ्कर्षणो विष्णुनामा प्रणेतृत्वाद् बलादपि ।

चतूरूपं परं विष्णुं राजानौ प्रथसप्रथौ ॥

भरद्वाजौ वसिष्ठश्च ध्यात्वाऽविन्दन् परात् परम् ।

यजनीयो यजुर्नामा विष्णुः सङ्कर्षणाभिधः ॥

जीवानां स्कन्दनादेव स्कन्नः प्रद्युम्न उच्यते ।

प्रथमो वासुदेवस्तु देवयानोऽनिरुद्धकः ॥

प्राप्यो देवैर्यतो नित्यमनिरुद्धाभिधो हरिः ।

तस्मादेवं चतुर्मूर्तेः स्तुतिसन्तोषिताद्धरेः ॥

आजहार भरद्वाजो रूपं नारायणाभिधम् ।

तद्बृहन्नामकं विष्णोश्चातुरात्म्यात् समुद्गतम् ॥

भरद्वाजमुपागम्य प्रादान्मोक्षवरं परम् ।

चतुर्मूर्तिः स भगवानग्निरित्यभिधीयते ॥

अग्र्यत्वात् सर्वभूतानाम् एवं चत्वार एव ते ।

अविन्दंस्तं चतुर्मूर्तिं साक्षान्नारायणं प्रभुम् ॥

गुहायां संस्थितमपि ह्यतीव हितमस्य च ।

सर्वज्ञत्वाद्यज्ञनाम्नो विष्णोस्तेजः परं हि तत् ॥

तस्मादेव चतुर्मूर्तेः सूरिप्राप्यत्वहेतुतः ।

सूर्यनाम्नोऽहरन् घर्मनामानं तं नृसिंहकम् ॥

घर्षणात् सर्वलोकस्य नृसिंहो घर्म उच्यते ।

निर्गत्य स चतुर्मूर्तेर्विप्रक्षत्राभिसंस्तुतात् ॥

प्रथादीनां चतुर्णां च पुरुषार्थचतुष्टयम् ।

दत्वा जगाम भगवान् स्वकीयां तनुमेव च ॥

वसिष्ठाच्च भरद्वाजाद्धोत्रध्वर्य्वोर्नृपौ तु तौ ।

यथेष्टसिद्धिं सम्प्राप्तौ सम्यगिष्टाज्जनार्दनात् ॥

इत्याद्यृग्वेदसंहितायाम् ।

यस्य प्रथ इति नाम स च हविर्नाम्नो विष्णोर्हविर्यत् अयत् । अटो लोपेनान्तर्णीतणिच्त्वेन अयापयदित्यर्थः । एवं सप्रथ इति यस्य नामासौ । हविर्यदिति पृथक्सम्बन्धः । आचक्रे आकारयामास । अविन्दन् ते ते अविन्दन्नित्यध्यात्माधिदैवतयोरुभयत्रापि भगवन्तमविन्दन्नित्यर्थः । देवयानं गुहा यदिति वचनात् ।

चतुःशिखण्डां तु रमां द्विरूपो भगवान् हरिः ।

परमानन्दरूपत्वात् सुपर्ण इति नामकः ॥

रमयामास तस्यां च निषण्णः सर्वदैव सः ।

एक एव च विष्णुः स प्रविष्टः क्षीरसागरम् ॥

सर्वं पश्यत्यसौ देवः पूर्णाकुण्ठेन चेतसा ।

परिपक्वेन मनसाऽपश्यमित्याह तं त्वजः ॥

मातेव व्यञ्जकत्वात् तं प्राणस्थं वाक् सरस्वती ।

लिहते लिह्यत इव प्राणस्थेन तु सा सदा ॥

स्वयं तु भगवान् विष्णुर्वाक्पतेर्ब्रह्मणोऽपि हि ।

नित्यः पिता स्वतन्त्रश्च नास्य माता पिताऽपि च ॥ इत्यादि च ॥ ६ ॥

द्वितीयोऽध्यायः

ॐ प्राणो वंश इति स्थविरः शाकल्यः । तद्यथा शालावंशे सर्वेऽन्ये वंशाः समाहिताः स्युरेवमस्मिन् प्राणे चक्षुः श्रोत्रं मनो वागिन्द्रियाणि शरीरं सर्व आत्मा समाहितस्तस्यैतस्यात्मनः प्राण ऊष्मरूपम् । अस्थीनि स्पर्शरूपम् । मज्जानः स्वररूपं मांसं लोहितमित्येतदन्यच्चतुर्थमन्तस्थरूपम् ।

गृहस्याच्छादनादीनां मध्यवंशो यथाऽऽश्रयः ।

तथेन्द्रियाभिमान्यादिदेवानां वायुराश्रयः ॥

तेषु सर्वेषु भगवान् बहुरूपो हरिः स्थितः ।

विष्णुनामाऽक्षरेष्वेवमन्येष्वपि तदर्थतः ॥

प्राणनामापि भगवान् प्राणस्थश्चोष्मसु स्थितः ।

ऊष्मनामा समर्थत्वात् स एव भगवान् हरिः ॥

पूर्णत्वादात्मनामासौ प्रतिमात्वादमुष्य तु ।

सङ्घात आत्मशब्दोक्तो ह्यस्थिरश्चास्थिनामकः ॥

अस्थिस्थितो हरिः स्पर्शसंस्थितः स्पर्शनामकः ।

स्पर्शहेतुत्वतः स्पर्शनामा स भगवान् हरिः ॥

मज्जासुस्थो स मज्जाख्यो मदं जनयतीति ह ।

स एव स्वरसंस्थश्च स्वराख्यः स्वरतेः प्रभुः ॥

प्रमाणं सारयेद्यस्मान्मांसाख्यो मांससंस्थितः ।

लोहिताख्यो रक्तवर्णो लोहितस्थो जनार्दनः ॥

इति ह स्माह ह्रस्वो माण्डूकेयः । त्रयं त्वेव न एतत्प्रोक्तम् । तस्यैतस्य त्रयस्यास्थ्नां मज्ज्ञां पर्वणामिति त्रीणीतः षष्टि शतानि त्रीणीतः । तानि सप्तविंशति शतानि भवन्ति ।

अस्थिस्थान्येव रूपाणि पर्वस्वपि हरेर्यतः ।

तत एव विभक्तानि सङ्ख्या तेषां पृथङ् न तत् ॥

तस्मात् सप्तशतान्येव देहे विंशच्च तस्य हि ।

रूपाणि विष्णोर्भागे तु षष्ठ्युत्तरशतत्रयम् ॥

सप्त च वै शतानि विंशतिश्च संवत्सरस्याहोरात्राः । स एषोऽहःसंमानश्चक्षुर्मयः । श्रोत्रमयश्छन्दोमयो मनोमयो वाङ्मय आत्मा । स य एवमेतमहःसंमानं चक्षुर्मयं श्रोत्रमयं छन्दोमयं मनोमयं वाङ्मयमात्मानं वेदाह्नां सायुज्यं सरूपतां सलोकतामश्नुते पुत्री पशुमान् भवति सर्वमायुरेति ॥

१ ॥

तान्येव विष्णो रूपाणि वत्सराहस्सु सर्वशः ।

अहर्नामा च भगवानहार्यत्वात् प्रकीर्तितः ॥

अहोभिः समसङ्ख्यानि यस्मादध्यात्मगानि तु ।

रूपाणि विष्णोस्तेनायमहस्संमान उच्यते ॥

पूर्णदर्शनशक्तित्वाच्चक्षुर्मय उदीरितः ।

तादृक् श्रवणशक्तित्वात् तथा श्रोत्रमयः स्मृतः ॥

छन्दोमयः सत्यकामो मन्तृवक्तृबलात्मकः ।

एवं विद्वांस्तस्य रूपाण्याप्नोति ज्ञानपुत्रवान् ॥

पीयमानं शमाप्नोति प्राप्याहर्नामकं हरिम् ॥ १ ॥

अथ कौण्ठरव्यः । त्रीणि षष्टिशतान्यक्षराणां त्रीणि षष्टि शतान्यूष्मणां त्रीणि षष्टि शतानि सन्धीनाम् । यान्यक्षराण्यवोचामाहानि तानि यानूष्मणोऽवोचाम रात्रयस्ता यान् सन्धीनवोचामाहोरात्राणां ते सन्धय इत्यधिदैवतम् ।

अथाध्यात्मं यान्यक्षराण्यधिदैवतमवोचामस्थीनि तान्यध्यात्मम् । यानूष्मणोऽधिदैवतमवोचाम मज्जानस्तेध्यात्मम् । एष ह वै सम्प्रति प्राणो यन्मज्जा । एतद्रेतो न ह वा ऋते प्राणाद्रेतः सिच्यते । यद्वा ऋते प्राणाद्रेतः सिच्येत । पूयेन्न सम्भवेत् । यान्सन्धीनधिदैवतमवोचाम पर्वाणि तान्यध्यात्मम् । तस्यैतस्य त्रयस्यास्थ्नां मज्ज्ञां पर्वणामिति । पञ्चेतश्चत्वारिंशच्छतानि पञ्चेतः तदशीतिसहस्रं भवति । अशीतिसहस्रं वा अर्कलिनो बृहतीरहरभिसम्पादयन्ति ।

स एषोऽक्षरसंमानश्चक्षुर्मयः श्रोत्रमयश्छन्दोमयो मनोमयो वाङ्मय आत्मा । स य एवमेतमक्षरसंमानं चक्षुर्मयं श्रोत्रमयं छन्दोमयं मनोमयं वाङ्मयमात्मानं वेदाक्षराणां सायुज्यं सरूपतां सलोकतामश्नुते पुत्री पशुमान् भवति सर्वमायुरेति ॥२ ॥

एवमुक्तप्रकारेण तस्य ह्यक्षरनामकम् ।

अशीत्युत्तरसाहस्ररूपं वर्णेषु संस्थितम् ॥

विष्णुनाम्नोऽथवान्येषु पञ्चाशत्सङ्ख्यकेष्वपि ।

तावत् सङ्ख्यानि देहेषु पृथङ्मज्जास्थिपर्वसु ॥

रूपाणि विष्णोस्तावन्ति चेष्टकानि पृथक् पृथक् ।

अर्कस्थितबृहत्याख्यरूपाण्यह्नां च सर्वशः ॥

सम्पादकानि तान्येव तान्यक्षरमितानि च ।

अस्थ्यादिस्थितरूपाणि तान्युपास्य विमुच्यते ॥ इति च ।

तस्यैतस्यात्मनस्तस्य शरीराख्यस्यात्मनो य आत्मा आदानादिकर्ता तस्य परमात्मन एतस्य । अस्थ्नां मज्ज्ञां पर्वणां च मिलितानामपि विंशोत्तरसप्तशतत्वोक्तेस्तत्रस्थविष्णुरूपाण्येवोच्यन्त इति सिद्धम् । अस्थ्यादीन्येव चेदशीत्युत्तरसहस्राणि सन्ति हि । विष्णुरित्येतानि विष्णुनामगतान्यूष्णाक्षरसन्धिनामकानि तद्गतभगवद्रूपाणि मुख्यतस्तन्नामकानि ।

अहार्यत्वादहर्नामा रात्रिनामा रतिप्रदः ।

सन्धानात् सन्धिनामासौ स्वयं नारायणः प्रभुः ॥

सन्ध्यूष्माक्षरगाण्यस्य विष्णो रूपाणि सर्वशः ।

सन्ध्यारात्रिदिवास्थानि साशीतिकसहस्रकम् ॥

तान्येवास्थिषु मज्जासु पर्वस्वपि च सर्वशः ।

परज्ञानात् तु पर्वाणि विष्णो रूपाणि तानि हि ॥

अस्थानान्मदनाच्चैव ह्यस्थिमज्जाभिधानि च ।

व्यक्तिर्मज्जासु तस्यैव प्राणो मज्जासु संस्थितः ॥

मज्जैव रेतो भवति रेतसिस्थो विशेषतः ।

प्राणस्तेन हि तद्रेतोयुक्तं प्राणेन सर्वदा ॥

यदि प्राणो न तद्रेतो न गर्भत्वं व्रजेत् क्वचित्।

विशेषप्राणसम्बन्धवर्जितान्यत एव हि ॥

न मांसादीनि गर्भत्वं यान्त्यतः स हि रेतसि ।

विशेषेण स्थितः प्राणः प्राणे चैव विशेषतः ॥

स्थितो नारायणो देवस्तस्मान्मज्जासु च स्थितः ॥इति च ।

मज्जास्वधिकसन्निधानज्ञापनार्थमिदं वचनम् । अशीत्युत्तरसहस्रवर्णानामभावाच्च तत्स्थविष्णुरूपाण्येव तत्सङ्ख्यानीति सिद्धम् । र्ओ निलीनत्वेनादृश्यत्वेन स्थिता भगवत्प्रादुर्भावा अर्कलिनः । त एव शरीरे स्थित्वा सहस्रं बृहतीः सम्पादयन्ति । वाक्प्रेरकत्वाद् विष्णुनामार्थवत्वादेव च बृहतीसहस्रस्य तद्देवताश्चैतान्येवाशीत्युत्तरसहस्ररूपाणि । एतान्येवाहःप्रवर्तकानि च । अहःशब्देन यज्ञो दिवसश्चोभावप्यभिप्रेतौ ।

यज्ञानां दिवसानां च साशीतिकसहस्रकैः ।

विष्णुः प्रवर्तको रूपैर्बृहत्युक्थस्य चाञ्जसा ॥

बृहत्युक्थेन वाच्यानि रूपाण्येतान्यधीशितुः ॥

इति च ॥ २ ॥

चत्वारः पुरुषाः इति बाध्वः । शरीरपुरुषश्छन्दःपुरुषो वेदपुरुषो महापुरुष इति । शरीरपुरुष इति यमवोचाम स य एवायं दैहिक आत्मा । तस्य योऽयमशरीरः प्रज्ञात्मा स रसः । छन्दःपुरुष इति यमवोचामाक्षरसमाम्नाय एव । तस्यैतस्याकारो रसः । वेदपुरुष इति यमवोचाम येन वेदान् वेद । ऋग्वेदं यजुर्वेदं सामवेदम् । तस्यैतस्य ब्रह्मा रसः । तस्माद् ब्रह्माणं ब्रह्मिष्ठं कुर्वीत । यो यज्ञस्योल्बणं पश्येत् । महापुरुष इति यमवोचाम संवत्सर एव प्रध्वंसयन् अन्यानि भूतान्यैक्याभावयन्नन्यानि । तस्यैतस्यासावादित्यो रसः ।

संसारबाधितैः प्राप्यो बाध्वो वायुरुदाहृतः ।

स हि मोक्षप्रदो विष्णोराज्ञया स उवाच ह ॥

सर्वदेहाभिमानी तु शरीरपुरुषः शिवः ।

सर्ववर्णाभिमानी च शेषोऽसौ छान्दसः पुमान् ॥

सर्ववेदाभिमान्येव गरुडो वेदपूरुषः ।

संवत्सराभिमानी तु ब्रह्मैव हि महापुमान् ॥

सारः शिवस्यानिरुद्धनामा देहस्थितो हरिः ।

अ इत्याक्रियते यस्माद् वासुदेवो ह्यकारकः ॥

शेषस्य सारः स विभुर्ब्रह्माख्यो ज्ञानबृंहणात् ।

सङ्कर्षणाख्यस्तु हरिः सारः स गरुडस्य च ॥

ब्रह्मर्त्विक्संस्थितश्चासौ तस्माद् ब्रह्मिष्ठमेव हि ।

कुर्याद् ब्रह्मर्त्विजं तस्मिन् विशेषेण स्थितो हरिः ॥

ब्रह्मणः सारभूतस्तु प्रद्युम्नो भगवान् हरिः ।

स एवादित्यसंस्थश्च स ह्यादिर्जगतो विभुः ॥

ततश्च सर्वभूतेषु जीवानां विनियामकः ।

स यश्चायमशरीरः प्रज्ञात्मा यश्चासावादित्य एतमेतदिति विद्यात् । तस्मात् पुरुषं पुरुषं प्रत्यादित्यो भवति । तदप्येतदृषिणोक्तं–

चित्रं देवानामुदगादनीकं चक्षुर्मित्रस्य वरुणस्याग्नेः ।

आ प्रा द्यावापृथिवी अन्तरिक्षं सूर्य आत्मा जगतस्तस्थुषश्च ॥ इति ।

स एवादित्यगो विष्णुर्यः प्रद्युम्नाभिधो हरिः ॥

स एव सर्वदेहेषु चानिरुद्धतनुः स्थितः ।

सङ्कर्षणो वासुदेव इत्येकः स चतुर्विधः ॥

प्रतिपूरुषमेतस्मात् स्थितो विष्णुर्नियामकः ।

आदित्यादिषु च स्थित्वा द्योतकोऽसौ प्रति प्रति ॥

स चेतनतमत्वाद्धि चित्रमित्यभिधीयते ।

मुख्यत्वात् सर्वदेवानामननादीशितृत्वतः ॥

कर्तृत्वादप्यनीकं स उदैत् सूर्यस्थितो हरिः ।

ज्ञानदत्वाच्च देवानां चक्षुरेनेन दर्शनात् ॥

आपूरयत्सर्वलोकान् प्रकाशेन जनार्दनः ।

आदानात् सर्वजीवानामत्तृत्वात् प्रलयेऽपि च ॥

आत्मेत्युक्तः स भगवान् जगतः स्थावरस्य च ।

एतामनुविधां संहितां सन्धीयमानां मन्य इति ह स्माऽह बाध्वः । एतां ह्येव बह्वृचा महत्युक्थे मीमांसन्ते । एतमग्नावध्वर्यवः । एतं महाव्रते छन्दोगाः । एतमस्यामेतं दिव्येतं वायावेतमाकाश एतमप्स्वेतमोषधीष्वेतं वनस्पतिष्वेतं चन्द्रमस्येतं नक्षत्रेष्वेतं सर्वेषु भूतेषु । एतमेव ब्रह्मेत्याचक्षते । स एष संवत्सरसंमानश्चक्षुर्मयः श्रोत्रमयः छन्दोमयो मनोमयो वाङ्मय आत्मा । स य एवमेतं संवत्सरसंमानं चक्षुर्मयं श्रोत्रमयं छन्दोमयं मनोमयं वाङ्मयमात्मानं परस्मै शंसति, दुग्धदोहा अस्य वेदा भवन्ति । न तस्यानूक्ते भागोऽस्ति । न वेद सुकृतस्य पन्थानमिति ।

एवं चतुर्विधो विष्णुः संहितादेवता यदा ॥

ज्ञायते पूर्ववर्णस्य रूपं नारायणाभिधम् ।

प्रादुर्भावाः समस्ताश्च चरमार्णस्य देवताः ॥

तदा तु संहितां सम्यङ् मन्येऽहं सन्धितामिति ।

आह वायुरिमं विष्णुं बृहत्युक्थस्य देवताम् ॥

महाव्रताख्यस्तोत्रस्य चेष्टकानां च देवताम् ।

एतमेवाखिलजगद्व्याप्तं पूर्णगुणात्मकम् ॥

संवसद्रतिदातृत्वाद् ब्रह्मा संवत्सराभिधः ।

नियामकः स जीवानां सर्वेषां प्रभुरीश्वरः ॥

अनन्तमूर्तिर्ब्रह्मासावनन्तजगदास्थितः ।

नियामकस्तस्य विष्णुस्तावद्रूपेषु संस्थितः ॥

तत्संवत्सरसम्मानः स विष्णुः परमेश्वरः ॥ ३ ॥

य एनं वक्त्ययोग्येभ्यो योऽथ चैनं महाव्रते ।

कर्मण्याचार्यतोऽन्यस्य शंसेत पितृतोऽथवा ॥

महाव्रतेन स्तोत्रेण स्तुवीतैनमथापि वा ।

महाव्रते चितिं वापि कुर्यान्नास्य फलं श्रुतेः ॥

सुकृतस्य फलं चैव नासौ सम्यगवाप्स्यति ।

प्रत्यक्षज्ञानिनोऽप्येतदानन्दह्रासकृद्भवेत् ॥

प्रत्यक्षज्ञानिनो मोक्षो न कथञ्चिद्धि हीयते ।

आचार्यमेव तं विद्याद् गुणैर्यः स्वात्मनोऽधिकः ॥

गुणाधिकस्य तेनैव शंसनादि न दुष्यति ।

अयोग्यस्योपदेशे तु कृते हौत्रादिकेऽपि वा ॥

प्रायश्चित्तार्थमेतत्तु शंसीत शतवारकम् ।

अन्यथा मानुषेष्वेव जायते न दिवं व्रजेत् ॥

योग्या अस्याश्च विद्याया देवा ऋषय एव च ।

एकदेशज्ञानयोग्या मानुषा उत्तमा यदि ॥

तदप्येतदृषिणोक्तम्–

यस्तित्याज सचिविदं सखायं न तस्य वाच्यपि भागो अस्ति ।

यदीं शृणोत्यलकं शृणोति न हि प्रवेद सुकृतस्य पन्थाम् ॥ इति ।

न तस्यानूक्ते भागोऽस्ति न वेद सुकृतस्य पन्थानमित्येतत् तदुक्तं भवति । तस्मादेवं विद्वान्न परस्मा अग्निं चिनुयान्न परस्मै महाव्रतेन स्तुवीत । न परस्मा एतदहः शंसेत् । कामं पित्रे वाऽऽचार्याय वा शंसेदात्मन एवास्य तत्कृतं भवति ।

कर्मसञ्चयवेत्तारं त्यजेन्नारायणं हि यः ।

प्रीत्यैकदेशसंस्थत्वात् सखायमिति चोदितम् ॥

न विद्यायाः फलं तस्य श्रुतं च नरकावहम् ।

नैव प्राप्नोति सुकृतं सन्त्यागात् परमात्मनः ॥

मुख्यत्यागो हरेरेव यन्नास्तीति वदेदमुम् ।

तत्समं वाऽधिकं वाऽपि ब्रूयादैक्यमथापि वा ॥

ऐश्वर्यादिगुणानां वा ह्रासं नास्तित्वमेव वा ।

तत्प्रसादं विना मोक्षं ब्रूयाद्वा कस्यचित् क्वचित्॥

ऐक्यं वा ब्रह्मशर्वादेर्मुक्तावैक्यमथापि वा ।

व्यत्यासं चावताराणां जीवाभेदममुष्य वा ॥

भेदज्ञानं तद्गुणानां तेन वाऽथ मिथोऽपि वा ।

तथैव तत्क्रियाणां च तद्रूपाणामथापि वा ॥

असाम्यदर्शनं वापि तद्गुणानां परस्परम् ।

देहदेहिविभेदं च तस्मिन्नवयवेषु वा ॥

परस्परं भेददृष्टिं तेन वा कुत्रचित् क्वचित्।

दोषसंसर्गमस्यापि स्वतः परत एव वा ॥

अज्ञानतो ज्ञानतो वा निर्देहत्वममुष्य च ।

तद्देहस्य प्राकृतत्वमचिदानन्ददेहताम् ॥

प्रादुर्भावेष्वपि विभोर्देहत्यागोद्भवादिकम् ।

अज्ञानदुःखासामर्थ्यपारवश्यादिकं तथा ॥

अतद्वशत्वं कस्यापि कदाचित् क्वचिदप्युत ।

परिमाणं बलादेर्वा तस्य विष्णोर्महात्मनः ॥

भेदाभेददृशिर्वास्य जीवैर्वा स्वगुणादिभिः ।

तर्कैस्तस्यापलापो वा तत्र रक्तेन चेतसा ॥

त्यागानामेवमुक्तानां तर्काद्यैः साधनं तथा ।

अचिन्त्यविभवेऽप्यस्मिन्नसम्भवनिरूपणम् ॥

स एव मुख्यतस्त्यागो वासुदेवस्य कीर्तितः ।

रमाब्रह्मादिकानां च तारतम्यानभिज्ञता ॥

संशयश्चोक्ततत्त्वेषु जगन्मिथ्यात्वदर्शनम् ।

अस्मृतिर्वासुदेवस्य तद्भक्तानां च निन्दनम् ॥

द्वितीय एष त्यागस्तु विष्णोरेव प्रकीर्तितः ।

निषिद्धकर्मकरणं विहितस्य च वर्जनम् ॥

त्यागस्तृतीयो हि हरेश्चतुर्थोऽयोग्यपूरुषे ।

उपदेशः केशवस्य यथाशास्त्रोदितक्रमात् ॥

आचार्यपित्रोरन्यत्र तथैव च महाव्रते ।

हौत्रौद्गात्राध्वर्यवाणि त्याग एव चतुर्विधः ॥

त्यागद्वयात् तु प्रथमात् प्राप्यतेऽन्धन्तमः क्रमात् ।

तृतीयान्निरयप्राप्तिश्चतुर्थान्न दिवं व्रजेत् ॥

उपदिष्टेऽपि यस्तत्त्वे संशयं कुरुते पुमान् ।

सोऽन्धन्तमो व्रजेदन्यो निरयायैव गच्छति ॥

स एव भगवान् विष्णुरेतैदोषैर्विना यदि ।

ज्ञायते मुक्तिदः साक्षान्नात्र कार्या विचारणा ॥

यदि ज्ञानं नातिपक्वं सरागं च मनो भवेत् ।

तदा स्वर्गादिलोकाप्तिः संशयश्चेत् क्वचित्क्वचित्॥

आवृत्तिरेव संसारे यावन्निःसशंयो भवेत् ।

पुनरावृत्तिहीनं तु तमोऽन्धं मुक्तिरेव च ॥

पूर्वं तु निःसुखं तत्र निर्दुःखं चापरं मतम् ।

निश्शेषगुणहीनं च पूर्वं निर्दोषकं परम् ॥

विमिश्रगतयस्त्वन्याः पुनरावृत्तिसंयुताः ।

असुरा देवता मर्त्या योग्या एतेषु च क्रमात् ॥

न च तेषां सङ्करोऽस्ति यथायोग्या हि तद्गतिः । ।

मानुषेषूत्तमा मुक्तिमधमा निरयं तथा ॥

आप्नुवन्ति मनुष्येषु मध्यमाः सृतिभागिनः ।

नियमोऽयं नान्यथा स्यादच्छिद्रत्वं यथा भवेत् ॥

दोषेऽथवा गुणे वापि तदा दैत्याः सुरा अपि ।

स्वां स्वां गतिं समायान्ति तावत् संसारभागिनः ॥

अच्छिद्रत्वं नैव सर्वैः कदाचित् प्राप्यते यतः ।

सृष्टिस्थितिलयादीनां नोच्छेदस्तेन कुत्रचित् ॥

तस्माद्दोषान् प्रहायैव विष्णुं सर्वोत्तमोत्तमम् ।

जानीयात् तेन मुक्तिः स्यादपरोक्षदृशेरनु ॥

स यश्चायमशरीरः प्रज्ञात्मा यश्चासावादित्य एकमेतदित्यवोचाम । तौ यत्र विहीयेते चन्द्रमा इवाऽदित्यो दृश्यते । न रश्मयः प्रादुर्भवन्ति । लोहिनी द्यौर्भवति यथा मञ्जिष्ठाः । व्यस्तः पायुः । काककुलायगन्धिकमस्य शिरो वायति । सम्परेतोऽस्यात्मा न चिरमिव जीविष्यतीति विद्यात् । स यत्करणीयं मन्येत तत्कुर्वीत । यदन्ति यच्च दूरके इति सप्त जपेत् । आदित्प्रत्नस्य रेतस इत्येका । यत्र ब्रह्मा पवमानेति षट् । उद्वयं तमसस्परीत्येका ।

सूर्यमण्डलगो विष्णुर्देहे चक्षुषि संस्थितः ।

अनिरुद्धश्च हृदये न च भेदोऽनयोः क्वचित्॥

अन्येषामपि रूपाणामिति विद्याद् विचक्षणः ।

द्विरूपः स यदा विष्णुरपगच्छति देहतः ॥

तदैव दुर्निमित्तानि जायन्ते नान्यदा क्वचित्।

तस्मात् तेषां दर्शने तु कर्तव्यं पारलौकिकम् ॥

सर्वमेव जपेच्चैव यदन्तीत्यादिका ऋचः ।

ऋग्भिः षडि्भर्वायुरेव पवमानादिना मतः ॥

स्तूयते सोऽङ्गनेतृत्वादग्निरित्यभिधीयते ।

परस्य ब्रह्मणो विष्णोर्ज्ञापनाख्यप्रसूतिभिः ॥

वायुः पुनाति यल्लोकान् सविता तेन कथ्यते ।

पवित्रं नाम साक्षात् तत्परं ब्रह्म जनार्दनः ॥

प्रसादयित्वा तं विष्णुं तेन लोकान् पुनात्यसुः ।

ज्ञानाख्यप्रसवेनापि स्वयं वायुः पुनात्ययम् ।

प्राणाग्नेरर्चिषो देहे विततास्तेषु केशवः ॥

अचिष्मान् विततो नित्यं वायुस्तेन पुनात्ययम् ।

यत्र ब्रह्मेति षडि्भश्च प्रार्थनीयः स मारुतः ॥

मोचयित्वैव संसारद्विष्णोर्लोके कृधीति च ।

आदित्प्रत्नस्येति विष्णुः स्तुत्यो वैकुण्ठलोकगः ॥

आदित्यमण्डलस्थश्च साक्षान्नारायणः प्रभुः ।

उद्वयं त्वितिमन्त्रेण स्तुत्यो वायोरपीश्वरः ॥

अपमृत्युभयं तस्य यदन्तीत्यृग्जपाद् व्रजेत् ।

कालमृत्युर्यदि भवेत् तथा जन्मादिकं भयम् ॥

अन्याभिः कर्मतः पूतो यत्र ब्रह्मेति वैष्णवम् ।

लोकं व्रजेत् तथाऽन्याभ्यां विष्णुर्मोक्षसुखप्रदः ॥

इष्टप्रदानशीलत्वादिन्दुर्वायुः स एव च ।

सोमः सौम्यस्वरूपत्वात् पवमानश्च पावनात् ॥

विष्णुः पुरातनत्वात् तु प्रत्नो रेतो महारतिः ।

देवत्रा देव एवासौ सर्वदेवेश्वरो यतः ॥

सूर्यश्च सूरिभिः प्राप्यो नित्यानन्दो रमापतिः ।

अथापि यत्र च्छिद्र इवादित्यो दृश्यते रथनाभिरिवाभिख्यायेत च्छिद्रां वा छायां पश्येत् तदप्येवमेव विद्यात् । अथाप्यादर्शे वोदके वा जिह्मशिरसं वाऽशिरसं वाऽऽत्मानं पश्येद्विपर्यस्ते वा कन्याके जिह्मेन वा दृश्येयातां तदप्येवमेव विद्यात् । अथाप्यपिधायाक्षिणी उपेक्षेत तद्यथा वटरकाणि सम्पतन्तीव दृश्यन्ते तानि यदा न पश्येत् तदप्येवमेव विद्यात् । अथाप्यपिधाय कर्णा उपशृणुयात् स एषोऽग्निरिव प्रज्वलतो रथस्येवोपब्दिस्तं यदा न शृणुयात् तदप्येवमेव विद्यात् । अथापि यत्र नील इवाग्निर्दृश्यते यथा मयूरग्रीवा मेघे वा विद्युतं पश्येन्मेघे वा विद्युतं न पश्येन्महामेघे वा मरिचीरिव पश्येत तदप्येवमेव विद्यात् । अथापि यत्र भूमिं ज्वलन्तीमिव पश्येत तदप्येवमेव विद्यात् । इति प्रत्यक्षदर्शनानि ।

अथ स्वप्नाः । पुरुषं कृष्णं कृष्णदन्तं पश्यति स एनं हन्ति वराह एनं हन्ति मर्कट एनमास्कन्दयत्याशु वायुरेनं प्रवहति सुवर्णं खादित्वाऽपगिरति मध्वश्नाति बिसानि भक्षयत्येकपुण्डरीकं धारयति खरैर्वराहैर्युक्तैर्याति कृष्णं धेनुं कृष्णवत्सां नलदमाली दक्षिणामुखो व्राजयति । स यद्येतेषां ककिञ्चित् पश्येदुपोष्य पायसं स्थालीपाकं श्रपयित्वा रात्रिसूक्तेन प्रत्यृचं हुत्वाऽन्येनान्नेन ब्राह्मणान् भोजयित्वा चरुं स्वयं प्राश्नीयात् ।

स योऽतोऽश्रुतोऽगतोऽमतोऽनतोऽदृष्टो ऽविज्ञातोऽनादिष्टः श्रोता मन्ता द्रष्टाऽऽदेष्टा घोष्टा विज्ञाता प्रज्ञाता सर्वेषां भूतानामन्तरपुरुषः सम आत्मेति विद्यात् ॥ ४ ॥

देशतः कालतश्चैव गुणतश्चापि पूर्तितः ॥

अत इत्युच्यते विष्णुः सन्ततो ह्यत उच्यते ।

तृतीयवर्णोऽतिशये यतस्तेनातिरेव वा ॥

अत इत्युच्यते विष्णुः सम्यक्श्रुत्याद्यशक्यतः ।

पूर्णत्वाद् भगवान् विष्णुरश्रुतत्वादिनोदितः ॥

अन्तस्थः सर्वजीवानां पूर्णत्वात् पुरुषाभिधः ।

समः स सर्वरूपेषु सर्वजीवनियामकः ॥

इति विद्यात् परं विष्णुं मुच्यते तेन संसृतेः ॥ इत्यादि च ।

शरीरपुरुषादीनां प्राप्यत्वात् तदुपास्यत्वात् तेषां नियामकत्वेन तेभ्योऽप्युत्तमत्वेन तेषु स्थितत्वाच्च तेषां सार इत्युच्यते भगवान् । यदीं एव अलकं अरकम् । यत्ककिञ्चिच्छृणोति तत्सर्वमरतिरूपान्धतमःप्राप्तिकारणमेव तस्य भवति । तत्र हि सर्वरत्यभावो रतिविरुद्धदुःखं च पूर्णम् । परस्मै शंसनमात्रादरतिरेवेत्यतः प्रस्तुते चतुर्थत्यागेन न तस्य वाच्यपि भागो अस्ति । न हि प्रवेद सुकृतस्य पन्थामिति दोषद्वयमेवेत्यवधारयति । न तस्यानूक्ते भागोऽस्ति न वेद सुकृतस्य पन्थानमित्येतत् तदुक्तं भवतीति । अलकं शृणोतीति त्यागद्वयस्य मुख्यतः । तृतीयस्यापि नरकं शृणोतीति किञ्चिद्भवति । तौ यदाऽस्माच्छरीराद् विहीयेते तदैवैतानि निमित्तानि पश्यन्तीति नियमः । न च तदा पश्यत्येवेति । वासेन रमयतीति वासरं विष्णुर्ज्योतिः ।

यत्र ब्रह्मा वेदवाक्यं व्याचक्षाणो मखैर्यजन् ।

सोमेन च सुतेनेशमास्ते लोके हरेर्हि सः ॥ इति स्कान्दे ।

ग्राव्णा सोमविषये सोमेनेष्ट्वा महीयते तेनैव विष्णुप्रीत्या स्वस्यानन्दं जनयन् । स्वरानन्दरूपो विष्णुः । दिवो देव्या अवरोधनं तस्याः परिवारभूताः सर्वदेव्यः । द्यौर्नाम वायुपत्नी । अजनयो मरुतो वक्षणाभ्यो दिव आवक्षणाभ्य इत्यादेः । यह्वतीः स्यन्दमानाः ।

सर्वेष्टद जगत्प्राण मामादाय परिस्रव ।

यत्रासौ भगवान् विष्णुस्त्वं हि मोक्षप्रदः सदा ॥ इति च ।

इन्दुरिष्टप्रदत्वाद्यो वायुरादाय गच्छति ।

इन्द्रनाम्नः केशवस्य समीपं मुक्तमञ्जसा ॥ इति च ।

अनन्यहेतुकं साक्षाद्भगवद्भक्तिरूपकम् ।

सुखमानन्द इत्युक्तो मोदो भोगनिमित्तकः ॥

प्रमोदस्तद्विशेषोत्थो मुन्नामात्यल्पभोगतः ॥ इत्यृग्वेदसंहितायाम् ।

तमसः सकाशात् उद्गता वयमुत्तरं सर्वोत्तमं विष्ण्वाख्यं ज्योतिः परिपश्यन्तस्तमेव देवत्रा देवं देवविषयेऽपि देवमगन्म । तदेव ज्योतिष्ट्वेनोत्तरत्वेन च पश्यन्त इति दर्शने इत्थम्भावविधानार्थं पूर्वम् । तथैवासौ भगवानुत्तमज्योतिः न राजादिष्विवाविद्यमानभक्तिमात्रमिदमिति ज्ञापयितुमगन्म ज्योतिरुत्तममिति पुनर्वचनम् ।

अर्चिषोंऽशा वर्तुलास्तु नाम्ना वटरकाः स्मृताः इति शब्दनिर्णये ।

बृहत्तमं मधु यदि सहापूपं प्रभक्षयेत् ।

स्वप्ने तस्याचिरान्मृत्यू रक्ताब्जे वा शिरोधृते ॥ इति ब्रह्माण्डे ।

रात्र्यास्तु देवता दुर्गा दुःस्वप्ने सा प्रपूजिता ।

पायसेन हरेन्मृत्युं रात्रिसूक्तादकालिकम् ॥

यदि कालिकमृत्युः स्यात् पदं सा परमं नयेत् ।

सहैव विष्णुना भक्तं विष्णोस्तद्वेदिनं तथा ॥

रतिदत्वात् परो विष्णुर्मुख्यतो रात्रिरुच्यते ।

तदाश्रयत्वाद् दुर्गाऽपि रात्रिरित्यभिधीयते ॥

स्त्रीरूपः स परो विष्णुः पायसेष्टो हि मोक्षदः ।

तस्मादुभौ सहैवेज्यौ भक्त्या दुःस्वप्नदर्शने ॥

बहुभिर्नयनैर्विष्णुर्बहुधेदं ददर्श ह ।

आयन् सर्वेषु लोकेषु धृतास्तेनैव हि श्रियः ॥

नीचानुच्चांश्च जीवान् स ब्रह्मादीनुर्वपूरयत् ।

ज्ञानेन बाधतेऽज्ञानं स्वसारं स्वं तथाऽकरोत् ॥

उषआख्यं शुक्लवर्णं प्रमदारूपमेव च ।

तमश्चापाकरोत्येव तदा सूर्यादिषु स्थितः ॥

स नः स्वामी यदुदरे यमनाद्यमनामके ।

अविक्ष्महि वयं सर्वे वृक्षे यद्वत्पतत्रिणः ॥

शेनाख्यास्तु सुखीनत्वादासमन्तात् सुरोत्तमाः ।

पद्वन्तो मानुषाश्चैव पादमात्रप्रयायिनः ॥

ग्रामाख्या बहुलत्वात्तु दैत्या एव प्रकीर्तिताः ।

अर्थिनस्तु कृतार्थत्वात् मुक्ता एव श्रुताः श्रुतौ ॥

ऊरीकृतप्रमाणत्वादूर्म्यः स भगवान् हरिः ।

वृकास्तेनैव निर्याप्याः वृकाः क्रूरत्वतोऽसुराः ॥

तत्स्वभावाश्च वृक्याः स्युः स्तेनास्तत्र महासुराः ।

ब्रह्मस्तेना यतस्ते हि नित्यमैकात्म्यवेदिनः ॥

विष्णुः सुखतरश्चैव भक्तानां भवति प्रभुः ।

कृष्णं व्यक्तं तमोऽज्ञानमज्ञानां पेशलं हि तत् ॥

तद्यातयत्यृणमिव भगवान् पुरुषोत्तमः ।

स एव चोषाः कथितः प्रकाशत्वाज्जनार्दनः ॥

जयिनः स्तोममिव च ब्राह्मणाय यथा च गाः ।

उपाकरं तथा स्तोमं तवाहं तद्वृणीष्व च ॥

द्यौरिति ज्ञानमुद्दिष्टं तद्व्यङ्गत्वाज्जनार्दनः ।

दुहिता दिव इत्युक्तः एवमर्थेन पूज्यते ॥

रात्रीसूक्तेन भगवान् साक्षान्नारायणः प्रभुः ।

तत्सन्निधानाद् दुर्गाया एषोऽर्थ उपचारतः ॥

एवं स्तुतस्तथैवेष्टो भगवान् मोक्षदो भवेत् ।

यदन्तीत्याद्यृचः सर्वा अपि दुःस्वप्नदर्शने ॥

जप्या एव विशेषोऽयं होमो दुःस्वप्नदर्शने ।

परोक्षज्ञानिनो विष्णुरापरोक्ष्यं व्रजेत् त्वरन् ॥

अपरोक्षदृशः प्रीतः सुखाधिक्यं करोत्यतः ।

मुक्तस्य द्विविधैस्तस्माज्जपो योगश्च सर्वथा ॥

कर्तव्यो न्यासिभी रात्रिसूक्तं जप्यं त्रिशोऽञ्जसा ॥

इत्यैतरेयसंहितायाम् ॥ ४ ॥

अथ खल्वियं सर्वस्यै वाच उपनिषत् । सर्वा ह्येवेमाः सर्वस्यै वाच उपनिषदः । इमां त्वेवाऽऽचक्षते । पृथिव्या रूपं स्पर्शा अन्तरिक्षस्योष्माणो दिवः स्वराः । अग्ने रूपं स्पर्शा वायोरुष्माण आदित्यस्य स्वराः । ऋग्वेदस्य रूपं स्पर्शा यजुर्वेदस्योष्माणः सामवेदस्य स्वराः । चक्षुषो रूपं स्पर्शाः श्रोत्रस्योष्माणो मनसः स्वराः । प्राणस्य रूपं स्पर्शा अपानस्योष्माणो व्यानस्य स्वराः ।

अथ सर्ववाग्विषया विद्योच्यते । विष्णुशब्दार्थत्वात् सर्ववाचाम् । पूर्वोक्ता अपि सर्ववागुपनिषद एव । तथापि मुख्यत एव सर्ववाग्विषयत्वाद् वक्ष्यमाणामेव सर्वस्यै वाच उपनिषदिति सर्वेऽप्याचक्षते ।

पृथिव्यादिस्थितो विष्णुः पृथिव्याद्यभिधानवान् ।

स्पर्शादीनां देवताऽसौ क्रमेणैव प्रकीर्तितः ॥

अथ खल्वियं दैवी वीणा भवति । तदनुकृतिरसौ मानुषी वीणा भवति । यथाऽस्याः शिर एवममुष्याः शिरः । यथाऽस्याः उदरमेवममुष्या अम्भणम् । यथाऽस्यै जिह्वैवममुष्यै वादनम् । यथाऽस्यास्तन्त्रय एवममुष्या अङ्गुलयः । यथाऽस्याः स्वरा एवममुष्याः स्वराः । यथाऽस्याः स्पर्शा एवममुष्याः स्पर्शाः । यथा ह्येवेयं शब्दवती तर्द्मवत्येवमसौ शब्दवती तर्द्मवती । यथा ह्येवेयं लोमशेन चर्मणा पिहिता भवत्येवमसौ लोमशेन चर्मणा पिहिता । लोमशेन ह स्म वै चर्मणा पुरा वीणा अपिदधति । स यो हैतां दैवीं वीणां वेद श्रुतवदनो भवति भूमिप्राऽस्य कीर्तिर्भवति यत्र क्व चार्या वाचो भाषन्ते विदुरेनं तत्र ।

तस्य विष्णोरयं देहो वीणा साक्षात् प्रकीर्तिता ।

दैवी वीणा ततः सेयं लोकसिद्धा तु मानुषी ॥

ब्रह्मादिदेहान् यो वेद विष्णोर्वीणेति भक्तितः ।

विद्यापूर्णसुखः स स्याद्भूमिपूरितकीर्तिमान् ॥

अथातो वाग्रसः । यस्यां संसद्यधीयानो वा भाषमाणो वा न विरुरुचुषेत । तत्रैतामृचं जपेत् । ओष्ठापिधाना न कुलीदन्तैः परिवृता पविः ।सर्वस्यै वाच ईशाना चारु मामिह वादयेत् ।

इति वाग्रसः ॥५ ॥

विद्याधिक्यार्थमेवैतां वाक्सारामप्यृचं जपेत् ।

ध्यात्वा नारायणं देवं स्त्रीरूपं वाचि संस्थितम् ॥

ओष्ठा पिधानेत्येषा ह्यृक्सारो वाचः प्रकीर्तितः ।

विष्णोर्हि वाचि संस्थस्यैवोष्ठावेतौ पिधानवत् ॥

कुलीति चोक्तो भगवान् प्रलीनाशेषकुत्सितः ।

पाति सर्वं विशिष्टश्च सर्वस्मादित्यतः पविः ॥

सर्ववागीश्वरो विष्णुः स्त्रीरूपो मां सुवादयेत् ॥ इति च ।

नेत्युपमानार्थम् । ओष्ठावपिधानवदस्येति । न च विष्णोरन्या सर्वस्या वाच ईशाना । स हि मुख्यतः सर्वेश्वरः । तस्यैव प्रस्तुतत्वात् वक्ष्यमाणत्वाच्च ।

श्रियःपतिर्यज्ञपतिर्जगत्पतिर्गिराम्पतिर्लोकपतिर्धरापतिः इति भागवते ।

यो वाचि तिष्ठन् वाचोऽन्तरो यं वाङ् न वेद इत्यादिश्रुतिश्च ।

स्त्रीलिङ्गत्वं देवतेत्यादिवदपि युज्यते । स्त्रीरूपत्वाच्च ॥ ५ ॥

अथ हास्मा एतत्कृष्णहारीतो वाग्ब्राह्मणमिवोपोदाहरति । प्रजापतिः प्रजाः सृष्ट्वा व्यस्रंसत संवत्सरः । स च्छन्दोभिरात्मानं समदधात् । यच्छन्दोभिरात्मानं समदधात् तस्मात् संहिता ।

संवत्सर इति विशेषणाद्विरिञ्च एवात्र प्रजापतिः ।

ब्रह्मा विश्वः कतमः स्वयम्भूः प्रजापतिः संवत्सरः इत्यादि श्रुतेः ।

श्रान्तो ब्रह्मा सर्ववेदैः स्तुत्वा नारायणं प्रभुम् ।

तेनैव सम्यक्सन्धाय दार्ढ्यं देहस्य सोऽकरोत् ॥

सन्धानात् संहितेत्युक्तो विष्णुरेव सनातनः

तस्यै वा एतस्यै संहितायै णकारो बलम् । षकारः प्राण आत्मा । स यो हैतो णकारषकारावनुसंहितमृचो वेद । सबलां सप्राणां संहितां वेद । आयुष्यमित विद्यात् ।

विष्णुनाम्नि णशब्देन विष्णोर्बलमुदीर्यते ॥

ण इत्याक्रियमाणत्वात् णकारोऽस्य बलं मतम् ।

विष्णुनाम्नि षकारेण रमाब्रह्मेशपूर्विणः ॥

प्रणेतृताऽखिलस्यैव विष्णोरुक्ता तथात्मता ।

आततत्वं सर्वगुणैर्देशतः कालतस्तथा ॥

आत्मशब्दोदितं तच्च षशब्देनाभिधीयते ।

ष इत्याक्रियमाणत्वं प्रणेतृत्वं च पूर्णता ॥

विष्णोः षकार इत्युक्ता वीत्युक्तस्य विशिष्टता ।

अन्त्यस्थित उकारस्तु ताच्छील्यादि हरेर्वदेत् ॥

एवं विशिष्टप्राणत्वमाततत्वं च सर्वतः ।

विशिष्टं च बलं विष्णोः सर्वस्माच्छीलमित्यपि ॥

उदितं विष्णुशब्देन तस्मादृक्संहितामनु ।

वर्णद्वयसमायोगे ष्णुशब्दस्यार्थमेव तु ॥

विष्णोः प्राणत्वमात्मत्वं बलं चैवात्र वेत्ति यः ।

स एव विष्णोर्बलवित् तथा प्राणत्वविद्भवेत् ॥

स एव मुक्तः संसारान्नित्यायुष्मान् भविष्यति ।

स यदि विचिकित्सेत् सणकारं ब्रवाणीं३ अणकारां ३ इति सणकारमेव ब्रूयात् । सषकारं ब्रवाणीं ३ अषकारां इति । सषकारमेव ब्रूयात् । ते यद्वयमनुसंहितमृचोऽधीमहे यच्च माण्डूकेयीयमध्यायं प्रब्रूमस्तेन नो णकारषकारावुपाप्ताविति ह स्माह ह्रस्वो माण्डूकेयः । अथ यद्वयमनुसंहितमृचोऽधीमहे यच्च माण्डूकेयीयमध्यायं प्रब्रूमस्तेन नो णकारषकारावुपाप्तावन्ति ह स्माह स्थविरः शाकल्यः ।

संहितासहितत्वेन यदृचो धीमहे वयम् ॥

वेदानन्यान्पुराणं वा तेन विष्णुपदोदितः ।

अवाप्तो भगवान् स्यान्नस्तन्नामार्था यतोऽखिलाः ॥

इत्याहुर्ऋषयः सर्वे …

एतद्ध स्म वै तद्विद्वांस आहुः ऋषयः कावषेयाः किमर्था वयमध्येष्यामहे । किमर्था वयं यक्ष्यामहे । वाचि हि प्राणं जुहुमः प्राणे वा वाचम् । यो ह्येव प्रभवः स एवाप्ययः ।

…. किमन्याध्ययनाद् भवेत् ।

यज्ञैर्वेत्यृषयोऽप्यन्ये कावषेया वदन्ति हि ॥

मौनेन विष्णुशब्दार्थं ध्यायन्तो वाचमेव वा ।

जुहुमो विष्णुनामाख्यां जपन्तो मन्त्रमेव वा ॥

नमस्कारसमायुक्तं जुहुमः प्राणमत्र हि ।

किमन्यैर्बहुभिः कार्यैरेतस्यैवाधिकत्वतः ॥

एतदर्थानुसन्धानपूर्वं वेदानथापि वा ।

अधीमहे यजामो वा नान्यथा तु कथञ्चन ॥

एष एव हि सर्वेषां वेदानामर्थ ईरितः ।

विष्णुनामोदितो योऽर्थस्तद्व्याख्याऽन्यद्वचोऽखिलम् ॥

एवं विशिष्टप्राणात्मबलाद्यखिलसद्गुणैः ।

पूर्णस्वभावः सर्वेषां वचसामर्थ ईरितः ॥

ता एताः संहिता नानन्तेवासिने प्रब्रूयात् ।

नासंवत्सवासिने नाप्रवक्त्रे इत्याचार्या आचार्याः ॥ ६ ॥

॥ इति श्रीमदानन्दतीर्थभगवत्पादाचार्यविरचिते महैतरेयोपनिषद्भाष्ये तृतीयारण्यके द्वितीयोऽध्यायः ॥

॥ इति श्रीमहैतरेयोपनिषद्भाष्यं समाप्तम् ॥

संहिताख्यानि विष्णोस्तु रूपाण्येतानि सर्वशः ।

अन्यविद्यास्वशिष्यस्य न ब्रूयात् प्रथमं क्वचित्॥

व्याख्यानशक्तिहीनाय नैव ब्रूयात् कथञ्चन ।

वैष्णवाय सुवृत्ताय सुव्रताय सुशिक्षिणे ॥

शान्ताय सुविशुद्धाय मेधाश्रद्धायुताय च ।

गुरोः शुश्रूषकायैव ब्रूयादित्यनुशासनम् ॥ इति च ।

य एतेन ण इति शब्देनाक्रियमाणं विष्णोः पूर्णबलं षशब्देनाक्रियमाणं देशतः कालतो गुणतश्चाततत्वं सर्वर्चां सर्वासां संहितामनु तदर्थत्वेन वेद । अक्षरद्वयसंयोगरूपया संहितयैतदेव सर्वत्रोच्यत इति, स सम्पूर्णबलं सर्वप्रणेतृत्वशक्त्यादियुक्तं विष्णुं वेद । अथेत्यादिका अपि संहितारूपा एव । पदवर्णयोः पृथगनभिव्याहारात् । तस्मात् सर्वशब्दा विष्णुनामव्याख्यानरूपा एव । यद्द्वयं संहितायुक्तत्वेनर्चोधीमहे तेनास्माकं णशब्दषशब्दार्थरूपो विष्णुरुपात्तः । तद्व्याख्यानत्वात् सर्ववाचाम् । वीत्युपसर्गत्वादुकारस्य च ताच्छील्यार्थत्वादुक्तार्थविशेषणरूपत्वेन प्रसिद्धत्वान्न पृथक्तयोर्व्याख्यानमत्र कृतम् । ऋच इति सर्ववाचामुपलक्षणम् । अतः सर्ववेदादिशब्दोदितः सर्वगुणपरिपूर्णो भगवान्नारायण इति सिद्धम् ॥ ६॥

सर्वैश्च वैदिकपदैरपि लोकशब्दैर्मेघाग्निवारिधितलादिरवैश्च सर्वैः ।

एकोऽभिधेयपरिपूर्णगुणः प्रियोऽलं नारायणो मम सदैव सुतुष्टिमेतु ॥

यस्य त्रीण्युदितानि वेदवचने रूपाणि दिव्यान्यलं

बट् तद्दर्शनमित्थमेव निहितं देवस्य भर्गो महत् ।

वायो रामवचोनयं प्रथमकं पृक्षो द्वितीयं

वपुर्मध्वो यत्तु तृतीयकं कृतमिदं भाष्यं हि तेन प्रभौ ॥

हनुशब्दो ज्ञानवाची हनुमान् मतिशब्दितः ।

रामस्य स्वृतरूपस्य वाचस्तेनानयन्त हि ॥

भृतमो भीम इत्युक्तो वाचो मा मातरः स्मृतः ।

ऋगाद्या इतिहासश्च पुराणं पञ्चरात्रकम् ॥

प्रोक्ताः सप्तशिवास्तत्र शयो भीमस्ततः स्मृतः ।

मध्वित्यानन्द उद्दिष्टो वेति तीर्थमुदाहृतम् ॥

मध्व आनन्दतीर्थः स्यात् तृतीया मारुतीतनुः ।

इति सूक्तगतं रूपत्रयमेतन्महात्मनः ॥

यो वेद वेदवित् स स्यात् तत्त्ववित् तत्प्रसादतः ॥

इति च ।

साधको रामवाक्यानां तत्समीपगतः सदा ।

हनुमान् प्रथमो ज्ञेयो भीमस्तु बहुभुक् पितोः ॥

पृतनाक्षयकारी च द्वितीयस्तु तृतीयकः ।

पूर्णप्रज्ञस्तथाऽऽनन्दतीर्थनामा प्रकीर्तितः ॥

दशेति सर्वमुद्दिष्टं सर्वं पूर्णमिहोच्यते ।

प्रज्ञा प्रमतिरुद्दिष्टा पूर्णप्रज्ञस्ततः स्मृतः ॥

आसमन्तात् पतित्वे तु गूढं कलियुगे हरिम् ।

असत्यमप्रतिष्ठं तु जगदेतदनीश्वरम् ॥

वदद्भिर्गूहितं सन्तं तृतीयोऽसुर्मथायति ।

येन विष्णोर्हि वर्पाख्यान् गुणानज्ञासिषुः परान् ॥

ईशानासः सूरयश्च निगूढाभिर्गुणोक्तिभिः ।

त्रेतायां द्वापरे चैव कलौ चैते क्रमात् त्रयः ॥

येषां हि परमो विष्णुर्नेता सर्वेश्वरेश्वरः ।

स्वयम्भुब्रह्मसञ्ज्ञोऽसौ परस्मै ब्रह्मणे नमः ॥ इति च ।

पूर्णानन्दगुणोदारधाम्ने नित्याय वेधसे ।

अमन्दानन्दसान्द्राय प्रेयसे विष्णवे नमः ॥