अथ द्वादशोऽध्यायः ।
एकादशेऽथ प्रउगप्रशंसा ततो वषट्कारमनुस्तुति च ॥
तत्कर्तुरात्मन्यनुमवणं च ततो निवित्मैषविशेषमाहुः ॥१॥ अथाऽऽहावप्रतिगरादयो वक्तव्यास्तत्र प्रातःसवने होतुराहाववचनमध्वर्योः तिगरं च विधत्ते
देवविशः कल्पयितव्या इत्याहुश्छन्दश्छ न्दसि प्रतिष्ठाप्यमिति शोसावोमित्याह्वयते प्रातःसवने यक्षरेण शंसाऽऽमोदैवोमि त्यध्वर्युः प्रतिगृणाति पञ्चाक्षरेण तदष्टाक्षरं संपद्यतेऽष्टाक्षरा वै गायत्री गायत्रीमेव
तत्पुरस्तात्मातःसवनेऽचीकृपताम् , इति । देवविशो देवानां संबन्धिन्यः प्रजाः सैन्यरूपाः कल्पयितव्याः संपादनीया ब्रह्मवादिन आहुः । तत्कथं संपादनमिति तदुच्यते । एकं छन्दोऽन्यस्मि पास प्रतिष्ठापनीयम् । तथा सति देवविशः संपद्यन्त इति ब्रह्मवादिनाम ला। तस्मात्तत्संपादनार्थ होता प्रातःसवने शोसाबोमिति मवेणाध्वर्युमा तस्यायमर्थः । हेऽध्वर्यो शोसावः शंसनं कर्वतः । ओमित्यनज्ञार्थम् ।
मा दयत्युक्तं भवति । सोऽयं व्यक्षरो मनः। ततोऽध्वर्युः शंसाऽऽमो " पचाक्षरण मतिगृणाति प्रत्युत्तरं यात । तस्यायमथः । हहातस्त्व
SSमादेव हर्षे एवास्माकमतोऽनुज्ञा दत्तेति । तदेतन्मत्रद्वयं मिलित्वाऽ.
.
३१८ श्रीमत्सायणाचार्यविरचितभाष्यसमेतम्- [१२द्वादशाध्या टाक्षरं संपद्यते गायत्री चाष्टाक्षरा तेन प्रातःसवने पुरस्तादादौ द्वावपि मिलिक गायत्रीमेवाचीकृपतां कल्पितवन्तौ ।
शस्त्रादुत्तरकालीनौ द्वाभ्यां पठनीयौ मन्त्री विधत्ते
उक्थं वाचीत्याह शस्त्वा चतुरक्षरमोमु क्थशा इत्यध्वर्युश्चतुरक्षरं तदृष्टाक्षरं संप द्यतेऽष्टाक्षरा वै गायत्री गायत्रीमेव तदु
भयतः प्रातःसवनेऽचीक्लपताम् , इति । होता शस्त्रं पठित्वोक्थं वाचीति चतुरक्षरं मनं ब्रूयात् । मदीयायां वाच्यत शस्त्रं संपन्नमिति तस्यार्थः । ततोऽध्वर्युरोमुक्थशा इति चतुरक्षरं मन्त्रं यात ओमित्यङ्गीकार. उक्थशास्त्वं शस्त्रशंसी भवसीत्यर्थः । तदेतन्मत्रद्वयं मिा त्वाऽष्टाक्षरं संपद्यते । उभयतः शंसनात्पुरस्तात्पश्चाच्च । शेषं पूर्ववत् ।
माध्यंदिनसवने तद्वन्मत्रचतुष्टयं विधत्ते
अध्वर्यो शोसावोमित्याह्वयते मध्यंदिने षळ क्षरेण शंसाऽऽमोदेवोमित्यध्वर्यः प्रतिगृणाति पञ्चाक्षरेण तदेकादशाक्षरं संपद्यत एकादशा क्षरा वै त्रिष्टुत्रिष्टुभमेव तत्पुरस्तान्मध्यंदिनेऽ चीक्लपतामुक्थं वाचीन्द्रायेत्याह शस्त्वा सप्ताक्षरमोमुक्थशा इत्यध्वर्युश्चनुरक्षरं तदेका दशाक्षरं संपद्यत एकादशाक्षरा वै त्रिष्टुनिष्ट
अमेव तदुभयतो मध्यंदिनेऽचीक्लपताम् इति । पूर्ववद्याख्येयम् । तृतीयसवने मत्रचतुष्टयं विधत्ते
अध्वर्यो शोशोंसावोमित्याह्वयते तृतीयसवने सप्ताक्षरेण शंसाऽऽमोदैवोमित्यध्वर्युः प्रतियः णाति पञ्चाक्षरेण तद्दादशाक्षरं संपद्यते द्वाद शाक्षरा वै जगती जगतीमेव तत्पुरस्तात्तृतीयस
स्थमः खण्डः]
ऐतरेयबामणम् । वनेचीक्लपतामुक्थं वाचीन्द्रायदेवेभ्य इत्याह शस्त्वैकादशाक्षरमोमित्यध्वर्युरेकाक्षरं तबाद शाक्षरं संपद्यते द्वादशाक्षरा वै जगती जगती मेव तदुभयतस्तृतीयसवनेऽचीक्लपताम् इति । जोशोमिति द्विर्भावश्छान्दसः । माध्यंदिनसवने केवलमिन्द्रार्थमेव वाच्युक्थं निमित्युक्तम् । अत्र विन्द्रार्थमितरदेवार्थ चेति विशेषः । अन्यत्सर्वं पूर्वव दख्येयम् ।
उक्तमर्थं मनसंवादेन द्रढयति
तदेतदृषिः पश्यन्नभ्यनूवाच, इति । तदेतद्राह्मणोक्तं सर्वमृषिर्मत्रद्रष्टा दिव्यज्ञानेन पश्यन्मत्रवाक्येना(णा)मि ‘ऽनुवचनं कृतवान् ।
तमेतं मनं दर्शयति
यद्गायत्रे अधि गायत्रमाहितं त्रैष्टुभादा त्रैष्टुभं निरतक्षत । यहा जगज्जगत्याहितं पदं
य इत्तदिदुस्ते अमृतत्वमानशुरिति , इति । शंसनापूर्वकालीने मत्रद्वयात्मके गायत्रे छन्दसि तदुत्तरकालीनं मन्त्रद्वया के गायत्रं छन्दोऽध्याहितं संपादितमिति यदस्ति । अथ च पूर्वकालीना प्रयात्मकात्रैष्टुभादुत्तरकालीनमन्त्रद्वयात्मकं त्रैष्टुभं निरतक्षत निष्पन्नमिति स्ति । अथ जगज्जागतं छन्दः पूर्वकालीनं जगत्युत्तरकालीने जागते छन्द हितं संपादितमित्येतत्रिविधं पदं यदस्ति तत्पदं य इत्, य एवानुष्ठातारो
जानन्ति तेऽनुष्ठातारोऽमृतत्वमानशुर्देवत्वं प्राप्तवन्तः । अस्य मन्त्रस्य तात्पर्य दर्शयति
एतदै तच्छन्दश्छन्दसि प्रतिष्ठापयति, इति । स्तदृषिमोक्तं पत्रवाक्यमत्तरकालीने छन्दसि तत्पूर्वकालीनं छन्दः प्रतिष्ठा प्राति तत्राऽऽश्रितमित्येवं प्रतिपादयति । उतार्थवेदनं प्रशंसति
इत्तहिदुस्त
गायत्रे छन्दत । अथ व निष्पन्नमिति
यद्गायत्रे अधि०-१-१६४-२३ ।
३२०
श्रीमत्सायणाचार्यविरचितभाष्यसमेतम्-[१२द्वादशी
कल्पयति देवविशो य एवं वेद ॥ १२॥ इति । वेदिता देवविशो देवसंवन्धिनीः प्रजाः सैन्यरूपाः संपादयति ।
इति श्रीमत्सायणाचार्यविरचिते माधवीये वेदार्थप्रकाश ऐतरेयना. मणभाष्ये द्वादशाध्याये प्रथमः खण्डः ॥१॥ (१२) [८]
मथानुष्टुभो मुख्यत्वेन प्रशंसां कर्तुमाख्यायिकामाह
प्रजापति यज्ञं छन्दांसि देवेभ्यो भागधेयानि व्यभजत्स गायत्रीमेवाग्नये वसुभ्यः प्रातःसव नेऽभजत्रिष्टुभमिन्द्राय रुद्रेभ्यो मध्यंदिने जगती विश्वेभ्यो देवेभ्य आदित्येभ्यस्तृतीयसवने, इति । पुरा प्रजापतिः सर्वं जगत्सृष्ट्वा सवनत्रयात्मकं यज्ञं गायत्र्यादीनि च्छन्दगी च देवतार्थ भागधेयानि भागविशेषरूपाणि कृत्वा व्यभजद्विभक्तवान् । के प्रकारेणेति स उच्यते । यज्ञे यत्प्रातःसवनमस्ति तस्मिन्गायत्रीमेवाग्न्यर्थमष्टवस देवार्थ च विभक्तवान् । माध्यंदिनसवने त्रिष्टुभमिन्द्रार्थमेकादशरुद्रार्थं च विष तवान् । तृतीयसवने जगतीं विश्वेभ्यो देवेभ्य आदित्येभ्यश्च विभक्तवा
एवं सत्यनुष्टुवेका परिशिष्टा तस्या वृत्तान्तमाह
अथास्य यत्स्वं छन्द आसीदनुष्टुप्तामुदन्तम भ्युदौहदच्छावाकीयामभि सैनमब्रवीदनुष्टुप्त्वं न्वेव देवानां पापिष्ठोऽसि यस्य तेऽहं खं छन्दोऽस्मि यां मोदन्तमभ्युदोहीरच्छावाकी यामभीति तदजानात्स स्वं सोममाहरत्स खे सोमेऽयं मुखमभि पर्याहरदनुष्टुभं तस्मादनुष्टु
बंनिया मुख्या युज्यते सर्वेषां सवनानाम्, इति । अथाग्न्यादीनां वखादीनां च च्छन्दोविभागानन्तरमस्य प्रजापता मनुष्टुबाख्यं यच्छन्द आसीत्तामनुष्टुभमुदन्तमभि यज्ञस्य कंचित्तान्तदा क्ष्योदौहदपसारितवान् । कुत्र देश इति तदुच्यते-अच्छावाकाथान
१ क. स: झा, ट. ‘बग्या मुं।
द्वितीयः खण्डः]
ऐतरेयब्रामणम् ।
३२१ पाक वदस्वेत्येवमध्वर्युणोक्तोऽच्छावाको यां ब्रूते सेयमृगच्छावाकीया लक्ष्योदूढवाननुष्टुभमच्छावाकीयां कृतवानित्यर्थः । तेन कुपिता साऽनु
प्रजापतिमब्रवीनु हे प्रजापते देवानां मध्ये त्वमेव पापिष्ठोऽसि । यस्य पिनस्य प्रजापतेस्तवाहं छन्दोऽस्मि । अग्निवस्वादयः पूर्व छन्दोरहितास्ताह मोऽपि छन्दांसि दत्तवानसि । अहं तु पूर्वमेव त्वदीया तादृशीं मां सोऽपसार्याच्छावाकीयामभिलक्ष्योदूढवानसि । अतो मदुपेक्षया भवतः पिनत्वमित्यनुष्टुभोऽभिप्रायः । तत्सर्वमनुष्टुभा प्रोक्तमुपालम्भरूपं प्रजापति. तिवान् । ज्ञात्वा च तदुपालम्भपरिहारार्थ स्वकीयं सोमयागमाहरत् । स तु मिन्सोमयागेधे श्रेष्ठं प्रारम्भरूपं यन्मुखमस्ति तदभिलक्ष्यानुष्टुभं पर्याहरत्तत्र तिवानित्यर्थः। तस्मादु तस्मादेव कारणादियमनुष्टुबग्या श्रेष्ठा सती सर्वेषां बनानां मुख्या मुखे भवा प्रारम्भकालीना प्रयुज्यते ।
एतद्वेदनं प्रशंसति
अग्रियो मुख्यो भवति श्रेष्ठता
मश्रुते य एवं वेद , इति । ‘वेदिता स्वकीयज्ञातीनां मध्येऽग्रे भवोऽग्यो ज्येष्ठो मुख्यो व्यवहारनिर्वा कास श्रेष्ठतां विद्याहत्तादिगुणैः श्रेष्ठत्वं प्रामोति । प्रजापतिन्यायेन यज
नस्यापि सवनीययागादावनुष्टुप्पयोगं दर्शयति
स्वे वै स तत्सोमेऽकल्पयत्तस्माद्यत्र क्व च यज
मामवशो भवति कल्पत एव यज्ञोऽपि , इति । यस्मात्स प्रजापतिः स्वकर्वक एव सोमयागे तत्सवनेष्वनुष्टुभो मुख्यता कल्पयत्तस्मादिदानीमपि यत्र कापि यागे यज्ञो यजमानवशो भवति । स जप कल्पत एव । अवैकल्येनानुष्ठास्यामीत्यभिप्रेत्यानुष्टुभः सवनाना
भयागे सति यज्ञस्य यजमानवशत्वं तत्र यज्ञो वैकल्यरहितो भव. त्यर्थः।
उत्तवाक्यार्थमेव वाक्यान्तरेण स्पष्टी करोति
तस्यै जनतायै कल्पते यत्रैवं विद्वा न्यजमानो वशी यजते ॥ १३॥ इति ।
स. प्रशंसति ।
१२२. श्रीमत्सायणाचार्यविरचितभाष्यसमेतम्-[१२द्वादशाध्यादे
यत्र यस्यां जनसभायामेवमनुष्टुभो महिमानं विद्वान्यजमानो वशी मी भूत्वा तस्मिन्ननुष्टुभः प्रयोगे सावधानो भूत्वा यजते तस्यै जनतायै जनसभायां कल्पते यज्ञः प्रयोजनसमर्थो भवति ।
इति श्रीमत्सायणाचार्यविरचिते माधवीये वेदार्थप्रकाश ऐतरेय ब्राह्मण
भाष्ये द्वादशाध्याये द्वितीयः खण्डः ॥२॥ (१३)[८४]
पुनरपि प्रकारान्तरेणानुष्टुभो महिमानं दर्शयितुमाख्यायिकामाह–
अग्निवं देवानां होताऽऽसीत्तं मृत्युबहि ष्पवमानेऽसीदत्सोऽनुष्टुभाऽऽज्यं प्रत्यपद्यत मृत्युमेव तत्पर्यक्रामत्तमाज्येऽसीदत्स प्रउ
गेण प्रत्यपद्यत मृत्युमेव तत्पर्यक्रामद, इति । पुरा कदाचिद्देवानां यागेऽग्निरेव होताऽभूत्तमग्निं होतारं मृत्युरसीदद माप्तवान् । कस्मिन्काल इति तदुच्यते । बहिष्पवमानाख्ये स्तोत्रे प्रातःसव संबन्धिनि उपास्मै गायता नर इत्याधुगाश्रयणेन सामगैः स्तूयमाने स सोऽयमग्नेर्मत्युप्राप्तिकालस्तदानीमग्निर्मृत्यु परिहर्तुमनुष्टुप्छन्दस्कया प्र वो देर यानय इत्येतयर्चाऽऽज्यशस्त्र प्रारब्धवान् । तत्तेनानुष्टुप्पयोगेण सोऽग्निस्तर नीमेव मृत्यु पर्यकामदतिक्रान्तवान् । ततोऽग्निना होत्राऽऽज्यशस्त्रे शस्यम सति तमग्निं मृत्युरसीदत्माप्तवान् । तदा सोऽग्निर्मृत्यु परिहर्तुं वायवायाहील दिकेन सप्तत्यूचात्मकेन प्रउगशस्त्रेणानुष्ठानं प्रत्यपद्यत प्रारब्धवान् । तर मउगप्रयोगेण तदानीमेव मृत्युमतिकान्तवान् ।
इत्यं प्रातःसवनेऽनुष्टुभं मृत्युपरिहारहेतुत्वेन प्रशस्य माध्यंदिनसक्ने तथा प्रशंसति
तं माध्यंदिने पवमानेऽसीदत्सोऽनुष्टुभा मरुत्व तीयं प्रत्यपद्यत मृत्युमेव तत्पर्यक्रामत्तं माध्यं दिने बृहतीषु नाशकोत्सत्तुं प्राणा वै बृहत्यः प्राणानेव तनाशकोयतुं तस्मान्मध्यंदिने होता बृहतीषु स्तोत्रियेणैव प्रतिपद्यते प्राणा व
तृतीयः खण्डः]
ऐतरेयबामणम् ।
१२३ बृहत्यः प्राणानेव तदभिप्रतिपद्यते, इति । वनाविराकृतो मृत्युरुच्चा ते जातमन्धस इत्यादिके माध्यंदिनपव नोत्रे गीयमाने सति तस्मिन्काले तमग्निं होतारमसीदत्माप्तवान् । तदानीं गोता मृत्युपरिहारायानुष्टुप्छन्दस्कयाऽऽ त्वा रथमित्येतयर्चा मरुत्वतीय प्रारब्धवान् । तत्तेनानुष्टुप्पयोगेण तदानीमेव मृत्युमतिकान्तवान् । माध्यं
सानानिराकृतो मृत्युमाध्यंदिनसवनसंबन्धिमरुत्वतीयशस्त्रे शस्यमाने तिसितारमग्निं होतारं प्राप्स्यामीति विचार्य तत्र बृहतीछन्दस्कास्तक्ष यमानासु तमग्निं सत्तुं प्राप्तुं नाशक्नोत् । तत्र हेतुरुच्यते । बृहतीछन्दस्का व प्राणस्वरूपा एव । तत्तेन कारणेन प्राणानेव व्यवैतुं वियोजयितुं मृत्यु. शिक्नोत् । प्राणाभिमानिनीभिङ्घहतीभिः प्राणानां रक्षितत्वात् । बृहत्यश्च रुत्वतीयशस्त्रानन्तरभाविनि निष्केवल्यशस्त्रे बहवो विद्यन्ते । ताश्च सर्वस्मि व माध्यंदिने सबने मृत्युप्रवेशं निवारयन्ति । यस्मादेवं बृहत्यो मृत्युप्रवेश मवारयितुं समर्थास्तस्मान्माध्यंदिनप्रयोगे होता बृहतीछन्दस्कास्तृक्षु स्तोत्रिये. व त्र्यचेन शास्त्रं प्रारभते । यस्मिख्यचे सामगैः स्तोत्रं गीतं सोऽयं त्र्यचः ‘त्रियस्तेन व्यूचेन प्रारम्भे सति तत्रत्यानां बृहतीनां प्राणरूपत्वात्माणाने. मिलक्ष्य शस्त्रपारम्भं कृतवान्भवति ।
अथ तृतीयसवने मृत्युपरिहारेणानुष्टुभं प्रशंसति
तं तृतीयपवमानेऽसीदत्सोऽनुष्टुभा वैश्वदेवं
प्रत्यपद्यत मृत्युमेव तत्पर्यक्रामत् , इति । त्रिषु पवमानेषु बहिष्पवमानः प्रथमः । माध्यंदिनपवमानो द्वितीयः । आर्भ विमानस्तृतीयः । माध्यंदिनसक्ने प्रवेष्टुमशक्तो मृत्युः स्वादिष्ठयेत्येतस्मि भिवाख्ये तृतीयपवमानस्तोत्रे तृतीयसवनगते सामगैर्गीयमाने सति तमनि तार मृत्युरसीदत् । सोऽप्यग्निस्तं वारयितुमनुष्टुप्छन्दस्कया तत्सवितुर्टणी. इत्येतयर्चा वैश्वदेवाख्यं प्रारभत । तेनानुष्टुप्पयोगेण तदानीमेव मृत्युमति न्तबानित्यनुष्टुप्सवनत्रये शस्ता। अथ यज्ञायज्ञीयाख्यं साम वैश्वानरीयसूक्तं च प्रशंसति
तं यज्ञायज्ञीयेऽसीदत्स वैश्वानरीयेणाऽऽनिमा रुतं प्रयपद्यत मृत्युमेव तत्पर्यक्रामहजोवै वैश्वा
क. 8. म. प्रारमेत।
१२४ श्रीमत्सायणाचार्यविरचितभाष्यसमेतम् - [१२द्वादशाध्याये
नरीयं प्रतिष्ठा यज्ञायज्ञीयं वज्रेणैव तत्पति छाया मृत्यु नुदते स सर्वान्पाशान्सर्वान्स्था शून्मृत्योरतिमुच्य स्वस्त्येवोदमुच्यत स्वस्त्येव
होतोन्मुच्यते सर्वायुः सर्वायुखाय, इति । यज्ञायज्ञा वो अनय इत्यस्यामृच्युत्पन्नं साम यज्ञायज्ञीयं तत्सामसारी तमामके स्तोत्रे सामगैर्गीयमाने सति तृतीयपवमानाभिराकृतो मृत्यस्ता होतारं प्राप्तवान् । ततोऽग्निर्होता मृत्युपरिहाराय वैश्वानराय पृथुपानसे विष इत्यादिना वैश्वानरीयेण मूक्तेन मरुत्वतीयशस्त्रपारम्भं कृतवान् । तेन सक्ता योगेण तदानीमेव मृत्युमतिक्रान्तवान् । तत्र वैश्वानरीयं सूक्तं वज्रस्वरूपा। यज्ञायज्ञीयस्तोत्रं तु प्रतिष्ठा समाप्तहेतुः । तस्मात्सूक्तरूपेण वज्रेणैव प्रतिष्ठान यज्ञसमाप्तमत्युमग्निनिराकुरुते । स तादृशोऽग्निः सर्वान्पाशान्मृत्युसंबन्धिबन्ध नरज्जुरूपांस्तथा मृत्योः संबन्धिनः सर्वान्स्थाणूकाष्ठोपलक्षितगदाद्यायुधानि मृत्योः सकाशादतिमुच्य निवार्य स्वस्त्येव क्षेमेणैव स्वयं मृत्युसकाशादुन कोऽभूत् । अग्निवन्मानुषोऽपि होता तेनैव प्रकारेणानुतिष्ठन्सर्वेणाऽऽयुग युक्तः क्षेमेणैव मृत्योरुन्मुच्यते । अत्र सर्वत्र यो योऽपूर्वोऽर्थस्तस्य सर्वस्यार्य पादादेव विधिरुनेयः। सोऽयं हौत्रप्रयोगो यजमानस्य सर्वायुत्वाय संपद्यते ।
वेदनं प्रशंसति
सर्वमायुरेति य एवं वेद ॥ १४ ॥ इति । इति श्रीमत्सायणाचार्यविरचिते माधवीये वेदार्थप्रकाश ऐतरेयब्राह्मण
भाष्ये द्वादशाध्याये तृतीयः खण्डः ॥ ३ ॥ (१४) [५]
अथ मरुत्वतीयशस्त्रमारभ्यते । तत्रार्य संग्रहलोका
“प्रतिपदनुचरावनुप्रगाथो हरिनिहवोऽथ बृहस्पतेर्बुवश्च ।
ध्रुवविधिविहितास्तथाऽथ धायया वितननमत्र मरुत्वतीयसूक्ते” ।। तत्राऽऽ त्वा रथमिति मरुत्वतीयस्य प्रतिपदनुष्टुप्तां प्रशंसितुमाह
इन्द्रो वै त्रं हत्वा नास्तृपीति मन्यमानः पराः परावतीऽगच्छत्स परमामेव परावतमगच्छदनु ष्टुब्वै परमा परावहाग्वा अनुष्टुप्स वाचं प्रवि
तर्षः खण्डः] ऐतरेयप्रात्मणम् । .. ३२५
श्याशयत्तं सर्वाणि भूतानि विभज्यान्वैच्छंस्तं पूर्वेयुः पितरोऽविन्दन्नुत्तरमहर्देवास्तस्मात्पूर्वेयुः पितृभ्यः क्रियत उत्तरमहर्दैवान्यजन्ते, इति ।
परा वृत्रनामक दैत्यं हत्वा नास्तृषि अहं न हिंसितवानस्मीति दीयजीवनमाशङ्कय तस्माद्भीतः पराः परावतोऽभ्यधिका दूरभू
। सोऽयं तावताऽप्यसंतुष्टः परमामेवाभ्यधिकामेव परावतं दूरभूमि प्यगच्छत । अधिकाभ्यो दूरभूमिभ्योऽप्यत्यन्तमधिका दूरभूमिः केति यमुच्यते । अनुष्टुब्बै परमा परावदभ्याधिका दूरभूमिः । तस्यामनुष्टुभि स्य चक्षुषा द्रष्टुमशक्यत्वात् । अनुष्टुप्च वाक्स्वरूपा । ततः स इन्द्रो वाचं य तत्र शयनं कृतवान् । तमिन्द्रं सर्वाणि भूतानि सर्वेषु देशेषु विभज्या छन् । तमन्वेष्टुमेक एकस्मिन्देशे गतोऽन्यो देशान्तरमित्येतादृशो विभाग
। तमन्विष्यमाणमिन्द्रं पितरो यागदिनात्पूर्वेधुरविन्दनलभन्त । देवा रमहरुत्तरस्मिन्नहन्यविन्दन् । यस्मादेवं तस्माल्लोकेऽपि पूर्वेधुरमावास्यायां न्यः क्रियते । उत्तरमहरुत्तरस्मिनहनि प्रतिपदिने दर्शपूर्णमासयागदिने यजन्ते । इन्द्रस्य रक्षकत्वात्मशस्ताऽनुष्टुबिति तात्पर्यार्थः। थ मरुत्वतीयशस्त्रस्य प्रतिपयूचं दर्शयति
तेऽब्रुवन्नभिषुणवामैव तथा वाव न आशिष्ठ मागमिष्यतीति तथेति तेऽभ्यषुण्वस्त आ खा रथं यथोतय इत्येवैनमावर्तयन्निदं वसो सुतमन्ध इत्येवैभ्यः सुतकी-माविरभवदिन्द्र नेदीय एदिहीत्येवैनं मध्यं प्रापादयन्त, इति । द्र लब्ध्वाऽवस्थितास्ते देवाः परस्परमिदमब्रवन्नभिषणवामेव वयं सर्वथा त्याभषवं करवाम । तथा वाव तेनैव प्रकारेणाऽऽशिष्टमाशुतममतिशीघ्र भवति तथा नोऽमानिन्द्र आगमिष्यतीति तद्वचनमगीकृत्य ते सर्वेऽभ्य समाव कृतवन्तः । तादृशास्ते देवा आ त्वा रथं यथोतय इत्यनेनैव तमिन्द्रमनुष्टुभः सकाशादभिषवदेशं प्रत्यावर्तयन् । अत्र किंचिदात्ति
॥ रथ यातये०-८-१८-१ । इदं वसो मुत०-८-२-१ । इन्द्र
-(-५३-५। .
.
.।
३२६ श्रीमत्सायणाचार्यविरचितभाष्यसमेतम्- [१२द्वादशाको वाचकमावर्तयामसीति पदद्वयं भूयते तत्सामर्थ्यादिन्द्रस्याऽऽवृत्तिरशता, वसो सुतमन्ध इत्यस्मिन्मत्रपादे सुतकील्मभिषववाचिना सुतशी देवेभ्य इन्द्र आविरभवत्मकटोऽभूत् । इन्द्र नेदीय एदिहीति मन्त्रगतेन मी गमनवाचिना नेदीय एदिहीति पदद्वयनैनमिन्द्रं यागदेशमध्यं मापित अनेनार्थवादेन तत्तन्मवविधिरुनेयः । एतदेवाभिप्रेत्याऽऽश्वलायन आ. ‘मरुत्वतीयशस्त्रं शंसेदध्वर्यो शोसावोमिति माध्यंदिने शस्त्रादिष्वाहावा रथं यथोतय इदं वसो सुतमन्ध इति मरुत्वतीयस्य प्रतिपदनुचराविन्द्र ने एदिहीतीन्द्रनिहवः प्रगाथः’ इति । येन त्र्यूचेन शस्त्रं प्रारभते सोऽयं पतिपदुच्यते । तदनन्तरभावी त्र्यचोऽनुचरः। अत्राऽऽ त्वा स्थमिदं वर्स इत्येतौ त्र्यचौ प्रतिपदनुचरौ द्रष्टव्यौ । तत ऊर्ध्वमिन्द्रनिहवाख्य इन्द्र नेदी इति प्रगाथ ऋग्वयात्मको द्रष्टव्य इत्यर्थः।
वेदनं प्रशंसति
आगतेन्द्रेण यज्ञेन यजते सेन्द्रेण यज्ञेन
रानोति य एवं वेद ॥ १५॥ इति । आगत इन्द्रो यस्मिन्यज्ञे सोऽयमागतेन्द्रो वेदिता तादृशेन यज्ञेन यजते । न्द्रसहितेन यज्ञेन समृद्धो भवति ।
इति श्रीमत्सायणाचार्यविरचिते माधवीये वेदार्थप्रकाश ऐतरेयबामण
भाष्ये द्वादशाध्याये चतुर्थः खण्डः ॥ ४॥ (१५) [८६]
पूर्वोक्तमिन्द्र नेदीय इत्यादिकं प्रगाथं शंसितुमाख्यायिकामाह
इन्द्रं वै वृत्रं जनिवांसं नास्तृतेति मन्यमानाः सर्वा देवता अजहुस्तं मरुत एव स्वापयो नाजहुः प्राणा वै मरुतः स्वापयः प्राणा हेवन तं नाजहुस्तस्मादेषोऽच्युतः स्वापिमान्प्र
गाथः शस्यत आस्वापे स्वापिभिरिति, इति । इन्द्रो यदा त्रं हतास्तदा तमिन्द्रं सर्वा देवता अजहुः परित्यक्तता कीदृश्यो देवताः । नास्तृतेति न हिंसितवानिन्द्र इति मन्यमानाः। प्रौढशरीरत्वात्महारमात्रेणासौ न मृत इति देवानां भ्रान्तिः । इतरदनषष्ठः खण्डः]
ऐतरेयब्राह्मणम् ।
३२७ तमिन्द्रं मरुत एव नाजहुर्न परित्यक्तवन्तः । तद्विशेषणं वापय इति ।
लेऽपि वर्तमाना इत्यर्थः । स्वापिशब्दार्थः श्रुत्यैव प्रदर्श्यते । पाणावै मध्ये वर्तमानाः प्राणा एव स्वापयो मरुतः स्वापकालानुवर्तिनो वायवः ।
तत्कालानुवृत्तिमाथर्वणिकाः प्रश्नोत्तराभ्यामामनन्ति-भगवन्नेतस्मि कानि स्वपन्ति कान्यस्मिञ्जाग्रतीति प्रश्नः । माणामय एवैतस्मिन्पुरे तीत्यत्तरम । एवंविधा यस्मात्माणरूपा मरुत एवैनमिन्द्रं तदानीं न परि वन्तः । तस्मात्कारणादेष इन्द्र नेदीय इत्यादिकः स्वापिमान्यगाथोऽ तो मरुत्वतीयशस्ने सर्वथाऽप्यपरित्यक्तः शस्यते । स्वापिशब्दो यस्मिन्मगा. स्त सोऽयं स्वापिमान् । आस्वापे स्वापिभिरित्ययं पादस्तस्मिन्प्रगाथ जायते तस्मादयं स्वापिमान् । इत्यमिन्द्रनिहवाख्यं प्रगाथं प्रशस्य पुनरपि प्रकारान्तरेण तमेव प्रशंसति
अपि ह यद्येन्द्रमेवात ऊर्ध्व छन्दः शस्यते तद्ध सर्व मरुत्वतीयं भवत्येष चेदच्युतः स्वापिमान्प्रगाथः शस्यत आस्वापे स्वापिभिरिति ॥ १६ ॥ इति । पपि हापि चात एतत्मगाथशंसनादूर्ध्वमस्मिन्मरुत्वतीयशस्ने ययेन्द्रमेव द इन्द्रसंबन्ध्येव च्छन्दःशब्दोपलक्षितो मन्त्रः शस्यते तद्ध सर्व तदपि मत्र. मरुत्वतीयशस्त्रं भवति । एष चेदित्यादिना तत्र युक्तिरुच्यते । आस्वापे पेभिरितिपादोपेतत्वेन स्वापिमानेष प्रगाथोऽच्युतश्चेदपरित्यक्तश्चेत्तदा मरु यं भवति स्वापिशब्दवाच्यानां मरुतां प्रतिपादकत्वादित्यर्थः। सोऽयं 4: शाखान्तरे द्रष्टव्यः॥
इति श्रीमत्सायणाचार्यविरचिते माधवीये वेदार्थप्रकाश ऐतरेयवा. ह्मणभाष्ये द्वादशाध्याये पञ्चमः खण्डः ॥५॥ (१६) [८७]
यास्मिन्मरुत्वतीयशस्त्रे मननं ब्रह्मणस्पतिरित्यादिकं प्रगाथं विधत्ते
ब्राह्मणस्पत्यं प्रगाथं शंसति, इति । पाचोः समूहः प्रगायः । तथा चाऽऽश्वलायन आह-तृचाः प्रतिपद
यूचाः प्रगाथाः’ इति । ऋग्द्वयमेवानुष्ठानकाले त्र्यचरूपेण प्राथ्यते । दय भगाथ इत्युच्यते। हितं ब्राह्मणस्पत्यं प्रशंसति
श्रीमत्सायणाचार्यविरचितभाष्यसमेतम्-[१२द्वादशाज्यावे, बृहस्पतिपुरोहिता वै देवा अजयन्स्वर्ग लोकं व्यस्मिल्लोकेऽजयन्त तथैवैतद्यज मानो बृहस्पतिपुरोहित एव जयति
स्वर्ग लोकं व्यस्मिल्लोके जयते, इति । योऽयं प्रगाथे ब्रह्मणस्पतिरानातः सोऽयं बृहस्पतिस्तस्य ब्राह्मणजात स्वामित्वात् । स च बृहस्पतिः पुरोहितो येषां देवानां ते बृहस्पतिपुरोहिताः तथा च श्रुत्यन्तरे समानातम्-‘बृहस्पतिर्देवानां पुरोहित आसीत’ इति पौरोहित्यसिद्ध्यर्थमेव चतुर्विशतिरात्रनामकं सत्रमन्वतिष्ठत् । तदपि अत्यन एवाऽऽनातम्-‘बृहस्पतिरकामयत यन्मे देवा दधीरन्नच्छेयं पुरोधामि स एतं चतुर्विशतिरात्रमपश्यत्’ इति । तादृशा बृहस्पतिपुरोहिता देवा अर्न प्रगाथेन स्वर्ग लोकं जित्वा भूलोकेऽपि विजयं प्राप्तास्तथैव तत्पाठेनेदानी नोऽपि यजमानोऽपि यजमानो बृहस्पतिपुरोहित एव बृहस्पत्यनुग्रहयुक्त । सल्लोकद्वयं जयति ।
अत्र किंचिच्चोद्यमुद्भावयति
तौ वा एतौ प्रगाथावस्तुतौ सन्तौ पुनरा दायं शस्येते तदाहुर्यन किंचनास्तुतं सत्पु नरादायं शस्यतेऽथ कस्मादेतो प्रगाथाव
स्तुतौ सन्तौ पुनरादायं शस्येते इति, इति । समाम्नाते द्वे एव ऋचौ प्रग्रथनेन त्र्यूचरूपतया संपाद्यते । प्रग्रथनमक उच्यते । प्र नूनमित्येषा बृहतीछन्दस्का। द्वादशाक्षरेण तृतीयपादेनाष्टाक्षरंग न्यैर्युक्ततयां षट्त्रिंशदक्षरसंपत्तेः । सेयमृक्सकृत्पठनीया। पुनरपि तत्रत्यमा क्षरं चतुर्थपादं द्विराम्नाय षोडशाक्षरोऽर्धर्चः संपादनीयः । इतरस्यामृचि मपादो द्वादशाक्षरः। द्वितीयपादोऽष्टाक्षरः। एतत्सर्व मिलित्वा द्वितीया । संपद्यते । तत्रत्यमन्तिममष्टाक्षरपादं द्विरभ्यस्य समानात उत्तराध द्वाद प्रथमपादमष्टाक्षरमुत्तरपादं च पठित्वा तृतीया बृहती संपादनीया । प्रायनप्रकार इन्द्र नेदीय एदिहीत्यत्रापि प्रगाथे योजनीयः। तावतान पुनरादायं पुनः पुनः पठितमेव पादमादायाऽऽदाय शस्यते। सामग दिनपवमाने प्रगाथावतावस्तुतौ तैरस्तुतयोर्होत्रा सनमयुक्तम् । न ।
षष्ठः खण्डः]
ऐतरेयब्राह्मणम् ।
१२९
मागेरस्तुतं मवजातं पुनः पुनरादाय शस्यमानं दृष्टम् । एवं सति मालारणादस्तु तयोरत्र शंसनमिति चोधवादिन आहुः । एतच्चोयमनास्थाय परिहारमनुक्त्वैव चोद्यान्तरमुद्भावयति
पवमानोक्थं वा एतद्यन्मरुत्वतीयं षट्सु वा अत्र गायत्रीषु स्तुवते षद् बृहतीषु तिसृषु त्रिष्टुप्सु स वा एष त्रिच्छन्दाः पञ्चदशो माध्यंदिनः पव मानस्तदाहुः कथं त एष त्रिच्छन्दाः पञ्चदशो माध्यंदिनः पवमानोऽनुशस्तो भवतीति, इति । मस्वतीयशस्वं यदस्ति तदेतत्पवमानोक्थं माध्यंदिनपवमानसंबन्धिशस्त्रम । ‘माध्यंदिनपवमानस्तोत्र उच्चा ते जातमित्यादिषु षट्सु गायत्रीषु प्रथम ते । ततः पुनानः सोमेत्यादिषु षट्सु बृहतीषु स्तुवते । यद्यपि बुचात्मकः यस्तथाऽपि पूर्वोक्तन्यायेन प्रग्रथ्य तिस्रो बृहत्यः संपादनीयाः। तासु च वसाम मागुद्गातव्यं तत उपरि यौधाजयसाम गातव्यम् । एवं सति तिस्रो यः सामद्वयार्थ द्विरावर्त्यमानाः षट्संपद्यन्ते । तथा प तु द्रवेत्यादिषु तिसृषु सु स्तुवते । एवं सति स एष माध्यंदिनपवमानस्त्रिच्छन्दा भवति । गायत्री त्रिष्टुबूपाणां त्रयाणां छन्दसां सद्भावात् । तथा स पवमानः पञ्चदशस्तो तः। तस्य च स्तोमस्य प्रकारश्छन्दोगब्राह्मण एवमानायते–‘पञ्चभ्यो हिं ति स तिसृभिः स एकया स एकया पञ्चभ्यो हिं करोति स एकया स भिः स एकया पञ्चभ्यो हिं करोति स एकया स एकया स तिसृभिः’ । अस्यायमर्थः । यचात्मकमेकं मूक्तं त्रिरावर्तनीयम् । तत्र प्रथमावृत्ती गया ऋचस्त्रिरभ्यासो विधेयः। द्वितीयावृत्तौ मध्यमायाः । तृतीयावृत्ती गयाः । एवं प्रतिसाम सावृत्ताभिः पञ्चदशभिरिभरुपेतत्वात्पञ्चदश मा इति । एवं सत्यत्र चोद्यवादिन आहुः । हे होतस्त एष यथोक्तलक्षण: “न कथं मरुत्वतीयशस्त्रेणानुशस्तो भवति । अनुशंसनं च न्याय्यम् । यथा स्तोत्रमेवं शस्त्रमिति न्यायात । अतोऽत्र स्तोत्रशस्त्रयो(लक्षण्यमयुक्तमिति
शान्तरम् ।
त्रि द्वितीयस्य चोद्यस्य तावदुत्तरं दर्शयति
ये एव गायच्या उत्तरे प्रतिपदो यो गायत्रोऽनुचर
३३० श्रीमत्सायणाचार्यविरचितभाष्यसमेतम् - [१२द्वादशाया
स्ताभिरेवास्य गायत्र्योऽनुशस्ता भवन्त्येताभ्यामे वास्य प्रगाथाभ्यां बृहत्योऽनुशस्ता भवन्ति, इति । आ त्वा रथमित्यस्मिन्मरुत्वतीयशस्त्रस्य प्रतिपद्रूपे व्यूचे प्रथमा अगा एवोत्तरे प्रतिपदः प्रतिपद्रूपे द्वे ऋचौ गायव्यौ विद्यते यश्चान्य है सुतमन्ध इत्यनुचराख्यस्यूचो गायत्र एताभिरेव पञ्चभिर्गायत्रीभिरस्य हो पवमानस्तोत्रगता गायत्र्योऽनुशस्ता भवन्ति । इन्द्र नेदीय इति योऽया न्द्रनिहवः प्रगाथो यश्च प्रनूनं ब्रह्मणस्पतिरिति ब्राह्मणस्पत्यः प्रगाय एताश मुत्तराभ्यां पवमानस्तोत्रगता बृहत्योऽनुशस्ता भवन्ति प्रग्रथनेन बृहतीसंपाटा स्योभयत्र समानत्वात् । यत्तु त्रिष्टुभामनुशंसनं तदुपरिष्टादभिधास्यते ।
अथ प्रसङ्गात्प्रथमचोद्यस्यापि परिहारं दर्शयन्पुनः पुनरादानस्यानुशंस दर्शयति
तासु वा एतासु बृहतीषु सामगा रौरवयोधाजयाभ्यां पुनरादायं स्तुवते तस्मादेतौ प्रगाथावस्तुतौ . सन्तो
पुनरादायं शस्येते तच्छस्रेण स्तोत्रमन्वैति, इति । पुनानः सोमेत्यस्मिन्प्रगाथे या बृहत्यः प्राथनेन संपादितास्तास्वेवैतासु का तीषु रौरवाख्येन(ण) यौधाजयाख्येन च साना पुनः पुनः पठितमेव पादन दाय स्तुवते । तस्मादेताविन्द्रनिहवब्राह्मणस्पत्यप्रगाथौ सामगैरस्तुतावपि सन होत्रा पुनः पुनः पठितमेव पादमादाय शस्यते । तथाच सत्ययं होता था येन शस्त्रेण स्तोत्रमनुगच्छति।
इदानीं त्रिष्टुभामनुशंसनं दर्शयति
ये एव त्रिष्टुभी धाय्ये यत्रैष्टुभं निविद्वानं
ताभिरेवास्य त्रिष्टुभोऽनुशस्ता भवन्ति, इति । यथा सामिधेनीषु प्रक्षिप्यमाणानामृचां धाय्येति संज्ञा, एवमत्रापि ।। सत्यग्निर्नेता भग इव क्षितीनामित्येका धाय्या त्वं सोम क्रतुभिरित्यपरा, एव त्रिष्टुप्छन्दस्के धाय्ये विद्यते यच त्रिष्टुप्छन्दस्कं जनिष्ठा उग्र इत्या निविद्धानं सूक्तम् । निविदां पदानि धीयन्ते प्रक्षिप्यन्ते यस्मिन्सूक्त । द्धानम् । ताभिरेव सूक्तगताभिर्धाय्यासहिताभित्रिष्टुम्भिरस्य होतुः सा त्रिष्टुभीऽनुशस्ता भवन्ति ।
समः खण्डः ] . ऐतरेयब्रामणम् । उक्तार्यवेदनं प्रशंसति एवमु हास्यैष त्रिच्छन्दाः पञ्चदशो माध्यंदिनः पव मानोऽनुशस्तो भवति य एवं वेद ॥ १७ ॥ इति । पनि श्रीमत्सायणाचार्यविरचिते माधवीये वेदार्थप्रकाश ऐतरेयब्राह्मण
भाष्ये द्वादशाध्याये षष्ठः खण्डः ॥ ६॥(१७) [८८] मरुत्वतीयशस्त्रे प्रक्षेपणीया ऋचो विधत्ते
धाय्याः शंसति, इति। अग्नितेत्येका। त्वं सोम क्रतुभिरिति द्वितीया । पिन्वन्त्यप इति तृतीया। शंसेत् । तासां प्रशंसामाह
धाय्याभिर्वं प्रजापतिरिमालोका
नधयद्यं यं काममकामयत, इति । पुरा प्रजापतिर्य यं लोकं कामितवांस्तानिमाल्लोकानुक्ताभिर्धाय्याभिरेवा इपिवत् । लोकशब्देन जलम् । पादवेदनायां सति धमतो यजमानस्य(१) सिवान् । दिनं प्रशंसति
तथैवैतद्यजमानो धाय्याभिरेवेमाल्लोकान्धयति यं यं कामं कामयते य एवं वेद यदेव धाय्या३ः, इति । ॥ एवोक्ता धाय्याः सन्ति ताभिर्वेदिता यजमानः कामितं लोकं धयति । धयत्याभिरिति धाय्याशब्दनिर्वचनमर्थाद्दर्शितम् । कारान्तरेण प्रशंसामाह
यत्र यत्र वै देवा यज्ञस्य च्छिद्रं निरजानस्तद्धा य्याभिरपिदधुस्तद्धाय्यानां धाय्यात्वम्, इति । “पदा यज्ञस्य च्छिद्रमावैगुण्यं ज्ञातवन्तस्तदा धाय्याभिरपिदधुराच्छा. न्तस्तस्माइधात्याभिरिति व्युत्पत्त्या धाय्यात्वं संपन्नम् । दनं प्रशंसति
स. साति।
३३२ श्रीमत्सायणाचार्यविरचितभाष्यसमेतम्-[१२द्वादशाया
अच्छिद्रेण हास्य यज्ञेनेष्टं भवति य
एवं वेद यदेव धाय्या३ः, इति । यद्ववेत्यत्र योऽयमुकारः सोऽयं पूर्वेण फलेन समुच्चयार्थः । न केली फलं किंत्विदमपीत्यर्थः । अत्र पूर्ववत्लतिः प्रशंसाद्योतनार्था ।
पुनरपि प्रकारान्तरेण प्रशंसति
स्यूमहैतद्यज्ञस्य यदाय्यास्तद्यथा सूच्या वासः संदधदियादेवमेवैताभिर्यज्ञस्य च्छिद्रं संदध
देति य एवं वेद यदेव धाय्या३ः, इति । पुनरपि प्रकारान्तरेण प्रशंसति
तान्यु वा एतान्युपसदामेवोक्थानि यहाय्या अग्नि तेत्याग्नेयी प्रथमोपसत्तस्या एतदुक्थं वं सोम क्रतुभिरिति सौम्या द्वितीयोपस त्तस्या एतदुक्थं पिन्वन्यप इति वैष्णवी
तृतीयोपसत्तस्या एतदुक्थम् , इति । उपसदामर्थवादेऽमिरनीकं सोमः शल्यो विष्णुस्तेजनमिति प्रस्तुत्याग्न दिदेवताकास्तिर उपसदः समानाताः । अत्राप्यगिर्नेतेत्यादयस्तत्तदेवता एव धाय्याः श्रुताः । एकैका धाय्यकैकस्या उपसदः शस्त्रम् ।
उक्तार्थवेदनं तत्पूर्वकं शंसनं च प्रशंसति
यावन्तं ह वै सौम्येनाध्वरेणेष्टवा लोकं जयति तमत एकैकयोपसदा जयति य
एवं वेद यश्चैवं विद्वान्धाय्याः शंसति, इति । वेदिता शंसिता चैकैकधाय्यारूपयोपसदा कृत्स्नं सोमयागफलं प्रामा उपसत्संबन्धिशस्त्रत्वेनाभिहितत्वादुपसत्त्वोपचारः।
अग्निर्नेता०-३-२०-४ । त्वं सोम ऋतुभिः०-१-९१-२ । मरुतः०-१-६४-६।
१ ख. ‘ति । त्रुटितो प्रन्थः । पु।
सप्तमः खण्डः] ऐतरेयबामणम् । अत्र कंचित्पूर्वपक्षमुपन्यस्यति
तक आहस्तान्यो मह इति शंसेदेतां वाव वयं भर तेष शस्यमानामभिव्यजानीम इति वदन्तः, इति । बाट तत्रैव तृतीयधाय्याविषये केचिदेवमाहुः। तान्वो महो मरुत इत्येतां
ततीयां धाय्यां शंसेत् । न तु पिन्वन्त्यप इत्येताम् । तत्रोपपत्ति पारा बिभर्ति फलमिति भरो यशस्तं भरं तन्वन्तीति भरता ऋत्वि. तेष पर्वकालीनेषु तान्वो मह इत्येतामेवर्च शस्यमाना वयमभिजानीम इति आनुभवमितरेषामग्रे वदन्तस्तं पूर्वपक्षमाहुः ।
तं निराचष्टे
तत्तनाऽऽयम् , इति । तद्विषयं तन्मतं नाऽऽदरणीयम् । विपक्षे बाधकं दर्शयति
यदेतां शंसेदीश्वरः पर्जन्योऽवष्र्टीः , इति । यदि होता तान्यो मह इत्येतामृचं शंसेत्तदानी पर्जन्यो मेघः स्वस्वकाले वोरीश्वरो दृष्टिराहित्यं कर्तुं समर्थो भवति । दृष्टिर्न भवेत् । वृष्ट्यनुरूपाणां हानां तस्याच्यभावादित्यर्थः। सिद्धान्तं दर्शयति
पिन्वन्त्यप इत्येव शंसेव , इति । इयमेव धाय्या न तु तान्चो मह इत्यादिकाऽपि । विहितायामृचि दृष्टयनुकूलसद्भावं दर्शयति
वृष्टिवनि पदं मरुत इति मारुतमत्यं न मिहे विनयन्तीति विनीतवद्यदिनीतवत्तहिकान्त वद्यविक्रान्तवत्तदैष्णवं वाजिनमितीन्द्रो वै वाजी तस्यां वा एतस्यां चत्वारि पदानि तान्वो महः०-२-३४-११ । पिन्वन्त्यप०-१-६४-६ ।
. ग. प्र. इ. च. छ. अ. ट. ‘न्योऽवष्टोः, ई :
१३४ श्रीमत्सायणाचार्यविरचितभाष्यसमेतम्-[१२द्वादशा
दृष्टिवनि मारुतं वैष्णवमैन्द्रम् , इति । अत्र पिन्वन्त्यप इति पदं श्रूयते तत्सेचनार्थम् । पिवि सेचन र
सचन इत्यस्मादा तोरुत्पन्नत्वात् । अत इदं पदं दृष्टिवनि दृष्टिसंभजनकारीत्यर्थः । न्त्यपो मरुत इत्यत्र मरुत इति पदं मारुतं मरुतां वाचकं पर वृष्ट्यनुकूलं पुरोवातस्य दृष्ट्यङ्गत्वात् । अत्यं न मिहे विनयन्ति वाजिन मिति तृतीयपादे विनीतवत्पदमस्ति विनयन्तीत्यस्य नयतिधातुजन्यवान तेन च विनयेन दृष्टिपातनं लक्ष्यते । किं च यद्विनीतवत्पदं तद्विक्रान्तर्गत त्यमुमर्थमाचष्टे धातूनामनेकार्थत्वात् । तथा सति यद्विक्रान्तवत्पदं तदैष्ण विष्णुसंबन्धि । इदं विष्णुर्विचक्रम इति श्रुत्यन्तरात् । तथा सति वैष्णन्या स्तृतीयस्या उपसदः संबद्धमपि भवतीत्यर्थः । तस्मिन्नेव तृतीयपादे वाजिन मिति पदं विद्यते तत्रेन्द्रो वाजिशब्दार्थः । दृष्टिद्वाराऽनप्रदत्वेन वाजोऽना स्यास्तीति वक्तुं शक्यत्वात् । उक्तेन प्रकारेण तस्यामेवैतस्यां पिन्वन्त्य इत्युचि चत्वारि पदानि दृष्टेरनुकूलानि दृष्टिवनि मारुतं वैष्णवमैन्द्रं चेति तस्मादत्र पूर्वोक्तदोषो नास्तीत्यर्थः ।
पुनरप्येतामृचं प्रकारान्तरेण प्रशंसति
सा वा एषा तृतीयसवनभाजना सती मध्यंदिने शस्यस्ते तस्माद्धेदं भरतानां पशवः सायंगोष्ठाः सन्तो मध्यदिने संगविनीमायन्ति सो जगती जागता हि पशव आत्मा यजमानस्य मध्यं
दिनस्तद्यजमाने पशून्दधाति ॥ १८॥ इति । येय पिन्वन्त्यप इत्यगस्ति सैषैव तृतीयसवनमाजना जगतीछन्दस्कत्ता जागतस्य तृतीयसवनस्य योग्या । तादृशी सती होत्रा मध्यंदिने शस्यत तस्मादेव कारणादिदं लोके दृश्यते । सायंकाले गोष्ठे व्रजे ये पशवस्तिष्ठा ते सायंगोष्ठाः। भरतानामृत्विजां पशवस्तादृशाः सन्तो मध्यदिने सगा संगवकालयोग्यां शालामायन्ति प्रामुवन्ति । ये पशवः क्षीरं दुहन्ति तथा गृहे समागच्छन्ति । ये तु न दुहन्ति ते सायं व्रज एवं निवसन्ति । उभय अपि ते मध्याह्नकाले धर्मकालीनसंतापनिवारणाय निर्मितां संगवकालमा शालामागच्छन्ति । तदेतन्मध्याह्नपाठनिमित्तमिति । किंच सो पूक्ति गतीउम्दस्का । पशवश्व जगतीछन्दसा सह प्रजायन्ते मध्यंदिन उत्पन
अष्टमः खण्डः]
ऐतरेयब्राह्मणम् ।
५ मध्यंदिनकालश्च यजमानस्याऽऽत्मा । तथा सति तस्मिन्काले जगती न यजमाने पशूसंपादयति ॥ स मायणाचार्यविरचिते माधवीये वेदार्थप्रकाश ऐतरेयब्राह्मण
भाष्ये द्वादशाध्याये सप्तमः खण्डः ॥७॥ (१८) [८९]
अथ प्रगाथान्तरं विधत्ते
मरुत्वतीयं प्रगाथं शंसति पशवो वै मरुतः . पशवः प्रगाथः पशूनामवरुद्धयै , इति । यस्मिन्प्रगाथे मरुतः श्रूयन्ते सोऽयं मरुत्वतीयः प्रगाथः प्र व इन्द्राय बृहते तो ब्रह्मार्चतेत्यस्मिन्प्रगाथे मरुतः श्रूयन्ते तमिमं शंसेत् । पशूनां प्रावरणरा येऽप्यरण्ये संचारकाले वायवोऽनुगृह्य न तान्बाधन्ते। तत्संबन्धान्मरुतां पशुत्वं थस्य च पशुप्राप्तिहेतुत्वात्पशुत्वमतः स प्रगाथः पशुप्राप्त्यै भवति । अथ निविद्धानीयं सूक्तं विधत्ते
जनिष्ठा उग्रः सहसे तुरायेति सूक्तं शंसति तहा एतद्यजमानजननमेव सूक्तं यजमानं ह
वा एतेन यज्ञाद्देवयोन्यै प्रजनयति, इति । होता जनिष्ठा इत्यादिसूक्तं शंसेत्तदेतत्सूक्तं यजमानजननमेव । कथ ते तदुच्यते । एतेन सूक्तेन होता यज्ञादनुष्ठीयमानादेवयोन्यै देवलोक नाथै यजमानं प्रजनयति । तस्माद्यजमानजननत्वम् । तेन रूपेण प्रशस्य पुनः प्रकारान्तरेण प्रशंसति
तत्संजयं भवति सं च जयति वि च जयते, इति । यस्मादेतेन सूक्तेन संयुज्यापि शवन्यजमानो जयति वियुज्यापि जयते
त्सूक्तं संजयं समीचीनो जयो येन सूक्तेनेति समासः। पुनरपि प्रकारान्तरेण प्रशंसति
एतद्गौरिवीतं गौरिवीतिर्ह वै शाक्त्यो नेदिष्ठं स्वर्गस्य लोकस्यागच्छत्स एतत्सू कमपश्यत्तेन स्वर्ग लोकमजयत्तथैवैतद्यज
जनिष्ठा उग्रः०-१०-७३-१ ।
.
Pune
३३६ श्रीमत्सायणाचार्यविरचितभाष्यसमेतम्-[१२द्वादशाज्य
मान एतेन सूक्तेन स्वर्ग लोकं जयति, इति । शक्तिनामकस्य महर्षेः कुले जातः शाक्त्यो गौरिवीति म महर्षिः।। स्वर्गस्य समीपं गत्वा प्रवेष्टुमशक्तः संस्तत्साधनत्वेनैतत्सूक्तं र प्राविशत् । तस्मादेतत्सूक्तं महर्षिनाना गौरिवीतमित्युच्यते । यथा स्तथा यजमानोऽप्यतेन सूक्तेन स्वर्ग प्रामोति । तस्मिन्सूक्ते निवित्प्रक्षेपस्य स्थानं विधत्ते
तस्यार्धाः शस्त्वाऽर्धाः परिशिष्य
मध्ये निविदं दधाति, इति। . तस्य सक्तस्य संबन्धिनीष्वृक्षु भागद्वयं कृत्वा द्वयोर्भागयोर्मध्य इन्दोमा त्वानित्येतां निविदं शंसेत् । नन्वस्मिन्नेकादशचे सूक्ते समभागो न संभवती चेतर्हि प्रथमभागे कांचिदधिकां शस्त्वा तत ऊर्ध्व प्रक्षिपेत् । एकां भयसी शस्त्वेत्युक्तत्वात् ।
निविदं प्रशंसति
__स्वर्गस्य हैष लोकस्य रोहो यनिवित्, इति । रोह आरोहणहेतुरित्यर्थः। तत्र स्वरविशेषं विधत्ते
स्वर्गस्य हैतल्लोकस्याऽऽक्रमणं यनिवित्तामा क्रममाण इव शंसेदुपैव यजमानं निगृहीत
योऽस्य प्रियः स्यादिति नु स्वर्गकामस्य, इति । येयं निविदस्ति तदेतत्स्वर्गस्याऽऽक्रमणं सोपानस्थानीयं तस्माद्यथा लो सोपानारोहणे श्रमेण पुनः पुनः श्वासं करोति तदनुकारिणं स्वरं कृत्वात पठेत् । एवं पाठे सत्यस्य यजमानस्य यः पुमान्प्रियः स्यात्स पुमानत । मानमुपैव समीप एव निगृहीत स्वी कुर्यात । इति न्वेष एवं प्रयोगः । कामस्यावगन्तव्यः । वक्ष्यमाणप्रयोगेण सांकर्यपरिहाराय स्वर्गकामस्यत्यु
अभिचारप्रयोगं विधत्ते
अथाभिचरतो यः कामयेत क्षत्रेण विशं हन्या मिति त्रिस्तर्हि निविदा सूक्तं विशंसेक्षत्रं व निविहिट्सूक्तं क्षत्रेणैव तदिशं हन्ति, इति ।अष्टमः खण्डः] ऐतरेयबामणम् ।
जाया वैश्यजातेर्वधं कामयमानो यजमानो निविदा सूक्तं त्रिविशं तं भवति-सूक्तस्याऽऽदौ मध्ये चान्ते च निविदं दध्यात । विच्छेदकं शंसनमिति । निविदः क्षत्रियजातित्वं सूक्तस्य वैश्यजा. मेवाऽऽनातम् । अत उक्तशंसनेन क्षत्रियजात्या वैश्यजाति हन्ति । ऽयमेकोभिचारप्रकारः। अथैतद्विपर्ययेणाभिचारं विधत्ते
यः कामयेत विशा क्षत्रं हन्यामिति त्रिस्तर्हि सूक्तेन निविदं विशंसेत्क्षत्रं वै
निविविमुक्तं विशैव तत्क्षत्रं हन्ति, इति । निवित्पदानामादौ मध्ये चान्ते च सूक्तं पठेत्तदेतन्निविद्विच्छेदरूपं शंसनम्। प्रकारान्तरेणाभिचारं विधत्ते
य उ कामयेतोभयत एनं विशः पर्यवच्छि नदानीत्युभयतस्तर्हि निविदं व्याह्वयीतो
भयत एवैनं तद्विशः पर्यवच्छिनत्ति, इति । यस्तु होतैनं यजमानमुभयतः पूर्वोत्तरभागयोः संबन्धिनीविंशः प्रजाः पर्य छनदानि परितो विच्छिन्नाः करवाणीति कामयेत । स्वस्मात्पूर्वभाविन्यः पितृव्यमातुलादयो याः प्रजाः स्वस्योत्तरभाविन्यः पुत्रजामात्रादयो याः स्तासां सर्वासामवच्छेदं करवाणीत्यर्थः । यद्वा । उभयतो मातृपक्षे पितृ च विद्यमानानां प्रजानामवच्छेदं विरोध करवाणीत्येवं यो होता यजमानं स होता निविदमुभयतो निविद आदावन्ते च व्याहृयीत विविधमाहावं ति । आदावपि शोसावोमित्येतमाहावमत्रं पठेत् । अन्तेऽपि तथा पठेदि.
तथा सत्येनं यजमानं पूर्वापरभागयोर्मातपक्षपितपक्षयोश्च प्रजाभिः विच्छिनत्ति । उक्तविधीनामसांकर्याय व्यवस्थया निगमयति
इति न्वभिचरत इतरथा त्वेव स्वर्गकामस्य, इति । गत नु यः कामयेत क्षत्रेणेत्यायुक्त एव प्रकारोऽभिचरतो द्रष्टव्यः । इत
कारान्तरं तु पूर्वोक्तं सूक्तमध्ये निवित्मक्षेपरूपं सोपानारोहणसदृश
रोपेतं स्वर्गकामस्य द्रष्टव्यम् ।
३३८ श्रीमत्सायणाचार्यविरचितभाष्यसमेतम्-[१२द्वादशाज्यात
अन्तिमया सूक्तगतयर्चा समाप्ति विधत्ते–
वयः सुपर्णा उपसेदुरिन्द्रमि
त्युत्तमया परिदधाति, इति । वेतेर्धातोर्गत्यर्थस्य वय इति रूपं गमनकुशला इत्यर्थः। अत एव सण पक्षिसदृशाः केचिदिन्द्रं स्वर्गवासिन उपसेदुः प्राप्तवन्तः । इति तस्य स्यार्थः।
द्वितीयपादं सुबोधत्वाभिप्रायेण पठति
प्रियमेधा ऋषयो नाधमानाः, इति । ग्रन्थतदर्थावधारणशक्तिर्मेधा सा प्रिया येषामृषीणां ते प्रियमेधा ऋषयोः तीन्द्रियार्थद्रष्टारो नाधमानाः किंचित्स्वकार्य याचमाना इन्द्रमुपसेदुरिति णान्वयः।
तृतीयपादस्य पूर्वभागमनूध व्याचष्टे
अप ध्वान्तमूMहीति येन तमसा प्रावृतो मन्येत
तन्मनसा गच्छेदप हैवास्मात्तल्लप्यते, इति। हे इन्द्र ध्वान्तं तमोऽपोर्णहि, अपसारय । एतस्मिन्भागे पठिते सति का लुप्यते । होता येन तमसा प्राकृतश्छादितोऽहमिति मन्येत तत्तमो मनस गच्छेत, ध्यायेत् । तमो हि बहुविधं दृष्टिनिरोधकमेकं मोहरूपं द्वितीयं पाप रूपं तृतीयम् । तेषां मध्ये येन स्वस्य बाधात्तत्तम एतद्भागपाठकाले विना मिति ध्यायेत् । तथा सति तत्तमोऽस्मात्पुरुषाद्विनश्यत्येव ।
’ तस्य पादस्योत्तरभागे किंचिदनुष्ठानं विधत्ते
पूर्धि चक्षुरिति चक्षुषी मरीमृज्येत, इति । हे इन्द्र चक्षुः पूर्षि दृष्टिं पूरय । एतं भागं पठन्स्वेन इस्तेन चक्षुषी मरा मृज्येत पुनः पुनः शोधयेत् ।
वेदनं प्रशंसति
आजरसंह चक्षुष्मान्भवति य एवं वेद, इति । आजरसं जरासमाप्तिपर्यन्तम् । चतुर्थपादमनूय व्याचष्टे
- वयः सुपर्णा उपसेदु०-१०-७३-११ ।
नवमः खण्डः] ऐतरेयबामणम् ।
मुमुग्ध्यस्मानिधयेव बहानिति पाशा वै निधा मुमुग्ध्यस्मान्पाशादिव बद्धा नित्येव तदाह ॥ १९ ॥ इति । निधयेव पाशेनेव तमसा बद्धानस्मान्मुमुग्धि मोचय । अस्मिन्पादे गटेन पाशा बन्धनहेतवो रज्जवो विवक्षिताः । अतो निधयेव बद्धानि ते पाशादिव बद्धानित्युक्तं भवति ॥
रति श्रीमत्सायणाचार्यविरचिते माधवीये वेदार्थप्रकाश ऐतरेयना ह्मणभाष्ये द्वादशाध्यायेऽष्टमः खण्डः ॥ ८॥ (१९)[९०]
अन मरुत्वतीयं शस्त्रं तदन्तपठनीयां याज्यां च प्रशंसितुमुपाख्यानमाह
इन्द्रो वै वृत्रं हनिष्यन्सर्वा देवता अब्रवीदनु मोपतिष्ठध्वमुप मा ह्वयध्वमिति तथेति तं हनि प्यन्त आद्रवन्सोऽवेन्मां वै हनिष्यन्त आद्र वन्ति हन्तेमान्भीषया इति तानभिप्राश्वसी तस्य श्वसथादीषमाणा विश्वे देवा अद्रवन्म रुतो हैनं नाजहः प्रहर भगवो जहि वीरयस्खे
येवैनमेतां वाचं वदन्त उपातिष्ठन्त, इति । पुरा कदाचिदिन्द्रो वृत्रं हन्तमुद्यतः सर्वा अपि देवताः प्रत्येवमब्रवीत् । नु मोपतिष्ठध्वमानुकूल्येन मां सेव-वम् । उप मा हयध्वं त्रवधाय प्रवृत्तं मुपहयध्वमनुजानीध्वमिति । ततोऽङ्गीकृत्य सर्वे देवास्तं वृत्रं हन्तुमुद्यता गच्छन् । तदा स सूत्री मां हन्तुमुद्यता भाद्रवन्तीत्यवेत्स्वमनसा ज्ञातवान् । हद विचारयामास । हन्त सम्यग्जातं देवनिवारणोपायस्य प्रतिभातत्वात् । सन्दवान्भाषय, अहं भीतान्करवाणीति विचार्य तान्देवानभिलक्ष्य प्राश्वसी वासमकरोत् । तस्य त्रस्य श्वसथात्पश्वासादीपमाणा विधूताः सर्वे देवाः नमकुर्वन् । दृत्रो हि स्वजन्मानन्तरं सर्वास दिक्षु शरपातमात्रदेशं प्राप्य मा। तथा चान्यत्र श्रुतिः-‘स इषमात्रमिषमात्रं विष्वडवर्धत स मटणादिमाल्लोकानणोत्तत्रस्य वृत्रत्वम्’ इति । तादृशस्य प्रौढ भश्वासः प्रलयकालीनवायसमानोऽतस्तदीयश्वासन देवाः परमाणव
३४०. श्रीमत्सायणाचार्यविरचितभाष्यसमेतम्-[१२द्वादशाध्यादे इव दूरेऽपसारिताः । तदानीं मरुत एवैनमिन्द्रं नाजहुर्न परित्यक्तवन्तः । इन्द्र भगवन्तं वज्रेण प्रहर तेन प्रहारेण जहि मारय ततो वीरयस्व र वीरत्वं प्रकटय । इत्यनेनैव प्रकारेणैनमिन्द्रं प्रत्येतां वाचं वदन्तोमा मिन्द्रमसेवन्त ।
उक्तमर्थ मन्त्रसंवादेन द्रढयति
तदेतदृषिः पश्यनभ्यनुवाच त्रस्य वा श्वसथादीषमाणा विश्वे देवा अजहुर्ये सखायः। मरुद्भिरिन्द्र सख्यं ते अस्व
थेमा विश्वाः पृतना जयासीति, इति । कश्चिषिदिव्यज्ञानेन तदेतद्देवपलायनं पश्यन्त्रस्येत्यादिमश्रेण प्रक चकार । हे इन्द्र तव सखायो विश्वे देवा ये सन्ति ते सर्वे त्रस्य श्वस थात्पलायमानास्त्वां परित्यक्तवन्तस्तस्मादिदानी ते तव मरुद्भिः सह सख्य मस्तु । अथानन्तरमिमाः सर्वा त्रसंबन्धिनीः सेना जेष्यसीति ।
अथ मरुतामिन्द्रकृतमुपकारं दर्शयति
सोऽवेदिमे वै किल मे सचिवा इमे माऽकामयन्त हन्तेमानस्मिनुक्थ आभजा इति तानेतस्मिनुक्थ आमजदथहैते तर्युभे
एव निष्केवल्ये उक्थे आसतुः, इति । स इन्द्रः स्वमनस्यवेद्विचारितवान् । कथमिति तदुच्यते । इसे वे कि पुरतः स्थिता मरुत एव मे सचिवाः सखायः। यस्मादिमे मरुतो माऽकामय मामपेक्षितवन्तो न तु परित्यज्य मां गतास्तस्मादस्मत्सखित्वं हन्त सम्यगान कृतमित्यहं दृष्टवानस्मि तत इमान्मरुतोऽस्मिनुक्थे माध्यंदिनगतशस्त्र भान भागिनः करवाणीति मनस्येवं विचार्य तथैवाकरोत । अथानन्तरं ताह तक प्रभृति, एते ह मरुत एव शस्त्रभागिनोऽभवनिति शेषः । ततः पूर्व तुम दिनसवने निष्केवल्यनामके शस्त्रे केवलेन्द्रदेवताके उभे आसतुः। न " मरुतां प्रवेश आसीत् । तस्मादिदानी प्रवेश इन्द्रकृत उपकारः।
इन्द्रेण दत्तान्मस्ता भागान्मदर्शयति
वृत्रस्य त्वा श्वसथादीषमाणा-८-९१-७।
वमः खण्डः] ऐतरेयबामणम् ।
३४१ मरुत्वतीयं ग्रहं गृह्णाति मरुत्वतीयं प्रगाथं शंसति मरुत्वतीयं सूक्तं शंसति मरुत्वतीयां निविदं दधाति मरुतां सा भक्तिः, इति ।
स्य सन्तीति तैः सहितो मरुत्वांस्तदीयं ग्रहमध्वर्युहाति । होता प्र दाय बहत इत्येतं मरुत्वतीयं प्रगाथं शंसति जनिष्ठा उग्र इत्यादिकं मरु
शंसतीन्द्रो मरुत्वानित्यादिकां मरुत्वतीयां निविदं सूक्ते प्रक्षिपति । हणादिसूक्तशंसनान्ते मरुत्संबद्धा सा मरुतां भक्तिर्भागः। अथ शस्त्रयाज्यां विधत्ते
मरुत्वतीयमुक्थं शस्त्वा मरुत्वतीयया
यजति यथाभागं तद्देवताः प्रीणाति, इति । क्थं शस्त्रं तच्छंसनादूर्ध्व मरुत्वद्देवताकां शस्त्रयाज्यां पठेत् । सेन स्वस्व मनतिक्रम्य देवतास्तर्पयति । । मरुत्वतीयां याज्यां दर्शयति
ये त्वाऽहिहये मघवन्नवर्धन्ये शाम्बरे हरिवो ये गविष्टौ । ये त्वा नूनमनुमदन्ति विप्राः पिबेन्द्र सोमं सगणो मरुद्भिरिति , इति । इन्द्र, अहिहत्ये वृत्रवधे ये मरुतस्त्वामवर्धन्वधितवन्तः । अहिशब्दो त्र । अहिमाचक्षते वृत्रमिति वररुचिवचनात । शम्बरः कश्चिदसुरस्तत्सं विधः शाम्बरः । तस्मिन्ये मरुतस्त्वामवर्धन्वर्धितवन्त इत्यन्वयः । गवा रन्वषणं गविष्टिः । वलोनाम कश्चिदसुरो गुहायामासीत । इन्द्रश्च तस्य पाणादात श्रुत्यन्तरात् । तेन बलेन गावोऽपहृतास्तासां गवामन्वेषण साहिता मरुतः कृतवन्तः । देवा वै वले गाः पर्यपश्यनिति श्रुत्यन्तरात । । गवामन्वेषणे ये मरुतस्त्वामवर्धयन् । तथा ये मरुतो नूनमद्यापि विमा बभूषा भूत्वा त्वामनुमदन्ति स्तोत्रैरनदिनं हर्षयन्ति हे इन्द्र तैमरुद्भिः स त्व सगणो भूत्वा सोमं पिबेति याज्यामत्रार्थः । (तां याज्यां प्रशंसति
।
ये त्वाऽहिहत्ये०-३-४७-४ ।।
३४२ श्रीमत्सायणाचार्यविरचितभाष्यसमेतम्-[१२द्वादशाश
यत्र यत्रैवैभियंजयत यत्र वीर्यमकरोत्तदेवैतत्सम
नुवेद्येन्द्रणेनान्ससोमपीथान्करोति ॥२०॥ इति । यत्र यत्रैव यस्मिन्यस्मिन्वृत्रवधादिके स इन्द्र एभिर्मरुद्भिर्विज प्राप्य च यत्र यत्र यस्मिन्नपि युद्धादौ वीर्य शौर्यमकरोत्तदेवैतदखिला समनुवेद्य सम्यगनुक्रमेण विज्ञाप्येन्द्रेण सहैनान्मरुतः सोमपानसहिताना
इति श्रीमत्सायणाचार्यविरचिते माधवीये वेदार्थप्रकाश ऐतरेयना मणभाष्ये द्वादशाध्याये नवमः खण्डः ॥९॥ (२०) [ ९१
अथ निष्केवल्याख्यं शस्त्रं विधातव्यं तस्य चायं संग्रहश्लोक:
“स्तोत्रे यो योऽनुरूपश्च धाय्या प्रागाथिकं तथा।
निविद्धानीयसूक्तं च निष्केवल्ये प्रकीर्तितम्” इति ॥ तदर्थमादावुपाख्यानमाह
इन्द्रो वै वृत्रं हत्वा सर्वा विजितीविजित्याव वीत्प्रजापतिमहमेतदसानि यत्त्वमहं महान सानीति स प्रजापतिरब्रवीदथ कोऽहमिति यदेवैतदवोच इत्यब्रवीत्ततो वै को नाम प्रजापतिरभवत्को वै नाम प्रजापतिर्यन्म
हानिन्द्रोऽभवंत्तन्महेन्द्रस्य महेन्द्रत्वम् , इति । इन्द्रः पुरा वृत्रं हत्वा सर्वा विजितीजेतव्या भूमीविजित्य प्रजापतिमिद ब्रवीत् । हे प्रजापते त्वमिदानी यदसि, एतदहमितः परमसानि भवान। तदिति वीक्षायां विशेषाकारेणोच्यते । अहं महानसानि सर्वेभ्यो भूतना धिकः पूज्यो भवानीति । ततः स प्रजापतिरिदमब्रवीत् । मदीये महत्त्व स्वीकृते सत्यनन्तरमहं को नाम भविष्यामीति । तत इन्द्र इदमनवार जापते स्वात्मानमुद्दिश्य निवेदनेन क इति यदेवैतदवोचस्तदव व. तत आरभ्य क इत्येतनामवान्प्रजापतिरभूत् । एतत्कशब्दवाच्य प्रसिद्धम् । अत एव श्रुत्यन्तरेषु प्रतिग्रहमत्रब्राह्मण एवमाना कस्मा अदादित्साह प्रजापति का प्रजापतय एष तहदातात सुखवाचित्वात्तेन प्रजापतेर्व्यवहारे सति मुखी प्रजापतिार
सब्दवाच्यत्वं
जाह्मण एवमानायते–
एस तहदातीति । कभन्दा मुखी प्रजापतिरित्युक्तं भवति
दशमः खण्डः]
1981 Memorial Collection h. Amritansusekhar Bagobi
ऐतरेयबामणम् ।
महत्वं स्वीकृत्येन्द्रो यस्मान्महानभवतस्मान्महेन्द्रनाम संपनम् ।
तदानातम्-‘इन्द्रो वृत्रमहन्तं देवा अब्रुवन्महान्वा अयमभूद्यो अधीदिति तन्महन्द्रस्य महन्द्रत्वम् इति । थेन्द्रस्य महत्त्वप्रसक्तं सत्कारविशेषं दर्शयति
स महान्भूत्वा देवता अब्रवीदुद्वारं म उद्ध रतेति यथाऽप्येतीच्छति यो वै भवति यः श्रेष्ठतामनुते स महान्भवति तं देवा अब्रुवन्स्वयमेव ब्रूष्व यत्ते भविष्यतीति स एतं माहेन्द्र ग्रहमबूत माध्यंदिनं सव नानां निष्केवल्यमुक्थानां त्रिष्टुभं छन्दसां
पृष्ठं साम्नां तमस्मा उद्धारमुदहरन्, इति । इन्द्र उक्तप्रकारेण महत्त्वं प्राप्य देवताः प्रत्येतदब्रवीत् । हे देवा मुत्कर्ष निमित्तीकृत्य यः पुंसा पूजाविशेषो हियते संपाद्यते सोऽयं र उद्धारस्तं सत्कारभागं मे मदर्थमुद्धरत पृथक्कुरुतेति । यथेत्यादिना कदृष्टान्त उच्यते । यो वै भवति यः पुमान्भवत्यैश्वर्य पामोति । यश्च ‘विद्याचारादिप्रयुक्तवैशिष्ट्यमश्नुते । स प्राप्तैश्वर्यो विशिष्टश्च सर्वेषां महान्भवति । स तादृशः पुरुष एतीपीदानीमपि यथा विशिष्टपूजारूपं रच्छति तथाऽयमिन्द्रोऽपीत्यध्याहारः। तमुद्धारेच्छावन्तमिन्द्रं देवा इदम । हे इन्द्र यत्ते प्रियं भविष्यति तत्स्वयमेव ब्रुष्वेति । ततः स इन्द्रो ग्रहा व्य एतं माहेन्द्र ग्रहमबूत तथा सवनानां मध्ये माध्यंदिनं सवनं शस्त्राणां नएकवल्यं शस्त्रं छन्दसां मध्ये त्रिष्टुभं साम्नां मध्ये पृष्ठस्तोत्रनिष्पादकं तस्वरूपादिकम् । ततो देवा अस्मा इन्द्राय तमुद्धारं माहेन्द्रग्रहादिकं २६रन् । तदेतच्छाखान्तरेऽप्यानातम्-‘स एतं माहेन्द्रमुद्धारमुदहरत बान्यासु देवतास्वधीति यन्माहेन्द्रो गृह्यत उद्धारमेव तं यजमान उद्ध प्रजास्वधि’ इति । नं प्रशंसति
उदस्मा उद्धारं हरन्ति य एवं वेद, इति । दारमार्ग दत्तवतां देवानां तस्मिक्षुद्धारे खापेक्षितभागप्रार्थनां दर्शयति
३४४ श्रीमत्सायणाचार्यविरचितभाष्यसमेतम्- [१२द्वादशाश
तं देवा अब्रुवन्सर्व वा अवोचथा अपि नोवास्त्विति स नेत्यब्रवीत्कथं वोऽपि स्यादिति तमब्रुवन्नप्येव नोऽस्तु मघ
वनिति तानीक्षतेव ॥ २१ ॥ इति । उद्धारयुक्तं तमिन्द्रमितरे देवा इदमब्रुवन् । हे मघवनिन्द्र मोन स्वसंबन्धित्वेनोक्तवानसि, अस्माकमप्यत्र सारो भागोऽस्त्विति । ततः एवमब्रवीत् । अयं सारः सर्वोऽपि ममैवापेक्षितो युष्माकमप्यत्र भागः स्यानास्त्येव युष्माकं भाग इति । निराकृतवन्तं तमिन्द्रं देवाः प्रार्थया इदमब्रुवन् । हे मघवन्नोऽस्माकमप्यस्त्वेव सर्वथा भागोऽपेक्षित एवेति । स इन्द्रस्तान्देवानीक्षतैवानुग्रहदृष्ट्याऽवलोकितवानेव ।।
इति श्रीमत्सायणाचार्यविरचिते माधवीये वेदार्थप्रकाश ऐतरेयब्राह्म णभाष्ये द्वादशाध्याये दशमः खण्डः ॥ १०॥ (२१) [ ९२]
अथ निष्केवल्यशस्त्रे याज्यां विधातुं पूर्वोपाख्यानशेष प्रस्तौति
ते देवा अब्रुवन्नियं वा इन्द्रस्य प्रिया जाया वावाता प्रासहा नामास्यामेवेच्छामहा इति तथेति तस्यामैच्छन्त सैनानब्रवीत्पा तर्वः प्रतिवक्तास्मीति तस्मास्त्रियः पत्या विच्छन्ते तस्मादु स्यनुरात्रं पत्याविच्छते
तां प्रातरुपायन्सैतदेव प्रत्यपद्यत, इति । ते देवा इन्द्रस्याभिप्रायमजानन्तः परस्परमिदमब्रुवन् । इयं वै पुरतो ! मानवेन्द्रस्य प्रिया जाया सा वावाता मध्यमजातीया । राज्ञां हि त्रा स्त्रियस्तरोत्तमजातेमहिषीति नाम । मध्यमजातेावातेति । अधमजातः, क्तिरिति । अत एवाश्वमेधेऽश्वं प्रति राजस्त्रीणां कर्तव्यविशेष एतनामा नातः-भूरिति महिषी भुव इति वावाता सुवरिति परिवृत्तिारात वावातायाः प्रासहेति नाम राजमियत्वात् । प्रसह्य बलात्कारेण स शक्तेत्यर्थः। तस्मादेतस्यामेव निमित्तभूतायां सत्यां राजाभित्र च्छामहा इति विचार्य सर्वेऽङ्गीकृत्य तस्यां वावातायां स्वाभाट
बलात्कारेण सर्व कार्य। ॥ राजाभिमायं पा
।
एकादशः खण्डः] ऐतरेयब्राह्मणम् ।
३४५ वातान्देवानिदमब्रवीत् । रात्रौ राजाभिमायं विचारयितुं पद्यः प्रातःकाले वो युष्माकं प्रत्युत्तरं वक्तास्मि वक्ष्यामीति । नमालोकेऽपि प्रियाः स्त्रियः सर्वमवगन्तव्यं वृत्तान्तं पत्यावरगन्तु
। यस्माद्विविक्तावसरे सर्वमवगन्तुं सुशकं तस्मादु तस्मादेव कार प्रया स्त्री, अनुरात्रं रात्रिसमये विविक्तवेलायां पत्यौ सर्वमवग
ते । देवास्तु प्रातःकाले वावातामुपागच्छन् । सा वावातैतदेव वक्ष्य मन्त्ररूपं वाक्यं प्रत्युत्तरत्वेन प्राप्तवती । स्मिन्मत्रे पादत्रयं पठति
यहावान पुरुतमं पुराषाळा वृत्रहेन्द्रो नामा न्यप्राः । अचेति प्रासहस्पतिस्तुविष्मानिति, इति ।
नानां परुषाणां मध्ये सहिष्णुः पुरुष इन्द्रः स च पुरुतममतिशयेन । यदुद्धारितरूपं वस्तु वावान । आदौ दीर्घश्छान्दसः । ववान सम्यग्भेजे वानित्यर्थः । स च वृत्रहेन्द्रस्तस्मिनुद्धारे नामानि, आमा माहेन्द्रग्रहो दिनमित्यादीनि स्वाभीष्टनामान्या समन्तात्पूरितवान् । प्रकृष्टं सहो बलं ते प्रासहास्तेषां पतिः प्रासहस्पतिरिन्द्रः, अचेति, अजानादेवानामभीष्टं वान्कटाक्षणानुगृहीतवानित्यर्थः। स चेन्द्रस्तुविष्मान्बहुधनवान् । अस्मिंस्तृतीयपादे पादयोरप्रसिद्धत्वादर्थ व्याचष्टे
इन्द्रो वै प्रासहस्पतिस्तुविष्मान्, इति । चतुर्थं पादमनूद्य व्याचष्टे
यदीमुश्मसि कर्तवे करत्तदिति यदेवै
तदवोचामाकरत्तदित्येवैनांस्तब्रवीद, इति । गादत्रयोक्तं वावाताया वचनं श्रुत्वा चतुर्थपादेन देवाः परस्परं ब्रुवते । , इ यदिदमस्माकमप्यत्र भागोऽस्त्वित्येतादृशं कार्य कर्तवे कर्तुमुश्मसि सर्व कामयामहे तत्सर्वमकरदिन्द्रः संपूर्णमकरोत् । अथवा चतुर्थपादोऽपि ताया एवं वचनम् । हे देवा वयं सर्वे यदिदं कार्य कर्तुं कामयामहे तद्यु. मदानरूपं कार्यमिन्द्रोऽकरोदिति । इदमेव द्वितीयं व्याख्यानं यदेवेत भालणन स्पष्टीकृतम् । हे देवा मया सह युष्माभिरालोचितं कार्य “वानित्यनेनैव प्रकारेण तस्मिन्मत्रे सा वावाताऽब्रवीत् ।
उपाख्यानशेषं दर्शयति:
श्रीमत्सायणाचार्यविरचितभाष्यसमेतम्-[१२वादशी ते देवा अब्रुवन्नप्यस्या इहास्तु या नोऽस्मिन्न वे
कमविददिति तथेति तस्या अप्यत्राकुर्वन्, इति । ते देवा वावाताया उत्तरं श्रुत्वा परस्परमिदमब्रुवन् । वावाता नोडम मुपकारिण्यस्मिनिष्केवल्ये शस्त्रे कमपि संबन्धं न वा अविदव लगा अस्या अपि वावाताया इह निष्केवल्ये शस्त्रे संबन्धोऽस्तु । इत्येतदकी तस्या अप्यत्र संबन्धमकुवेन् ।
इदानीं धाय्यो विधत्ते
तस्मादेषात्रापि शस्यते यदा
वान पुरुतमं पुराषाळिति, इति । यस्माद्वावातायाः संवन्धः कृतस्तस्मात्कारणाघद्वावानेत्येषाऽप्यनिष्केवा शस्त्रे धाय्यात्वेन शंसनीया।
अस्या ऋचो वक्त्री येन्द्रस्य जायोक्ता तत्पशंसाबुद्धिस्थं कंचित योगं विधत्ते
सेना वा इन्द्रस्य प्रिया जाया वावाता प्रसहा नाम को नाम प्रजापतिः श्वशुरस्तद्याऽस्य कामे सेना जयेत्तस्या अर्धात्तिष्ठस्तृणमुभयतः परि च्छिद्येतरां सेनामभ्यस्येत्पासहे कस्त्वा पश्य तीति तद्यथैवादः स्नुषा श्वशुरालजमाना निली यमानैत्येवमेव सा सेना भज्यमाना निलीयमा नैति यत्रैवं विद्वांस्तृणमुभयतः परिच्छिद्येतरां
सेनामभ्यस्यति प्रासहे कस्त्वा पश्यतीति, इति । पूर्वत्रास्येन्द्रस्य पिया जाया वावाता प्रासहा नामेति यैवमुक्ता : लोकव्यवहारे सेना वै युद्धार्थोद्यतसेनारूपेण वर्तते, इन्द्रजायायाः । मानित्वात् । तच्च शाखान्तरे समानातम्-‘इन्द्राणी वै सेनाया दवता को नाम क इत्यनेन नाना युक्तः प्रजापतिस्तस्या इन्द्रजायाचा प्रजापतेरिन्द्रोत्पादकत्वात । तथा चान्यत्र भूयते-‘प्रजापतिरिन्द्रमा जावरं देवानाम्’ इति । तत्तथा सति, अस्य लौकिकस्य पुरुषस्य कोएकादशः खण्डः] ऐतरेय ब्राह्मणम् ।
३४७ बीया सेना जयत्विति कामो भवति । एतस्मिन्कामे सति स पुमां
स्वकीयायाः सेनाया अर्घात्तिष्ठनर्धभागेऽतीते भूमाववस्थितः किंचि. म आदाय मुलतोऽग्रत उभयतः परिच्छिद्येतरां परकीयां सेनामभिल
त. बाणवक्षिपेत् । तत्रायं मन्त्रः-पासहे कस्त्वा पश्यतीति । हे प्रास नन्दजाये कः प्रजापतिस्त्वदीयः श्वशुरस्त्वां चक्षुषा पश्यति । अनेन तणे क्षिप्ते सति परसेनाया भङ्गे दृष्टान्त उच्यते । तत्तस्मिन्विवक्षितार्थे टोनिदर्शनं भवति तथा कथयामः। अनूचानानामीशानां वा गृहेषु
नुषा श्वशुरं दृष्ट्वा तस्माल्लज्जमाना लज्जां प्रामुवती निलीयमाना वगुण्ठनहस्तायनसंकोचेन तिरोहिते वसति गृहाभ्यन्तरमागच्छति । एव. गा परकीया सेनाऽभिमविततृणरूपास्त्रप्रक्षेपेण भज्यमाना सती तत्र तत्रा वतादिषु निलीयमाना तिरोहिता सती स्वकीय देशमेति । कुत्रायमितर पर इत्याशय यत्रैवमित्यादिना पूर्वोक्त एवार्थः स्पष्टीकृतः। सिङ्गिक परिसमाप्य प्रकृतमनुसरति
तानिन्द्र उवाचापि वोवास्त्विति ते देवा अब्रुवन्विराज्याज्यास्तु निष्के
वल्यस्य या त्रयस्त्रिंशदक्षरा, इति । बाताया वचनेनेन्द्रसमीपं प्रति देवेष्वागतेषु तान्देवानिन्द्र एवमुवाच कमप्यत्र निष्केवल्येऽपेक्षितो भागोऽस्त्विति । ततो देवात्रयस्त्रिंशदक्षरां
छन्दस्कां पिबा सोममित्येतां याज्यां प्रार्थितवन्तः । याज्यां प्रशंसति
त्रयस्त्रिंशदै देवा अष्टौ वसव एकादश रुद्रा बादशाऽऽदित्याः प्रजापतिश्च वषट्दारश्च देवता अक्षरभाजः करोत्यक्षरमक्षरमेव तद्देवता अनु प्रपिबन्ति देवपात्रेणैव तद्देवतास्तृप्यन्ति, इति । हास्यं पूर्वत्रैव व्याख्यातम् । यद्यप्यस्या याज्यायात्रयस्त्रिंशदक्षराणि म दृश्यन्ते तथाऽपि संयोगाक्षरादिविभागेन संख्या दो म्यात्मत्यक्षरमेकैकदेवतातृप्तिः सिध्यति ।
MATHSBIOL
याभिचारमयोगं विधते
LIBRARY
३४४ श्रीमत्सायणाचार्यविरचितभाष्यसमेतम्- [१२द्वादशाध्य
यं कामयेतानायतनवान्स्यादित्यविराजाऽस्य यजेद्गायच्या वा त्रिष्टुमा वाऽन्येन वा छन्दसा
वषट्कुर्यादनायतनवन्तमेवैनं तत्करोति, इति । आयतनमाश्रयो गृहादिरस्यास्तीत्यायतनवांस्तद्विपरीतो यजमानोऽसि कामयमानो होता विराव्यतिरिक्तगायच्यादिच्छन्दोयुक्तां याज्यां परि तदन्ते वषट्कुर्यात् । तथा सत्यायतनहीनो यजमानो भवति ।
उक्तार्थव्यतिरेकं विधत्ते
यं कामयेताऽऽयतनवान्स्यादिति विराजाऽ स्य यजेत्पिबा सोममिन्द्र मन्दतु खेयेत
याऽऽयतनवन्तमेवैनं तत्करोति ॥ २२ ॥ इति । इति श्रीमत्सायणाचार्यविरचिते माधवीये वेदार्थप्रकाश ऐतरेयब्राह्मण __ भाष्ये द्वादशाध्याय एकादशः खण्डः ॥११॥ (२२)[९३]
स्तुतमनुशंसतीतिविधिबलेन निष्केवल्यशस्त्रस्य स्तोत्रपूर्वकत्वाद्बुद्धि सान्न आश्रयत्वेन व्यूचं विधातुमाख्यायिकामाह
ऋक्च वा इदमने साम चाऽऽस्तां सैव नाम ऋगासीदमो नाम साम सा वा ऋक्सामो पावदन्मिथुनं संभवाव प्रजात्या इति नेत्य ब्रवीत्साम ज्यायान्वा अतो मम महिमेति ते हे भूत्वोपावदतां तेन प्रतिचन समवदत तास्तिस्रो भूत्वोपावदंस्तत्तिमृभिः समभवद्य त्तिमृभिः समभवत्तस्मात्तिसृभिः स्तुवन्ति तिसृभिरुद्रायन्ति तिसृभिर्हि साम संमित तस्मादेकस्य बयो जाया भवन्ति नैकस्यै बहवः सह पतयो यदै तत्सा चामश्च सम
पिबा सोममिन्द्र०-१-१३०-२ ।
द्वादशः खण्डः] ऐतरेयबामणम् ।
अवतां तत्सामाभवत्तत्सानः सामत्वम् , इति । मिदानीमगाश्रितं सामोभयमेलनरूपमधीयते तदिदमग्रे मेलनात्पुरा भरपदरूपा पृथग्भूता साम च गीतिरूपं पृथग्भूतमित्येवं द्वे अपि पृथगे
योः परस्परमेलनयोग्यतां प्रदर्शयितुमस्मिन्नेव सामनाम्न्यन्तर्भावः गते । सामेति नाम्नि यदेतत्सेति पूर्वमक्षरं तदेवैकं नाम तनामवाच्या, सीत । अम इत्येकं नाम तद्वाच्यं सामाऽऽसीत् । अतो मेलनयोग्यतायां सैव ऋक्साम प्रत्युपावदत्समीपमागत्योक्तवती । आवामुभे मिथुनं यथा ते तथा संभवाव । तच्च संभवनं प्रजोपत्त्यर्थमिति तदुक्तं साम निराकरो. भिप्रायं चावदत् । अतोऽस्मादृमहिनो ज्यायानभ्यधिको मम सानो मा तस्माद्विवादश्च विवाहश्च तुल्ययोरिति न्यायविरोध इति । ततः साना य तुल्यत्वसिद्धये ते ऋचौ द्वे संभूयोपेत्य पूर्ववदुक्तवत्यौ । चनेत्यक्षरद्वया
निपातोऽपिशब्दार्थः। ते द्वे ऋचौ प्रत्यपि साम न समवदत संवादम तारं नाकरोत् । पुनस्ता ऋचस्तिस्रो भूत्वोपेत्य पूर्ववदुक्तवत्यः । तदानीं स्तिमृभिः समभवत्संभवनं संयोगमकरोत् । यस्मात्संयोगः संभूतस्तस्मा मयुक्ताभिस्तिसभिक्रग्भिः सामगाः स्तुवन्ति यज्ञे स्तोत्रं कुर्वन्ति । तस्यैव ख्यानं तिसृभिरुगायन्तीति । औद्गात्रं कर्म कुर्वन्तीत्यर्थः। अत एव शाखा श्रूयते-‘एकं साम तृचे क्रियते स्तोत्रियम्’ इति । यद्यपि च्छन्दःसामना ग्रन्थ एकस्यामृचि सामोत्पन्न तथाऽप्युत्तराख्ये ग्रन्थ आनातेषु ज्यूचेषु गकाले साम गातव्यम् । तत्र प्रथमायामृचि योनिरूपायां यत्सामोत्पन्न सामग्रन्थे समानातं तदवलोक्य तत्सादृश्येन द्वितीयतृतीययोर्कचोर्गानं इनायम् । एतदपि शाखान्तरे विहितम-‘यद्योन्यां तदुत्तरयोर्गायति’ इति । दिागात्र कर्म तिमभिर्कग्भिनिष्पद्यते । यस्मादाख्यानोक्तप्रकारेण तिस. जन्मः साम संमितं साम्न एकस्य महिमा तुल्यः संवृत्तस्तस्माल्लोकेऽप्ये. पुरुषस्य सामस्थानीयस्य बद्दव्यो जाया ऋक्स्थानीया भवन्ति न तु विप यकस्याः स्त्रिया बहवः पतयः परस्परैकमत्येन सह वर्तमाना दृश्यन्ते । यस्माह (पदादिरूपा सेत्यनेन शब्देनाभिधेया साम चामशब्देनाभिधेयं सत्पश्चादु.
संयुक्त सत्सामाभवत्तस्मादेकोभयात्मकवस्तुनः सामनाम संपन्नम् । उक्तार्थवेदनं प्रशंसति
__सामन्भवति य एवं वेद, इति । *क्सामयोरेकत्ववेदिता यः स सर्वैरभ्यहितैः सहिता भवति ।
श्रीमत्सायणाचार्यविरचितभाष्यसमेतम्-[१२द्वादशाही लौकिकत्तान्तोदाहरणेनापि सामस्वरूपं प्रशंसति
यो वै भवति यः श्रेष्ठतामनुते स सामन्भ
वयसामन्य इति हि निन्दन्ति, इति । यः पुमान्भूतिमैश्वर्य प्रामोति यश्च विद्यावृत्ताभ्यां श्रेष्ठत्वं मामोति । सर्वोऽपि सामन्भवति सर्वेषु स्वकीयत्वबुद्धया समदृष्टिर्भवति । अन्यथा में जनास्तमसामन्यः पक्षपातीति निन्दन्ति । अतः सामन्यरूपस्य लोके प्रशस्त त्वादत्राप्यक्षरपाठस्य गानस्य चैकत्वेन सामत्वं प्रशस्तमित्यर्थः।
नन्वस्त्वेवं सामत्वं निष्केवल्यशस्त्रे किमायातमित्याशङ्कय सामसारी शस्त्रप्रशंसां दर्शयति
ते वै पञ्चान्यदूत्वा पञ्चान्यद्भूत्वा कल्पेता माहावश्च हिंकारश्च प्रस्तावश्च प्रथमा च ऋगुद्रीयश्च मध्यमा च प्रतिहारश्चो
त्तमा च निधनं च वषट्कारश्च, इति । ते वै त एव वक्ष्यमाणाः शस्त्रावयवाः पञ्चसंख्याका अन्यत्पृथगेव शखर भूत्वा वर्तन्ते । तथा हिंकारादयः पञ्च सामांशा वैश्वदेवावयवा अन्यत्पृथक्साप रूपं भूत्वा वर्तन्ते च(?) शस्त्रसामनी स्वाहावादयव्य(?)वयवोपेते उभे कल्पेन स्वव्यापारसमर्थे भवतः । आहावः शोसावोमिति मन्त्रः । स्तोत्रिये त्र्यूचे म ममध्यमोत्तमास्तिस्र ऋचः । याज्यान्ते पठितव्यो वषदकारः । तदेतत्पञ्चा शस्त्रस्वरूपम् । उद्गात्रा पठितव्यः साम्न आदौ हिमित्येवंशब्दो हिंकारः प्रस्तोत्रा गातव्यः सामावयवः प्रस्तावः । उद्गात्रा गातव्य उद्गीथः । प्रतिहब गातव्यः प्रतिहारः । अन्ते सर्वैर्गातव्यो भागो निधनम् । तदेतत्पश्चक स्वाद खरूपम् । अतः सामसादृश्येन निष्केवल्यशस्त्र प्रशस्तम् ।
प्रकारान्तरेण प्रशंसति
ते यत्पञ्चान्यदूत्वा पञ्चान्यद्भूत्वा कल्पेतां तस्मा
दाहुः पाङ्क्तो यज्ञः पाङ्क्ताः पशव इति, इति । यस्मात्सामशस्त्रयोरुक्तमकारेण प्रत्येकं पञ्चावयवत्वं संपनं तस्मात्य पतचा योगादयं यज्ञः पार इत्येवं ब्रह्मवादिन आहुः। तथा गवादिषा
म. ट. सामान्य ।
त्रयोदशः खण्डः ] ऐतरेय ब्राह्मणम् ।
३५१ जामखेन च योगात्पालाः । अतो यज्ञपाङ्गत्वप्रसिदिसंवादनात्पशु याच शस्त्रं प्रशस्तम् । पुनः प्रकारान्तरेण प्रशंसति
यद् विराजं दशिनीमभिसमपद्येतां तस्मादाहु विराजि यज्ञो दशिन्यां प्रतिष्ठित इति, इति । शाक्षरा विराडिति श्रुत्यन्तराद्दशानामक्षराणां समूहो दशिनी या विरा । तामभिलक्ष्य पञ्चकद्वयात्मके शस्त्रसामनी समपद्येतां विरा शेजाते इत्यर्थः । यदु यस्मादेव कारणात्संख्यया विराट्सादृश्यं तस्मा. शाएवमाहः । दशसंख्योपेतायां शस्त्रसामरूपायां विराजि यज्ञो व्यव । इति । नरपि गृहस्थपुरुषसादृश्येन शस्त्रं प्रशंसति
आत्मा वै स्तोत्रियः प्रजाऽनुरूपः पत्नी
घाय्या पशवः प्रगाथो गृहाः सूक्तम्, इति । न त्र्यूचेन सामगाः स्तुवन्ति स स्तोत्रियस्त्र्यचो निष्केवल्यशस्त्रस्य प्रार सनीयः । स चाऽऽत्मा वै गृहस्थशारीरस्थानीय एव स्तोत्रियं त्र्यचमनु यो यस्त्र्यचः शस्यते सोऽयमनुरूपः। स च प्रजा पुत्रपौत्रादिस्थानीयः। गय्या शस्त्रे प्रक्षेपणीया सा पत्नीस्थानीया। यः प्रगाथः स पशुस्थानी यनिविद्धानीयं सूक्तं तबृहस्थानीयम् । तदिनं प्रशंसति
स वा अस्मिश्च लोकेऽमुष्मिश्च प्रजया च पशुभिश्च गृहेषु वसति य एवं वेद ॥२३॥ इति । गुभिश्च सहित इति शेषः ॥ प्रति श्रीमत्सायणाचार्यविरचिते माधवीये वेदार्थप्रकाश ऐतरेयबा. मणभाष्ये द्वादशाध्याय द्वादशः खण्डः ॥ १२॥ (२३) [९४]
५ निष्केवल्यशस्वभागाः स्वरविशेषाश्च वक्तव्याः।
। प्रथमभागं विधत्ते
स्तोत्रियं शंसत्यात्मा वै स्तोत्रियः, इति ।
३५२ श्रीमत्सायणाचार्यविरचितभाष्यसमेतम्- [१२द्वादशाक्षा
अभि त्वा शूर नोनुमः [९-३३-२२ ] इत्यस्मिन्प्रगाथे व्यूची सामगाः स्तुवन्ति सोऽयं स्तोत्रियस्तमादौ शंसेत् । तस्य गृहस्थदेहला पूर्वमेवोक्तम् ।
तस्मिन्स्तोत्रिये स्वरविशेष विधत्ते
तं मध्यमया वाचा शंसत्या
स्मानमेव तत्संस्कुरुते, इति । अत्युच्चत्वमतिनीचत्वं च यस्यां वाचि नास्ति सा मध्यमा। यावता माने देवयजनदेशस्थाः शृण्वन्ति न तद्वहिर्देशस्थास्तावन्तं ध्वनि कर्णा तेनाऽऽत्मानमेव देहमेव संस्कुरुते ।
त्र्यचान्तरं विधत्ते
अनुरूपं शंसति प्रजा वा अनुरूपः, इति । स्तोत्रियेण सदृशख्यचोऽनुरूपः । स चात्राभि त्वा पूर्वपीतय इन्द्रस्तो रायव इत्येष प्रगाथः । उभयोः प्रगाथयोः समानच्छन्दस्त्वात्समानदेवता त्वाच्चानुरूपत्वम् । तमिमं त्र्यूचं शंसेत् । तस्य च पुत्रादिप्रजास्थानीयस्यान पत्वमपेक्षितं पितृ(ता)पुत्रयोः कुलशीलादिना समानरूपत्वात् ।
तस्य ध्वनिविशेषं विधत्ते
स उच्चैस्तरामिवानुरूपः शंस्तव्यः प्रजा
मेव तच्छ्रेयसीमात्मनः कुरुते , इति । स्तोत्रियध्वनेरप्यधिक ध्वनि कुर्यात् । तथा सति स्वस्मादाधिक्यं पुत्र संपादितं भवति ।
ततो यद्वावानेत्येतस्या धाय्यायाः शंसनं विधत्ते
धाय्यां शंसति पत्नी वै धाय्या, इति । पत्नीत्वं पूर्वमेवोक्तम् ।
स्वरविशेषं विधत्ते
सा नीचैस्तरामिव धाय्या शंस्तव्या, इति । अत्यन्तनीचो ध्वनिः कर्तव्यः। होतुरेतद्वेदनं प्रशंसति
अप्रतिवादिनी हास्य गृहेषु पत्नी भवति यत्रे
त्रयोदशः खण्डः] ऐतरेयब्राह्मणम् ।
विद्वानीचैस्तरां धाय्यां शंसति, इति । यो प्रविकलं वदतीति प्रतिवादिनी तद्विपर्ययेणानुकूलवादिनी भवति । पिवा सुतस्य रसिन इत्येतं प्रगाथं विधत्ते
प्रगाथं शंसति , इति । तत्र स्वरविशेषं विधत्ते
स स्वरवया वाचा शंस्तव्यः पशवो वै
स्वरः पशवः प्रगाथः पशूनामवरुद्ध्यै, इति । स्वरवत्या स्वरयुक्तया वाचेत्यर्थः । प्रगाथस्य पशुत्वं पूर्वमुक्तं स्वरस्य त्वं संख्यासाम्यात् । चत्वारः स्वराः पशवोऽपि चतुष्पदाः। निविद्धानीयं पञ्चदशर्च सूक्तं विधत्ते
इन्द्रस्य नु वीर्याणि प्रवोचमिति सूक्तं शंसति, इति। तदेतत्पशंसति
तदा एतत्प्रियमिन्द्रस्य सूक्तं निष्केवल्यं हैरण्यस्तूपमेतेन वै सूक्तेन हिरण्यस्तूप आङ्गिरस इन्द्रस्य प्रियं धामोपाग
च्छत्स परमं लोकमजयत् , इति । यदेतदिन्द्रस्य नु वीर्याणि प्रवोचमिति निष्केवल्यशस्त्रं सूक्तं तदेतदिन्द्रस्य हिरण्यस्तूपनाना महर्षिणा दृष्टत्वाद्धैरण्यस्तूपं तदेवतेनेत्यादिना स्पष्टी पत । अङ्गिरसः पुत्रो हिरण्यस्तूपाख्यो मुनिरेतेनैव सूक्तेनेन्द्रं स्तुत्वा तदीयं नं प्राप्य ततोऽप्युत्तमं लोकमजयत् । वेदनं प्रशंसति
उपेन्द्रस्य प्रियं धाम गच्छति जयति
परमं लोकं य एवं वेद, इति । सूक्ते ध्वनिविशेषं विधत्ते . गृहा वै प्रतिष्ठा मुक्तं तत्पतिष्ठिततमया
१ इन्द्रस्य नु वीर्याणि०-१-३२-१ ।
३५४ श्रीमत्सायणाचार्यविरचितभाष्यसमेतम्- [१३त्रयो०ध्यारे.
वाचा शंस्तव्यं तस्माद्यद्यपि दूर इव पशू ल्लभते गृहानेवैनानाजिगमिषति गृहा हि
पशूनां प्रतिष्ठा प्रतिष्ठा ॥ २४ ॥ इति । इन्द्रस्य नु वीर्याणीत्यस्मिन्सूक्ते शस्त्रस्य समापनेनावस्थानात्तस्य प्रतिशत रूपत्वम् । गृहा अपि स्थितिहेतुत्वात्मतिष्ठारूपाः। तथा सत्येतत्सूक्तं प्रतिषि, ततमयाऽद्भुतविलम्बितत्वादिदोषरहितया श्राव्येण ध्वनिनोपेतया वा
शंसेत् । तस्माद्गृहस्थानीयस्य सूक्तस्य ध्वनिः प्रतिष्ठिततमस्तस्माल्लोकेजी यद्यपि तृणभक्षणार्थमरण्ये गतान्दूरदेश एवावस्थितान्पशून्दिवसे पुरुषो लमसे पश्यति तथाऽप्येनान्पशून्सायंकाले गृहानेवाऽऽजिगमिषत्यानेतुमिच्छति । यस्मात्पशूनां गृहाः प्रतिष्ठा सुखेनावस्थातुं स्थानम् । द्विरभ्यासोऽध्यायस माप्त्यर्थः॥
इति श्रीमत्सायणाचार्यविरचिते माधवीये वेदार्थप्रकाश ऐतरेयब्राह्मण
भाष्ये द्वादशाध्याये त्रयोदशः खण्डः ॥ १३ ॥ (२४) [९५] इति श्रीमद्राजाधिराजपरमेश्वरवैदिकमार्गप्रवर्तकवीरवुकणसाम्रा ज्यधुरंधरसायणाचार्यकृतावैतरेयब्राह्मणभाष्ये
द्वादशोऽध्यायः ॥ १२ ॥