१३

अथ त्रयोदशोऽध्यायः

गायच्याः सवनव्याप्ति वक्तुं सोमकयोच्यते

॥ सोमो वै राजामुष्मिन् लोक आसीत् ॥ अमुष्मिन् खर्गे ।।

॥ तं देवाश्च ऋषयश्चाभ्यध्यायन् कथमयमस्मान्

सोमो राजागच्छेदिति ॥ “उक्तार्थम् ॥

॥ तेऽब्रुवन् छन्दांसि ॥ गायच्यादीनि ॥

।

॥ यूयं न इमं सोमं राजानमाहरतेति ॥ नः अस्मदर्थम्’ आहरत आनयत ॥

॥ तथेति ते सुपर्णा भूत्वोदपतन् । त इति पुंस्त्वं सुपर्णापेक्षम् । तानि छन्दांसि तथेति निश्चित्य सुपर्णाः श्येना। भूत्वोत्पतनमकुर्वन् ॥

१. ‘नः अस्माकं प… पाठः,

• page 168 + ‘सुपर्णाः सुपर्णाख्यपक्षितुल्यवेगाः तत्तुल्यरूपा वा’ इति भडभास्कर: ‘ते लोकप्रसिद्धाः पक्षिणः’ इति सायणः

प्रथमः खण्ड

त्रयोदशोऽध्यायः । . ॥ ते यत् सुपर्णा भूत्वोदपतस्तदेतत् - सौपर्णमित्याख्यानविद आचक्षते ॥

एतदेतर्हि । आख्यानमितिहासपुराणम् ॥

॥ छन्दांसि वै तत् सोमं राजानमच्छाचरन् ॥ तत् तदानीं सोममच्छ प्राप्तुमचरन् अगच्छन् । ॥ तानि ह तर्हि चतुरक्षराणि चतुरक्षराण्येव छन्दांस्यासन् ॥ ह पुरा तर्हि तदानीम् ।

चत्वार्येवाक्षराण्यासन् सर्वेषां छन्दसामिह ॥ .

तत्र,

॥ सा जगती चतुरक्षरा प्रथमोदपतत् । सा पतित्वा

र्धमध्वनो गत्वाश्राम्यत् ॥ सा जगत्यध्वनोऽधं तु गत्वा श्रान्ता बभूव ह ॥ ॥ सा परास्य त्रीण्यक्षराण्येकाक्षरा भूत्वा दीक्षां

च तपश्च हरन्ती पुनरभ्यवापतत् ॥ तत्रस्थे *दीक्षातपसी गृहीत्वा सा न्यवर्तत ॥ ॥ तस्मात् तस्य वित्ता दीक्षा वित्तं तपो यस्य

पशवः सन्ति ॥

तस्मात् तथाहि । तस्य तेन । वित्तं लब्धम् ।

।

• ‘दीक्षा दीक्षणीयेष्टयादिरूपां क्षीरपानादिरूपं तपच ’ इति मायणः."

प्रथम

सवृत्तिके ऐतरेयब्राह्मणे दीक्षा तपश्चैव’ कर्तुं पशुमन्तः शितौ क्षमाः ।।

॥ जागता हि पशवः ।।

॥ जगती हि तानाहरत् ॥

तान् पशून् ।

॥ अथ त्रिष्टुबुदपतत् ॥ अधोत्पपात वेगेन त्रिष्टुप् सोमजिघृक्षया ।। ॥ सा पतित्वा भूयोऽर्धादध्वनो गत्वाश्राम्यत् ॥

किश्चिद धिकं गत्वा पथि श्रान्ता बभूव सा॥ ॥ सा परास्यैकमक्षरं व्यक्षरा भूत्वा दक्षिणा हरन्ती

पुनरभ्यवापतत् ॥ गवाया दक्षिणाः॥

॥ तस्मान्मध्यंदिने दक्षिणा नीयन्ते त्रिष्टुभो लोके ॥ लोकं स्थानम् ॥

१.

तपश्च वै’ का ख. पाठः,

• ‘जगत्युदपतत् चतुर्दशाक्षरा सती साप्राप्य न्यवर्तत तस्यै द्वे अक्षरे अमीयेताँ सा पशुमिश्व दीक्षया चागच्छत् तस्माज्जगती छन्दसां .पशव्यतम तस्मात् पशुमन्तं दीक्षोपनमति’ इति तै० सं० ६-१-६. ‘भूयो भूयः पतिखापि मार्गस्या आंदेवानाम्यत्’ इति सायणः. ‘अध्वनोऽर्धाद भूयो बहुतरमभ्यधिकमगत्वा गन्तुमाका जगतीवावमध्येऽश्राम्यत्’ इति भद्दभास्कर:

खण्ड:

त्रयोदशोऽध्यायः ।

५१९

कुतः,

॥ त्रिष्टुभि ता आहरत् ॥ ता दक्षिणाः । “झयो होऽन्यतरस्याम्’ ।।

प्रथमः खण्डः।

एवं त्रिष्टुभ्यशक्तायां जगत्या सह वै खलु ,

॥ ते देवा अब्रुवन् गायत्रीम् ॥ कथं,

॥ त्वं न इमं सोमं राजानमाहरेति ॥ प्रार्थनायां लोट् ॥

॥ सा तथेत्यब्रवीत् । तां वै मा सर्वेण

स्वस्त्ययनेनानुमन्त्रयध्वमिति ॥ तां युष्मदुक्तकारिणीम् । सर्वस्वस्त्ययनसंज्ञेन मन्त्रेण । अनुमन्त्रयध्वम्

.

कारिणाम

॥ तथेति सोदपतत् । तां देवाः सर्वेण स्वस्त्ययनेना न्वमन्वयन्त प्रेति चेति चेति । एतदै सर्व स्वस्त्ययनं यत् प्रेति

चेति चेति ॥

_* त्रियुगुदपतत् त्रयोदशाक्षरा सती साप्राप्य न्यवर्तत तस्यै द्वे अक्षरे अमीयेतो सा दक्षिणाभिश्च तपसा चागच्छत् तस्मात् त्रिष्टुभो लोके माध्यदिने सवने दक्षिणा नीयन्ते’ इति तै० सं० ६-१-६. + पा० सू०८-४-६२. * ‘सर्वेण सर्वप्रकारोपदवशमनेन स्वस्मयनेन कल्याणप्रापणेन मन्त्रण’ इति भभास्करः. ‘क्षेमप्रचरणं स्वस्त्ययन, तदर्थमाशीर्वादरूपेण मन्त्रेण’ इति सायणः.

५२०

सवृत्तिके ऐतरेय ब्राह्मणे

[द्वितीय

प्रेति चेति चेति मन्त्रः सर्वस्वस्त्ययनाख्यकः ॥ मध्ये पुरुषार्थमाह

॥ तद् योऽस्य प्रियः स्यात् तमेतेनानुमन्त्रयेत प्रेति

चेति चेति ॥ तत् तत्र॥

अस्यैतन्मन्त्रमाहात्म्यविदः स त्वनुमन्त्रिता,

॥ स्वस्त्येव गच्छति स्वस्ति पुनरागच्छति ॥ स्वस्तीत्यविनाशिनाम । फलतो मन्त्रो व्याख्यातः । प्र एति आ एति पररूपं छान्दसम् ।।

॥ सा पतित्वा सोमपालान् भीषयित्वा पद्मां

च मुखेन च सोमं राजानं समगृभ्णात् ॥ ’ हाहोर्भः’ । “भियो हेतुभये षुक्’ ।

देवैरनुगृहीता सा प्राप्य सोमस्य रक्षकान् ।

भीतान् कृत्वाथ पादाभ्यां मुखेनाप्यग्रहीतु तम् ॥

• अस्यार्थः —प्रेति च साध्यमर्थ प्रत्यविनेन गच्छति च । ततः कृतकार्य: सन्नेति च स्वदेशं प्रति निर्वाधमागच्छति कार्याथै गन्ता जनः’ इति भटभास्करः, ‘प्रशब्द एको मन्त्र; आशब्दो द्वितीयो मन्त्रः तदुभयप्रदर्शनार्थमितिशब्दद्वयम् । उभयसमुच्चयार्थ चकारद्वयम् । क्षेमेण सोमं प्राप्नुहि पुनरपि क्षेमेणागच्छेत्ययमाशीर्वादमन्त्रद्वयस्यार्थः’ इति सायणः. अत्र एत्येधत्यूठसु इत्येतद् बाधित्वा व्यत्ययेन एहि पररूपम् इत्येतत् प्रवर्तते । एति इत्यस्य चैकादेशस्य पूर्व प्रत्यन्तवद्भावेन आअहणेन ग्रहणात् । तस्मिन् परतश्च शब्दाकारस्य ओमाङोश्चेति पररूपत्वम्’ इति भभास्करः. * ‘गाय युदपतचतुरक्षरा सत्यजया ज्योतिषा तमस्या अजाभ्यरुन्ध तदजाया अजत्वं सा सोमं चाहरञ्चत्वारि चाक्षराणि साधक्षरा समपद्यत’, ‘पझ्या द्वे सक्ने समगृहान्मुखेनैकम्’ इति तै. सं. ६-१-६ पा० सू० वा० ८.२-३२. पा० सू. ५-३.४०.* *सोमपालाश्च स्वानभ्राजादयः । तथाच ते० सं० १-२-७ ‘स्वान श्राजाबारे बम्भारे हस सुहस्त कृशामवेते वः सोमायणास्तान रक्षध्वम्’ इति, ‘स्वानभ्राजेत्याह एते वा अमुष्मिन् लोके सोममरक्षन् तेभ्योऽधि सोममाहरन्’ इति च (६-१-१०),

FAS

त्रयोदशोऽध्यायः ।

५२१

किच

॥ यानि चेतरे छन्दसी अक्षराण्यजहिता तानि

10

.

REPAIRS

Fa

__ अजहिताम् । लाङः जहातेश्च इतीत्वम् : त्रीणि जगती त्यक्तवती एकं त्रिष्टुविति । तानि चत्वारि । ‘हाहो

॥ तस्या अनुविसृज्य कृशानुः सोमपालः सव्यस्य

__ पदो नखमच्छिदत् ॥ अनुविजिरनुधावना । पदः पादस्य । अच्छिदत् ॥इरित्त्वादङ् छिन्नवान् शरेण ।

कृशानोः सोमरक्षित्वं श्रीमद्रामायणे श्रुतम्— “गुप्तं कुशिकपुत्रेण ज्वलनेनामृतं यथा ।” इति । * ज्वलन्तमग्निं त…….मभिप्रशाम्य’ इति च भारते ॥

॥ तच्छल्यकोऽभवत् ॥

धावना

RESORTHATATA नाटक

-RI

___ * ‘साध्या वै नाम देवा आसंस्ते सर्वेश अज्ञेन मह स्वर्ग लोकमार्यस्ते देवाश्छन्दांस्यब्रुवन् सोममाहरतेलि ते जगती प्राहिण्वन् सा त्रीण्यक्षराणि हित्वैकाक्षरा भूत्यागच्छत् त्रिशुभं प्राहिण्वन् सैकमक्षरं हित्वा यक्षरा भूरबागच्छत् गायत्री प्राहिण्वन् चतुरक्षराणि वै तर्हि छन्दांत्यासन् सा तानि चाक्षराणि हरन्यागच्छदष्टाक्षरा भूत्वा त्रीणि च सवनानि हस्ताभ्यां द्वे सबने दन्तर्दष्ट्वा तृतीयसवनं तस्माद् द्वे अंशुमती सवने’ इति ताज्यबा. ८-४. पा. सु. ६-४-११६. पा० सू० वा. ८-२-३३, ‘अनुविरज्य ताम् अनुगम्य विसृज्य काश्चिदिषु तयाच्छिदत् । कुत एतल्लस्यते । सो सा तथेपुरभवदित्युपसंहारे तस्याः श्रुतत्वात् ’ इति भभास्करः, पा० सू०३-१-५७. बालकाण्डे स. ११ श्लो. ९. आदि पर्वणि अ. ३२ श्लोक २५ (Edited by T. R. Krishnacharya, Kumbakonam).

66५२२

सवृत्ति के ऐतरेयब्राह्मणे

[द्वितीयः

PAP

PR

तत् छिन्नानखम् । शल्यका सूचीवराहः ।।

॥ तस्मात् स नखमिव । तस्मात् तथाहि । स शल्यकः निखमिव नखवणिरोमभि श्वितत्वात् ॥

॥ यहशमत्रवत् सा वशाभवत् ॥ व्रणात नुतं वशं मेदो वशा वन्ध्याथ गौरभूत् ।।

॥ तस्मात् सा हविरिव ॥ तस्मात् तथाहि । मांसबहुलत्वात् सा वशा हविरिव ॥

॥ अथ यः शल्यो यदनीकमासीत् स सर्पो

निर्देश्यभवत् ॥ अथेति चार्थे ।

शरस्यास्थमनीकं स्याच्छल्या कार्णायसं मतम् । निर्देशिसो भृद्भक्षी देशनाक्षमदन्तका ॥

रोमभिः क. पाठ:. * शल्यको मर्केटशरीरपरिमितः शलल्याख्यो मृग आसीत् । यस्य मृगस्थ पुच्छसमीपे बहवो रोमविशेषाः प्रादेशपरिमितास्तीक्ष्णाप्रा लोहमया उत्पद्यन्ते स शल्यक:’, + नखमिव तीक्ष्णाप्ररोमोपेतः’ इति सायणः. ‘तस्मानखपरिणामित्वात् स शल्पको नखमिवामेध्योऽभवत् । यद्वा नखमिव शुक्लवर्णोऽभवत् शुक्लव खवनारसै रोममि राचितशरीरो भवति । यद्वा नखसमष्टिरिव भवति । यद्वा इवशब्दोऽवधारणे नखमेव भवति। तस्य शरीरे रोमाणि न सन्त्येव नखान्येव सर्वाङ्गीणानि रोमस्थानीयानि प्ररोहन्ति तस्मानखमय एव भवति’ इति भहभास्करः. ‘तस्माद् गायच्या उत्पन्नत्वात् सा नशा हविरिव देवतायोग्यं हविरेवासीत् । तस्या हविट्वं शाखान्तरे श्रूयते— ‘एतामेव वशामादित्येभ्यः कामायालभेत’ इति ’ इति सायणः, 8 ‘अथ विसृष्टाया इषोयः कार्णायसो भाग आसीत् यश्चानीकं मुखमासीन् । उभयोः सहोपादानं तत्परिणासयोः सर्पयोः सहोत्पत्तिख्यापनार्थम् । निर्दशी नाम सर्पविशेषः नितरां दशनशील; स्वजो नामोभयतशिराः सर्पः । तावेकरमा दण्डात् सह आयेते। अनेनाभिप्रायेण सहप्रहणं करोति । एतदुकं भवति-यः शल्यः स निर्दशी नाम सपोऽभवत् । यदनीकं स स्वजो नाम सोऽभवत् । (आर्वेण!) सण सहैव यः आर्वेण सर्पण सहोत्पत्तिक इत्यर्थः’ इति भभास्करः,

खण्डः

त्रयोदशोऽध्यायः ।

५२३

4

.

।

SITE

. ॥ सहसः स्वजः ॥ ___ अभवदित्येव । सहा वेगः । इसिः । स्वज इत्युभयशिरस्थूल.

साख्या ॥

॥ यानि पनि ते मन्थावलाः ॥ महावाग्गुदा अभवन् ।।

॥ यानि नावानि ते गण्ड्रपदाः ॥ नावानि पत्रचित्रपट्टबन्धनानि ! अवस्करदेशजाः सर्पा गण्डूपदा ॥

॥ यत् तेजनं सोऽन्धाहिः ॥ इतेजनमिति यष्टिनाम ! सा उ अपि “अन्धाहिर्निर्नवसर्पजातिः ।। एवं,

॥ सो सा तथेषुरभवत् ॥

साउच सा।

इषे किञ्चेत्युरत्रेषुशब्दः स्त्रीपुंसलिङ्गकः । सा सा जातिरभूत सेषुर्या वै क्षिप्ता कशानुना ।।

द्वितीयः खण्डः।

• सह सः स्वज इति भट्टभास्करव्यात्यानुसारी पदच्छेदः । तमाख्या च पूर्वस्मिन् पुटे (५२२) दर्शिता. ‘मन्थावला नाम महावाग्गुदा जन्तुविशेषाः । सर्पविशेषा एवेत्येके’ इति भभास्करः. * अवस्करादिस्थानेषु ये सर्पवजायन्ते ते गण्डूपदाः’ इति सायणा. ‘तेजनं ज्यानिधानस्थानम् । मुखनैशित्यमित्येके’, अाहिनाम महासर्पः’ इति भभास्करः ॥ उणादिसू. १-१३.

५२४

सवृत्तिके ऐतरेयब्राह्मणे

तृतीयः

पयां मुखेन चागृह्णात् सा सोममिति वर्णितम् ।।

तत्र,

॥सा यद् दक्षिणेन पदा समगृभ्णात् तत्

प्रातस्सवनमभवत् ॥ पदा पादेन ! " हाहोर्भः ॥

॥ तद् गायत्री स्वमायतनमकुरुत ॥

तत् प्रातस्सवनम् । स्वमात्मीयम् ।। ॥ तस्मात् तत् समृद्धतम मन्यन्ते सर्वेषां सवनानाम् ॥ वयं गायत्र्या गृहीतत्वात् । तस्मात् तथाहि । मध्ये ॥

॥ अग्र्यो मुख्यो भवति श्रेष्ठतामश्नुते य एवं वेद ॥ सः। अत्र्य इति व्याचष्टे- मुख्य इति ॥

॥ अथ यत् सव्येन पदा समगृभ्णात् तन्माध्यंदिनं

सवनमभवत् ॥ *“हग्रहोः ॥

॥ तद्विषेसत ॥

।

H

लक्ष्यण् न । तन्माध्यंदिनं सवनं विनस्तमभवत् ।

1

रस

.

अश्या अग्रगण्यः, मुख्यः प्रधानभूतः, श्रेष्ठः

• पा० सू० वा०८-२-३२. प्रशस्यतमः’ इति भभास्करः.

५२५

खण्ड:

त्रयोदशोऽध्यायः । ॥ तद्विस्त्रस्तं नान्वाप्नोत् पूर्व सवनम् ॥ *अन्वाप्तिः समत्वम् ।

HEROMA

ल्य माध्यदिन स्विह ।।

॥ ते देवाः प्राजिज्ञासन्त ॥ प्रातस्सवनतुल्यत्वमैच्छन् माध्यंदिनस्य ने ।

तदर्थ,

F

मा

gugaye

।

"

॥ तस्मिस्त्रिष्टुभं छन्दसामदधुः ॥ तस्मिन् माध्यंदिने सबने । मध्ये ॥ किञ्च,

॥ इन्द्रं देवतानाम् ॥ मध्ये अदधुरित्येव ॥

॥ तेन तत् समावद्वीर्यमभवत् पूर्वेण सवनेन । तेन त्रिष्टुबिन्द्रस्थापनेन ।।

ort

ततच,

।

॥ उभाभ्यां सवनाभ्यां समावहीर्याभ्यां समावज्जामीभ्यां

रानोति य एवं वेद ॥ जामिः स्निग्धस्वसा पूर्वनिपातश्छान्दसस्त्लिह । तुल्यवीर्यस्निग्धसुहृत्समाभ्यामश्नुते सुखम्(?) ।।

जामीशब्दो जातिवचनः’

• ‘अनुगमनाय शक नाभूत्’ इति सायणः इति सायणभभास्करो.

सवृत्तिके ऐतरेयबामणे

तृतीयः

b

म

॥ अथ यन्मुखेन समगृभ्णात् तत् तृतीयसवनमभवत्। .

तस्य पतन्ती रसमधयत् ॥ तस्य तृतीयसवनांशभूतसोमस्य । पतन्ती गायत्री ।।

॥ तद्धीतरसं नान्वाप्नोत् पूर्वे सवने ॥ * नपुंसकाच्च’ इति शी । धीतः पीतो रसो यस्य तत् कर्तु ।

नाभूत् तृतीयसवनं प्रातमध्यंदिनोपमम् ॥ अथ,

॥ ते देवाः प्राजिज्ञासन्त तत् पशुष्वपश्यन् ॥ टार्थे सुप् । तत् निर्वहणम् ॥ कथं,

॥ तद्यदाशिरमवनयन्त्याज्येन पशुना चरन्ति तेन तत्

समावद्वीर्यमभवत् पूर्वाभ्यां सवनाभ्याम् ॥ तत् तत्र । आशिरं पयः। अवनयन्ति सोमे प्रक्षिपन्ति पशुना पश्चङ्ग हृदयादिना ॥

HTML

।

।

• ‘धीतं तृतीयसवनं दन्तैर्हि तद् दंष्ट्वा धयन्त्यहरत्’ इति ताम्ध्यवा० ८.४. + पा० सू० ७-१-१९. * ‘तत् साधनं पशुष्वपश्यन् ’ इति सायणभट्टभास्करौ. ६ तथाच तै. सं.–” ब्रह्मवादिनो वदन्ति कस्मासत्याद् गायत्री कनिष्ठा छन्दसाँ सती यज्ञमुखं परीयायेति यदेवादः सोममाहरत् तस्माद् यज्ञमुखं पयत् तस्मात् तेजस्विनीतमा पयां वे सबने समगृह्णात् मुखेनैकं यन्मुखेन समगृहात् तदधयत् तस्माद् द्वे सवने शुक्रवती प्रातःसवनं च माध्यंदिनं च तस्मात् तृतीयसवन ऋजीपमभिषुण्वन्ति धीतमिव हि मन्यन्ते आशिरमवनयत्ति सशुक्रत्वाय ’ इति ६-१-६. पूतभृतो बिल उदीचीनदशं पवित्रं वितत्य तस्मिन् यजमानः पुरस्तात् प्रत्यङ् तिष्ठन् सह पल्याशिर मवनयत्यस्मे देवासो वपुषे चिकित्सतेति चतसृभिः’, ‘शृतं हविः शमितरित्येतदादि पाशुक कर्म प्रतिपथत एडायाः’ इति आ० श्री. सू. १३-१०.१०, १३.११.३.

खण्ड:

त्रयोदशोऽध्यायः।

. ॥ सर्वैः सवनैः समावद्वीयः समावज्जामिभी रानोति

य एवं वेद ॥ स्निग्धस्वरसमैस्तुल्यवीर्यै राम्रोति वेदिता । फलं ज्ञातृगतं कर्तुर्दण्डापूर्षिकया भवेत् ।।

MOR

तृतीयः खण्डः।

प्रातस्सवनभागिन्या गायच्याः स्थितिरुच्यते । मरुत्वतीयशस्त्रे च वैश्वदेवे तथैव च — ॥ ते वा इमे इतरे छन्दसी गायत्रीमभ्यवदेताम् ॥

गायत्र्या सोम आनीते सवनत्रययोगिनि । तां प्रत्यवदतां त्रिष्टुब्जगत्यौ भासनेति तङ् ।

A

MER

कर्य,

PATO

। वित्तं नावक्षराण्यनुपर्यागुरिति ।। अगुईतिस्थेति सिचो लुक्यात इति झे सि । यान्यक्षराणि नौ मार्गे गळितानि पुराभवन् । तानि त्वया गृहीतानि तद्धनं नौ न तत् तव ॥ ॥ नेत्यब्रवीद् गायत्री यथावित्तमेव न इति ॥

पा. सू. १-३-४७.

पासू. ३-४-७७.

.

पा० सू०

Tam

Tी

KE

H2

४

ETITOMARATHI १ecा

।

५२८

सवृत्तिके ऐतरेयब्राह्मणे सात्तिके ऐतरेय ब्राह्मणे

चतुर त्यक्तं युवाभ्या दौर्बल्याद् गृहीन तन्भया बलात् । .: चतुरक्षरकं तत्र युवयोः किं ममैव तत् ॥

॥ ते देवेषु प्रश्नमैताम् ॥ त्रिष्टुब्जगत्यौ ते रुष्टे गायत्र्यात्ताक्षरे उभे ।

देवेष्वगच्छतां न्यायं प्रष्टुं किन्चन साध्विति ।। . ॥ ते देवा अब्रुवन् यथावित्तमेव व इति ॥

यद् गायच्या गृहीतं तत् तस्याः स्याद् युवयोर्न तत् ।

यद् येन लब्धं दद तस्य नान्यस्येत्यवदन सुराः ॥ " तस्माद्दाप्येतर्हि वित्त्यां व्याहुर्यथावित्तमेव न इति ॥ तस्मात् तथाहि । एतहि अस्मिन्नपि काले वियां लब्धौ सत्यामपि विचार्य यथावित्तं यथालब्धम् ॥

निराशे ते ततोऽभूतां जगती त्रिष्टुबेव च ॥

॥ ततो वा अष्टाक्षरा गायच्यभवत् ॥ स्वकीयचतुरक्षराधिकान्यचतुरक्षरनिरपवादत्वात् ॥

॥ यक्षरा त्रिष्टुप् ॥ त्यक्तैकाक्षरत्वात् ॥

EAS

॥ एकाक्षरा जगती

त्यक्तव्यमरत्वात् ।।

।

खण्ड:

त्रयोदशोऽध्यायः ।

१२९ ॥ साष्टाक्षरा गायत्री प्रातस्सवनमुदयच्छत् ।। उद्यमो निर्वाहः । लङ् । ‘इषुगमि -’ इति छः ॥ ॥ नाशक्नोत् त्रिष्टुप् यक्षरा माध्यंदिनं सवनमुद्यन्तुम् ॥

वाहुम् । शकभूष–’ इति तुमुन् ।

॥ तां गायध्यब्रवीदायान्यपि मेऽत्रास्त्विति ॥ आयानि लोट् । आगच्छानि । अत्र माध्यंदिने सक्ने । ॥ सा तथेत्यब्रवीत् त्रिष्टुप् तां वै मैतैरष्टाभिरक्षरैरुपसंधेहीति ॥ वै इति सान्त्वे । मा माम् । एतैस्त्वदीयैः । उपसंघेहीति सङ्गमय ।

॥ तथेति तामुपसमधात् ॥ तां त्रिष्टुभम् । अष्टाभिरक्षरैरित्येव । सेति च ॥ ॥ एतद् वै तद् गायध्यै मध्यदिने यन्मरुत्वतीयस्योत्तरे

प्रतिपदो यश्चानुचरः ॥ तत् तत्र । एतल्लब्धं स्थानम् । गायत्यै । उसो डे, गायत्र्याः । प्रतिपत्तृवस्य ’ आ त्वा रथा’देः द्वे उत्तरे तुविशुष्म’ , यस्य त’ इति । *‘इदं वसो’ऽनुचरतचः ॥

• पा० सू० ७ ३-७७, + पा० सू० ३-४-६५. * एतद् एतेन खलूप सन्धानोपकारेण ’ इति भहभास्करः. 8 अक्सं०६-५-१-१. ऋक्सं० ६-५-१-२. % ऋक्सं० ६-५-१-३. ऋक्सं० ५-७.१७-१. ‘आ त्वा रथं यथोतय इदं यसो सुतमन्ध इति वैश्वदेवस्य प्रतिपदनुचरौ’ इति आ० श्रौ० सू० ५-१४.४,

५३० सवृत्तिके ऐतरेयनामणे चतुर्थः

॥ सैकादशाक्षरा भूत्वा माध्यंदिन सवनमुदयच्छत् ॥ . आत्मीयत्र्यक्षरगायत्रीदत्ताष्टाक्षरयोगात् ।। किञ्च,

॥ नाशक्नोज्जगत्येकाक्षरा तृतीयसवनमुद्यन्तुम् । तां गायत्र्यवीदायान्यपि मेऽत्रास्त्विति । सा तथेत्यब्रवीजगती तां वै मैतैरेकादशभिरक्षरैरुपसंधेहीति ॥

एतैः त्रिष्टुभि त्वया संपादितैः॥ ॥ तथेति तामुपसमदधात् । एतद्वै तद् गायचय तृतीयसवने

यद् वैश्वदेवस्योत्तरे प्रतिपदो यश्चानुचरः ॥ प्रतिपत्तृवस्य *‘तत् सवितु’रादेरुत्तरे द्वे अस्य हि खयशस्तर’ *सहि रबानि’ इति । ‘अद्यान’ इत्यनुचरतवः ॥

सा द्वादशाक्षरा भूत्वा तृतीयसवनमुदयच्छत् । ततो वा

अष्टाक्षरा गायच्यभवदेकादशाक्षरा त्रिष्टुप् ॥ अभवदित्येव ।।

.

.

m

॥ द्वादशाक्षरा जगती॥

पूर्ववत् ।।

• सं० ४.४.२५-१. + ऋक्सं० ४-४-२५-२. सं०४-४-२५.३. ऋक्सं० ४-४-२५.४. “तत् सवितुर्वृणीमहेऽद्यानो देवसवितरिति वैश्वदेवस्य प्रतिपदनुचरौ’ इति मा. श्री० सू० ५-१८-५,

RU

खण्ड:

त्रयोदशोऽध्यायः । - ॥ सर्वैश्छन्दोभिः समावडीयैः समावज्जामिभी राधोति

य एवं वेद ॥ *उक्तार्थप्रायम् ॥

॥ एकं वै सत् तत् त्रेधाभवत् ।। वै एवम् । एषाच।

गायत्र्याख्यं तु यच्छन्दस्तदेवं त्रिविध अभूत् ।।

॥ तस्मादाहुर्दातव्यमेवंविदुष इति ॥ गायत्रीवेदिने देयं समृद्ध्या इति वै विदुः ॥

॥ एकं हि सत् तत् त्रेधाभवत् ॥ त्रिशब्दो बह्वर्य’ । अभवत् लिङो लङ् । भवेत् ॥

गोभूतिलहिरण्यादि दत्तं बहुविधं भवेत् ।

गायच्यादिवेदविद्याविदे स्मरति गोतमः 8 समद्विगुणसाइस्रानन्त्यानि फलान्यब्राह्मणब्राह्मणश्रोत्रियवेदपारगेभ्यः’ इति ।।

चतुर्थः खण्डः।

.

.

TGTE

.

१. ‘हत्वर्थः’ क. पाठा.

• page 527. । पा० सू०५-३-४६. * ‘इदानी हेतो हिशब्दः पूर्वत्र तु प्रसिद्धी वैशब्दः इति विवेकः ’ इति भभास्कर:. धर्मसूत्र प्र० १ अ०५ सू० १६.

त

.सवृत्तिके ऐतरेयब्राह्मणे

[पञ्चमः

E

%

इत्थं सोमकथा प्रोक्ता सवनत्रयसङ्गतिः । गायत्र्याश्रोच्यतेऽथात्र तृतीयसवनं परम्-~

॥ ते देवा अब्रुवन्नादित्यान् ॥ कथं,

॥ युष्माभिरिदं सवनमुद्यच्छामेति ॥ उद्यमः आरम्भः । लोट् । आरभामहै ॥

॥ तथेति ॥ तैश्योक्तमिति शेषः॥

॥ तस्मादादित्यारम्भणं तृतीयसवनम् ॥ भवति । आदित्येनारभ्यत इत्यादित्यारम्भणम् । कर्मणि ल्युटि रमेशब्लिटोः’ इति नुम् ॥

कृत एतत्,

॥ आदित्यग्रहः पुरस्तात् तस्य ॥ यस्मादिति शेषः । तृतीयसवनस्यादावादित्य इज्यते ॥ कथं,

॥ यजत्यादित्यासो अदितिर्मादयन्तामिति महत्या

• ‘आदित्यारम्भणं तृतीयसवनम् ’ इति आप० श्री. सू० १३-९-१. + पा० सू० ७.१-६३. * तस्येत्यस्योत्तरत्रान्वयो महभास्करमते । तथाच तद्याख्या–‘तस्य बजतीत्यादि । यजेश्च करण इति करणे तृतीया । तेन यजति होता आदित्यास इत्यनयों’ इति. 8 अथ तृतीयसवनमुत्तमखरेण । आदित्यग्रहेण चरन्ति ’ इति आ. श्री. सू० ५-१७-१, २. । ऋक्सं० ५.४-१८-२० ‘आदित्यासो अदितिर्मादयन्तामिति नैतं अहमीक्षेत हूयमानम् ’ इति आ० और सू० ५-१७.३.

खण्डः

त्रयोदशोऽध्यायः ।

प्रशास्त्रा प्रेषितो होतानुवाक्याप्रैषवादिना । मद्वती मद हर्ष इति धातुमती ॥

॥ महदै तृतीयसवनस्य रूपम् ॥ ‘रूपमनुरूपं योग्यम् ।

मध्यंदिने भुक्तवन्तस्ततो माद्यन्ति खल्विति ।।

।

त

अत्र च,

STEP

॥ नानुवषट्करोति ॥ ‘आदित्यग्रहसावित्रौ तान् स्म मानुवषद्कृथाः’ । इति हि सूत्रपठिता यज्ञगाथा ॥

॥ न भक्षयति ॥

.

कुता,

॥संस्था वा एषा यदनुवषट्कारः॥ यत् यः॥

॥ ।

॥ संस्था भक्षः ।

ततः किं,

॥ प्राणा आदित्या नेत् प्राणान्संस्थापनीयानीति ॥ *इत् एव । भावेन ॥

• ‘तृतीयसवनस्य स्वरूपमपि महदै हर्षोपेतमेव तत्समाप्तौ देवतानां यजमानाना मृत्विजां हर्षोत्पत्तेः’ इति सायणा. ऋत्विग्यजमाना देवताश्चास्मिन् माद्यन्ति इति कृत्वा मदत् तृतीयसवनस्य रूपम्’ इति भहभास्कर:. + आ० श्री. सू. ५-५-२१.

नानुवषट्करोति यदनुवषटकुर्याद् रुद्र प्रजा अन्ववसृजेत्’ इति तै० सं० ६-१-६. ‘सर्वत्रानुवषट्कारो द्विदेवत्सर्तुग्रहादित्यसावित्रपानीवतवर्नम् इति आप० श्री. सू० १२-२४-२, * ‘नेदिति भयद्योतनार्थों निपातः’ इति सायणः,

सवृत्तिके ऐतरेयब्राह्मणे

पञ्चमः

E

AAAAHIT

इत्यादित्यग्रहः प्रोक्तः सावित्रग्रह उच्यते–

॥ त आदित्या अब्रुवन् सवितारम् ॥ कथं,

॥ त्वयेदं सह सवनमुद्यच्छामेति । तथेति ॥ तेनाप्युक्तमिति शेषः ॥

॥ तस्मात् सावित्री प्रतिपद्भवति वैश्वदेवस्य ॥ शस्त्रस्य । " तत्सवितुर्वणीमह ’ इति प्रतिपतृचः ।।

॥ सावित्रग्रहः पुरस्तात् तस्य ॥ तस्य वैश्वदेवस्य पुरस्ताद्भवति ॥

३

कथे,

॥ यजति दमूना देवः सविता वरेण्य इति महत्या

रूपसमृद्धया ॥ प्रशाखा प्रेषितो होतानुवाक्याप्रैषवादिना । सूत्रपठिता चेयम् ॥

॥ महदै तृतीयसवनस्य रूपम्। नानुवषट्करोति । न भक्षयति । संस्था वा एषा यदनुवषट्कारः संस्था भक्षः प्राणः सविता नेत् प्राणं संस्थापयानीति ॥

भावेन ॥

नार

HTML

• ऋक्सं० ४.४-२५-१.

मा. श्री. सू० ५-१८-२,

खण्ड:

त्रयोदशोऽध्यायः ।

सावित्रग्रह इत्युक्तो होतुः शस्त्रमथोच्यते । वैश्वदेवं निविद्धानचतुस्सूक्तसमन्वितम् ॥ पञ्चधाय्यान्वितं यावदानेयी प्रथमेति वै । तत्राभूदेव सावित्रे निविदं स्तोतुमाह ह– ॥ उभे वा एष एते सवने विपिबति यत् सविता

प्रातस्सवनं च तृतीयसवनं च ॥ यत् यः। विशेषेण ।। कथं,

॥ तद्यत् पिबवत् सावित्र्यै निविदः पदं पुरस्ताद्भवति महदुपरिष्टादुभयोरेवैनं तत्सवनयोराभजति प्रातस्सवने च तृतीयसवने च ॥

सावित्यै साविश्याः। ‘सविता देवः सोमस्य पिबत्विति पुरस्तात पदं पिववत् पिवशब्दवत् । ‘सविता देव इह श्रवदिह सोमस्य मत्स दि’त्युपरिष्टात्पदं मदत मदधातुमत् । तत् पदद्वयं करें । एनं सवितारम् आभजति सवनद्वयमनुभावयति । पीतवटै प्रातस्सवनं’ समेव तृतीयसवने मादयन्ते’ इति च वक्ष्यते ॥

अथैकयेति खैलिक्या धाय्यायाः श्रैष्ठ्यमाह ह ॥ बह्वयः प्रातर्वायव्याः शस्यन्त एका तृतीयसवने ॥

"

JO

VAYRAL

• ऋक्सं० ३-४-५-१. सावित्रेण ग्रहेण चरन्त्यभूद देवः सविता वन्द्यो तु नः’ इति आ० श्री सू० ५.१८-१, २, ऐ० ब्रा० १६-४. * ऐ० प्रा० २८-३०

सवृत्तिके ऐतरेयब्राह्मणे

[पञ्चमः

…

.

प्रउगे वायुरग्रेगा पुरोरुग्वायवास्तुचः ।

आभिश्चतसृभिस्तुल्या वायव्यात्रैकयेति वा ॥ अत्र दृष्टान्तमाह

॥ तस्मादूर्वाः पुरुषस्य भूयांसः प्राणा यच्चावाचः ॥

तस्मादिति यथेत्यर्थो यच्चेति त्वल्पवाचकः । नाभेरूचं नव प्राणा द्वौ स्तन्यौ सप्त मूर्धनि ।। त्रयोऽवाचस्तु रेतस्या पुरीष्यो मूव्य एव च । नवभ्योऽपि हि देहस्य त्रयः खलु सुखप्रदाः ।। सत्खेव नवसु त्वेषामभावे दुःखदर्शनात् । एवमेकापि वायव्या चतसृभ्योऽतिरिच्यते ॥

॥ द्यावापृथिवीयं शंसति ॥ *पश्चर्च दैर्घतमसं यत् प्रियाचा ऋता वृषा ॥ स्तौति

॥धावापृथिवी वै प्रतिष्ठे ॥

-44

U

॥ इयमेवेह प्रतिष्ठा ॥ इह अस्मिन् लोके ॥

॥ असावमुत्र ॥ प्रतिष्ठेत्येव । असौ स्वर्गः । अमुत्र परलोके ॥

S

• ‘प्रधावा पश्च द्यावापृथिवीयं तु जागतं तु’ इति सर्वा० म० १ सू. १५९. ‘प्रशावेति दैवतमसम्’ इति आ. श्री सू० ५-१८.५. + ऋक्सं० २-३-२-१. * ‘इह मनुष्यजन्मनि’, S ‘अमुत्र जन्मान्तरे’ इति सायणभभास्करौ.

खण्ड:

३

।

त्रयोदशोऽध्यायः । ॥ तथद् द्यावापृथिवीयं शंसति प्रतिष्ठयोरेवैनं

तत् प्रतिष्ठापयति ॥ तत् तत्र । एनं यजमानम् । शंसति यत् प्रतिष्ठापयनि तत् ॥

पञ्चमः खण्डः।

प्रथमे दशके खण्डा संख्याता एकसप्ततिः । द्वितीय एकान्नत्रिंशदिति खण्डशतं गतम् ।।

॥ आर्भवं शंसति ।। *तक्षन् रथेति पश्चर्च सूक्तमत्र दैवतम् । अनेतिहासं कथयन्ति विप्रा महात्मानस्त्वावं वेददृष्टम्।। आसन् सुतास्त्वगिरःपुत्रकस्य सुधन्वनो वाजविभ्व संज्ञाः ॥ तपश्वेरुर्मानुषा वै सुरत्वं यज्ञे भागं चेप्सयो वर्षगान् । प्रजापतेर्वचनादग्निरेतानुवाचेष्टं क्रियतां देवशिल्पम् ।। रथाचथो वो भविता समृद्धिरित्युक्तास्ते चक्रिरे देवशिल्पम् । मुदुष्करं चाद्भुतं चित्तयोज्याविन्द्रस्थावावश्विनोवे रथं च ।। बृहस्पतेरमृतस्राविणीं च शुक्लां धेनुं पितरौ खौ युवानौ । कृतं त्वष्ट्रा चमसं चैकमेव प्रचक्रिरे चतुरो विद्ययैव ।। तदद्भुत प्रेक्ष्य मुरास्तु हृष्टाः सुरानेतांचक्रिरे यज्ञियांश्च । प्रजापतिप्रमुखास्तेऽथ वेदे स्तुत्या आसन् बहुशो यज्ञभाजः ॥

E

मन

BAHAR

Day

• ऋक्सं. १-७-३२-१. । इतिहासश्चायमूक्संहितायां (म० ४. सू० ३५,३६)

68

–

ATURA

.

4

५३८ सवृत्तिके ऐतरेयब्राह्मणे

जरां मृत्यु मानुषत्वं च तीर्णाः प्रजापतेः सवितुश्चैकभक्ताः। ऋभुर्विभ्वा वाज एकेन चापि नानोच्यन्ते साहचर्यात्तु सर्वे ॥ इत्यार्भवः सर्वसमृद्धिकारी प्रवर्णितवेतिहासो महार्थः । यस्य स्मृतेः श्रवणाच्छ्रावणाञ्च भवेद्रूपमायुरारोग्ययुक्तम् ।। अत्र विशेषमाह–

॥ ऋभवो वै देवेषु तपसा सोमपीथमभ्यजयन् ॥ वै पुरा । पीया पानम् । अभिजया प्राप्तिः । *नियमेषु तपश्शन्दः ॥ ततो देवाः,

॥ तेभ्यः प्रातस्सवनेऽवाचिकल्पयिषन् ।

शसो भ्यस् , तान् । णिचः सनो लङ् । अिवक्लतिरनुभवः । अव. कल्पयितुमैच्छन् ॥

॥ तानग्निर्वसुभिः प्रातस्सवनादनुदत ॥ तिपस्तः, अनुदत् निराकृतवान् ॥

॥ तेभ्यो माध्यंदिने सबनेऽवाचिकल्पयिषन् । तानिन्द्रो रुदैमाध्यदिनात् सवनादनुदत । तेभ्यस्तृतीयसवनेऽवाचि कल्पयिषन् । तान् विश्वेदेवा अनोनुद्यन्त ॥

भूनत्यर्थमनुदन यङ् गुणो यङ्लुकोर्लङत् ।।

ICCIPE

• तथाचापस्तम्बधर्मसूत्रमपि - नियमेधु तपशब्दः’ (प्र. १ पट० २ स१)

‘अवक्लप्तिः सम्भावना’ इति भाभास्कर… पा. सू० ७-४-८१,

इति.

Tार

खण्डः ]

त्रयोदशोऽध्यायः ।

५३९

.

कथं,

॥ नेह पास्यन्ति नेहेति ॥ इह प्रदेशे पानं प्राप्तिः ॥

एवं तेषु द्रावितेषु सवनत्रयतोऽपिच,

॥ स प्रजापतिरब्रवीत् सवितारम् ॥ स ऋभूणां बन्धुः ॥

कर्य

॥ तव वा इमेऽन्तेवासाः । त्वमेवैभिः संपिवस्वेति ॥ व इव । एव तावदित्यर्थः । एभिः सं सह पिवस्व । सर्वस्य बन्धो । अन्तेवासाः । *“शयवास-’ इत्यलुक् ।

तब भक्तास्तपोयोगाच्छिष्यवत् संप्रियास्तव । अतो यावापृथिव्यात् तु परं सापय तानृभून् ।

॥ स तथेत्यब्रवीत् सविता ॥ किन्तु,

॥ तान् वै त्वमुभयतः परिपिबेति ॥ सविताबवीदित्येव ।।

॥ तान् प्रजापतिरुभयतः पर्यपिबत् ॥

परिपानं संश्रयः॥

. पा. सू. ६.३.१८.

५४२

सवृत्तिके ऐतरेय ब्राह्मणे

सप्तमः

सूत्रे महित आहावाभून्निविवाभिचारिकी । दशत्वेऽभित आहावादितियोंः प्राङ् निविद् भवेत् ॥

नवत्वे शतमिन्यस्याः प्रागाद्याहावयु निवित् । आघाहावादितिौंश्च वैश्वदेवान्तिमा सदा ।

यं कामयते तं तेति पूर्वमत्राध्यगीष्महि (?) ।। अथ वैश्वदेवं शस्त्रं स्तौति

॥ यथा वै प्रजा एवं वैश्वदेवम् ।। राष्ट्रं प्रजाः ॥

॥ तद् यथान्तरं जनता एवं सूक्तानि ॥ तत् तत्र । अन्तरम् अंड्यर्थे । अन्तरे मध्ये जनताः जनसमूहार, एवं तथा ॥

॥ यथारण्यान्येवं धाय्याः ॥

अरण्यं वनम

॥ तदुभयतो धाय्यां पर्याह्वयते ।।

तत् तत्र । धाय्यामुभयतः ।।

॥ तस्मात् तान्यरण्यानि सन्त्यनरण्यानि मृगैश्च

वयोभिश्वेतिहस्माह॥

• ‘अदितिौरदितिरन्तरिक्षमिति परिदध्यात सर्वत्र वैश्वदेवे’ इति था. और सू. ५-१०-१२. + page 540.

खण्ड)

त्रयोदशोऽध्यायः ।

५४३

. तस्मात् तथाहि । सन्ति । शतुर्जसः शि नुम् । मुगैराहादिभिः क्योभिः पक्षिभिरनरण्यानि त्यक्तप्राण्यगोचरत्वानि । इति कश्चिद् ब्रह्मवाद्याह स्म ।। पुनः स्तौति–

॥ यथा वै पुरुष एवं वैश्वदेवम् ॥

A

॥ तस्य यथा वान्तरमङ्गान्येवं सूक्तानि ॥ *वा खलु । अन्तरे मध्ये ।।

अङ्गुल्यादिगतः सन्धिः पर्व ॥

तत् तत्र ॥

॥ तस्मात् पुरुषस्य पर्वाणि शिथिराणि सन्ति दृह्ळानि ॥ तस्मात् तथाहि । दृढानि ॥ कुत एतत् ,

॥ ब्रह्मणा हि तानि धृतानि ॥ ब्रह्म वेदः ।।

सप्तसंस्थान्विते सोमे सर्वधाय्यास्तु विंशतिः । त्रयस्त्रिंशच्छन्नयाज्या सदासां तुल्यतोच्यते ।।

• अवान्तरमभ्यन्तरप्रवेशाङ्गान्यवयवा यथा’, + ‘ब्रह्म वा आहाव इति श्रुतस्वादाहावरूपेण ब्रह्मणैव ’ इति सायणः,सवृत्तिके ऐतरेयब्राह्मणे

[सप्तम

॥ मूलं वा एतद् यज्ञस्य यद्धाय्याश्च याज्याश्च ॥ .. यत् याः ।।

॥ तद्यदन्या अन्या धाय्याश्च याज्याश्च कुर्युरुन्मूलमेव

तद् यज्ञं कुर्युस्तस्मात् ताः समान्य एव स्युः॥ तत् तत्र । यत् यदि । उन्मूलमुद्धृतमूलम् । “केवलमामक-’ इति डीए ।

पुनः स्तौति’–

॥ पाञ्चजन्यं वा एतदुक्थं यद् वैश्वदेवम् ॥

हितार्थे यत् पञ्चजनास्ततस्वार्थे कृतस्त्विह ॥ स्पष्टयति

॥ सर्वेषां वा एतत् पञ्चजनानामुक्थं देवमनुष्याणां

गन्धर्वाप्सरसा सर्पाणां च पितॄणां च ॥ एको राशिस्तु गन्धर्वा अप्सरोभिः समन्विताः ।। निगमयति

॥ एतेषां वा एतत् पश्चजनानामुक्थम् ॥

१. ‘पुनः शस्त्रं स्तौति । घ. छ, पाठक,

• पा० सू० ४-१-३०. । ‘इदभर्थे तद्धित इति ख्यापनपरमिदं पुनर्वचनम् । तत्रैव पश्चैव जनाः पञ्चजना इति दिवसंख्ये संज्ञायामिति समानाधिकरणसमासः । तत्र सर्वेषां प्रत्येक पञ्चजना इति संज्ञा सप्तर्षिवत् । तत इदमर्थे छान्दसः व्यम्’ इति भाभास्कर

खण्ड

अयोदशाऽध्यायः ।

किञ्च,

Paul

॥ सर्व एनं पञ्चजना विदुः ॥ एनं होतारम् ॥

॥ एनं पश्चिन्यै जनतायै हविनो गच्छन्ति ॥ पञ्चत्वं पञ्च मत्वर्थे ‘नीह्यादीनेष्टिलोपडीप् । जिनात् समूहे तल ताभ्यां तादर्थे इवोऽध्वरः ।।

ये पञ्चजनसंपीत्य कर्म यज्ञादि कुर्वत त एनमागच्छयुव वैश्वदेवस्य शेसकम्

॥ य एवं वेद ।। तमपि ॥ दिग्ध्यानार्थमाह

॥ सर्वदेवत्यो वा एष होता यो वैश्वदेवं शंसति ॥ तादयं यत् । सर्वदेवतानां स्तावकत्वात् ॥

ततच,

॥सर्वा दिशो ध्यायेच्छंसिष्यन् ॥ होता॥

।

…

॥ सर्वास्वेव तद् दिक्षु रसं दधाति ।

पा० सू०५-२-११६. + पा. सू० ४.२.४३.

पा. सू. ५.४.२४,

69

सवृत्तिके ऐतरेयब्राह्मणे

[सप्तमः

E

1

.

दिग्ध्यानेन तु तत् तेन रसं लाभ हि दिग्गतम् ।।

लभते कोणरहिता दिश ऐन्यादिका मताः ।।

॥ यस्यामस्य दिशि द्वेष्यः स्यान्न तां ध्यायेत् ॥ अस्य होतुर्यष्टुर्वा । द्वेष्यः शत्रुः। तां दिशम् ॥

॥ अनुहायैवास्य तद्वीर्यमादत्ते ॥ अनुहानमभिभवा । तत् तेन । अस्य शत्रोः ॥ ॥ अदितिधौरदितिरन्तरिक्षमित्युत्तमया परिदधाति ॥ व्याचष्टे–

॥ इयं वा अदितिरियं द्यौरियमन्तरिक्षम् ॥ “अदितेः पृथिवीनाममु पाठात् । तदाश्रयत्वाच सर्वस्य ।।

॥ अदितिर्माता स पिता स पुत्र इति । इयं वै माते यं पितेयं पुत्रः। विश्वेदेवा अदितिः पञ्चजना इति । अस्यां वै विश्वेदेवा अस्यां पञ्चजनाः ॥

पूर्वमुक्ताः पञ्चजना वर्णा वा सनिषादकाः ॥

%

• ‘सर्वो दिशो ध्यायेच्छसिध्यन् । यस्यां वैष्यो न ताम्’ इति आ. श्री. सू. ५-१८.३. अनुहायैव वेश्यस्य पृष्ठतो गत्वैव’ इति सायणः, ‘अनुहाय अनुक्रमेण खाजावित्वैव । यद्वा अनुगम्यैव बन्धुभावमाचरनेव’ इति भहभास्करः । ऋक्सं. १-६-१६-५. अदितिधौरदितिरन्तरिक्षमिति परिदम्याद सर्वत्र वैश्वदेवे ’ इति आ. श्री. सू. ५-१८.१२. या० निष. १-१. अखण्डितत्वाददीनत्वाद्वा भूमिरेवादितिरित्युच्यते । सेयं भूमिरेव दुलोकरूपान्तरिक्षरूपा च । अस्या भूमौ कर्म कृत्वा तत्तलोकप्राप्त सम्पादयितुं शक्यत्वात् ’ इति सायणः,

खण्ड:

त्रयोदशोऽध्यायः ।

५४७

. ॥ अदितिर्जातमदितिर्जनित्वमिति । इयं वै जातमियं

जनित्वम् ॥ भविष्यति जनेरित्वो* जनित्वं यजनिष्यते । जातं वस्तु समुत्पन्नं तद् द्वयं चेयमेव हि ॥

॥हिः पच्छः परिदधाति ॥ ततः किं,

॥ चतुष्पादा वै पशवः ॥ अन्त्यालोपश्छान्दसः ॥

॥ पशूनामवरुध्यै ॥ तद् द्विपच्छस्त्वं स्यात् ।।

॥सकृदर्धर्चशः ॥ परिदधातीत्येव ।।

तच,

। प्रतिष्ठाया एव ॥

स्यात् ॥

॥ द्विप्रतिष्ठो वै पुरुषः । चतुष्पादाः पशवः । यजमानमेव तद् द्विप्रतिष्ठं चतुष्पात्सु पशुषु प्रतिष्ठापयति ॥

वक्तार्थम् ॥

• उणादिसू० ४-१०६. + ‘द्विः पच्छोऽर्धर्चशः सकृद् भूमिमुपस्पृशन् ’ इति श्री. सू० ५.१८-१९. * pages 298 & 299.

आ

सवृत्तिके ऐतरेयब्राह्मणे

[सप्तमः

Pr

।

॥ सदैव पञ्चजनीयया परिदध्यात् ॥ प्रकृतौ विकृतौ चेयं वैश्वदेवेऽन्तिमा भवेत् ।। अदितियों गेहादिच्छाट्टापा पञ्चजनात्तु टा ।।

॥ तदुपस्पृशन् भूमि परिदध्यात् ॥ तत् तया । लिङ्लटोय॑त्यासः ।

तया परिदधच्छस्त्रं स्पृशेद् भूमिं तु पाणिना ।। ॥ तद्यस्यामेव यज्ञं संभरति तस्यामेवैनं तदन्ततः

प्रतिष्ठापयति ॥ तत् तथासति । सम्भरत्यारभते । तत् तेन भूमिस्पर्शनेन । अन्ततः अन्ते ।।

शस्त्रयाज्यामाह

॥ विश्वेदेवाः शृणुतेमं हवं म इति वैश्वदेवमुक्थं शस्त्वा

वैश्वदेव्या यजति ॥ उक्थं शस्त्रम् ॥

॥ यथाभागं तद् देवताः प्रीणाति ॥ तत् तया याज्यया।

4

ITUTE

PHTTTT

६६

म

सप्तमः खण्डः।

• पा. सू. ४.३.१३८. + ‘भूमि हस्तेनोपस्पृशन् परिदध्याद्’ इति भभास्करसायणौ. + ऋक्सं० ४-४-१६-३. विश्वेदेवाः शृणुतेमं हवं म इति याज्या’ इति आ० श्री. सू० ५.१८.१३.

खण्ड:

त्रयोदशोऽध्यायः ।

का

श्वदवं शस्त्रमुक्तं चरु सोम्योऽय कथ्यते । पुरस्ताच परस्ताच चरोः सौम्यस्य खल्विमे ॥ घृतयाज्ये क्रमादनिविष्णुदैवतसंयुते । विद्येते ते समाश्रित्य रोचयन् प्रप्रवीति ह

॥ आग्नेयी प्रथमा घृतयाज्या ॥ ‘घृताहवन’ इति सूत्रपठिता अग्निदेवत्या पुरस्तात् सौम्यस्य भवति ॥

॥ सौमी सौम्ययाज्या ॥ ‘वं सोमेति सौमी सोमदेवत्या मध्ये “सोमायणो डीप् । $’ हलस्तद्धितस्य’ ॥

॥ वैष्णवी घृतयाज्या ॥ ‘उरु विष्णो वी ‘ति सूत्रपठिता उपरिष्टात् सौम्यस्य घृतयाज्या विष्णुदेवत्या ॥

तत्र,

॥ त्वं सोम पितृभिः संविदान इति सौम्यस्य

पितृमत्या यजति अमो ङस् । सौम्यम् ।।

।

॥

• ‘तं घृतयाज्याभ्यामुपांशभयतः परियजन्ति’ इति आ. श्री० सू० ५.१९.२. ‘आज्येनोपांशूभयतः सौम्यं परियजति । अन्यतरतो घा’ इति आप. श्री. सू०१३-१३.२०, + आ. श्री. सू० ५-१९.३. ऋक्० ६.४.१३.३. ‘त्व सोम पितृभिः संविदान इति सौम्यस्य याज्या’ इति आ० श्री. सू० ५.१९.१. १ पा० सू० ४-१-३०. पा. सू. ६-४-१५०. सौम्यस्य चरोर्यजति । यजेश्च करण इति षष्ठी सौम्येन वरुणा यजति’ इति भाभास्करः,

[अष्टमः

सवृत्तिके ऐतरेयबामणे

५५०

पितृमत्त्वं स्तौति

॥ नन्ति वा एतत् सोमं यदभिषुण्वन्ति ॥ अभिषवं कुर्वन्तीति यत् सोमं नन्त्येतत् ।। ततः किं,

॥ तस्यैतामनुस्तरी कुर्वन्ति यत् सौम्यः ॥ यत् यः । तस्य मृतकल्पस्य

गौरनुस्तरणी ज्ञेया पितृमेधेषु कीर्तिता ।

मृतस्य यजमानस्य छाद्यतेऽङ्ग यदङ्गकैः ।। सूत्र्यते हि गृह्य- अनुस्तरण्या वपामुखिध-’ इत्यादि । कुत एतत्,

॥ पितृभ्यो वा अनुस्तरणी ॥ आमो भ्यस् , पितृणाम् । प्रीतिकरीति शेषः ।। निगमयति

॥ तस्मात् सौम्यस्य पितृमत्या यजति ॥ किश्च ,

॥ अवधिषुर्वा एतत् सोमं यदभ्यसुषवुः ॥ श्रोः श्लुः । अभ्यषुण्वन् । यत् सोयमवधिपुरेतत् ।। ततः कि, ॥ तदेनं पुनः सम्भावयन्ति पुनराप्याययन्त्युपसदां रूपेण ।

आ०० स० ४-३-१५,

खण्ड:

त्रयोदशोऽध्यायः ।

__ सभावन सजीवत्वं वृद्धिाप्यायनं तथा । तत् तैः अग्निसोमविष्णुदेवत्ययोगैः । रूपं प्रकारः॥ कथम्,

॥ उपसदां किल वैतद्रूपं यदेता देवता अग्निः

सोमो विष्णुरिति ॥ सूज्यते हि-अग्निं सोमं विष्णुमित्याबाह्य– ’ इति ।

॥ प्रतिगृह्य सौम्य होता पूर्वश्छन्दोगेभ्योऽवेक्षेत ॥ ‘यत्ते चक्षु’रिति मूत्रपठितेन धृतपूर्णे सौम्यचरावात्मच्छायां पश्येत् । अत्राहुः–

" छन्दोगा बड्नुचाश्चैव यजुर्वेदविदस्तथा ।

घृतपूर्णे सौम्यचरौ छायां पश्यन्ति शुद्धये ॥

आरोग्यायायुषे चैव पुत्रयज्ञादिसिद्धये ॥” इति ।। ॥ तं हैके पूर्व छन्दोगेभ्यो हरन्ति तत् तथा न कुर्यात् ॥ एके अध्वर्यवः । कुन् संवादनार्थः । न संवदेत् ॥

कुता,

॥ वषट्कर्ता प्रथमः सर्वभक्षान् भक्षयतीतिहस्माह

तेनैव रूपेण ॥

RA

• आ० श्री. सू० ४-८-६. आहृतं सौम्यं पूर्वमुद्रातृभ्यो गृहीत्वावक्षेत’ इति, + आ. श्री. सू० ५.१९-४, 8 वचनमिदं मृग्यम् . वषट्कृते हुत्वा प्रत्याक्रम्याज्येन चस्माभिपूर्य । उद्गातृभ्यो हरन्ति । तद्गातारोऽवेक्षन्ते सत्रो त एतबदुत हहेति’ इति आप० श्री. सू. १३-१३-२२, १३-१४.१, २.

५५२

HLE:

.

VO

FELL

सवृत्तिके ऐतरेयब्राह्मणे निबमः *षदकर्तुः प्रथममक्ष ’ इति श्रुतेः सर्वत्र वषट्कर्ताग्रे भक्षयति । तेन’ रूपेण प्रकारेणात्रापि होतुः पूर्ववमिति कश्चिद् ब्रह्मवाद्याह स्मेत्यर्थः ।

भक्षणे यस्य पूर्वत्वं सर्वैरभ्युपगम्यते ।

दण्डापूपिकया सिद्धा दर्शने तस्य पूर्वता ॥ इति भावः ॥ निगमयति

॥ तस्माद्वषट्कतैव पूर्वोऽवेक्षताथैनं छन्दोगेभ्यो हरन्ति ॥ एनं सौम्यम् ॥

PrEIN

अष्टमः खण्डः

.

.

इति सौम्यश्वरुः प्रोक्तोऽथानिमारुतमुच्यते । तत्र कथामाह

। प्रजापतिर्वै स्वां दुहितरमभ्यध्यायत् ॥ अत्यर्थं चकमे पुत्री संभोगाय प्रजापतिः । मन्त्रश्चास्ति में पिता यत् स्वां’ ‘कामं कृण्वान’ इत्यपि ॥

दुहितृत्वात् स्वता सिद्धेत्येवं चेत् पृच्छ तां श्रुतिम् । बुध्यस्ख प्रतिवक्तारो न कर्तारो वयं स्विति ।।

• ‘होताप्रे भक्षयेदिति गौतमो भक्षस्य वषट्कारान्वयित्वात् । इति आ० श्री० सू० ५-६-१२. पात्रे समवेतानां वषट्कर्ता पूर्वो भक्षयति’ इति आप. श्री. सू० १२-२४-६. ‘अड्गुष्ठोपकनिष्ठिकाभ्यामाज्येनाक्षिणी अज्य छन्दोगेभ्यः प्रयच्छेत् ’ इति आ० श्री. सू० ५.१९.६.. * ऋक्सं० ८.१.२७ २, १. ‘दुहितृशब्दस्य सम्बन्धिशब्दत्वादेव स्वत्वसिद्धौ खग्रहणमौपचारिकव्युदासेन साक्षाद् दुहितृत्वप्रतिपत्त्यर्थम् । प्रजापतेः साक्षादेव सर्वपितृत्वात् । तच्च दोषातिशयख्यापनार्थम् । इति भहभास्करः।

खण्ड:]

त्रयोदशोऽध्यायः ।

का नामेयं,

॥ दिवमित्यन्य आहुः ॥ दुहितरमित्येव ।।

॥ उपसमित्यन्ये ॥ अन्ये केचित् ॥

॥ तामृश्यो भूत्वा रोहितं भूतामभ्येत् ॥ ऋश्यः कृष्णमृगो लोपस्त्वस्य रोहिन्मृगी तथा ।

भूप्राप्तौ सोऽभिगतवांस्तां मृगीत्वमुपागताम् ॥ तदा च,

॥ तं देवा अपश्यन् ॥ सं दुहित्रा सङ्गच्छमानम् ।। कथम्,

॥ अकृतं वै प्रजापतिः करोतीति ॥ अन्यैरकृतपूर्व यत्तद् गुह्यं प्रकरोत्ययम् ॥ अथ,

॥ ते तमैच्छन् य एनमारिष्यत् ॥ एनं प्रजापतिम् आ सम्यक् रिष्यत् । एकारस्याकारः । रिष्येत् हिंस्यात् यस्तमैच्छन् ॥

PMMAN

• ‘रोहितं लोहितं भूता प्राप्ता । ऋतुमती जातेत्यर्थः’ इति सायणः. रोहित भूतां रोहिगुपेणावस्थितां प्रासातवा मृगी रोहित् तद्रूपेणावस्थितां तां दुहितरं ऋश्यस्तरुणो मृगो भूत्वा’ इति भभास्करः । आरिण्यत्सेतम् इति सायणीयपाठः । तथाच तयाख्या ‘आरिष्यति आति प्रापयितुं क्षमः’ इति. * ‘आरिष्यत् आति प्रापयिष्यत् प्रापयेत् । अतेरापुर्वादन्तांतण्यर्थालुङ् । यद्वा-रिष्यतेस्तादशाल्लेटि रूपम् ’ इति भभास्करः,

70सवृत्ति के ऐतरेयब्राह्मणे

नवमः

।

*विदुषोऽतिक्रमे दण्डभूयस्त्वं स्पर्यते यतः ॥

॥ ते तमन्योन्यस्मिन्नाविन्दन् ॥ नालभन्तास्य हन्तारं तेऽन्योन्यं वै तदा सुराः ।। ॥ तेषां या एव घोरतमास्तन्व आसंस्ता एकधा समभरन् ॥

शिवघोरात्मिके तन्वौ देवानां भवतः खलु । तस्यैते तनुवौ घोरान्या शिवेत्यावधीयते ॥ उग्राः संभृतवन्तस्ते खास्तनूस्तु सुरास्तदा ॥

॥ ताः संभृता एष देवोऽभवत् ॥ भवतिरधिष्ठानार्थः।

एष देवोऽध्यतिष्ठत् तां संभृतां तनुसंहतिम् ॥

॥ तदस्यैतद् भूतवन्नाम ॥ प्रथितं सर्वलोकेषु भूताधिपतिनाम यत् । तस्मात्तदस्य देवस्य नाम रुद्रस्य चाभवत् ।। ऽयो भूतानामधिपती रुद्रस्तेत्यभिधीयते ॥

AVM

१. रुद्रस्तस्याभिधीयते ‘घ. अ, पाठ:

• तथाच सरस्वतीविलासव्यवहारकाण्डे साहसप्रकरणे-‘विष्णुस्तु जातिप्रग्रहेणापि विशेषमाह-उको दण्डः शूद्राद वैश्यक्षत्रियब्राह्मणानां विदुषां स्तेये द्विगुणोत्तराणि किल्बिषाणि’ इति. मनुरपि.-.’ अष्टापाथं तु शूद्रस्य स्तेने भवति किल्बिषम् । षोडशैव तु वैश्यस्य द्वात्रिंशत् क्षत्रियस्य च । ब्राह्मणस्य चतुष्षष्टिः पूर्ण वापि शतं भवेत् । द्विगुणा वा चतुष्पष्टि स्तदोषगुणविद्धि सः’ ८.३३७, ३३८ इति. - तै० सं० ५-७-३. * ‘ननु कथमेष देव इति प्रागेव पुरः स्थितमिव देवं ब्रवीति ? उच्यते । सदा पुर स्थितत्वादेव । तथाहि श्रूयते

अौषधय इमं देवं त्र्यम्बकैरजयन्त प्रथेमहीति’ (ते. ब्रा० १-४-१०) ‘अस्य देवस्य मीदुषो वया’ (ऋक्सं० ५-४-७-५) इत्यादि । य एष सर्वैः सर्वदानुभूयते श्रुतिस्मृति शास्त्रेषु च प्रसिद्धदेवो देवनशील निरतिशयदीव्यत्यर्थषट्कसमन्वितो भगवान रुद्रः स पूर्वोक्तसारसमष्टिशरीर आविरभूत् ’ इति भहभास्कर:. ते बा० ३-३-२.

खण्ड:

त्रयोदशोऽध्यायः ।

॥ भवति वै स योऽस्यैतदेवं नाम वेद ॥ योऽस्यैवं नाम जानाति संपदं स समश्नुते ॥

॥ तं देवा अब्रुवन् ॥ कथम्,

॥ अयं वै प्रजापतिरकृतमकरिमं विध्येति ।। अकः करोति । विध्य ताडय ।

व्यधेः इयनो लोड(तो) हे हिज्यादिसंप्रसारणम् ॥

॥ स तथेत्यब्रवीत् । स वै वो वरं वृणा इति ॥ स रुद्रः । सः युष्माभिः प्रार्थितः कः युष्मान् वरम् अभिमतं वृणे संभजानि ।।

॥ वृणीष्वेति ॥ तेऽनुवनिति शेषः ॥

॥ स एतमेव वरमवृणीत ॥ किं तत्,

॥ पशूनामाधिपत्यम् । तदस्यैतत् पशुमनाम ॥ पशुशब्दयुतं नाम तस्माद्रुद्रस्य खल्वभूत् ।

पशुमानिति तन्नाम यद्वा पशुपतिस्त्विनि ॥ सूत्र्यते हि- रुद्रः पशुमान् पशुपनिर्चा’ इति ।।

॥ पशुमान् भवति योऽस्यैतदेवं नाम वेद ॥ पशुयुक्तं नाम जानन् समृद्धः पशुभिर्भवेत् ।।

• पा. सू. ६-४-१०५. । ४-११-५

पा० सू० ६-१-१६. *

आ० श्री. सू०

‘सवृत्तिके ऐतरेयब्राह्मणे

नवमः

।

HAR

॥ तमन्यायत्याविध्यत् ॥ तमभि तं लक्षीकृत्य ।

आयत्य धनुराकर्णपूर्णमाकृष्य विद्धवान् ।

रेण वा ल्यपि यममलोपे तुकि वै पदम् ।।

॥ स विद्ध ऊर्ध्व उदप्रपत॥ स विद्धस्तेनोर्ध्वमुखः प्रकर्षणापतदिवि । पतेर्लकि तिपो लोप उत्प्रयोर्मध्यतोऽभूत् ॥

॥ तमेतं मृग इत्याचक्षते ॥ रोहिण्यायॊभयोर्मध्ये मृगशीर्षति नाम भा । ‘ज्योतिश्शास्त्रविदः प्राहुर्मंग इत्येकदेशतः ॥

॥ य उ एव मृगव्याधः स उ एव सः ॥ उ खलु । उ पुनः

*मृगव्याधो यस्तु देवः स एवाति नाम भम् । 3 यदा नक्षत्रं रुद्रो देवतेति’ ह्यधीयते ।।

॥ या रोहित सा रोहिणी ॥ प्रजापतिसुता रोहिद्रोहिणी नाम में त्वभूत् ॥

१. ‘उप्रपतत्’ इति मुद्रितपाठः. २. ‘पुनः आदरात् मृग’ क. पाठ:.

• पा० सू०६-४-३८. + ‘मृगशीर्ष नक्षत्रमित्येके । हिताहितज्ञानरहिता मृगजातिरित्यन्ये’, * ‘य एव खल्लु मृगव्याधोऽद्याप्याकाशे कदाचिद् दृश्यते स एव देवः स इत्याचक्षते । लोकप्रसिद्धा मृगव्याधजातिः स एव देवो बहुधा विभकात्मा वर्तते इसन्ये’ इति भट्टमास्करः तै० सं० ४-४-१०,

खण्ड:

त्रयोदशोऽध्यायः ।

.. यो एवेषुस्त्रिकाण्डा सो एवेषुस्त्रिकाण्डा ॥

यासयोरुबा सह *’ आद् गुणः’ । काण्डं पर्व ।

दृश्यन्त इघुरूपाणि यानि भानि नभस्तले । त्रिपर्वकः शरः सोऽस्य देवस्येत्यवगम्यताम् ॥

॥ तद्वा इदं प्रजापते रेतः सिक्तमधावत् ॥ इदं जगत्तदा व्यामोन सिक्तं रेतः प्रजापतेः ।।

॥ तत् सरोऽभवत् ॥

तत् प्रजापतिना सिक्तं रेतः सर इवाभवत् ।।

॥ ते देवा अब्रुवन् ॥

कथम्,

॥ मेदं प्रजापते रेतो दुषदिति ॥ माङि लुङ् दुष वैकृत्ये *पुषायङ् माश्रुतेच नाद । मा स्म भूद्विकृतं दुष्टमिदं रेतः प्रजापतेः ।।

॥ यदब्रुवन् मेदं प्रजापते रेतो दुषदिति तन्मादुषमभवत् तन्मादुषस्य मादुषत्वम् ।। अयं मादुषशब्दस्य प्रवृत्तेहेतुरिष्यताम् ॥

• पा० सू०६-१-८७. पा० सू० ३-३-१७५ * पा० सू० ३.१-५५, ३ ‘मा दुष्टपरिणामं लोकगर्हितमभूत् ’ इति भभास्करः. ‘मा दुषद् दुष्टमस्पृश्यं मा भूत’ इति सायण

सवृत्तिके ऐतरेयबामणे

दशमः

किमिदं मादुषं नाम,

॥ मादुषं हवै नामैतयन्मानुषम् ॥ मानुषं विति यल्लोके मादुषं तन्निदानतः ॥

MAN

॥ तन्मादुषं सन्मानुषमित्याचक्षते परोक्षेण ॥

दकारस्य नकारेण पारोक्ष्यमिह साध्यते ॥ किमित्येवम् ,

॥ परोक्षप्रिया इव हि देवाः ॥ *रूपनामजपारोक्ष्यं देवानां सुप्रियं किल ।

समामनन्ति ह्यन्ये तु प्रत्यक्षद्विष इत्यपि ॥

॥

नवमः खण्डः।

प्रजापते रेतसि वै सरोवद्विपुले सति । तद्रक्षायै कृतं यत्तु देवैस्तत् संग्रवीत्यथ—

॥ तदग्निना पर्यादधुः ॥

• ‘यस्मालोके देववत् पूज्या उत्तमाः पुरुषाः परोक्षप्रिया इव हि प्रत्यक्ष मातापितृनिर्मिते देवदत्तादिनान्नि ’ न प्रीति कुर्वन्ति किन्तूपाध्यायाचार्यस्वामीत्यादिके मातापित्रादीनामक्लप्तत्वेन परोक्षे नाम्नि प्रीति कुर्वन्ति तस्मात् परोक्षलाय नकारप्रक्षेपो युज्यते’ इति सायणा. ‘अत्र सर्वमानुषकारणत्वादुपचारेण प्राजापलं रेतो मानुषमुच्यते इति वेदितव्यम्’ इति भभास्करः + ‘परोक्षप्रिया इव हि देवा भवन्ति प्रत्यक्षद्विषः’ इति गो. ना. पूर्वभागः १-१.

खण्ड:

५५९

।

त्रयोदशोऽध्यायः । : . तत् रेतः परि सर्वतः अग्निना आदधुः । कोष्ठकीकृत्यादहन् ।

॥ तन्मरुतोऽधून्वन् ॥ तत् तदा मरुतोऽग्निमधून्वन् । रेत शोषाय ॥

॥ तदग्निर्न प्राच्यावयत् ॥ च्युतिर्दाहः । नादहत् ॥

॥ तदग्निना वैश्वानरेण पर्यादधुः। तन्मरुतोऽधन्वन्

तदग्निर्वैश्वानरः प्राच्यावयत् ॥

प्रादहत् ।। ॥ तस्य यद्रेतसः प्रथममुदीप्यत तदसावादियोऽभवत् ॥

वैश्वानरामिदग्धस्य रेतसो यदभूत् पुरा । सारवस्तु तत्तदाभूदसौ सूर्यो महाद्युतिः ॥

॥ यद् द्वितीयमासीत् तद् भृगुरभवत् ॥ रेतस इत्येव ।।

यत् सारवस्तु द्वितीयं तद् भृगुर्नाम वै मुनिः ।।

॥ तं वरुणो न्यगृह्णीत ॥ श्रद्धया मम पुत्रोऽयमिति तं वरुणोऽग्रहीत् ।।

॥ तस्मात् स भृगुर्वारुणिः ।।

• परिवेष्टितवन्तः इति भभास्करः. ‘परितो वेष्ठितवन्तः । सरोरूपेणावस्थितस्य रेतसो दाहेन वीमावं निवारयितुं परितोऽग्निं प्रज्वलितवन्त इत्यर्थः’ इति सारण::

सवृत्तिके ऐतरेयब्राह्मणे

दशमः

.

.

!

तस्मात् तथाहि । यजुर्विदो हि समामनन्ति - भृगुर्वै वारुणिर्वरुणं पितरम्’ इत्यादि ।।

॥ अथ यत् तृतीयमदीदेदिव त आदित्या अभवन् ॥ इव एव । अदीदेत् दीप्तिम(द)भूत् । ‘िअग्नि दीदेचित इद्ध’ इति यया। आदित्या द्वादश ।।

॥ येऽङ्गारा आसंस्तेऽङ्गिरसोऽभवन् । येऽत्र चाहारा अङ्गिरःसंज्ञकर्षयः । ॥ यदङ्गाराः पुनरवशान्ता उददीप्यन्त तद् बृहस्पतिरभवत् ॥ यत् ये । तत् ते ।

शान्तोद्रिक्ताङ्गारराशिर्वभूवाथ बृहस्पतिः॥ ॥ यानि परिक्षाणान्यासंस्ते कृष्णाः पशवोऽभवन् ।

तसं शान्तं कृष्णरूपं परिमाणं तु कथ्यते ।। कृष्णवर्णास्तु पशवो वराहमहिषादयः ॥

॥ या लोहिनी मृत्तिका ते रोहिताः ॥ पशवोऽभवन्नित्येव ।

अग्निदाहेन या भूमिोहिनी रक्तवर्णयुक् । *‘वर्णादनुदात्तात्त-’ इति कीनकारौ । पश्वपेक्षं बहुत्वम् ।

रक्तवर्णास्तु पशवः सिंहशार्दूलकादयः ॥

• ते. आ० ५.१५. (Govt. Oriental Library Series, Mysore.) ऋक्सं० १.७-३६-३. पा० सू० ४-१-३९.

त्रयोदशोऽ

.

॥ अथ यद् भस्मासीत् तत् परुष्यं व्यसर्पद् गौरी गवय ऋश्य उष्ट्रो गर्दभ इति ये चैतेऽरुणाः पशवस्ते च ॥

*परुष्यं प्राप्तपारुष्यं यद्यसर्पन समन्ततः । गौरादिरूपं तदभूद्रक्ताचैव वृकादयः ।।

॥ तान् वा एष देवोऽभ्यबदत ॥ सूर्यावरुणपश्चन्तान् प्रति देवोऽवदद्वचः ।

प्रजापतिमविध्यद् यो भामनेति वदस्तु तङ् ।। कथम्,

॥ मम वा इदं मम वै वास्तुहमिति ॥ येन यदस्तु निहतं ततो जातं तु तस्य हि। चित्तवस्तुजमित्यर्थे?) वास्तुहं निर्बुबन्ति वै ।। हीयते यद् वास्तुनि वै तद् वास्तुहमथापरे । सूर्यावरुणपश्चन्तं ममेदमिति सोऽब्रवीत् ।। ॥ तमेतयर्चा निरवादयन्त यैषा रौद्री शस्यते ॥

तस्मिन्निर्वादं तेऽकुर्वस्तङ् णिचश्चेति णिन् वदेः ।। एषेत्युक्तामाह ॥आ ते पितमरुतां सुम्नमेतु मा नः सूर्यस्य सन्दशो युयोथाः

इतीति शेषः ।।

• “परुभ्यं परुषवणे स्वार्थिको यत् । परुपे रूपे स्थितं वा’ इति भभास्कर पा. सू० १.३.४७. * तथाच तै० सं०-‘पशुभिश्चरन्तं यज्ञवास्तौ रुद्र आगच्छत् सोऽब्रवीन्मम वा इमे पशव इत्यदुवै मत्थमिमानित्यत्रवीत् न तस्य त ईशत इत्यत्रवीद यवज्ञवास्तौ हीयते मम वै तदिति तस्माद्यज्ञवास्तु नाभ्यवेस सोऽब्रवीयज्ञे मामजाथ ते पशूनाभिमस्य इति’ (३-१-९) इति, तथाच मनु:–यो यजयति तस्य तत् ’ (७.५६) इति.

पा० सू० १-३-७४. ऋक्सं० २-७-१६-१.

71

सवृत्तिके ऐतरेयब्राह्मणे

दशमः

अर्थस्तु

हे पितमरुतां सुम्नं सुखं तावकमद्वयम् ।

संविदेकरसं तन्मामाप्नुयान्मुक्तिलक्षणम् ।। अपि च त्वं प्रसन्नः स्या मा नः सूर्यस्य संदृशः। सहक संदर्शनं तस्माद्यौतिरत्र पृथकृतौ ॥ *माङि लुङ्लुङ् सिचो द्वित्वं(?) गुणो निर्वचनं त्विदम् ।

युयोथा मा पृथक्का(जीवेमाविकलेन्द्रियाः ॥ अपि चार्वति युद्धादौ वीरोऽस्माकं सुतो रिपून् । अभिक्षमताभिभवेजायेहि च संतती॥ नन्वस्य सर्वतातस्य मरुतां पितृता कथम् । अत्रेतिहासं कथयन्ति विप्रा यथा रुद्रो मरुतां वै पितासीत् ॥ . इन्द्रस्य शूरस्य वधाय युक्ता दितिस्तु गर्भ लभते स्म भर्तुः। शुश्रूषमाणः किल तामथेन्द्रो मायाविदामग्रणी रन्ध्रदर्शी ॥ प्रकीर्णकेशी तु दिति प्रसुप्तामालक्ष्य वज्री बणुमात्ररूपः । प्रविश्य कुक्षि प्रविभेद गर्भ मा रोद रोदेति वदन्नभीक्ष्णम् ॥ भित्वा गर्भ निर्गते वै महेन्द्रे प्रबुद्धा सा प्ररुरोदातरूपा। अत्रान्तरे त्वन्तरिक्षे तदाभूजगजनित्री ह्यखिलेशपत्री । वृषेन्द्रमारुह्य गिरीन्द्रपुत्री सुरेन्द्रद्वन्दरभिवन्धमाना। नन्याहृतैः पङ्कजकुण्डलायैारेण संभूषितसर्वदेहा ।। संसारवृक्षस्य कुठारकेण शशाङ्कचूडामणिमण्डितेन । देवेन सार्धं सुरसिद्धसंघ सस्त्रीगणैश्वाप्यभिवन्धमाना’ ।

१. ‘सेव्यमाना’ घ. क. पाठः.

• पा. सू० ३-३-१७५. ‘अर्वति पश्वादिवस्तुनि क्षमेथाः सहिष्णुभव अस्मदीयानि पश्वादिवस्तूनि मा विवासयेत्यर्थः’ इति सायणः. ‘सर्वानुक्रमणीवृत्ती वेदार्थदीपिकायामपि पद्यानीमानि दृश्यन्ते । मरुतां रुद्रपुत्रत्वं यद्यपि रामायणादौ न दृश्यते. ऽथापि तेषां रुद्रानुगृहीतत्वं ब्रह्मपुराणे गौतमीमाहात्म्ये (अ० ५४) उपलभ्यते.

खण्डः]

त्रयोदशोऽध्यायः

. आर्तध्वनि साथ दितेर्निशम्य सुराङ्गनानामवलोक्य वृन्दम् ।

दयानिधिः सा च हरं ययाचे मदर्थमेतत् क्रियतां महेश ।। गर्भ भित्त्वा सप्तधैकैकशस्तु पुनः सप्तभेदतः खण्डराशौ । बहूनि खण्डानि तनूनि सन्ति ोकैकमेषां भवतां शरीरम् ॥

खलंकृतास्तव पुत्रा भवन्तु स्युश्चैव सर्वे तरुणाः सदैव । मारोदवादान्मृतियोगतो वा समाख्याता मरुतश्चेति शुभ्राः ।। सख्यं च तैरस्तु सुरेश्वरस्य सुरैरतुल्यं नियतं महेश । न ज्येष्ठता नापि कनिष्ठतेषां वेषो वयश्चैव समानमेषाम् ॥ स्थानं चैषामन्तरिक्ष सदा स्याद्वर्षस्यैते दायका रक्षकाश्च । घृणाब्धित्वं व्यक्तमेवं ततः स्यान्मयि प्रीतिश्चातुला वै घृणाब्धे । तथेति देवः प्रतिपनवाक्यो देव्या यथोक्तं प्रचकार सर्वम् । * अथापरे वर्णयन्तीतिहासं यथा रुद्रो मरूनां वै पितासीत् ।। इमां हि गोरूपधरां तु पृश्नि वृषोऽथ भूत्वारमयन्महेशः ।

अजीजनन्मरुतः पृश्निपुत्रा रुद्रस्य पुत्रा अपि ते बभूवुः ॥ रौिद्रेषु मन्त्रेष्वथ मारुतेषु कथाद्वयं श्रूयते तत्र तत्र ।

इत्थं तु सिद्धं मरुतां पितृत्वं जगद्गुरोर्देवदेवस्य शम्भोः ॥ अथास्याः शंसने विशेषमाह ॥ त्वं नो वीरो अर्वति क्षमेथा इति ब्रूयान्नाभि न इति ।

अभेः स्थाने त्वंपदं स्यात् तस्य स्थाने च था इति ।। अभिशब्दनिवृत्तेर्गुणमाह

॥ अनभिमानुको हैष देवः प्रजा भवति ॥

• अयमितिहासो मृश्यः । ऋक्संहितायां 1-८-६-13; २.७.१६-१, ४-३-२१०सवृत्तिके ऐतरेयनामो

दिशमः

मनोरुक हिंसको न प्रजाः प्रति भवेदयम् ॥ किञ्च,

॥ प्रजायेमहि रुद्रिय प्रजाभिरिति ब्रूयान्न रुद्रेति ॥ किमित्येवमित्याह

॥ एतस्यैव नाम्नः परिहत्यै ॥ परिहतिवर्जनमा ।

न स्वरूपण रुद्रांत नाम ब्रूयाजगद्गुरोः ।

आपस्तम्बा स्मरति हि गुरोर्नामादिवर्जनम्– ** व्युपतोदव्युपजापोदामन्त्रण नामधेयग्रहणप्रेषणानीति गुरोर्वर्जयेद् ’ इति ।

पारोक्ष्याय रुद्रियेति रुद्रात् स्वार्थे तु घ वदेत् ॥

तु

।

१. ‘जापव्यतिहासोदामन्त्रण मुद्रितधर्मसूत्रपाठ;.

• ‘यदा स्वभिशब्दः प्रयुज्यते तदाभिशब्दस्याभिमुल्यवृत्तित्वादाभिमुख्यस्य च मननरूपत्वादाभि क्षमेत इति पदद्वयस्याभिमन्यमानः क्षमेत इत्यर्थः स्यात् । ततो देवोऽस्य प्रजा अभिमन्येत ममैताः सन्विति । ततश्चायज्ञियाः स्युः अस्य प्रजा अभिवृद्धिशीलाच । अभिशब्दाभावे तु शंसने नाभिमानुको भवति अभिमननशीलवान् न भवति प्रजासु’, + एतस्यैव नान्नः परिहत्या इति । रुद्रेत्येतस्य नान्नः शंसनकालेऽसन्निधानाय । कोऽस्यापराध इति चेद् , उच्यते । रोदयित्वापि प्रजा रुद्रो रुद्रः स च करो भवति । रुद्रो वै क्रूर इति च श्रुतिः । करोतीति क्रूरः । यः सति कारणे पितृराजचिकित्सकवत् विनयनं करोयेव तस्य ताशप्रवृत्तेर्देवस्येदं नामधेयम् । अत एव न प्रीतिमावहेत् । ततःप्रजान वधैरन् । अतः किमनेनेहगव्यसनहेतुना नाना इत्येतत् परिहर्तव्यं मन्यते । ननु रुद्रिय इत्यप्युच्यमाने समान एवायं दोष इति चेत् , अथमभिप्राय:— आ … … रुद्रार्थस्य तद्धितार्थ प्रत्युपसर्जनत्वान्न प्राधान्यं, तद्धितार्थस्य प्राधान्येन प्रतिपाद्यत्वात् । तन्त्र रुद्रभावा स्वस्मिन्नर्थे छान्दसो घप्रलयः। यदा ये देवेन सृष्टाः शतं रुद्रास्तेषां पितृत्वेन भवः, तेषु वा साधुः, तेभ्यो वा हितो रुद्रियः भवाद्यर्थे छान्दसो घः । एतस्यां व्युत्पत्ती विनतुदेवस्य वाचकं यद् रुद्रपदं तदेतसिन् पदे वर्जनतयापि न प्रयुज्यते इति तत्परिहारसिद्धिः’ इति भडभास्करः. * धर्मसूत्र ०१ ख० ८ सू. १५,

खण्ड:

त्रयोदशोऽध्यायः ॥ ५६६

• दूषयति–

॥ तदु खलु ॥ तदातेपितरित्यस्या इहायुक्तं तु शंसनम् ।

*न कुर्यात् खलु नेत्यर्थ उभारुचिमूचकः ।। किं तर्हि,

॥शं नः करतीत्येव शंसेत् ॥ एवेति नित्यार्थः । सूत्यत्ते हि वैश्वानराय पृथुपाजसे शनः करत्यर्वते प्रत्वक्षस’ इति ॥

स्तौति

॥ शमिति प्रतिपद्यते ॥ अस्यामृचि शमित्यारभते ॥

TU

।

॥ सर्वस्मा एव शान्त्यै ॥

स्यात्।।

॥ नृभ्यो नारिभ्यो गव इति ॥ एत ईत् (१)॥

॥ पुमांसो वै नरः ॥ शब्दाजसि ऋतो डि–’ इति गुणः ॥

• ‘तदुः खलु तत्रैव’ इति सायणः. ‘तन खलु’ इति भभास्कर । ऋक्सं० १-३-२७-१. * आ० श्री. सू० ५.२०.६. पा० सू० ७-३-११०.

सवृत्तिके ऐतरेयब्राह्मणे

[दशमः

॥स्त्रियो नार्यः ॥ ‘नृनरयोईद्धिश्च’ इति शारिवादिडीन् ।

॥ सर्वस्मा एव शान्यै ॥ इयमुक् स्यात् । अर्थस्तु

शमः करोतु गोमेषमेषीनारीनरस्य तु ।

अश्वस्य + सुगं भोगं पुष्टिं चैव महेश्वरः ॥ इति ॥

॥ सोऽनिरुक्ता रौद्री शान्ता ॥ . सा उ पुनः । अिनिरुक्ता। न ओत्’ इति प्रगृह्यत्वम् । अप्रकाशित देवताभिधाना । रौद्री वस्तुतः । ‘कढुद्राय नव रौद्रम्’ इति सर्वानुक्रमणी । शान्ता सुखकरी ।।

साच,

॥ सर्वायुः सर्वायुत्वाय सर्वमायुरेति य एवं वेद ॥ उक्तार्थानि ॥

१. ‘शारिवाजो डीन् ’ घ. इ. पाठः,

• पा.सू. ४-१-७३. + अत्र सा (उ) सो इति निषातानिपातयोरेकादेशस्य पूर्व प्रत्य स्तवद्भावेनानिपातत्वात् सोऽनिरुक्ता इत्यत्र एडः पदान्तादति इति पूर्वरूपत्वम् । कथमवगम्यते इयं रौद्रीति । अत एव वचनात् इति चेत् कस्मात् पुनः कारणादेवषिराह । अयमभिप्राय: शहरोतीत्याभ्यां पदाभ्यां शङ्करोऽस्या देवतेति गम्यत एव । तेनैवाभिप्रायेण खल्वस्या ऋचो वैशिष्ट, प्रतिपादयितुं शमिति प्रतिपद्यत इति ब्रवीति । नहि शंशब्दमात्रवत्वमस्या वैशिष्टय हेतुः शङ्करणशालिदेवोपक्रमत्वशीलमेव । तादृशश्च देवो रुद्र एवेति रौदीयं भवत्यनिरुका इति भट्टभास्करः. * पा० सू० १-१-१५.६ म०१ सू०४३. 1 page 247,

खण्ड:

त्रयोदशोऽध्यायः ।

॥ सो गायत्री ॥ “साउ पुन: ॥

॥ ब्रह्म वै गायत्री ब्रह्मणैवैनं तन्नमस्यति ॥ तत् तया। एनं रुद्रम् । ‘नमसः पूजायाम्’ इति क्यच् ।

इत्थमातेपितरितिस्थाने शनाकरत्यभूत् ।।

दशमः खण्डः।

॥ वैश्वानरीयेणानिमारुतं प्रतिपद्यते ॥ आनिमारुतशस्त्रं तु सूक्तेनारभने खलु ।

वैश्वानराय पृथ्वेकादशर्चेन निविद्युजा ।। स्तौति–

॥ वैश्वानरो वा एतद् रेतः सिक्तं प्राच्यावयत् ।। अदहत् ॥

॥ तस्माद् वैश्वानरीयेणानिमारुतं प्रतिपद्यते ॥ वैश्वानराद् गहादिछ। ॥

॥ अनवानं प्रथम ऋक् शंस्तव्या ॥ ‘ऋत्यकः’ । सून्यते हि-~-’ तस्यायां पच्छ ऋगावानं पच्छ। शस्या चेत् । अर्धर्चश इतराम्’ इति ॥

• ‘उकारस्तुशब्दस्याथै ’ इति भाभास्करः, + पा० सू० वा० ३-१-११. : ऋक्सं० २-८-२०-१.६ पा० सू० ४.२.१३८. पा० सू० ६-१-१२८. 8 मा. श्री. सू०५-३०-३, ४.

(एकादशः

ALS

भवृत्तिके ऐतरेय ब्राह्मण स्तौति

॥ अग्नीन् वा एषोऽ!ष्यशान्तान् प्रसीदन्नेति य

आमिमारुतं शंसति ॥ अचौषि ज्योतिर्भूतान् अशान्तान् प्रज्वलितान् प्रसीदन् प्रशमयन् एति निर्वहति ॥

॥ प्राणेनैव तदीस्तरति ॥ तत् तेनानवान्येन प्राणेन प्रा(पण?णन)बलेन तरत्यतिकामति ॥ किञ्च ,

॥ अधीयन्नुपहन्यादन्यं विवक्तारमिच्छेत् ॥

इहेधार्योरिति शव लुङ् च सम्भावने हनः । उपघातो भ्रषः । अन्यं वि सुठु वक्तारं स्वाध्यायदक्षमिच्छेत् भ्रेषशान्तये ॥

॥ तमेव तत् सेतुं कृत्वा तरति ॥ तत् तं सेतुं कृत्वाग्निमारूतार्णवं तरति ॥

॥ तस्मादाग्निमारुते न व्युच्यम् ॥ तस्मात् ङ्यर्थे ङसिः। तस्मिन्नानिमारुते शस्त्रे वि सुष्टु वचनं न कार्यम् वर्भाव क्यप् ॥

चास

reU

• पा० सू० ३.२-१३०. + ‘विवकारं महते ख्यापयितारं विरुद्धवादिन मिच्छेत् । न तु स्वयं विब्रूयात् उपहति न स्यापयेत्’ इति भहभास्कर:. न व्युत

न पश्चाद् विवकम्यम् ’ इति सायणा,

खण्ड:

माया.

५६९

निगमयति –

॥ एष्टव्यो विवक्ता ॥ एष्टव्यः श्रद्धेयः । वि सुलु ॥

मारुतं शंसति ॥ *प्रत्वक्षसो निविद्वान शंसेत पचमञ्जसा ॥ स्तौति

॥ मरुतो हवा एतद् रेतः सिक्तं धन्वन्तः प्राच्यावयन् ॥

E-MA

AmaMOR-4

।

%

4

॥ तस्मान्मारुतं शंसति ।

यज्ञायज्ञा वो अग्नये *देवो वो द्रविणोदा इति मध्ये योनि चानुरूपं च शंसति ॥

यज्ञा योनिर्वृचचो देवादिरनुरूपकः ।

अयं वृचचो मध्ये शस्त्रस्यास्येति गृह्यताम् ॥ स्तौति

॥ तचन्मध्ये योनि चानुरूपं च शंसति तस्मान्मध्ये

योनिधृता ॥ तत् तत्र । यत् यथा । तस्मात् तथाहि ।

स्त्रीदेहस्य यथा मध्ये धृता योनिस्तथा विह योनि चैवानुरूपं च शंसतीतीह गृह्यताम् ॥

Geet

L

-1

ऋक्सं० १-६-१३.१. ऋक्सं० ४-८-१.१. * सं० ५-२०२२-५. ‘यज्ञायज्ञा वो अग्नये देवो बो द्रविणोदा इति प्रगाथौ स्तोत्रियानुरूपौ’ इति आ. श्री० स०

५.२०.६.

72

५७०

सकृतिक पल यापणे

द्वादशः

A

तत्र च,

॥ यदु हे सूक्ते शस्त्वा शंसति प्रतिष्ठयोरेव

__तदुपरिष्टात् प्रजननं दधाति ॥ उपुनः । प्रतिष्ठयोः पादयोः । शंसति यत् दधाति तत् ॥

॥ प्रजासै प्रजायते प्रजया पशुभिर्य एवं वेद ॥ *उक्तार्थम् ।।

एकादशः खण्डः।

M

प्रजाप

mins P

॥ जातवेदस्य शंसति ॥ शंसेन सूक्तं निविद्धानमर्च तु प्रितव्यसीम् । * भवे छन्दप्ति यत् स्तुत्यो जातवेदा यतोऽत्र हि ॥

जातवेदाशब्दमय निर्वक्तुं कथ्यते कथा

॥ प्रजापतिः प्रजा असृजत ॥ असृजत् सृष्टवान् ॥

॥ ताः सृष्टाः पराच्य एवायन् ॥ पराध्यस्तु परामुख्यो जग्मुः सृष्टाः प्रजास्तु ताः’ ।।

॥ न व्यावर्तन्त ॥ न च पुनरागताः ॥

स

है

१. ‘प्रजास्तत: च. , पाठ:.

• page 131 स. ३.२.१२.१. देवतार्थ छान्दसो अनू’ इति महमारकर:.

पा. सू. ४-४-११,

खण्ड:

जो१२१३०१

ज

-*

५७१

9RAL

FLAFD

॥ ता अग्निना पर्यगच्छत् ।। सर्वतोऽभिभूतवान् ।।

॥ता अग्निमुपावर्तन्त ॥ अग्नेस्ताश्चाभवन् ।

॥ तमेवाद्याप्युपावृत्ताः ॥ शीतक्षुदुपधानार्थ सेवन्तेऽद्यापि तं प्रजाः ।।

॥ सोऽब्रवीजाता वै प्रजा अनेनाविदमिति ।। सः प्रजापतिः। अनेनामिना । अविद (तढीत्वा दित्त्वादङ्) । लब्ध वान् ॥

C

APPY

MA

T

PTARA.

TAITAS

HTTAH

॥ यदब्रवीज्जाता वै प्रजा अनेनाविदमिति तज्जातवेदस्यमभवत् । तज्जातवेदसो जातवेदस्त्वम् ॥ तत् ततः।

शब्दप्रवृत्तेहेतुः स्यादेष वै जातवेदसः ॥

॥ ता अमिना परिगता निरुद्धाः शोचत्यो

दीध्यत्योऽतिष्ठन् ॥ परिगता अभिभूताः । निरुदाः व्याइनस्वैरगतिकाः । शोचत्यः शोक कुर्वत्यः दीध्यत्या विवेष्टमानाः । अनावाहिनकी(ट)वदतिष्ठन् ।

• ‘दीध्यात्यः सर्वतो दीप्यमानाः’ इति भट्टभास्कर,

५७२

सवृत्तिके ऐतरेयब्राह्मणे

द्वादशः

अथ सा

ConpatTNA

a

(८

SAPN.

॥ ता अद्भिरभ्यषिञ्चत् ॥ तासामुपरि जलं सिक्तवान् ॥

॥ तस्मादुपरिष्टाज्जातवेदस्यस्यापोहिष्ठीयं शंसति ॥ मतौ तूचे छश्छान्दसः । तस्मात् तथाहि ।।

‘आपोहिष्टतचं शंसेज्जातवेदस्यतः परम् ॥

॥ तस्मात् तच्छमयतेव शंस्तव्यम् ॥ शमयता शान्ति कुर्वतेव । सूच्यते हि आपोहिष्ठेति तिस्रो वियतमप उपस्पृशन्’ इति । वियतं विलम्बितमित्यर्थः ॥

अथ सा,

। ता अद्भिरभिषिच्य निजा स्यैवामन्यत ॥ स्या ताः । जसः सुः । याः (१) ता,

शीतीकृत्य जले ह्येता आत्मीया इत्यमन्यत । एवं अनन्तरम् ॥

॥ तासु वा अहिना बुध्न्येन परोक्षात् तेजोऽदधात् ॥

• ‘मतो छ: सूक्तसाम्रोः छप्रत्ययः’ इति भभास्करः, ऋक्संक ७-६-५-१. ’ आपो हिछा मयोभुव इत्यभिज्ञायापो विषिश्चन् प्रतिशृङ्गाति’ इति आप- श्री. सू० १३.१५.१३. + आ. श्री० सू० ५-२०-६. ६ निजास्य नितरां शासयित्वा हिंसित्वैव शैत्यातिशयेन पीडयित्वैवामन्यत पीडिता मयता प्रतीकारः सर्वथा कर्तव्य इत्यमन्यता आत्मीयाः प्रजाः पीडयित्वा यथा मन्तव्यं तथामन्यत । स च प्रकारः प्रतीकारविधानकाम नैवेति भावः । जासु ताइने, चौरादिकण्यन्ताल्ल्यप् । यद्वा ता: शीताताः प्रजा अनु अिक्षया तां तां प्रजा प्रत्येकममन्यत । स्या सैषा प्रजा निजा मदीयैव इयं व मदीयैव इति ।

तस्मादातेः प्रतीकार; कर्तव्यः इसमन्यत’ इति भहभास्करः,

avr

त्रयोदशोऽध्यायः ।

५७३

ज

३

Free

STOTTITE

B६.

तासु प्रजासु । परोक्षात् । अमो डसिः, अप्रत्यक्षम्। ‘उत नोऽहिर्बुध्न्य’ इत्यूचा । अहिना बुध्न्येन तेजः स्थापितवान् ।।

कोऽयमहिर्बुध्न्यो नाम,

॥ एष हवा अहिर्बुध्न्यो यदग्निर्हिपत्यः ।। यत् यः॥

॥ अग्निनैवासु तद् गार्हपत्येन परोक्षात् तेजो दधाति । आम प्रजासु ।।

॥ तस्मादाहु“देवाजुद्दतो वसीयानिति ॥

तथा ह्याहुमहात्मानो मुख्यो जुह्वदजुह्वतः। वसोरीयमुन् । ‘नाभ्यस्ताच्छतुः’ । ‘हुश्नुवो:-’ इति यण् ।

अत्राग्निपरिचर्योक्ता तेजःसम्पत्तिकारिणी ।।

111

परम LE.

।

.

।

द्वादशः खण्डः।

।

PATI

॥ देवानां पत्नीः शंसति ॥ देवानां पनीरुत ना इनि शंसेटचावथ ।। अनूची:(१) । ताच,

॥ अनूचीरनिं गृहपतिम् ॥ अनूचीरनुगन्त्री। अग्निम् अग्नेः ‘उत न’ इत्यूगुक्तस्य । शंसतीत्येव ।

पा. सू० ७.१-७८. * पा० सू. ६-४.६५.

• ऋक्सं. ४-८-१०-४. सं० ४.२०२८.७, ८.संपतिके ऐतरेयबामणे

त्रयोदशः

6R

स्तौति

स

A

॥ तस्मादनूची पत्नी गाईपत्यमास्ते ॥ नस्मात् तथाहि ।

पश्चात्तु गार्हपत्यस्ग पत्न्युपास्ते सदा खलु । गाईपत्यमिति ङसोऽम् ।।

॥ तदाहू राकां पूर्वा शंसज्जाम्यै वै पूर्वपेयमिति ॥ वदन्त इति शेषः ॥

देवपनीचात् पूर्व केचिद्राकाचं विदुः । जाम्यै खस्ने पूर्वपानं खलु राका सुरवसा ॥ भर्तारं भोजयित्वाग्रे तत्स्वलारमथ स्वयम् । भुञ्जाना दृश्यते पनी तद्वदति तेऽवदन् । ॥ तत्तन्नादृत्यम् । देवानामेव पत्नीः पूर्वाः शंसेत् ॥ अमः शम् । पूर्वम् (१)।

अहिर्बुध्न्यात् परं शंसदेवपत्नीचं पुनः ॥

STTRA

॥ एष हवा एतत् पत्नीषु रेतो दधाति यदग्निर्गार्हपत्यः ॥ यत् यः । एतत् एतहि ।।

॥ अग्निनैवासु तद् गार्हपत्येन पत्नीषु प्रत्यक्षाद्रेतो

दधाति ॥ तत् तत्र । प्रत्यक्षात् प्रत्यक्षम् । आसु पनीषु ।।

॥ प्रजात्यै प्रजायते प्रजया पशुभिर्य एवं वेद ॥

।

खण्डः]

प्रादगाऽध्यायः

TREETriage

t

PATTA

-RST

त

AM

HEN MANT

Nepsm

Y

.

कामह

उक्तस्य लोकाचारस्य प्रत्याचारं ब्रवीत्यथ — ॥ तस्मात् समानोदर्या खसान्योदयायै जायाया

अनुजीविनी जीवति ॥ तस्मात् तथाहि । असो.द्वयम् । अन्योदा भ्रातृजाया । समानोदर्या भगिनी । अनुजीविनी अनुमृत्य भुञ्जाना जीवति वर्तते ।

स्वभ्रातभार्यानुगुण्ये वसा भ्रात्गृहे वसत् अथ.

। राकां शंसति ।। ‘राकामहबूचं शंसेद् देवपनीचा परम् ।। स्तौति ॥राका हवा एतां पुरुषस्य सेवनी सीव्यति यैषा शिश्नेऽधि ॥ वितता सिरेनि शेषः । अधि उपरि ।

सिरा सा सेवनी नाम गुदान्तवलयादिका :

आ शिश्नाद्वितता ह्यन्तः प्रनाली रेतसस्तु या ।। राका देवी सिरां तां ने सम्मान पक्षारयति स्फुटम् ॥

॥ पुमांसोऽस्य पुत्रा जायन्ते य एवं वेद ॥ अस्य वेदितुः ।।

पावीरवी शंसति ।। राकाश्चात् पर होता शंसेत् पावीरवीत्यूचम् ।।

C

"

• ऋक्सं० २०१५-४, सन्तनोति’ इति भभास्कर

सीव्यति दृढबद्धां करोति’ इति सायण: सं०४-६.६-२,

५७६

संवृत्तिके ऐतरेयनामणे

[त्रयोदशः

ATTA

॥ वाग्वै सरस्वती पावीरवी । वाच्येव तहाचं दधाति ॥ .

तत् तया वाक्समृद्धि ताम्रपर्युपरि कारयेत् ॥

॥ तदाहुर्यामी पूर्वी शंसे३त् पिच्यामिति ॥ विचारे प्लुतद्वयम् ।

पावीरव्याः परं यामी कि पिया वा भवेदिति ।। सिद्धान्तयति

॥ यामीमेव पूर्वी शंसेत् । इमं यम प्रस्तरमाहि

सीदेति राज्ञो वै पूर्वपेयम् ॥ याम्याः शंसनमग्रे स्यात पितृणां हीश्वरो यमः । राजा हि विषयस्थेभ्यः सर्वे तु लभतेऽग्रतः ॥ इमं यमेति याम्येषा यस्यामस्ति वहन्त्विति ।।

॥ तस्माद्यामीमेव पूर्वी शंसेत् । ‘मातली कव्यैर्यमो अङ्गिरोभिरिति काव्यानामनूची शंसति ॥

अनूचीमनुगन्ती तु काव्यानां प्रतिपादिकाम् ॥ के पुनः काव्या नामेत्याह

॥ अवरेणैव वै देवान् काव्याः परेणैव पितॄन् । Sएनब्योगे द्वितीये द्वे अवरेण परेण च ।

पितृभ्योऽभ्यधिकाः काच्या न्यूना देवेभ्य एव च ॥

P

A

• ऋक्सं० ७-६-१४-४. + तथाच ते० सं० यमः पितृणां राजा’ (३.६-६) इति. नक्स०७-६-१४.३. पा० सू० ३.३-३१. पितृणां मध्ये श्रेष्ठभुताः कान्या नाम ’ इति भत्भास्कर. ‘काव्या देवानां स्तोतारः केचिदधमजातिविशेषाः’ इति सायणः,

खण्ड:

प्रयोदशोऽध्यायः ।

५७७

॥ तस्मात् काव्यानामनूची शंसति ॥ पितृभ्यः पूर्वमिति शेषः ।

अथ ,

॥ “उदीरतामवर उत्परास इति पित्र्याः शंसति ॥ इंतिराद्यर्थः।

उदीरतामाहपितृनिदं तिस्रो वदेदृचः ॥

॥ उन्मध्यमाः पितरः सोम्यास इति ॥ अस्ति । व्याचष्टे

॥ ये चैवावमा ये च परमा ये च मध्यमास्तान्

सर्वाननन्तरायं प्रीणाति ॥

अवरोऽवमः प्रथमः । परः परमः श्रेष्ठः । मध्यलोकस्थो मध्यमः । अनन्तरायं निरवशेषम् ॥

॥ आहं पितॄन सुविदना अवित्सीति द्वितीयां शंसति ॥ अत्रास्ति

॥ बर्हिषदो ये स्वधया सुतस्येति । एतद्ध वा एषां ।

प्रियं धाम यहर्हिषद इति ॥

PAHIYE

• ऋक्सं० ७-६-१७-१. + ऋक्सं० ७-६-१७-३.

सवृत्तिके ऐतरेयब्राह्मणे

त्रयोदशः

बर्हिषदपदे यद् बर्हिरिति तद्धाम स्थानं प्रियम् ॥ ततच,

॥ प्रियेणैवैनास्तडाम्ना समर्धयति ॥ तत् तेन बर्हिरुधारणेन एनान् पितॄन् समृद्धान् करोति ।।

॥ प्रियेण धाम्ना समृध्यते य एवं वेद ॥ तिपस्त । नोर्यक् । ऋनोति । स वेदिता ॥

॥ *इदं पितृभ्यः ॥ इति तृतीयां शंसेदिति शेषः ॥ अत्रास्ति

॥ नमो अस्त्वधेति ॥

% 3D

ततच,

॥ नमस्कारवतीमन्ततः शंसति । तस्मादन्ततः पितृभ्यो

नमस्क्रियते ॥ तस्मात् तथाहि । पिण्डपिठ्यज्ञादौ नमो वः पितर’ इत्यादिभिः॥ ॥ तदाहुाहावं पित्र्याः शंसेइत् । अव्याहावामिति ॥ विचारे प्लुतौ । वि नाना।

शोसावोमिति चाहावास्तिमृणां त्रय आदितः । स्युादौ तिसृणामेका स्यादित्यत्र विचायते ।।

• ऋक्सं० ७.६-१७.२. + अथैनानुपतिष्ठेत नमो वः पितर इथे.’ इति आ० श्रीसू० २-४-७. ‘नमो वः पितरो रसायेति नमस्कारान् जपन्ति’ इति आप. श्री. सू० १३-१२.१०.

खण्ड:

त्रयोदशोऽध्यायः

५७९

. सिद्धान्तयति

॥ व्याहावमेव शंसेत् ॥ सूभ्यते हि—’ प्रतिप्रतीकमाह्वानम् ’ इनि ।।

॥ असंस्थितं वै पितृयज्ञस्य साधु ॥ भावे का। असंस्थानं समाप्तिरहितत्वम् । साधु मङ्गलम्। । स्पष्टयति

॥ असंस्थितं वा एष पितृयज्ञं संस्थापयति यो व्याहावं

शंसति ॥

अनेकाहाववचनाद् बह्वारम्भत्वसूचनात् ।

सं सम्यक् स्थापयति वै निदधात्येष’ शंसकः ।। निगमयति

॥ तस्माद् व्याहावमेव शस्तव्यम् ॥

त्रयोदशः खण्डः ।

१. ‘निदधात्येव ‘ध. पाठः,

• आ. श्री. सू. ५-२०-६, + ‘पितृयज्ञस्य सम्बन्धि, यदहमसंस्थितमेय वर्ततेऽसमाप्तं तिष्ठति तदङ्गं साधु समाप्तं कर्तव्यम्’ इति सायणः,

सवृत्तिके ऐतरेयब्राह्मणे [चतुर्दशः ॥ *स्वादुष्किलायं मधुमाँ उतायमितीन्द्रस्यैन्द्रीरनुपानीयाः.

शंसति ॥ पानं परं भोजनाद् यदनुपानं तु यासु वै ।. इन्द्रस्य स्तूयते ताश्च चतस्रः स्वादुरादिकाः। . शंसेदैन्द्रीरिन्द्रसोमसंश्लेषमदवादिनीः ।

पिवतेः करणेऽनीयरिन्द्रात् तस्येदमणां तु ङीप् ॥ सूच्यते हि-~* स्वादुष्किलायमिति चतस्रः’ इसि ।। स्पष्टयति

॥ एताभिर्वा इन्द्रस्तृतीयसवनमन्वपिबत् ।

तदनुपानीयानामनुपानीयात्वम् ॥

त

किञ्च,

॥ माधन्तीव वै तर्हि देवता यदेता होता शंसति ॥ यत् यदा । तर्हि तदानीम् । मायन्ति हृष्यन्ति ।

॥ तस्मादेतासु महत् प्रतिगीर्यम् ॥ मद्वत् मदिधातुमत् । सूयते हि पदामो दैव मोदामो दैवोमित्यासां प्रतिगरौ’ इति । प्रतिगीर्यम् । गृ शब्दे ण्यति आत ईत् ।

शंसितुः प्रोत्साहनं तु प्रोक्तं प्रतिगृणातिना ॥

• ऋक्सं० ४-७-३०-१. पा. सू० ४-३-१२०. आ. श्री. सू. ५-२०-६. ‘वादुष्किलायं मधुमाँ उतायमित्यभिज्ञायोभयतो मोदं प्रतिगृहाति मदा मोद इव मोदा मोद इवेत्या व्याहावात् ’ इति आप० श्री० सू० १३-१५-१४. , .

खण्डः]

त्रयोदशोऽायः ।

५६१

.

.

।

॥ ययोरोजसा स्कभिता रजांसीति वैष्णुवारुणीमचं शंसति ॥

छन्दस्त्वान्नानडबाभूदणि वृद्धिः पदद्वये ।

खैलिकी सूत्रपठिता” ययोरित्यग भवेदियम् ।। स्तौति

॥ विष्णुवै यज्ञस्य दुरिष्टं पाति वरुणः स्विष्टम् ।। - पाति रक्षति दुर्योगं विष्णुस्तं वरुणः शुभम् ।।

तयोरुभयोरेव शान्यै ॥ शान्तिः प्रीतिः । तयोर्विष्णुवरुणयोः ॥ ॥ विष्णोर्नु के वीर्याणि प्रवोचमिति वैष्णवीं शंसति ॥ स्तौति

॥ यथा वै मत्यमेवं यज्ञस्य विष्णुः ।। कृष्टभूमेः साम्यकरं मत्य कृषिविदां मतम् ।

यथा क्षेत्रस्य तद् विष्णुस्तथा यज्ञस्य साधकः॥ स्पष्टयति

॥ तद्यथा दुष्कृष्टं दुर्मती कृतं सुकृष्टं सुमती कृतं कुर्वन्नियादेवमेवैतद्यज्ञस्य दुष्टुतं दुश्शस्तं सुष्टुतं सुशस्तं कुर्वन्नेति यदेतां होता शंसति ॥

-LE

HAMARH

• मा. श्री. सू०५-२०-६. + ऋक्सं० २-२-२४-१. * ‘मती बुद्धौ सम्यक्त्वेन प्रतिभातं कार्य मत्यम् । अयं दृष्टान्तः । विष्णुदान्तिकः । यथा मयं कार्य लोके फलपर्यवसायि भवति तथा विष्णुरपि फलपर्यवसायीत्यर्थः । इति मायणः

५८२

सवृत्तिके ऐतरेयत्रामणे चतुदेशः ___टा पूर्वसवर्णः । दुर्मत्या, सुमत्या । कुर्वन् । दस्य नः । इयात् गच्छेत् ।

तत् मत्यम् । निर्वहेत् । यत् यः एतत् एषा होता । अर्थस्तु

विष्णोापनशीलस्य नु क्षिप्रं के सुखं यथा । वीर्याणि वीरकर्माणि बोचं वक्ष्यामि यः पुरा । भूखद्युसंज्ञकान् लोकान् विशेषेण ममेऽकरोत् । ‘लोका रजश्शुभं स्थानं पृथिवीं ह्यणुसंश्रये ॥

योऽस्थापयत् स्वर्गलोकं स्थापनार्थः स्कभिः परम् । , सह तिष्ठति यत्रेति सहस्य स्थे सधः कृतः ॥ उरुगायो महाकीर्तिः परिच्छिन्दंविधा पदा।

अस्य विष्णोस्तु वीर्याणि प्रवक्ष्यामि सुखं त्विति ॥ ॥ तन्तुं तन्वन् रजसो भानुमन्विहीति प्राजापत्यां शंसति ॥

अत्र,

॥ प्रजा वै तन्तुः । प्रजामेवारमा एतत् संतनोति ॥ एतदेतया । अस्मै अस्य यष्टुः ॥

॥ ज्योतिष्मतः पथो रक्ष धिया कृतानिति । देवयाना वै ज्योतिष्मन्तः पन्थानः । तानेवारमा एतद्वितनोति ॥ तान् पथः । एतदेतर्हि ।।

• ‘यथा लोके दुष्कृष्टं कर्षकैः सस्य स्थाने दोषयुक्त यथा भवति तथा कर्षणं कृतं, यत्किश्चिद् राजकार्यममात्यैर्दुमतीकृतं दुष्टं मतमन्यथा चिन्तित, पूर्व तत्कार्यमदुर्मतं सत् पश्चाद् बुद्धिप्रमादाद् दुर्मतं संपादितं, तत्र कश्चिद् बुद्धिमान् कर्षक: कृष्टस्थाने दुष्टस्य तृणादेरपनयनेन सुकृष्टं कुर्वनियात् कर्षकस्य पृष्ठतो गच्छेद्, राजकार्यमपि दुर्बुद्धिनामायेन दुर्मतीकृतं कश्चित् सुबुद्धिरमात्यः सुमतीकुर्वन् गच्छेत् । यथैतदुभयं लोके एवमेव’ इति सायणः । रजःशब्दो लोकवाची । तथाच यास्का-लोका रजांस्युध्यन्ते । इति (निरु. ४.१९). * पा. सू. ६-३.९६. . ऋक्सं०८-१-१४-१.

त्रयोदशोऽध्यायः ।

५८३

.. ॥ अनुल्बणं वयत जोगुवामपो मनुर्भव जनया दैव्यं

जनमिति । एवैनं तन्मनोः प्रजया संतनोति ॥

म(नवः नोः) सम्बन्धिन्या प्रजया सन्तनोत्येव । एनं यजमानम् । होता॥

प्रजात्यै प्रजायते प्रजया पशुभिर्य एवं वेद ॥

॥ *एवा न इन्द्रो मघवा विरप्शीत्युत्तमया परिदधाति ॥

ऐन्द्रीमुपस्पर्शनाय भूम्यां योजयतीह तु ॥

॥ इयं वा इन्द्रो मघवा विरप्शी ॥ विविध रपणं विरम् । मत्वर्थे शः । अत इनिः । विरप्शी स्तोत्रकायुक्तः । इन्द्र ईश्वरः । मघवा अन्नवा(न्) ।। .

॥ करत् सत्या चर्षणीधृदनर्वेतीयं वै सत्या चर्षणी

धृदना ॥ चर्षणीनां मनुष्यजातीनां धारयित्री । अमर्वा अगन्ती ॥ ॥ त्वं राजा जनुषां धेह्यस्मे इति । इयं वै राजा जनुषाम् ॥

“जनेरुसिः। जनुर्जातः । जातानाम् ॥

॥ अधि श्रवो माहिनं यज्जरित्र इति । इयं वै माहिनं

यज्ञश्रवः ॥

• ऋक्सं० ३.५.२४-५, । पा. सू. ५-२-११५, * ‘विरप्शी रम रामस्ये इत्यस्माद्धातोरुत्पन्नोऽयं शब्दः । विशेषेण रामस्यवान् सर्वदोयुक्त इत्यर्थः’, 8 ‘अनर्वा हयं परित्यज्य यागभूमानुपविष्टत्वादश्वरहितः’ इति सायणः, उणादिसू. २-११५.सवृत्तिके ऐतरेयब्राह्मणे माहिनं महत्त्वम् । पहिनो महदर्थात् त्वार्थेऽण् । ‘इनण्यनपत्ये’ श्रयः कीर्तिः॥

॥ यजमानो जरिता ॥ जीर्यतेः स्तुत्यर्थात् दृचि इट् ॥

॥ यजमानायैवैतामाशिषमाशास्ते ॥

आशास्त एव ।।

॥ तदुपस्पृशन् भूमि परिदध्यात् ।। त्रिर्वदेत् ॥

॥ तद्यस्यामेव यज्ञं संभरति तस्यामेवैनं तदन्ततः - प्रतिष्ठापयति ॥ उक्तार्थम् ॥ ॥ अग्ने मरुद्भिः शुभयद्भिर्जकभिरित्याग्निमारुतमुक्थं

शस्त्वाग्मिमारुत्या यजति ॥ आग्निमारुतशस्त्रान्ते यजेदने मात्त्विति ॥

॥ यथाभागं तद् देवताः प्रीणाति प्रीणाति ॥ उक्तार्थम् । द्विरुक्तिरुक्तार्था ॥ .

SEARTH PARK

शताया

• पा० सू. ६-४-१६४. . ‘एवा न इन्द्रो मघवा विरप्शीति परिदध्यान भूमिमुपस्पृशन्’ इति आ. श्री. सू० ५-२०-६. * page 548. S ऋक्सं० ४-३-२५-८, अग्ने मरुद्भिः शुभयद्भिवभिरिति याज्या’ इति आ० श्री. सू० ५-२०-८, page 425. page 44.

खण्ड:

चतुर्दशोऽध्यायः ।

___५८६ इनि त्रयोदशाध्यायैरग्निष्टोमाख्यसंस्थकः । ज्योतिष्टोमो वर्णितोऽत्र यस्यान्ते ह्याग्निमारुतम् ।।

चतुर्दशः खण्डः।

इति षड्गुरुशिष्यविरचितायां महिदासैतरेयत्राह्मणः

मुखप्रदायां त्रयोदशोऽध्यायः ॥