१२

अथ द्वादशोऽध्यायः ।

अथाहावप्रतिगरं शस्त्वाजपविभेदतः । छन्दःसंकल्पनाद् देवविशां क्लुप्तिं ब्रवीति ह

१. ‘इति षड्गुरुशिष्येण विरचितायां ब्राह्मणवृत्तौ एकादशोऽध्याय:’ घ. क. पाठ:.

• पा० सू०६-४-४४. + पा० स० ६.१.१५७,

खण्डा

द्वादशोऽध्यायः ।

॥ देवविशः कल्पयितव्या इत्याहुः । छन्दश्छन्दसि

प्रतिष्ठाप्यमिति ॥ ‘देवविशः देवसेनाः । सर्वाणि वाघ छन्दांसि च पृष्ठानि च’ इत्यत्र छन्दसां देवपरिचारकत्वमुक्तमङ्गीकृत्योच्यते । छिन्दश्छन्दसि । सम्पत्या देवसेना इह सङ्गमयितव्या इत्याहुरित्यर्थः ।

Agromart

NR

॥ शोसावोमित्याहयते प्रातस्सवने ब्यक्षरेण । शंसामोदैवोमित्यध्वर्युः प्रतिगृणाति पञ्चाक्षरेण ॥ होताह्वानस्य कर्तात्राध्वर्युः प्रतिगरस्य च ।।

॥ तदष्टाक्षरं सम्पद्यते ॥ त्रिभिश्च पञ्चभिश्चाष्टसंख्याभूदक्षरानुगा ॥ ततः किम्,

॥ अष्टाक्षरा वै गायत्री । गायत्रीमेव तत् पुरस्तात

प्रातस्सवनेऽचीक्लपताम् ॥ पुरस्ताच्छस्त्रस्य । ॥ कृपो रो ला’ । णौ चङयुपधाया इस्खः’। *‘उद्भव’ । तसस्ताम् । होत्रध्व! अकल्पयताम् ॥

.

4

T

|

Manner

'

• ‘विशः सेनाः प्रजा वा’ इति भभास्करः, प्रजा: सैन्यरूपाः’ इति सायणः. + page 98. * गायत्यादिकं सवनच्छन्दः उकादिजगत्यन्ते तस्मिन् छन्दसि प्रतिष्ठाप्यम् अक्षरसम्पत्या संपाद्यम् । तदिदं देवविशां कल्पनम् ’ इति भभास्करः, 8 ‘शोसावोमित्युबैराहूय तूष्णींशंसं शंसेदुपांशु सप्रणवमसन्तन्वन् । एष आहावः प्रातस्सक्ने शस्त्रादिषु’ इति आ. श्री० सू०५-९-१, २. अध्वर्यो शोसावोमिति होतुरभिज्ञाय प्रदक्षिणमावर्तमानः शोसामोद इवेति प्रत्याहृयते शंसामोद इवेति वा ’ इति आप० श्री. सू. १२-१७-१२, || पा. सू. ८-१-१८. पा० सू० ०-४-१. * पा. सू. ७-४-७.

सवृत्तिके ऐतरेयब्राह्मणे

[प्रथमः

॥ उक्थं वाचीत्याह शस्त्वा चतुरक्षरम् ॥ शस्त्रान्ते ॥

॥ ओमुक्थशा इत्यध्वर्युश्चतुरक्षरम् ॥ आहेत्येव ।।

॥ तदष्टाक्षरं सम्पद्यते । अष्टाक्षरा वै गायत्री । गायत्रीमेव तदुभयतः प्रातस्सवनेऽचीक्लुपताम् ॥ शस्त्रस्य पुरस्तात् परस्ताच । इति प्रातस्सवने ॥

॥ अध्वर्यों शोसावोमित्यायते मध्यंदिने षळक्षरेणी । शंसामोदेवोमित्यध्वर्युः प्रतिगृणाति पश्चाक्षरेण । तदेकादशाक्षर सम्पद्यते । एकादशाक्षरा वै त्रिष्टुप् । त्रिष्टुभमेव तत् पुरस्ता न्मध्यंदिनेऽचीक्लपताम् । उक्थं वाचीन्द्रायेत्याह शस्त्वा सप्ताक्षरम् ॥

*चि इन्द्रायेति व्यूहळेन ॥

॥ ओमुक्थशा इत्यध्वर्युश्चतुरक्षरम् । तदेकादशाक्षरं सम्पद्यते । एकादशाक्षरा वै त्रिष्टुप् । त्रिष्टुभमेव तदुभयतो मध्यदिनेऽचीक्लपताम् ॥

इति माध्यदिने ।

।

• ‘उक्थं वाचीत्येषां शस्त्वाजपः प्रातःसवने’, ‘उक्थं वाचीन्द्रायति माध्यंदिने उक्थं वाचीन्दाय देवेभ्य इत्युक्थेषु सषोडशिकेषु’ इति आ० श्री. सू. ५-१०-२२, २४, + ‘अश्वयों शोसावोमिति माध्यंदिने शस्त्रादिष्वाहावः’ इति आ. श्री. सू० ५-१४-३, वाचि इन्द्रायत्यत्र सवर्णदीर्घमकृत्वाक्षरसंख्या गणयितव्या’ इति

खण्ड

__ AHARAag

at Ke

.

paTA

का

A

१-

CE

॥ अध्वयों होमोनावामत्याह ने तृतीयसवने सप्ता क्षरेण । शंमामो बोमिट छः तिगृणाति पश्चाक्षरेण । तद् द्वादशाक्षरं सम्पद्यते । द्वादशाक्षर वै जगती। जगतीमेव तत् पुरस्तात् तृतीयसवनाचीपताम् । उक्थं वाचीन्द्राय देवेभ्य इत्याह शस्त्वैकादशाक्षर ।

चि इन्द्रायेति व्यूहळेन ?

|| ओमित्यध्वमुरेकाक्षरम् ॥ आहेत्येव ।।

॥ तद् द्वादशाक्षर सम्पद्यते । द्वादशाक्षरा जगती । जगतीमेव तदुभयतस्तृतीयसबने चीक्लुपताम् ॥

पूर्ववत् ।

॥ नदेतदृषिः पश्यन्नन्यनूबाद यद् गायत्रे अघि गायत्र माहितं त्रैष्टुभावः त्रैष्टुभ निस्तक्षत । यद्वा जगज्जगत्याहितं पदं य इत्तहिदुस्ते अमृतत्वमानशुरिति ।। ___ अर्थस्तु—गायत्रे छन्दास गायत्रमयाइतं यत् प्रातःसवने , यच्च त्रैष्टुभात् परं त्रैष्टुभं मध्यदिने निरतक्षत अतिष्ठद, यद्वा तृतीयसवने, (जगती ?) जगदिति जगतीपर्योपा । जगत् जगती जगति जगत्याम् आहितं स्थापितम् । पदं ब्यर्थे सुः, पदे स्थाने । ये महात्मानः । इत् एव ।

PART

anyriganata

त

।

raur

11

SHA

Cated

• ‘अध्वर्यो शोशासात्रोमिति तृतीयसक्ने शास्त्रादिष्वाहावः’ इति आ० औ० सू० ५.१८.४.. ‘अत्रापि पूर्ववद् वाचि इन्द्रायेत्यनयोः सवर्णदीर्घमकृत्वा देवेभ्य इत्यत्र च इत्यादिपूरणं कृत्वैकादशाक्षरत्वं सम्पायम् ’ इति भभास्करः. * ऋक्सं० २.३.१८.३. 8 ‘एतत् त्रिविध पदं यदस्ति तत् पदम् ’ इति सायणः,

ན ༤

सवात्तक एतरंयब्राह्मणे

द्वितीयः

MPL

तत् त्रिकालस्थानम् । विदुः जानन्ति । ते अमृतत्वं मरणाशुपद्रव रहितत्वम् आनशुः । * अश्नोतेश्च’ इति नुट् । आनशिरे प्राप्तवन्तः इति गमयति ॥

॥ एतद्वै तच्छन्दश्छन्दसि प्रतिष्ठापयति ॥ होताध्वर्युसहितः । एतदेतेन प्रकारेण ॥ तत एव,

॥ कल्पयति देवविशः ॥ देवसेनाभूतानि छन्दांसि सम्पादयति होता ।।

॥ य एवं वेद ॥ सोऽपि॥

।

Amमाम

REP

प्रथमः खण्डः।

अथानुसवनं छन्दो दैवतं च प्रदर्शयन् । सवनादिमशस्त्राणामनुष्टुन्मुख्यतां तथा ॥

प्रजापतिविभागाख्यामितिहासं ब्रवीति है ॥ प्रजापतिर्वै यज्ञं छन्दांसि देवेभ्यो भागधेयानि व्यभजत् ।।

यज्ञं सवनत्रयात्मकम् । छन्दांसि गायत्र्यादीनि । देवेभ्यः अग्न्या दिभ्यः । भागधेयानि भागान् । व्यभजत् पृथक्कृत्यादात् ।।

• पा० सू० ७.४-७२. + ‘एतद् ऋषिप्रोक्तं मन्त्रवाक्यम्’ इति सायणः, * कल्पयतीत्यादि विदुषः फलम् इति सायणभभास्करो.

खण्डः ]

द्वादशोऽध्यायः

कथं,

Amyre

॥ स गायत्रीमेवाग्नये वसुभ्यः प्रातस्सवनेऽभजत् ॥ वीति शेषः ।

॥ त्रिष्टुभमिन्द्राय रुद्रेभ्यो मध्यंदिने । व्यभजत् ।।

॥ जगतीं विश्वेभ्यो देवेभ्य आदित्येभ्यस्तृतीयसबने ।

म

HWAR

व्यभजत् ।।

॥ अथास्य यत् खं छन्द आसीदनुष्टुप् तामुदन्तमभ्युदौहदच्छावाकीयाममि ॥ श्रुत्यन्तरादनुष्टुप् तु खभूतासीत् प्रजापतेः ।

स्पष्टयति-अच्छावाकीयामभि । ’ होत्राभ्यस्छः’ तस्येदमर्थे । माता सवनान्ते अच्छा वो अग्निमवसे’ इति यदच्छावाकेन वक्तव्यं तत्रेत्यर्थः ॥

॥ सैनमब्रवीदनुष्टुप् ॥ कथं,

• प्रातःसवनेऽमजदिति सामात् प्रातःसवनमपि व्यभजदिति गम्यते । + केवलोऽपि भजतिः सामर्थ्यांद् व्युपसृष्टस्यार्थे वर्तते’ इति भट्टभास्करः. * ‘अपसारितवान्’ इति सायणः. ‘उदनैषीत् ’ इति भहभास्करः. $ ‘पा० सू० ५.१-१३५. ऋक्सं० ४-१-१७-१. ‘अच्छावाक वदस्वेत्युक्तोऽच्छा वो अमिमवसे इति तृचमन्वाह ’ इति आ० श्रो० सू० ५-७-२.

प्रवृत्ति के ऐतरफ

सात

[द्वितीयः

Ja

R

.

LO

पर

UEENA

JN

–

4

॥ त्वं न्वेव देवानां पापिष्ठोऽसि यस्य तेऽहं खं छन्दोऽस्मि यां मोदन्तमन्युदौहीरच्छावाकीयामभीति ।। नु शत खद ! पापा मका हा . याम् ।

अवध्याहार आतो विन्यालेभिलुगायिनीम् (१) । अन्ते तु सवनस्य त्वं क्रौर्यादस्थापयः प्रभो । त्वदीयत्वादहं वने निधातमा दया वलु।

तिरस्कृत्य स्थापितान्ते दुस्वभावतया च ।। इति भावः॥

। तदुजानात् ॥ ज्ञातवान् स च तद्वाक्यं मयैव हि कृतं त्विति ।।

.. POHIHARANA

१

अथ,

ग

।

त

॥ स स्वं सोममाहरत् ॥ आहृव् अनुष्ठानार्थः ।। आहृत्य च,

॥स स्वे सोमेऽयं मुखमभिपर्याहरदनुष्टुभम् ॥ अनानि व्याचष्टे —मुखमिति ।

अनुष्टुभं स्थापितवान सबनाना मुखेषु सः॥ ततश्च,

॥ तस्माइनुष्टुबळ्या’ मुख्या गुज्यते सर्वेषां सवनानाम् ॥ * अग्रायत्’ । उ पुनः । भुमिक । शिलादिभ्यो यः’ ! अय्येति’ व्याचष्टे-मुखमिति मुख्यति । युज्यते प्रयुज्यते । तस्माद् एवमित्यर्थः ॥

१. ‘अप्रिया’, २. ‘अप्रियेति’ क, ख पाठः,

• पा० सू० ४-४-११६. पा. सू० ५.३-१०३. + ‘तस्मादु तस्मादेव कारणातू ’ इति सायणः.

Pre

हाइमोऽage :

३

॥

आज्ये मरुत्वतीये च वैश्वदेव इति त्रिषु ।

आद्या अनुष्टुभ ऋचः प्रब आवार तत्सवि ॥ ॥ अग्रयो मुख्यो भवति श्रेष्ठतामनुते य एवं वेद ॥ सा॥ किञ्च,

॥ स्वे वै स तत् सोमेऽकल्पयत् ।।

स्वे आत्मीये । सः प्रजापतिः । तत् अनुसबनम् अनुष्टुब्मुखत्वम् ॥

॥ तस्माधत्र कच यजमानवशो भवति । कल्पत एव यज्ञः ॥

यत्र कच देशे तत्रेति शेषः॥ ॥ अपि तस्यै जनतायै कल्पते यत्रैवं विद्वान् यजमानो

वशी यजते ।।

mai

जललाश

द्वितीयः खण्डः।

१.

अनियो’ क पाठः

• ऋक्सं० ३-१-१३-१. + ऋक्सं० ६-५-१-१. ऋक्सं० ४-४-२५.१. S ‘यत्र कापि देशे काले वा यजमानवशो यजमानविधेयो यज्ञो भवति स एव यज्ञः कल्पते एतस्य यजमानस्य । यद्वा यन गो क माश्चिदपि यज्ञावयवे प्रवृत्ती निवृत्ती वा यजमानवशं यजमानस्य वशं स्वातन्त्र्यं भवति तादृशस्य यजमानस्य सम्बन्धी यज्ञः कल्पत एव’ इति भट्टभास्करः. ‘यत्र कापि यागे यज्ञो अजमानवशो भवति स यज्ञोऽपि कल्पत एव अवैकल्येनानुष्ठास्यामीत्यभिप्रेत्यानुष्टुभः सवनानामादौ प्रगोगे सति यज्ञस्य यजमानवशलं तत्र यज्ञो वैकल्यरहितो भवतीत्यर्थः’ इति सायण’. अपिशब्दस्य पूर्ववाक्येनान्वयः सायणमते.तृतीयः

सवृत्तिके ऐतरेयब्राह्मणे

अथाज्यादिषु शस्त्रेषु या या प्रतिपदुच्यते । सर्वास्ता मृत्युपाशानां मोचन्य इति कथ्यते

॥ अमि देवानां होतासीत् ॥ वै पुरा॥

॥ तं मृत्युबहिष्पवमाने ऽसीदत् ॥ मृत्युनिषण्णवानग्निं जिघृक्षुः कुपितोऽध्वरे ।। अत्रान्तरे,

॥ सोऽनुष्टुभाज्यं प्रत्यपद्यत ॥ प्रवोदेवायसप्तचे सूक्तमानुष्टुभं खलु ॥

॥ मृत्युमेव तत् पर्यक्रामत् ॥ तत् तेनानुष्टुप्प्रपदनेन । परिररर्थे ।

. ॥ तमाज्येऽसीदत् ॥ होतुराज्ये स्तूयमाने पुनर्मत्युनिषण्णवान् ॥

॥ स प्रउगेण प्रत्यपद्यत ॥ शंसनं प्रतिपट्टार्थेऽमोऽशंसत् प्रउगं स तु ॥

॥ मृत्युमेव तत् पर्यक्रामत् ॥ तत् तेन प्रउगशंसनेन ।

• उपास्मै गायता नर इत्याधमाश्रयणेन प्रातस्सवने गीयमानं स्तोत्रं बहिष्पवमानः + ऋक्सं० ३-१-१३-१. ‘उत्तमेन पदेन प्रवो देवायेत्याज्यमुपसन्तनुयात्’ इति

आ. श्री. सू० ५-१-१५.

द्वादशोऽध्यायः ।

TAGEEPTA

।

॥ तं माध्यन्दिने “पवमानेऽसीदत् ।। स्तूयमाने ।।

॥ सोऽनुष्टुभा मरुत्वतीयं प्रत्यपद्यत ॥ * आत्वा रथम्’ इत्येषा हनुष्टुप् ॥

॥ मृत्युमेव तत् पर्यक्रामत् ॥ किच,

॥ तं माध्यंदिने बृहतीषु नाशक्नोत् सत्तुम् ॥ बृहतीषु निष्केवल्यार्थ स्तूयमानासु । सत्तुं, सदेस्तुमुन् अभिभवितु नाशकोत् ।।

कुत एवं,

॥ प्राणा वै बृहत्यः॥ प्राणो बृहती’ इत्यारण्यके हि वक्ष्यते ॥

ततः किं,

॥ प्राणानेव तन्नाशक्नोद् व्यवैतुम् ॥ तत् तत्र । (व्यवैश्नाभि ? व्यवेणोऽभि) भवार्थात् तुमुन् । अभिभवितुम् ॥ ॥ तस्मान्मध्यंदिने होता बृहतीषु स्तोत्रियेणैव प्रतिपद्यते ॥

• उच्चा ते इत्यारभ्य माध्यंदिने गीयमान स्तोत्रं माध्यंदिनपवमान: ऋक्सं० ६-५-१-१. ‘आ त्वा रथं यथोतये इदं वसो सुतमन्ध इति मरुत्वतीयस्य प्रतिपदनुचरौ’ इति आ. श्री. सू. ५-१४-४. * सतुं प्राप्तुम् ’ इति सायण:. ऐ. आ. २-१.६. , व्यवैतुं वियोजयितुम्’ इति सायणः.

४६४

सवृत्तिके ऐतरेय ब्राह्मण

तृतीयः

एसस

a

र

urat

तस्मात् तथाहि । ‘स्तोत्रियेण ! अभि त्वा शूरे ति बृहती सतो बृहत्यात्मकेन रथन्तरपृष्ठत्वे । वृहपृष्ठत्वे तु स्वामिद्धीति’ प्रतिपद्यते निष्केवल्यम् ॥

॥ प्राणा वै बृहत्यः ।। ततश्च,

॥ प्राणानेव तदभिप्रतिपद्यते ॥

का

तत् तत्र।

॥ तं तृतीयपवमानेऽसीदत् ॥ तमग्निं गृहीतं मृत्युराभवे पवमाने ॥

॥ सोऽनुष्टुभा वैश्वदेवं प्रत्यपद्यत ॥ तत्सवितुर्वृणीमहे’ इत्यनुष्टुम् ।। ॥ मृत्युमेव तत् पर्यक्रामत् । तं यज्ञायज्ञीयेऽसीदत् ॥ * अग्निष्टोमसान्नि गीयमाने ॥

॥ स वैश्वानरीयेणाग्निमारुतं प्रत्यपद्यत । ५ वैश्वानराय पृथु पाजसे’ इति ।।

॥ मृत्युमेव तत् पर्यक्रामत् ॥

41

___ यस्मिरचे सामगेः स्तोत्रं गीतं सोऽयं त्र्यूच: स्तोनियः’ इति सायणः. + ऋक्सं० ५-३-२१-२. * सतोबृहती छन्दोविशेषः । तलक्षणं यथा – ‘युग्मावष्टाक्षरौ पादावयुजौ द्वादशाक्षरौ । सा सतोवृहती नाग’ इति (ऋप्रा० १६-५३), 8 ऋक्सं० ४.७.२७-१. निस्केवल्यस्य । अभित्या शूर नो नुमोऽभित्वा पूर्वपीतये इति प्रगाथौ स्तोत्रियानुरूपौ यदि रथन्तरं पृष्ठम् । यधु वै बृहत् स्वामिद्धि हवामहे त्वं ह्येहि चेरव इति’ इति आ० श्री. सू० ५.१५-१, २, ३. स्वादिष्ठयेत्यारभ्य तृतीयसवने गेयं स्तोत्रमार्भवपवमानः ऋक्सं० ४-४-२५-१. ‘तत्सवितुर्वृणीमहेऽद्या नो देव सवितरिति वैश्वदेवस्य प्रतिपदनुचरौं’ इति आ. श्री. सू० ५-१८.५. सान्नानेनानि टोमस्य समाप्यमानत्वादमिष्टोमसामेत्युच्यते. वसं२०६०१००१,

खण्ड:

४६५

कुत एतत् ,

॥ वज्रो वै वैश्वानरीयम् ॥ वै इव । तीनत्वात् ॥

॥ प्रतिष्ठा यज्ञायज्ञीयम् ॥ *प्रतिष्ठाफलत्वात् ॥ ततः किं,

॥ वज्रेणैव तत् प्रतिष्ठाया मृत्यु नुदते ॥ तत् तेन । प्रतिष्ठायाश्च्यावयति मृत्युम् ।। एवं,

॥ स सर्वान् पाशान् सर्वान् स्थाणून् मृत्योरतिमुच्य

__स्वस्त्येवोदमुच्यत ।। पाशान् बन्धनाथों रज्जू । स्थाणन सकून् । अतिमुच्य विधूय स्वस्ति अविनष्टम् । अमुच्यत योगबलेन स्वयमेव गलितोऽभूत् ॥

ततश्च,

॥ स्वस्त्येव होतोन्मुच्यते सर्वायुः सर्वायुत्वाय

सर्वमायुरेति य एवं वेद ।। उक्तार्थानि ।।

तृतीयः खण्डः।

८

,

• ‘प्रतिष्ठा समाप्तेहेतुः’ इति सायणा. ‘प्रतिष्ठास्थानीयम् ’ इति भभास्करः. + ‘स्थाणून काष्ठोपलक्षितगदाचायुधानि’ इति सायणः, + page 247,

59

.

.

.

.

सवृत्तिके ऐतरेयब्राह्मणे चतुर्थः

मरुत्वतीयशस्त्रार्थमितिहासं ब्रवीत्यय — ॥ इन्द्रो वै वृत्रं हत्वा नास्तृषीति मन्यमानः

पराः परावतोऽगच्छत् ॥ अस्दृषि अवधिषम् । स्तृ हिंसायाम् । लुङ् इट् सिच् । परावदिति दूरनाम । पिराः बह्वीः ॥

व्याचष्टे

स परमामेव परावतमगच्छत् ॥ अतिदूरं गतवान् ।। स्पष्टयति

॥ अनुष्टुब् वै परमा परावत् ॥ ततः किं,

॥ वागू वा अनुष्टुप् ॥ *अनुष्टुप् इति वाङ्नामसु पाठात् ॥

॥सवाचं प्रविश्याशयत् ॥ अशेन । शीङ् स्थित्यर्थः ।

वाक्षयस्य शब्दशेषो भविष्यत्यर्थ इष्यताम्(?) ।। एवं स्थिते ,

॥ तं सर्वाणि भूतानि विभज्यान्वैच्छन् ।

anama

• था. निव० ३-२६. + ‘पराः प्रकृष्टाः’ इति भट्टभास्कर निघ० १-११०

या०

खण्ड:

द्वादशोऽध्यायः । भूतानि गणशोऽन्विष्य दिदृक्षन्ते स्म तं प्रभुम्

॥ तं पूर्वेद्युः पितरोऽविन्दन् ॥

.

RA

।

FO

।

॥ उत्तरमहर्देवाः ॥ तमविन्दन्नित्येव ॥

॥ तस्मात् पूर्वद्युः पितृभ्यः क्रियते ॥ पिण्डपिठ्यज्ञाभ्युदयश्राद्धादि ।

॥ उत्तरमहर्देवान् यजन्ते* ॥ इष्टयादिभिः ॥

॥ तेऽब्रुवन् ॥ ते दृष्टेन्द्रकाः ॥ कथम् , ॥ अभिषुणवामैव तथा वाव न आशिष्ठमागमिष्यतीति ॥ अभिषुणवाम अभिषवं करवाम।

सुओ लोडाइ गुणः पित्त्वान्नोऽस्मान् प्रति स वै द्रुतम् । आशोरिष्ठनि टेर्लोप आगमिष्यति खल्विति ।।

॥ तथेति तेऽभ्यषुण्वन् ॥

__* ‘इन्द्रो वृत्रं हत्वा परां परावतमगच्छदपाराधमिति मन्यमानस्तं देवताः प्रैषमैच्छन् सोऽब्रवीत् प्रजापतिर्यः प्रथमोऽनुविन्दति तस्य प्रथमं भागधेयमिति तं पितरोग्यविन्दन तस्मात् पितृभ्यः पूर्वेयुः क्रियने सोऽमावास्यां प्रत्यागच्छत् तं देवा अभिसमगच्छन्तामा वैनः’ इति तै० सं० २.५-३.

सवृत्तिके ऐतरेयब्राह्मणे

[चतुर्थः

PH

।

द्रु

।

सुते,

॥ त आ त्वा रथं यथोतय इत्येवैनमावर्तयन् ।

आगन्तुमिन्द्रं प्रतिपत्तुचेन प्रैरयन् द्रुतम् ।। ॥ इदं वसो सुतमन्ध इत्येवैभ्यः सुतकील्माविरभवत् ॥

*अनुचरतचे सुतकीयां (स्तु ? सु)तशंसके’ सति । एभ्यः एषामाय । आविरभवत् ॥

॥ इन्द्र नेदीय एदिहीत्येवैनं मध्य प्रापादयन्त ॥ एनमिन्द्रं यज्ञस्य मध्यदेशमिन्द्रनिहवाख्यखैलिकब्यूचतचप्रगाथेन’ प्रापादयन्त प्रवेशितवन्तः ।।

ततश्चात अर्ध्वम् ,

॥ आगतेन्द्रेण यज्ञेन यजते ॥ आगत इन्द्रो यस्मिन् तेन ॥ विदुषः फलमाह

॥सेन्द्रेण यज्ञेन रानोति य एवं वेद ॥ सः॥

चतुर्थः खण्डः ।

Tra

. ‘स्तुतसंशब्दके’ क, ख, पाठः. २. चतचेन’ ष, ड. पाठः, __ * ऋक्सं० ६.५.१-१, ऋक्सं० ५.७-१७.१. । येन न्यूचेन शस्त्रं प्रारभते सोऽयं वृचः प्रतिपत् । तदनन्तरभावी त्र्यचोऽनुचरः ऋक्सं० ६-४-२३-१. *आ त्वा रथं यथोतय इदं वसो सुतमन्ध इति मरुत्वतीयस्य प्रतिपदनुचरौ । इन्द्र नेदीय एदिहीतीन्द्रनिहवः प्रगाथः’ इति आ श्री. सू. ५-१४-४, ५.

खण्ड:

४६९

पर

E

TEOHIN

HERE

।।

17

HAMPARAN

44

Here

MNR

HTML

||

MP.

अथेन्द्रनिहवस्याङ्गमास्वापे स्थापिभिस्त्विति । तं स्तोतुमाहेतिहास सम्यगेद प्ररोचयन्– ॥ इन्द्रं वै वृत्रं जनिवांस नास्तृतेति मन्यमानाः

सर्वा देवता अजहुः । अस्तृत । * इस्खादङ्गात्’ । हतवान् । अनहुः त्यक्तवन्तः ।।

ओ हाक् त्यागे सिजभ्यस्तविदिभ्यश्चेति लझिनुस् । जनिवांसम् , लिटः कसुः । विभाषा गमहनविदविशाम्’ इतीद ॥

॥ तं मरुत एव स्वापयो नाजहुः ॥ “आपिराप्तो बन्धुः ।

॥ प्राणा वै मरुतः खापयः । वै इव ।। स्पष्टयति

॥ प्राणा हैवैनं तन्नाजहुः ॥

तत् तदा । इव एव ।।

• पा० सू०८-२-२७. पा. सू० ३-४.५०९. पा० सू० ३.२-१०७, s पा. सू. ७-२६८. स्वागयः स्वामिनामानो मरुतः इति मभास्करः, ‘सुषुप्तिकालेऽपि वर्तमानाः’ इति सायणः, ग्रागा एवं खलु स्वामिनामानो मरुतः । इति भभास्करः. ‘प्राणा एवं स्वापको मरुतः स्वामकालानुवर्तिनो वायवः । प्रागानां तत्कालानुवृत्तिमावमिकाः प्रश्नोत्तराभ्यामाननन्ति …भगवन्नेतस्मिन् पुरुष कानि स्वपन्ति कान्यस्मिन् जाप्रतीति प्रश्नः । प्राणामय एवैतस्मिन् पुरे आप्रतम्त्युत्तरम् । इति सायणः, * ‘प्राणा हेवैनम्’ इति व्याख्यानुसारी पाठः स्यातू .

१७०

सवृत्तिके ऐतरेयब्राह्मणे

॥ तस्मादेषोऽच्युतः स्वापिमान् प्रगाथः* शस्यत

आस्वापे स्वापिभिरिति ॥ खापिमान् स्वापिशब्दवान ॥ अतीव स्तौति

॥ अपि ह ययेन्द्रमेवात ऊर्ध्व छन्दः शस्यते तद्ध सर्व मरुत्वतीयं भवत्येष चेदच्युतः स्वाधिमान् प्रगाथः शस्यत आस्वापे स्वापिभिरिति ॥

छन्दः वेदः । मरुत्वानिन्द्रस्तदीयम् ॥

पञ्चमः खण्डः।

अथ ब्राह्मणस्पत्यं प्रगाथमाह

॥ ब्राह्मणस्पत्यं प्रगाथं शंसति ॥ ** नूनम् ’ इति ॥ स्तौति

॥ बृहस्पतिपुरोहिता बै देवा अजयन् स्वर्ग लोकम् ॥

• ‘द्वयोचोः समूहः प्रगाथः। तथाचाश्वलायन आह-तृचा: प्रतिपदनुचराचाः प्रगाथा: ’ (५-१४-७) इति । ‘रद्वयमेवानुष्ठानकाले व्युचरूपेण प्रपथ्यते तस्मादयं प्रगाथ इत्युच्यते’ इति सायणः, ऋक्सं० १-३-२००५. ‘प्र नूनं ब्रह्मणस्पतिरिति ब्राह्मणस्पत्यः’ इति आ० श्री. सू. ५-१४-६. देवानां बृहस्पतिपुरोहितलं पौरोहित्यार्थ बृहस्पतेः सत्रानुष्ठानं च तैत्तिरीयसंहितायामानातम् । यथा—‘बृहस्पतिर्देवानां पुरोहित आसीत् ‘, ‘बृहस्पतिरकामयत श्रन्मे देवा दधौरन् गच्छेयं पुरोधामिति स एतं चतुर्विंशतिरात्रमपश्यत् तमाहरत् तेनायजत ततो वै तस्मै श्रद्देवा अवतागच्छत् पुरोधाम् ’ (६-४-१०, ५-४-१) इति.

खण्ड:

द्वादशोऽध्यायः ।

न

L

eone

बृहस्पतिः पुरोहितो येषां ते स्वर्ग वशीकृतवन्तः ।। किश्च,

॥ व्यस्मिन् लोकेऽजयन्त ॥ तङत्र *विपराभ्यां जेः पृथिव्यां व्यजयन्त ते ।। ॥ तथैवैतधजमानो बृहस्पतिपुरोहित एव जयति

स्वर्ग लोक व्यस्मिन् लोके जयते ॥ एतदेतर्हि । इव एव ।

वशीकुर्याद् दिवं यष्टा भूम्यां विजयते तथा ।। अथ चोदयितुं स्थलमुपन्यस्यति

॥ तौ वा एतौ प्रगाथावस्तुतौ सन्तौ पुनरादाय शस्येते।

तदाहुर्यन्न किञ्चनास्तुतं सत् पुनरादायं शस्यते ॥ किञ्चन किञ्चित् ॥

॥ अथ कस्मादेतौ प्रगाथावस्तुतौ सन्तौ पुनरादायं

शस्येते इति ॥ ’ एवमेतत्पृष्ठेष्वहास्चिन्द्रनिहवब्राह्मणस्पत्यान्’ इति पुनरादानं हि सूत्र्यते । यथास्तुतं तथाहि शंसितव्यमिति भावः ।।

अथान्यचोदयितुं स्थलमाही —

॥ पवमानोक्थं वा एतद्यन्मरुत्वतीयम् ॥

।

• पा० सू० १-३-१९. । तथेवैतदिति व्याख्यानुसारी पाठः स्यात् . + ‘प्रकृतयोः प्रगाथयोः प्रगाथान्तरवैलक्षण्यं दर्शयितुमाह– एतौ खल्विति’ इति भहभास्करः, s आ० औ० सू० ५.१५-१०, ‘बैलक्षण्यं समर्थयितुमाह-पवमानोक्थं वा इत्यादि’ इति भट्टभास्कर४७२

सवृत्ति के ऐतरेयब्राह्मणे

4g

.

न

मरुत्वतीयशस्त्रार्थ हि माध्यंदिनपवमानः क्रियते ॥ किमतो यद्येवं,

॥ षट्सु वा अत्र गायत्रीषु स्तुवते उच्चातासु गायत्रामहीयवाभ्यां सामन्यां सामगाः ।।

॥षम स्तुवत इत्येव । पुनान सोमासु रोरल्याधाजयाभ्याम् ॥

॥तिसृषु त्रिष्टुप्सु॥ स्तुवत इत्येव । प्रतुद्रवास औशनेन सान्ना ।। एवञ्च, ॥ स वा एष त्रिच्छन्दाः पञ्चदशो माध्यंदिनः पवमानः ॥

पञ्चदशसम्बन्धी पञ्चदशः । छान्दलोड।। गायत्रीत्रिष्टुब्बृहतीच्छन्द निकयुक्तः॥

ततः किम् । अत्र होतारं प्रति,

॥ तदाहुः ॥

चोधस्वरूपमाह—

॥ कथं त एष त्रिच्छन्दाः पञ्चदशो माध्यंदिनः

पवमानोऽनुशस्तो भवतीति ॥ हे होतः । ते त्वया ॥

• पञ्चदश स्तोत्रियाः परिमाणमस्येति स्तोमे डविधिः’ इति मभास्कर, तस्य च स्तोमस्य प्रकारश्छन्दोगन्द्राह्मणे (ताण्ड्यबा. २-४) एवमाम्नायते— ‘पञ्चभ्यो हिकरोति स तिभिः स एकया स. एकथा पञ्चभ्यो हिकरोति स एकया स तिमभिः स एकया पञ्चभ्यो हिंकरोति स एकया स एकथा स तिभिः ’ इति । अस्यायमर्थः त्र्यूचात्मकमेकं सूच त्रिरावतेनीयम् । तत्र प्रथमावृत्तौ प्रथमाया अचनिरभ्यासो विधेयः द्वितीयावृत्तौ मध्यमाया:, तृतीयावृत्तौ चरमायाः । एवं प्रतिसाम सावृत्ताभिः पञ्चदशभित्रभि रुपेतत्वात् पञ्चदश स्तोमाः’ इति सायणः कथं पुनस्ते पक्षे ’ इति भहभास्करः,

खण्ड)

दशोऽध्यायः

१७३

इति चोद्यद्वयं कृत्वा चोद्यमाद्यं प्रसङ्गतः ।

नोत्स्यामीति मन्यमानो द्वितीयं तु निरस्यति– ॥ ये एव गायच्या उत्तरे प्रतिपदो यो गायत्रोऽनुचर

स्ताभिरेवास्य गायत्र्योऽनुशस्ता भवन्ति ॥ आ त्वा रथादिप्रतिपदाख्यत्वस्याद्याया अनुष्टुभ उत्तरे “तुविशुष्म’ ‘यस्य त’ इति ये द्वे गायच्यौ, यश्च : इदं वमो’ इत्यनुचरतचो गायत्रः ताभिः पञ्चभिरस्यानेन गाययोऽनुशस्ताः स्युः ।।

॥ एताभ्यामेवास्य प्रगाथाभ्यां बृहत्योऽनुशस्ता भवन्ति ।। एताभ्यामिन्द्रनिहवब्राह्मणस्पत्याभ्यां बृहतीसतोबृहत रूपक्चचाभ्याम् ।।

अत्रायचोद्यं प्रसङ्गात् कौशलेन निरस्यति— ॥ तासु वा एतासु बृहतीषु सामगा रौरवयौधाजयाभ्यां

पुनरादायं स्तुवते ॥ * रौरवयौधाजये बाहते तृचे भवतः’ इति सामगा आहुः । एतासु पुनानःसोमासु । रौरवमिति सामनाम यौधाजयवत् ।।

ततश्च,

॥ तस्मादेतौ प्रगाथावस्तुतौ सन्तौ पुनरादायं

शस्येते तच्छस्त्रेण स्तोत्रमन्वैति ॥

• ऋक्सं० ६-५-१-१. ऋक्सं०६-५-१-३. ऋक्सं. ५.७-१७-१. ‘ताभिः पञ्चभिरेवास्य पवमानस्य षडू गायक योऽनुशस्ता भवन्ति । छत्रिन्यायन प्रतिपदोऽपि गायत्रीत्वात् ’ इति भटभास्करः. १ श्रुतिरियं ताब्यब्राह्मणगतेति वाचस्पत्यबृहदभिधानम् । मुद्रितग्रन्थेषु तु नोपलभ्यते.

60

४७४

सवृत्तिके ऐतरेयब्राह्मणे

सप्तमः

तस्मादेवश्चेत्यर्थः । अनु आ एति स्तोत्रगतबृहतीषु पुनरादाय गीति शस्त्रगतबृहतीषु पुनरादाय शंसनं भिन्नदेशगतमप्यनुकरोत्येवेत्यर्थः ॥

प्रासङ्गिक सभापथ्य प्रकृतं त्वनुवर्तते ॥ ये एव त्रिष्टुभौ धाय्ये यत् त्रैष्टुभं निविद्वानं

ताभिरेवास्य त्रिष्टुभोऽनुशस्ता भवन्ति ॥ “अग्निर्नेता’ त्वं सोमेति त्रिष्टुभौ धाय्ये । जनिष्ठीयमेकादश त्रैष्टुभम् । ताभित्रयोदशभिः ॥

॥ एवमुहास्यैष त्रिच्छन्दाः पञ्चदशो माध्यंदिनः

पवमानोऽनुशस्तो भवति ॥ अस्यानेन होत्रा ।।

॥ य एवं वेद ॥

तेनापि ॥

षष्ठः खण्डः।

अग्निस्त्वं सोम पिन्वती निस्रो धाय्या अवीत्यथ –

॥ धाय्याः शंसति ॥

• ऋषसं० ३-१.२०.४. + ऋक्सं० १.६-१९.२. + अग्निर्नेता त्वं सोम ऋतुभिः पिन्वन्त्यप इति धाय्याः’ इति आ० श्री. सू० ५-१४-१७. ‘यद्यप्ययं धाय्याशब्दः पाय्यसानाय्येत्यत्र समिधामाधानमन्त्रेषु सामिधेनीव निपासते, तथाग्यवान्यासां कासाचिचा वाचको द्रष्टव्यः’ इति भडभास्करः.

खण्ड:

द्वादशोऽगायः ।

धाय्याशब्दं निराह

॥ धाय्याभि प्रजापतिरिमाल्लोकानधयत् ॥ ‘धेडन प्राप्त्यर्थः ॥

॥ यं यं काममकामयत ॥ तं तं चाधर्यादतीत्येव ।।

॥ तथैवैतद् यजमानो धाय्याभिरेवेमाल्लोकान् धयति ॥ एतदेतर्हि । धयति प्रामोति ॥ किञ्च,

॥ यं यं कामं कामयते ॥ तं तं च धयति ।।

॥ य एवं वेद ॥ सोऽपि ॥

॥ यदेव धाय्या३॥

।

प्लुतोऽभिपूजिते मद यास्ता धाय्या आभपूाजताः।

इलि धेटो निरुतात्र धाय्या युक् करणे ण्यति ।। किन्च,

॥ यत्र यत्र वै देवा यज्ञस्यच्छिद्रं निरजानस्तद्

धाय्याभिरपिदधुस्तद् धाय्यानां धाय्यात्वम् ॥

TA

• अधयत् अपिबत्, लोकशब्देन जलम्’ इति सायमः, ‘यद्यपि धयतिः पाने पथ्यते, तथापीह पानजन्या व्याप्तिः पानेन लक्ष्यते । इमान् लोकानाभिाप्तवान् । इति भट्टभास्करः. पा० सू० ४-२-१००, धियत्याभिरिति करणेऽचो यदिति यतं बाधित्वा छान्दसो ध्यत् । पाण्यसानाय्येति निपातनादेव वावगम्यते । अतोऽन्यत्रापि दृश्यते धाय्याः शंसतीति । आतो युक् चिण्कृतोरिति युक् । एवमाभिनेता सं सोम ऋतुभिरित्यादय ऋचो धाच्या उच्यन्ते नतु सामिधेन्यः’ इति भभास्कर:

मवृत्तिके ऐतरेयब्राह्मणे

सितमः

छिद्रं सुषिरं निरजानन् निर्जातवन्तः । अपिदधुराच्छादयन् ॥

ततच,

॥ अच्छिद्रेण हास्य यज्ञेनेष्टं भवति य एवं वेद ॥ अस्यानेन वेदित्रा

इति धानो निरुक्तात्र धाय्या युक् करणे ण्यति ।।

॥ यदेव धाय्याः ॥

उि पुनः। यत् या॥ किञ्च,

॥ स्यूम हैतद् यज्ञस्य यद् धाय्याः ॥ इस्यूम तुन्दकरणम् । यत् या॥ स्पष्टयति–

॥ तद्यथा सूच्या वासः सन्दधदियादेवमेवैताभि

यज्ञस्यच्छिद्रं सन्दधदेति ॥ तत् तत्र संदधत् संधानं कुर्वनियात् निर्वहेत् । एतामि धाय्याभिः एति निवर्हति होता।

॥ य एवं वेद ॥ सोऽपि ।

___ * ‘अत्रोपसर्गाणां धात्वर्थस्यैव द्योतकत्वादनुपसृष्टोऽपि दधातिरपिधाने वर्तते । तस्मात् पूर्ववत् करणे ण्यत्’ इति भट्टभास्करः, । ‘यद्वेत्यत्र योऽयमुकारः सोऽयं पूर्वेण फलेन समुच्चयार्थः । न केवलं पूर्व फलं किन्विदमपीत्यर्थः’ इति सायणः. * ‘अत्राप्यनुपसृष्टोऽपि दधातिः समुपसृष्टस्यार्थे वर्तते पूर्ववत् ण्यत्’, 8 ‘सीच्यते संघीयतेऽनेनेति स्यूम सूच्यादिकमुच्यते’ इति भभास्करः.

खण्ड:

द्वादशोऽध्यायः ।

४७७

॥ यदेव धाय्या३॥

उपुनः । एव खलु।

॥ तान्यु वा एतान्युपसदामेवोक्थानि यद् धाय्याः ।। यत् या । उ खलु । उक्थानि शस्त्राणि ॥ कथम् ,

॥ *अग्मिनेंतेत्याग्नेयी प्रथमोपमत् तस्या एतदुक्थम् ।।

प्रथमा उपसत् । उपसदाहुतिरानेयी । अनित्राणि’ य उग्र’ इति कार्या । तस्या अग्नितेत्युक्थं शस्त्रम् ।।

॥ त्वं सोम क्रतुभिरिति सौम्या द्वितीयोपसत्

तस्या एतदुक्थम् ॥

॥ त्वं सोम’ गयस्फान’ इति कार्योपसदाहुतिर्द्वितीया सौमी । सोमायणष्टाए । तस्यास्त्वं सोमेति शस्त्रम् ।। - ॥ ॥ पिन्वन्त्यप इति वैष्णवी तृतीयोपसत्

तस्या एतदुक्थम् ॥ *‘इदं विष्णुः’ ५ त्रीणि पदा’इति कार्योपसदाहुतिस्तृतीया वैष्णवी । तस्याः पिन्वन्तीति शस्त्रम् ॥

वैष्णवीत्वं वक्ष्यतेऽस्या विनयन्तिपदान्वयात् ।।

१.

वैष्णवीयं ‘घ. ड पाठः.

• ऋक्सं० ३-१-२०.४, + ऋक्सं० ४-५-२५-४, * ऋक्सं० ४-५-२८.४. 8 ऋक्सं० १-६-१९-२. ॥ ऋक्सं० १-६-१९-५. , ऋक्सं० १-६-२१.२. 2 पा. सू० ४-२-३०. ॥ ऋक्सं. १-५-७-१. ऋक्सं० १.२-७.२. ५ ऋक्सं० १-२-४-३.” page 479,

सवृत्तिके ऐतरेयनामले

[सप्तमः

ततव,

॥ यावन्तं ह वै सौम्येनाध्वरेणेष्टुवा लोकं जयति

तमत एकैकयोपसदा जयति य एवं वेद ॥ सौम्याध्वरः सोमयागः । अत:, टार्थे तसिल , अनया’ । सवेदिता। तावन्तं लोकं वशीकरोति ॥

॥ यश्चैवं विद्वान् धाय्याः शंसति ॥ सच होता। मतान्तरमाइ

॥ तद्धैक आहुस्तान्वो मह इति शंसदेतां वाव वयं भरतेषु शस्यमानामभिव्यजानीम इति वदन्तः ।।

पिन्वन्त्यपऋचः स्थाने शंसेत् ‘तान् वो महे ‘त्यूचम् । कुतः। भिरतेषु भरतदेशस्थहोतृषु एतां तान् व इति विशेषेणाभि जानीमः । लव्यद् छान्दसः । इति हेतुं वदन्त आहुः । तत् तत्र ॥

॥ तत् तन्नादृत्यम् । यदेतां शंसेदीश्वरः पर्जन्योऽवोः ॥ . यत् यदि। ईश्वरे तोसुन् तुमर्थे । इण (१)। अवोः वर्षणमकर्तुः मीश्वरः समर्थः स्यात् ।।

ततच,

॥ पिन्वन्त्यप इत्येव शंसेत् ॥ न तु तान्व इत्येवशब्दार्थः ॥

१. ‘अनेन’ क. ख. पाठ:.

• अक्सं०२-७-२१-१. ‘विति फलमिति भरो यज्ञः, तं भरं तन्वन्तीति भरता ऋत्विजः, तेषु पूर्वकालीनेषु’ इति सायण: पा० सू० ३-४-१३,

खण्ड:

द्वादशोऽध्यायः ।

४७९

॥ वृष्टिवनि पदम् ॥ अप इत्यस्तीति शेषः । वृष्टिवनि वृष्टेः प्रदातृ । वनु दाने । छन्दसि

वनसन-’ इति इन् ।

॥ मरुत इति मारुतम् ॥

मरुद्देवत्यं मरुत इति चास्ति ।

।। अत्यं न मिहे विनयन्तीति विनीतवत् ॥

विपूर्वणीब्धातुमत् ॥ ततः किं,

॥ यद्विनीतवत् तद्विक्रान्तवत् ॥ तत् तेन । विनयस्य शिक्षणस्य फलं’ विक्रम इति ।। ततोऽपि कि,

॥ यद्विक्रान्तवत् तद्वैष्णवम् ।।

विष्णोत्रिविक्रमयोगात् ॥ किच.

।। वाजिनमिति ॥

१. ‘बल’ घ. इ. पाठः

. * ‘अत्र पिन्वन्त्यप इति पदं श्रूयते तत् सेचनार्थम् । पिवि सेचने इत्यस्माद्धातो

सस्पन्नत्वात् । अत इदं पदं वृष्टिवनि वृष्टिसंभजनकारि’ इति सायणः. ‘वृष्टेः संभक्त वृष्टिकारणलेनापेक्षमाण पदम् अप इत्येष शब्दोऽस्ति । अर्थस्य बृष्टिकारणखात् तद्वाचि पदमपि वृष्टिवनि इत्युच्यते’ इति भट्टभास्करः । पा० सू० ३-२-२७.

T

सवृत्ति के ऐतरेयब्राह्मणे

[सप्तमः

सप्तमः

॥ इन्द्रो वै वाजी ॥ वाजो हवीरूपमन्नं, तद्वान् ।। एवञ्च,

॥ तस्यां वा एतस्यां चत्वारि पदानि ॥ एतस्यां पिन्वन्तीति ॥

॥ वृष्टिवनि मारुतं वैष्णवमैन्द्रम् ॥ इति चत्वारि॥ ॥ सा वा एषा तृतीयसवनभाजना सती मध्यंदिने शस्यते ॥ भाजनं स्थानम् । जगतीत्वात् तृतीयसवनं ोषाहति ।। अत्रापि भरतदेशसमाचारः प्रदश्यते–

॥ तस्माद्धेदं भरतानां पशवः सायंगोष्ठाः

सन्तो मध्यदिने सङ्गविनीमायन्ति ।। तस्मात् एवञ्च । इदमाचरणम् । *संगविनीं दोहशालामायन्ति आगच्छन्ति ।।

॥ सो जगती ॥

साउ खलु।

॥ जागता हि पशवः ॥ उिक्तार्थम् ।।

॥ आत्मा यजमानस्य मध्यंदिनः ॥ आत्मा मध्यमः कायः ।।

न

।

• ‘मध्याहकाले धर्मकालीनसन्तापनिवारणाय निर्मितां समवकालयाग्यो शालाम् । इति सायणः, page 36.

खण्डः

द्वादशोऽध्यायः

ततः किं,

॥ तद् यजमाने पशून् दधाति ॥ तत् तेन । पिन्वन्तीति जगत्या मध्यदिने शंसनेन ।

अग्निस्त्वं सोम पिन्वन्ति बाय्यास्तिस्र इति स्थितम् ॥

सप्तमः खण्डः।

47

मरुत्वतीयं प्रगार्थ वाहतं विदधात्यथ —

।। मरुत्वतीयं प्रगाथं शंसति ।। *प्र व इन्द्रायेति व्युचम् ।।

॥ पशवो वै मरुतः॥ मतुपो लुक् । पशुमन्तः।

वैश्यत्वात् कृषिगोरक्षवाणिज्यं मरुतां खलु । ‘श्रुता वेदे हि वसवो ब्राह्मणाः क्षत्रियाः पुनः॥

आदित्या मरुतो वैश्याः शूद्रौ चैवाश्विनाविति । किञ्च वृष्टेः प्रेरकत्वात् पशूनां पोषका’ इमे ॥

१.

प्रेरकाः’ इ. पाठः ‘प्रेषका: ‘घ. पाट:.

• ऋक्सं०६-६-१२-३. प्रब इन्द्राय बृहत इति मरुत्वतीयः प्रगाथ: ’ इति आ० श्री. सू. ५-१४-१८. शतपथब्राह्मणे बृहदारण्यकोपनिषदि च वस्वादित्य मरुतां वैश्यत्वं पूष्णश्च शूदत्वमानायते, “आदित्याः क्षत्रियास्तेषां विशश्च मस्तस्थथा । अश्विनौ व स्मृतौ शूद्रो तपस्युने समास्थितौ । स्मृतास्त्वाङ्गिरसा देवा ब्राह्मणा इति निश्चया । इत्येतत् सर्वदेवानां चातुर्वर्ण्य प्रकीर्तितम्” इति च महाभारते शान्तिपर्वणि अध्या० २०७,

लोक २५-२६. Eitted by TR Krishnacharya, Kumbakonam.

61सवतिके ऐतरेय ब्राह्मणे

[अष्टमः

%3

॥ पशवः प्रगाथः ॥ *पशुव बहुपादयोगात् प्रगाथस्य ॥

॥ पशूनामवरुध्यै ॥ तस्य शंसनं स्यात् ।।

॥ जनिष्ठा उग्रः सहसे तुरायेति सूक्तं शंसति ॥ एकादशर्चम् ॥ स्तौति

॥तहा एतद् यजमानजननमेव सूक्तम् ॥ करणे ल्युट् ॥ व्याचष्टे

॥ यजमानं ह वा एतेन यज्ञाद् देवयोन्यै प्रजनयति ॥ उसे, देवयोने ॥

कि,

॥ तत् संजयं भवति ॥ समित्युपलक्षणं वेरपि ॥

तदाह—

॥संच जयति विच जयते ॥

• पिशूनां प्रावरणराहियेऽप्यरण्ये सञ्चारकाले वायवोऽनुगृह्य न तान् बाधन्ते । तत्संबन्धानमरुतां पशुखम् । प्रगाथस्य च पशुप्राप्तिहेतुत्वात् पशुत्वम्’ इति सायणः. ‘मरुतां प्रमायस्य च वृष्टयादिद्वारेण पशुहेतुत्वात् ताच्छच्यम् ’ इति भभास्करः , ऋक्सं. ८.३.३१ + ‘देवयोन्यै देवलोकस्थानार्थम् ’ इति सायणः.

खण्ड:

द्वादशोऽध्यायः ।

UPAT

“विपराभ्यामिति तु तङ्लेषः मूक्तेन चेति ह ।

विजयो युद्ध उत्कर्षः संजयस्तु वशीकृतिः ।। किच,

॥ एतद् गौरिवीतम् ॥ तेन दृष्टम् । गौरिवीतेः तस्येदमणः ॥ स्पष्टयति

॥ गौरिवीतिर्ह वै शात्यो नेदिष्ठं स्वर्गस्य

लोकस्यागच्छत् ॥ शक्तेर्यम् । नेदिष्टम् अन्तिकस्येष्ठनि नेदादेशः वशीकृतोपनतवर्गो ऽभूत् ॥

॥ स एतत् सूक्तमपश्यत् ।। एतद् जनिष्ठीयम् ।।

॥ तेन स्वर्ग लोकमजयत् ॥ वशीकृतवान् ।।

॥ तथैवैतद् यजमान एतेन सूक्तेन स्वर्ग लोकं जयति । तस्यार्धाः शस्त्वार्धाः परिशिष्य मध्ये निविदं दधाति ॥

• पा० सू० १-३-१९. + यस्मादेतेन सूक्तेन संयुज्यापि शत्रून् यजमानो जयति वियुज्यापि जयति तस्मात् सूक्तं संजयं समीचीनो जयो येन सूक्तेनेति समासः’ इति सायण: ‘संजयति च सम्यक् शत्रूनभिभवति च विजयते च व्यावल च सर्वस्माद जेता भवति’ इति भट्टभास्करः. * ‘जनिष्ठा एकादश गौरिवीतिः’ इति सर्वा० म० १० सू० ७३. ३ पा० सू० ४.३.१२०. 1 पा० सू० ५-३-६३.

सवृत्तिके ऐतरेयब्राह्मणे

[अष्टमः

*एकभूयसीरिति शेषः । सून्यते हि-‘जनिष्ठा उग्र इत्येकभूयसीः शस्त्वा मरुत्वतीयां निविदं दध्याद्’ इति ।

आहूय निविदं दध्यादोता षष्ठया ऋचः परम् ।

इन्द्रो मरुत्वान् सोमस्य पिवत्वित्यादिकां शुभाम् ॥ स्तौति

॥ स्वर्गस्य हैष लोकस्य रोहो यन्निवित् ॥ यत् या।

सोपानमार्गो रोहः स्याद् रुहेर्ष करणे कृतः ॥ स्पष्टयति

॥ स्वर्गस्य हैतल्लोकस्याक्रमणं यन्निवित् ॥ क्रमे करणे ल्युट् । यत् या॥

• ‘नन्वेकादशमिदं सूफ, तत्कथं सूकमध्ये निविद्धानमुपपद्यते । सत्यम् । सामर्थ्यादेकभूयसीरर्धा इति गम्यते । नयधर्चयोर्मध्ये निविदः शंसनं संभवति । किञ्चैकदेश वाच्येव खल्बर्धशब्दो विशेष्यलिङ्गो भवति समप्रविभागवाचिनो नपुंसकत्वात् । अयमर्थः सूकदेशप्रमाणा ऋचः शंसित्वा इति । तत्र द्विव्यायेकदेशनिवृत्त्यर्थमर्धाः परिशिष्येत्युच्यते। तथाहि अत्र अर्धाः शस्त्वा निविद्धातव्या इत्येताबलेव वक्तव्ये यदर्धा, परिशिष्येत्युच्यते तस्यै तदेव प्रयोजनम् । तस्माच्छंसितव्यानां परिशेष्याणां चार्धानां समप्रमाणत्वस्योचितत्वात् पञ्च शंसित्वा पञ्च परिशिष्यति लभ्यते । इममेवार्थ द्रदयितुं मध्य इत्युक्तम् । तत्र सामर्थ्यादेक भूयसीरधी इत्यनुक्तेऽपि गभ्यते । उक्तं च भगवताश्वलायनेन-एकभूयसीरी: शंसित्वाधा: परिशिष्यति । ननु एकभूयसीरीः परिशिष्येति कस्मान्न विज्ञायते । अयमभिप्राय:–सर्वथा सूक्तस्य मध्ये निविद्धातव्या मध्ये निविदं दधातीति वचनात् । तत्र यावत्सूक्तमध्यमविचारेण गन्तव्यम् । तत्र व प्रदेशे ऋचोऽसमाप्तत्वात् तां कृत्स्ना शंसित्वैव तत्र निविनिधातव्या । तस्मादेवभूयसीः परिशिध्येति वक्तुं न युज्यत इति । इति भदभास्करः, + आ० श्री. सू. ५-१४-१९, २०,

खण्ड:

द्वादशोऽध्यायः ।

॥ तामाक्रममाण इव शंसेत् ॥ *आङ उद्गमने तङ् तु निविदं तो क्रमेण वै ।

उच्चैरुच्चैस्तरामुच्चैस्तमा ब्रूयात् पदे पदे ।। ॥ उपैव यजमानं निगृह्णीत योऽस्य प्रियः स्यात् ।।

यो यष्टा होतुरिष्टः स्यात् तं समीपं स चानयेत् । अहिरानयनार्थः ॥

॥ इति तु स्वर्गकामस्य ॥ होतुस्तु स्वर्गकामस्य प्रयोगोऽयमुदीरितः॥

॥ अथाभिचरतः ॥ प्रयोगो वक्ष्यते हिंसाभिचरेरर्थ इध्यताम् ।। कथः

॥ यः कामयेत क्षत्रेण विशं हन्यामिति ॥ राजजात्या वैश्यजाति पीडयेयमिति स्मरन् ।।

॥ त्रिस्तर्हि निविदा सूक्तं विशंसेत् ॥ तर्हि तदानीम् । वि नाना।

।

• पा. सू. १३-४०. + था लोके सोपानारोहणे श्रमेण पुनः पुनः श्वास करोति तदनुकारिणं स्वरं कृत्वा तथैव पठेत्’ इति सागणः. ‘आक्रममाण इव उपर्युपरि स्ववीर्येणाभिभवन्निव शंसेत् । यथा सोपानमाक्रममाणः प्रतिसोपानक्रमं प्रयत्नातिरेक करोयेवमुपर्युपरि निवित्पदान्युच्चैस्तरां शंसेत् ’ इति भट्टभास्करः. * ‘अस्य यजमानस्य यः पुमान् प्रिय: स्यात् स पुमानेतं यजमानमुपैच’ समीप एव निगृहीत स्वीकुर्यात् ’ इति सायणः.

सवृत्तिके ऐतरेय ब्राह्मणे

(अष्टमः

सूक्तस्यान्तादिमध्येषु होता त्रिनिविदं वदेत् ॥ ॥ क्षत्रं वै निविद् विट् सूक्तम् । क्षत्रेणैव तद् विशं हन्ति ॥

तथा,

थ

॥ यः कामयेत विशा क्षत्रं हन्यामिति । त्रिस्तर्हि

सूक्तेन निविदं विशंसेत् ॥

निविदोऽन्तादिमध्येषु शंसेत् सूक्तं त्रिरेव हि ॥ ॥ क्षत्रं वै निविद् विट् सूक्तम् । विशैव तत् क्षत्रं हन्ति ।

तत् तत्र ।।

॥ य उ कामयेतोभयत एनं विशः पर्यवच्छिनदानीति ॥ ___उ पुनः । एनं यजमानम् । विशः बन्धून् । *उभयतः पूर्वान् परांश्च

परि सर्वतः । अवच्छेदश्च्यावनम् ।

लोटः पित्त्वान्न निसोरल्लोपो मेनिः श्नमा छिदः ।।

॥ उभयतस्तर्हि निविदं व्याह्वयीत ॥

.

.

• ‘उभयतः पूर्वोत्तरभागयो; सम्बन्धिनी: विशः प्रजाः पर्यवच्छिनदानि परितो विच्छिन्नाः करवाणि स्वस्मात् पूर्वभाविन्यः पितृपितृव्यमातुलादयो याः प्रजाः स्वस्योत्तर भाविन्यः पुत्रजामात्रादयो याः प्रजाः तासां सर्वासामवच्छेदं करवाणीत्यर्थः । यद्वा उभयतो मातृपक्षे पितृपक्षे च विद्यमानानां प्रजानामवच्छेदं विरोध करवाणि’ इति सायणः, ‘उभयतः प्राक् पश्चाचास्य यजमानस्य सम्बन्धिनी: पूर्वोत्पमा उत्पत्स्यमानाश्च विश: प्रजाः पर्यवच्छिन्नदानि पर्यवच्छिन्नाः संकुचिताः क्षीणभूयिष्ठाः करवाणि’ इति भट्टभास्करः । पा० सू० ६-४-१११. पा. सू०

खण्ड:

द्वादशोऽध्यायः ।

-९

• सः। एत ईन् । व्याह्वयेत् ।

आदावन्ते च निविदा शासावोमिति वै वदेत् ॥

॥ उभयत एवैनं तद् विशः पर्यवच्छिनत्ति ॥ तत् तत्र । च्यावयेत् ॥

॥ इति न्वभिचरतः ॥ प्रयोग उक्तः ।।

॥ इतरथा त्वेव स्वर्गकामस्य ।। यथापूर्वमवोचाम ॥

॥ वयः सुपर्णा उपसेदुरिन्द्रमित्युत्तमया परिदधाति ॥ सूक्तस्यैकादश्या ॥

॥ प्रियमेधा ऋषयो नाधमानाः । अप ध्वान्तमूर्णहीति ॥ ध्वान्तशब्दप्रदर्शनार्थः पाठः ।।

॥ येन तमसा प्रावृतो मन्येत तन्मनसा गच्छेत् ध्वान्तोक्तिकाले स्वकृतं पापं होता प्रचिन्तयेत् । तमः पापं ध्वान्तमुक्तं प्राकृतश्छादितो दृढम् ।।

॥ अप हैवास्मात् तल्लुप्यते ॥

OM

MNNAa

।

MAP

।

• ऋक्सं० ८-३-४-६. + ‘अक्षिणी मृजानः परिदध्याद् ध्यायनेन आत्मनः’ इति आ० श्री. सू. ५-१४-२४. * * तमो हि बहुविध दृष्टिनिरोधकमेक, मोहरूपं द्वितीयम् , पापरूपं तृतीयम् । तेषां येन स्वस्य बाधस्तत् तमः’ इति सायणा,

[अष्टमः

।

सवृत्तिके ऐतरेयब्रामणे अष्टमः तत् तमः । अपलुप्यते छिद्यते निवर्त्यते ।।

॥पूर्षि चक्षुरिति ॥ अस्ति । एतच्च पदं विष्वपि अचनेषु ।।

॥ चक्षुषी भरीमृज्येत ॥ मजेयङ् रीक् लिङ् ॥

॥ आजरसं ह चक्षुष्मान् भवति ॥ होता । जरसिति जरापर्यायः । जरामभिव्याय आ मरणादित्यर्थः ॥

॥ य एवं वेद ॥ सोऽपि

॥ मुमुग्ध्यस्मान्निधयेव बद्धानिति ॥ ध्याचष्टे

॥ पाशा वै निधा मुमुग्ध्यस्मान् पाशादिव

बडानित्येव तदाह ॥ वार्थे सिा, पाशेन ।

मुमुग्धि मोचय णिचो लुग् द्वे श्लौ शस्य हेश्च धिः तत् तत्र ॥

AUDANA

अमः खण्डः।

खण्ड:

यायः ।

Syzo

mernam

aAN.

LAYA

मरुत्वतीयशस्वस्य शाज्यां वक्तुं प्ररोचयन ।

कथामाह ययेन्द्रस्य मलद्भः लक्ष्यमीक्ष्यने— ॥ इन्द्रो वै वृत्रं हनिष्यन् सा देवता अब्रवीत् ॥ ‘ऋद्धनोः स्ये’ इती । कथम् ,

॥ अनु मोपतिष्ठध्वमुप मा यध्वमिति ॥ अनु सम्यक् मा माम् । उपाध्न उपयल स्तुत च ।।

॥ तथेति त हनिष्यन्त आद्रवन् ॥ तथेति निश्चित्य तं धनम् । आद्रवो धावनम् ।।

एवं देवगणोपेत इन्द्रे सन्नद्ध एज च ।

त्रस्त्वनिबलः शूरः सर्वं विज्ञातवानिदम् ॥

More

SA

॥ सोऽवेत ॥ सत्र: अवेत् ज्ञानवान् ।।

१. ‘इतीट् । अनु’ व. द. पाठः.

• पा० स० ७.२ ७०. अत्र प्रभारव्याख्या त्वेवं दृश्यते । तथाहि ‘मामेवानुगम्योपतिष्ठध्वं सदा मयैव राहता बतध्वं सङ्गतकरण आत्मनेपदम् । कृत्येषु समुपस्थितेषु मामेव सहायत्वेनोपयध्वमायत निसमुपविभ्यो ह इत्यात्मनेपदम् । अथ ते देवास्तथेति कृताभ्यनुज्ञा दुष्टाभिप्राशास्तमेवेन्दं हनिष्यन्तो हन्तुकामा आद्रवन् इन्द्रसकाशमागच्छन् । स चेन्नस्तेषामभिप्रायज्ञोऽवेत् अजानातू इत्थमपश्यत् । कथमित्याह – मामेव खल्वेते देवा हन्तुकाम आद्रवन् अतोऽहमिमान् एवमसम्यमन्यमानान् भीषय भीतान् करवाणि इति । हन्तेसभिप्रायवेदने सूचने । अथ तान् देवानभिलक्ष्य प्राश्वसीत् - प्रकर्षेण श्वासवायुं प्रावर्तयत् येन प्रणुनास्ते विद्वताः स्युः । तदेवाह – तस्य श्वसधादित्यादि । ईषमाणाः बिभ्यत इत्यर्थः । मरुतो हेत्यादि । मरुत एच खलु तदानीमेनमिन्द्रं नाजहुः’ इति.

सकृत्तिके ऐतरेयब्राह्मणे

नवमः

.

COM

F

PAR

कथं,

॥ मां वै हनिष्यन्त आद्रवन्ति हन्तेभान् भीषया इति ॥ वै इत्यमर्षे । ‘हन्तेति स्वसह्याभिमुखीकरणे(?) । भीषयै प्राप्तकाले लोट् । णिचि “भियो हेतुभये षु’ । भीतान करवाणि ॥

इत्युक्त्वा,

॥ तानभि प्राश्वसीत् ।। सेन्द्रान् देवान प्रति महाश्वासं सूत्रोऽथ मुक्तवान् ।

॥ तस्य श्वसथादीषमाणा विश्व देवा अद्रवन् । श्वसेरथो भावे, श्वासात् । ईषमाणाः इप गतौ यकः शप् । दीर्घ श्छान्दसः । प्रेयमाणाः । विश्व सर्वे देवाः अद्र्वन् पलायन्त ॥

॥ मरुतो हैन नाजहुः ॥ ह तदानीम् । एनमिन्द्रम् ॥ किच,

॥ प्रहर भगवो जहि वीरयस्वेत्येवैनमेतां वाचं बदन्त

उपातिष्ठन्त ॥ हे भगवः भगवन् । ‘मतुवसो रु सम्बुद्धौ छन्दसि । “ऐश्वर्यस्य समग्रस्य वीर्यस्य यशसः श्रियः।

ज्ञानवैराग्ययोश्चैव षण्णां भग इतीरणा ॥” इति पुराणम् ।

HTRom

.

.

47

१. ‘सर्वे अद्वन् क, ख. पाठः,

• ‘हन्त सम्यग जातम् । देवनिवारणोपायस्य प्रतिभातत्त्रात्’ इति सायणा. * पा० सू० ७.३.४०. . ईषमाणा विधूताः’ इति सायणः, 8 पा० सू० ६-३-१. विष्णुपुराणे अंश. ६, अध्या० ५, लो. ७४,

खण्ड:

माग

P

न

• भगं योन्यां भगोऽन्नेऽनौ’ यशोवीयोर्क भूनिपु

कान्तीच्छाज्ञानवैराग्यधनेश्वर्य नपस्सु च ॥” इति निखण्टुः ।

एवं भगाल्येन गुणरागिना परिपूरिनः । प्रहर क्षिष बनं वं शत्रूणां शिरसि प्रभो। ‘हन्तेजों हो जहि रिपून वीरकर्माणि चाचर ॥

चुरादेवीर विक्रान्तौ लोणिचश्वेनि तङ्नया । उपेति बार्तिका नङ् स्थः सङ्खनो ही निसादिवत् ॥ इत्यादिकां वदन्तस्तु वाचं तं ते सिषेविरे ॥

॥ तदेतदृषिः पश्यन्नभ्यनुवाच वृत्रस्य त्वा श्वसथा दीषमाणा विश्वे देवा अजहुः सखायः । मरुद्भिरिन्द्र सख्यं ते अस्त्वथेमा विश्वाः पृतना जयासीति ॥

अर्थस्तु-हे इन्द्र त्वा त्वां वृत्रस्य श्वसथात् श्वासेनेषमाणा विश्वे सर्वे अजहुः त्यक्तवन्तः । अनरूले राख्यं मद्भरेवास्तु, ये सखायः । अथ तथा सति , विश्वाः सर्वाः इमाः पृतनाः सेनाः जयासि जेष्यसि । लेद

.

।

इति ॥

।। सोऽवेत् ॥

स इन्द्रो ज्ञातवान् ॥

१. भिगो यत्ने’, २,

धर्मेश्वर्य’ इति मुद्रितपाठ:.

___ * वैजयन्ती। यक्षरकाण्डे नानालिङ्गाध्याये लो० ५८. * पा० सू० १-३-७४, पा० सू० वा० १-३-२५.

पा. सू० ६-४-३६. ऋक्सं० ६-६-३३-२,मवृत्तिकै ऐतरेयवादा

[नवमः

HTTA

T

सजा

ba

AR

।

HTTE

The

y

Santop

Sune

कथम् ,

॥ इमे वै किल मे सचिवा इमे माकामयन्त

हन्तेमानस्मिन्नुक्थ आभजा इति ।

इमे मरुतः । किल अहो । सचि(व): संश्लेषः। वो मत्वर्थीयः । मा माम्। अकामयन्त अस्माकमनेन भवितव्याभियेच्छन् । हन्तेति हर्षे । अस्मिन्नुक्थे शस्त्रे आमजै आगतभागान करवाणि । भजेलोट् ।।

अथ,

॥ तानेतस्मिन्नुक्थ आमजत् ॥ ननु पूर्वमेव मरुत्वतीये सन्ति मरुता, नेत्याह—

॥ अथहैते तद्युभे एव निष्केवल्ये उक्थे आसतुः ॥ अथह पुरा तर्हि तदानीम् । एते उभे उक्थे शस्त्रे मरुत्वतीयनिष्केवल्या ख्ये निष्केवल्ये आसतुः केवलेन्द्रदेवत्ये बभूवतुः । छन्दस्त्वान्नास्तेष्टः(१)।

इन्द्रो निष्केवलख्यातो निर्गतः केवलः शुभः ।

भवार्थे यतीन्द्रशस्त्र निष्केवल्यं निरुच्यते । आभजनप्रकारमाह—

॥ मरुत्वतीयं ग्रहं गृह्णाति ॥ . अध्वयुः ।।

॥ मरुत्वतीयं प्रगाथं शंसति ॥ होता ॥

मएस

पा. सू० ४.३-५४.

खण्डः]

खण्ड:]

द्वादशोऽध्याय

।

स एव,

॥ मरुत्वतीयं सूक्तं शंसति ॥

स एव,

-Mo

॥ मरुत्वतीयां निविदं दधाति । मरुतां सा भक्तिः ॥

Har

।

*भक्तिः प्रसादलामः ॥

॥ मरुत्वतीयमुक्थं शस्त्वा मरुत्वतीयया यजति ॥ होता ॥

॥ यथाभागं तद्देवताः प्रीणाति ॥ तत् तत्र । देवता मरुत इन्द्रश्च ॥ शिस्त्रयाज्यामाह

॥ये त्वाहिहत्ये मघवन्नवर्धन ये शाम्बरे हरिवो ये गविष्टौ । थे त्वा नूनमनुमदन्ति विप्राः पिबेन्द्र सोमं सगणो मरुद्भिरिति ॥

अर्थस्तु-ये मरुतः त्वा त्वामहिहत्ये वृत्रवधे,

Sहनस्त चेति हत्या स्त्री पुंस्त्वं व्यत्ययस्त्विह ।

HomMNAMR

।

।

a

• ‘भक्तिः भजनप्रकार:’ इति भभास्करः, भाग:’ इति सायण:: + ये त्वाहिहले मघवनवर्धनिति याज्या’ इति आ. श्री. सू० ५.१४-२६ + ऋक्सं. ३.३.११-४. पासू. ३-१-१०८०

नवमः

४९४

मधिक ऐतरेयत्राम हे मघवन् अवर्धन् । अन्तर्णीतण्यर्थः, अवर्धयन् । ये च शाम्बरे “यः शम्बरं पर्वतेषु क्षियन्त चत्वारिंश्वा शरद्यन्वविन्दत्’ इति महायनवति शम्बरसम्बन्धिनि युद्धे त्यामवर्धयन् । हे हरिवः । । छन्दसीरः’ इति वत्वम् । मतुवसो रु सम्बुद्धौ-’, हरिमन् । ये च गविष्टौ बृहस्पतेर्गोषु बलेनारहतासु देवशुन्या सरमयेन्द्रप्रेषितया बलपुरे दृष्टासु स्वया तदन्वेषणे क्रियमाणे त्वामवर्धयन् । ये च त्वा त्वां नूनं सदा अनुमदन्ति । श्यनः शम्, अनुमाद्यन्ति । वित्रा मेधाविनः । तैरेवं. भूतमरुद्भिः सगणः सन् हे इन्द्र सोमं पिबेति मत्वा ।।

तात्पर्यतो व्याचष्टे ॥ यत्र यत्रैवैभिय॑जयत यत्र यत्र वीर्यमकरोत् तदेवैतत्

समनुवेद्येन्द्रेणैनान् स सोमपीथान् करोति ॥ एभिर्मरुद्भिः । विजयो वशीकरणम् । वीर्य सामर्थ्यम् । तत् तत्र। सं सम्यक् । अनुवेदनं विज्ञापनम् । पीथः पानम् । एनान् मरुतः । सः अनया यजन होता करोति सम्पादयति ।।

नवमः खण्डः

__* ऋक्सं० २-६-१-१. + पा० सू० ८.२-१५. + पा. सू० ८-३-१.

त्रवधादिकं च ‘इन्द्रस्य नु वीर्याणि ’ (ऋक्सं० मं० १ सू. ३२) इत्यादिसूकेषु द्रष्टव्यम्. 4 ‘ससोमपीथान समानसोमपानान्’ इति भभास्करः.

खण्ड:

बाद

।

S

।

TEP

.

HTTPITH

स

Pr

W

मरुत्वनीयमित्युक्तं निष्कवल्यमाच्यते । किञ्चन्द्रस्य महेन्द्रत्वसंपत्त्यै चोच्यते कथा — ॥ इन्द्रो वै वृत्रं हत्वा सर्वा विजितीविजित्याब्रवीत्

प्रजापतिम् ॥ “विजितीः विजेतव्याः सेनाः । विनित्य वीकृत्य वृत्रं हत्वातिसमर्थः सन् प्रजापते,हमेत्य तमब्रवीत् ॥

कथम् ,

॥ अहमेतदसानि यत् त्वम् ।।

यद्वस्तु त्वं महद् देव तदसानि भवान्यहम् । अस्तेर्लोट् ‘मेनि:’। कोऽर्थः । अत आह

।। अहं महानसानीति ॥ महान् भवानि त्वमिव प्रभोऽहं सर्वपूजितः ॥ अथ,

॥स प्रजापतिरब्रवीदथ कोऽहमिति ॥

• यदहं तत् त्वं यदि स्यास्तदा कोऽहं हि वृत्रहन् ॥ इति प्रजापतिप्रोक्तः सहासं विन्द्र आह ह~

॥ यदेवैतदवोच इत्यब्रवीत् ॥

Vie

• ‘विजितीः विजयप्रकारान् इति भभास्करः. ‘जेतव्या भूमीः’ इति सायणा, पा० सु. ३-४-८९.

४९६

है

दशमः

TA

सवृत्तिके ऐतरेयब्राह्मणे यदवोचस्त्वं क इति तदेव त्वमभूः प्रभो।

अस्मिन्नुक्ते’ कोऽन्य इति प्रसिद्धः को भवान् खलु ॥

॥ ततो वै को नाम प्रजापतिरभवत् ॥ प्रसिद्ध इति शेषः॥ आदराव पुनराह—

॥ को वै नाम प्रजापतिः ॥ न चैतदप्रसिमित्यर्थः ।।

॥ यन्महानिन्द्रोऽभवत् तन्महेन्द्रस्य महेन्द्रत्वम् ॥ प्रजापतिसंवादात् ॥ ॥ स महान् भूत्वा देवता अब्रवीदुद्धारं म उद्धरतेति ॥

इन्द्रः प्रजापतिगृहानिर्गत्येत्यब्रवीत् सुरान् ।

उद्धारमुद्धरत मे पृथक्कृत्य प्रयच्छत ॥ उद्धार कर्मणि घम् । उद्धार्थ सारवस्तु ॥

॥ यथाप्येतहींच्छति ॥

Pr

115

.

.

..

१.

अस्मिनुक्थे’घ. इ. पाठः,

। * ‘को ह वै नाम प्रजापतिः’ इति तै. ब्रा० २-४-१०. ‘इन्द्रो धृत्रमहन् तं देवा अब्रुवन् महान् वा अयमभूद् यो वृत्रमवधीदिति तन्महेन्द्रस्य महेन्द्रत्वम्’ इति तै. सं. ६-५-५. ‘सर्वेभ्यो भागेभ्यो य उद्भियते ज्येष्ठाय दातुं सोऽधिकोऽश उद्धारो नाम’ इति भभास्करः. ‘उत्कर्ष निमित्तीकृत्य या घुसा पूजाविशेषी हियते सम्भाचते सोमं सत्कार उद्धारः’ इति सायणः,

नाशोगा।

एतहि अस्मिन्नपि काल , ऋतकायः : अपि क्रिश्चित् । सारवस्तु इच्छति प्रार्थयते । यथा तथा ॥

व्याच

॥ यो वै भवति यः श्रेष्ठतामभुत म महान् भवति ।। *यो वै भवतीनि व्याचष्टे –यः श्रेष्ठतामनुत इति । स महान् कृतकार्यो भवति । सारवस्त्वर्थयते ।।

॥ तं देवा अब्रुवन् स्वयमेव ब्रूष्व यत् ते भविष्यत

त्वदहे नेव जानोमस्त स्वय ब्राह ना स्फुटम् । ब्रूना कभिप्राये तङ्’ ।

1

॥ स एतं माहेन्द्र ग्रहमब्रूत ॥ स इन्द्रः । उद्धारतया।

निष्केवल्यशखयोगी माहेन्द्राख्यो ग्रहो मतः ।।

॥ माध्यंदिनं सवनानाम् ।। सोऽतेत्येव । माध्यदिनं सवनं केवलं ते’ : अयो इदं सरनं केवलं ते’ इति मन्त्रलिङ्गं चास्ति ।

१. ‘तइ । स एतम्’ 4. इ. पाठः,

• ‘यः खलु भूष्णुत्वेनात्मधर्मेण युज्यते यश्च श्रेष्ठतां विद्यादिभिः प्रशस्ततामश्नुते स खलु महान् भवति’ इति भभास्करः. ‘यो वै भवति यः पुमान् भवत्यैश्वर्य प्राप्नोति यश्च श्रेष्ठतां विद्याचारादिप्रयुक्तवैशिष्टयमश्नुते स प्राप्तैश्वर्यो विशिष्टश्च सर्वेषां मध्ये महान् भवति’ इति सायणा. + क्सं० ३-७-६.२ ऋक्सं० ८-५.७.३.

63

सवृत्तिकै ऐतरेयब्राह्मणे

दिशम:

॥ निष्केवल्यमुक्थानाम् ॥ पूर्ववत् । उक्थं शस्त्रम् ॥

॥ त्रिष्टुभं छन्दसाम् ॥ पूर्ववत् ।।

| पृष्ठं सानाम् पूर्ववत् ।। ततस्ते देवाः,

॥ तमस्मा उद्धारमुदहरन् । अस्मै इन्द्राय सारवस्तु प्रायच्छन् ।

॥ उदस्मा उद्धारं हरन्ति य एवं वेद ॥ अस्मै वेदिये। उद्धरन्ति पृथक्कृत्य दयुः ॥ ॥ तं देवा अब्रुवन् सर्व वा अवोचथा अपि नोऽत्रास्त्विति ॥

सारवस्तु सर्वमुक्तवानसि । * अस्यतिवक्ति-’ इत्यङ् । *वच उम्’ । कभिप्राये तङ् । अत्र त्वदुक्तेषु नोऽस्माकमपि किश्चिदस्तु ।।

॥स नेत्यब्रवीत् । कथं वोऽपि स्यादिति ॥ क्षेपे किम् । न कथञ्चित् ।।

परवस्त

Fair

१

HTom

• ‘स एतं माहेन्द्रमुद्धारमुदहरत वृत्रं हत्वान्यासु देवतास्वधि यम्माहेन्द्रो गृह्यत उद्धारमेव तं यजमान उद्धरतेऽन्यासु प्रजास्ववि’ हाते ते. सं. -५-५, * पा सू०३-१-५२, * पा. सू. ५-४-२०.

सण्

द्वादशोऽध्यायः ।

-OFER

॥ तमब्रुवन्नप्येव नोऽस्तु मघवन्निति ॥ अपीतित्वे(?) किञ्चित्त्वे च । हे मघवन् नोऽस्त्वेवेति ॥ अथ स इन्द्रा,

॥ तानीक्षतैव ।।

अडभावश्छान्दसः। ऐसतैव न किञ्चिदुक्तवान् ॥

H

दशमः खण्डः।

1

.

जल

अथ यदावानघाय्यां वक्तुमाह कयां शुभाम् ॥ ते देवा अब्रुवन्नियं वा इन्द्रस्य प्रिया जाया वावाता

प्रासहा नामास्यामेवेच्छामहा इति ॥ ते केवलक्षणोत्पन्नलाभशङ्कान्विताः सुराः । *वावाता तु द्वितीयोक्ता प्रियेष्टा प्रासहा पुनः ।। प्रसद्यकारिणी स्नेहाजाया भार्येन्द्रसम्मता । अस्यां कार्यस्य संधाभ्यां कार्यमिच्छाम शक्रतः ॥ लोटो मसो महिङ आडेत ऐ। व्यत्ययादिह ।।

॥ तथेति तस्यामैच्छन्त ॥ तस्यां तत्समीपमेत्य ऐच्छन् ।

AN

मकर:

• ‘वावाता भोग्या नतु व्यूडा ’ इति भट्टभास्करः. ‘बाबाता मध्यमजातीया । राज्ञा हि त्रिविधाः स्त्रियः । तत्रोत्तमजातेमहिषांति नाम । मध्यमजातेवातति । अधम. जातेः परिवृक्तिरिति । अत एवाश्वमेधेऽश्वं प्रति राजस्त्रीणां कर्तव्यविशेष एतैर्नामभिरानात: भूरिति महिषी भुव इति वावाता सुवरिति परिवृती (तै० ब्रा० ३-१-४) इति’ इति सायण: + पा० सू० ३-४-९३०

[एकादशः

मवृत्तिके ऐतरेयत्रामणे । सैनानब्रवीत् प्रातः प्रतिवक्तास्मीति ॥ .. इदानीं गच्छत सुरा निशायामागते प्रभो ।

अहं विज्ञाप्य वः कार्य प्रातर्वक्तास्थि खल्विति ।। लुद् तास मिष् ॥ युक्तमुक्तमित्याह –

॥ तस्मात् स्त्रियः पत्याविच्छन्ते ॥ *तस्मात् तथाहि पत्यौ भर्तरि ऐहिकमामुष्मिकं चेति सुखं स्त्रिय इच्छन्ति।

द्रौपद्या सत्यभामा हि संप्रोक्तारण्यपर्वणिः– “नैतादृशं दैवतमस्ति किञ्चित् सर्वेषु लोकेषु सदैवतेषु ।

यथा पतिस्तस्य हि सर्वकामा लभ्या प्रसादे कुपितश्च हन्यात् ।। तस्मादपत्यं विविधाश्च भोगाः शय्यासनान्यद्भुतदर्शनानि ।

वस्त्राणि माल्यानि तथैव गन्धाः स्वर्गश्च लोको विविधा च कीर्तिः॥” किश्च,

॥ तस्मादु स्यनुरात्रं पत्याविच्छते ॥

H

१. ‘स्वर्गे लोके विविधा वाच’ध, ड, पाठः

• ‘यस्मादेवं प्रासहा स्वयमेवेन्द्राभिप्रायं निश्चेतुं शक्का हि रात्रौ पत्युमुंखादेव श्रुत्वा प्रातः प्रतिवक्तास्मीत्यब्रवीत् नतु स्वयमेव तदभिप्रायमाविष्कृतवती तस्मादिदानीमपि सर्वाः स्त्रियः पत्यावेवेच्छन्ते पतिमुखादेव तदभिप्रायं ज्ञातुमिच्छन्ति ज्ञातमप्यर्थं तमेव पृच्छन्ति’ इति भट्टभास्कर:. ‘यस्मादेवं तस्मालोकेऽपि प्रियाः स्त्रियः सर्वमयगन्तव्य वृत्तान्तं पत्यावरगन्तुमिच्छन्ति ’ इति सायणः । अध्या. २३५, लो. २, ३. Edited by T, R, Krishnacharya, Kumbakonam.

खण्ड:

द्वादशोऽध्यायः ।

SA

.. तस्मात् तथाहि । उ पुनः । अनुरात्रं, रात्रेरच् समासान्तश्छान्दमः ।

रात्रायेव । *इच्छति निर्बध्नाति । उक्त हि

“दिवा कार्यव्याकुला वै पुमांसो राज्यां हि संभोगपरा भवन्ति ।

तान् कामान्धान स्वेषु कार्येषु रामा निबन्धनि दुःशका तनिवृत्तिः॥” इति ।।

एवं प्रासहयोक्तास्ते गत्वा स्वं स्वं गृहं पुनः,

॥ तां प्रातरुपायन् ॥ किमिन्द्रायेयमवददस्मान कि केन्द्र उक्तवान् । इति ज्ञातुं सुराः प्रातः प्रासहां तां प्रपेदिरे ।।

॥ सैतदेव प्रत्यपद्यत ॥ प्रतिपत्तिरुक्तिः । एतद् ऋग्रूपं वाक्यम् ।।

॥ यद्वावान पुरुतमं पुराषाळा वृत्रहेन्द्रो नामान्यप्राः।

अचेति प्रासहस्पतिस्तुविष्मानिति ॥ इतिराद्यर्थः । अर्थस्तु-यत् सारभूतं वस्तु । ववान ।

साहितो ह्यभ्यासदीप्रासहेति प्रदीर्घवत । खयमेवेन्द्रः संभक्तवान् । पुरुतपमतिमहत् । पुरापाल् । ‘छन्दसि सहः’ इति विः । असुरपुराणामभिभविता । आ अप्रा इत्यन्वेति ।

।

NE

H

भAE

AL

SITAPP

• पित्याविच्छते खामिमतानि प्रार्थयितुं यतते । एकाकिन्यैव रात्रौ पत्या सह वसतीसेकवचनम्’ इति भहभास्करः पद्यमिदं मृग्यम् . * ऋक्सं० ८३.५.६. S ‘इत्यभिप्रायमुक्तवती इत्यर्थः’ इति भहभास्करः । ऋप्राति० ९-४, २५, Benares Edition, “पुरातनानां पुरुषाणां मध्ये सहिष्णुः पुरुषः’ इति सायणः. * पा० सू० ३-२-६३.THPT

tul

WATER

"

र

.

1

५०२

सवृत्तिके ऐतरेयब्राह्मणे [एकादशः वृत्रहा इन हतवानिति । तदर्थ *नामानि वसूनि अप्राः । प्राति: : रुक्त्यर्थः । आ अप्राः सम्यगुक्तवान् । मन्त्रे घस-’ इति लेलृक् । तिपस्सिए । अति चितेः ज्ञानार्थात् कर्तरि चिण् । तद् ज्ञातवान् । प्रासहस्पतिः प्रसहाया मम पतिः । अल्लोपश्चान्दसः ।

तुविष्मान् बहुबलः । यत् कार्यम् ई खलु । उश्मसि कामयामहे ।. “‘इदन्तो मसि’ । अहिज्यादिसम्प्रसारणम् । कर्तवे कर्तुम् । करत् कृत् संवादार्थः। * कृमृहरुहि-’ इति ब्लेरङयण न । समवादीत् ।

मया निर्बन्ध्य वा कार्यमुक्तं तच्चापि सोऽकरोत् । इत्यर्थः ॥ वृतीयपाद किश्चियाचष्टे

॥ इन्द्रो वै प्रासहस्पतिस्तुविष्मान् ॥ " अत्रास्ति

॥ यदीमुश्मसि कर्तवे करत्तदिति ॥ व्याचष्टे —-

॥ यदेवैतदवोचामाकरत्तदित्यैवैनास्तदब्रवीत् ॥

तत् तदा ॥

• ‘माहेन्द्रग्रहो माध्यंदिनमित्यादीनि स्वाभीष्टनामान्या समन्तात् पूरितवान् । इति सायणः । पा० सू० २-४-८०, प्रकृष्टं सहो बलं येषां ते प्रासहाः तेषां पतिः’, ‘तुविष्मान् बहुधनवान्’ इति सायणः पा० सू० ७-१-४६०

पा० सू० ६-१-१६. * पा० सू० ३.१.५९,

खण्ड:) :

द्वादशोऽध्यायः ।

E

’ · अथ लब्धकायाः,

॥ते देवा अब्रुवन्नप्यस्या इंहास्तु या नोऽस्मिन्न

वै कमविददिति ॥ नः अस्माकं मध्ये कर्माप कञ्चन (न) याविदत् । शवलुगगुण वच्छान्दसः। न ज्ञातवती । तस्या अस्या इह शस्त्रे किश्चिदस्त्विति ॥

॥ तथेति तस्या अप्यत्राकुर्वन् ॥ निश्चित्यास्यै भागं दत्तवन्तः ॥ ॥ तस्मादेषात्रापि शस्यते ‘यहावान पुरुतमं पुराषाळिति ॥ अत्र शस्ने । एषापि ॥

अथ प्रसङ्गान्मध्ये तु पुरुषार्थं ब्रवीति ह - ॥ सेना वा इन्द्रस्य प्रिया जाया वावाता प्रासहा नाम को

नाम प्रजापतिः श्वशुरः॥ परसेनायां प्रासहादृष्टिः कार्या ! के श्वशुरदृष्टिः । इति दृष्टिविधिरयम् ।। ततः कि,

॥ तद्यास्य कामे सेना जयेत्तस्या अर्धात्तिष्ठस्तृणमुभयतः परिच्छिद्येतरां सेनामभ्यस्येत् प्रासहे कस्त्वा पश्यतीति ॥

HEA

ए

13

PAN

मा

• ‘नाविदन्नैव लब्धवती’ इति सायण: ऋक्स० ४-३-५-६. + प्रासहा नामेति चैवमुक्ता सेयं लोकव्यवहारे सेना वै युद्धार्थोद्यतसेनारूपेण वर्तते इन्द्रजायायाः सेनाभिमानित्वात् । तच्च शाखान्तरे समानातम् .-.-.’ इन्द्राणी वै सेनायै देवता’ (ले० सं०.२-२-८) इति । प्रजापतिस्तस्या इन्द्रजाथायाः श्वशुरः प्रजापते रिन्द्रोत्पादकत्वात् । तथाचान्यत्र धूयते —प्रजापतिरिन्द्रमसूजतानुजावरं देवानाम् (ते. बा. २२.१०) इति’ इति सायणः.

५०४

सवृत्ति के ऐतरेयवाक्षणे

एकादशः

R

तत् तत्र सो(डिं) कामः । या सेना जयेदित्यस्य काम इच्छा तस्या अर्धात् मध्यं प्राप्य स अस्येत्युक्तः उभयतः आदावन्ते च । तृणं छित्त्वा छिन्नोभयशिरस्क शृणमादाय इतरां शत्रुसेनामभि प्रति अस्येत् क्षिपेत् । *प्रासहे परसेने कस्त्वा पश्यति श्वशुरः त्वा’ पश्यति ततो ऽन्तर्धत्स्वेति वदता मन्त्रेण ॥

॥ तद्यथैवादः स्नुषा श्वशुराल्लज्जमाना निलीयमानत्येव मेव सा सेना भज्यमाना निलीयमानैति । यत्रैवं विद्वांस्तृण मुभयतः परिच्छिद्येतरां सेनामभ्यस्यति प्रासहे कस्त्वा पश्यतीति ॥

।

तत् तत्र । अद: मसिद्धम् । निलीयमाना भयेन लीनाङ्गा लजमाना नीलान्विता एति पलायते । भिज्यमाना ताड्यमाना ।

प्रासङ्गिक समापय्य प्रकृतं स्वनुवर्तने —

॥ तानिन्द्र उवाचापि वोऽत्रास्त्विति ॥ तान् देवान् ॥

॥ ते देवा अब्रुवन् । ते प्रासहोक्तेन्द्रवाक्यविपाकदर्शितया हृष्टाः ॥

4

ALN

MammATHA

सका

कथं,

॥ विराड्याज्यास्तु निष्केवल्यस्य या त्रयस्त्रिंशदक्षरा ॥

१ “का श्वशुरस्त्वा ’ क. ख. पाठः.

• • ‘प्रासहे प्रासहाख्य इन्द्रजाये’ इति सायणः. ‘अदः अधुना’ इति भभास्कर:. ‘अदः निदर्शनम्’ इति साबणः भज्यमाना नश्यत्परिकरा’ इति

महभास्कर

खण्ड:

द्वादशोऽध्यायः

दशाक्षरा विंशतिका त्रिंशद्वर्णा तु या विराट् ।

चत्वारिंशत्कापि नुन्ना त्रयस्त्रिंशद्विशेषणात् ।। कस्मादेवं ,

॥ त्रयस्त्रिंशद्वै देवा अष्टौ वसव एकादश रुद्रा द्वादशा दित्याः प्रजापतिश्च वषट्कारश्च । देवता अक्षरभाजः करोति । अक्षरमक्षरमेव तद् देवता अनुप्रपिबन्ति । देवपात्रेणैव तद् देवतास्तृप्यन्ति ॥ *उक्तार्थानि ॥

यं कामयेतानायतनवान् स्यादित्यविराजास्य यजेत् ॥

होता यदीच्छेद् यष्टायमप्रतिष्ठो भवेदिति ।

अविराजा यजेदम्य यष्टुः स्थाननिवृत्तये ।। स्पष्टयति

॥ गायच्या वा त्रिष्टुभा वान्येन वाच्छन्दसा विषट्

कुर्यादनायतनवन्तमेवैनं तत् करोति ॥

तत् तत्र । एनं यष्टारम् ॥

॥ यं कामयेतायतनवान् स्यादिति विराजास्य यजेत् पिबा सोममिन्द्र मन्दतु त्वेत्येतयायतनवन्तमेवैनं तत् करोति ॥

• pages 68& 69. + ‘वषट्कुर्याद् यजेदित्यर्थः । यागस्यासमीचीनता ख्यापयितुं यजेमिति नोकम् । विराज्यतिरिक्वेन केनचिच्छन्दसा वषट्कारमात्रमिव कुर्यादित्यर्थः ’ इति भहभास्करः. गायञ्यादिच्छन्दोयुक्तां याज्यां पठित्वा तदन्ते वषट्कुर्यात् ’ इति सायण:. * ऋक्सं० ५.३-५-१. ‘पिबा सोममिन्द्र मन्दतु स्वेति याज्या’ इति मा० नौ० सू०

५-१५-२३.

64

सवृत्तिके ऐतरेयब्राह्मणे

द्वादशः

तत् तत्र । अस्य यष्टुः आयतनं प्रतिष्ठा ।

त्रयस्त्रिंशदक्षरत्वं ‘व्यूहेनास्य भवेदिह ॥

एकादशः खण्डः।

निष्केवल्यं पञ्चभक्ति वक्तुं दृष्टान्तांसद्धये । तूचे गीतस्य सान्नस्तु पञ्चभक्तित्वमुच्यते–

॥ ऋक् च वा इदमने साम चास्ताम् ॥ इदं इमे । अग्रे प्रथमम् ॥

अथ सामेत्येकपद ऋक्सामास्तित्वमुच्यते

॥ सैव नाम ऋगासीत् ॥ नाम शब्दः। ‘ऋत्यका’ ॥

॥ अमो नाम साम । सा वा ऋक् सामोपावदत् ॥ वै पुरा । साम कर्मभूतम् । उपवादः सान्त्ववादः ।।

कथम् ,

॥मिथुनं संभवाव प्रजात्या इति ॥ मिथुन स्त्रीपुंसकर्म । संभवः कृतिः, करवाव । प्रजातिः समृद्धिः तदर्थम् ॥

• ‘यद्ययस्या याज्यायास्त्रयस्त्रिंशदक्षराणि साक्षान्न दृश्यन्ते तथापि संयोगाक्षरादि विभागेन संख्या पूरणीया’ इति सायण:. ‘सैव नाम ऋोव खळ’ इति भट्टभास्कर:. * पा. सू. ६-१-१२८ उपावदत् उपेत्याबवीत् । इति मभास्कर.. समीपगागयोक्तवती’ इति सायणा, प्रजासै प्रजानां प्रजननाय’ इति भहभास्करः,

५०७

खण्ड:

द्वादशोऽध्यायः !

। नेत्यब्रवीत् साम ।। कई ॥ केन भावेन,

॥ ज्यायान् वा अतो मम महिमेति ॥ अतः ऋचः मम महिमा महत्त्वं वै ज्यायान् प्रवृद्धतरः ।।

तता,

THAN

॥ ते द्वे भूत्वोपावदताम् ॥ ते ऋचौ । साम प्रति मिथुनं संभवाव प्रजात्या इत्युपवादः ।।

॥ ते न प्रति चन समवदत ।। ते ऋचौ चन अपि न समवदत । भासन-’ इत्युपमन्त्रणे तङ् । द्वे अपि प्रति साम नेत्यवोचदित्यर्थः ।।

॥ तास्तिस्रो भूत्वोपावदन ॥

..

॥ तत् तिसृभिः समभवत् ॥ .. तत् साम कर्तृ तिमृभिग्भिः सङ्गममन्वभूत् ।। ॥ यत् तिमृभिः समभवत् तस्मात् तिमृभिः स्तुवन्ति ॥

• पा० सू० १-३-४७.

सवृत्तिके ऐतरेयब्राह्मणे

द्वादशः

द्वादशः

व्याचष्ट्र—

॥ तिसृभिरुगायन्ति ॥ उपपादयति–

॥ तिसृभिर्हि साम संमितम् ॥ संमानं संश्लेषः ॥

॥ तस्मादेकस्य बढ्यो जाया भवन्ति । नैकस्यै बहवः

सह पतयः ॥ तस्मात् तथाहि ।

एकस्य भर्तुर्भार्याः स्युर्बद्ध्य एकत्र जन्मनि ।

नैकस्याः स्युश्च भर्तारो बहवस्त्वेकजन्मनि ।। एकस्यै एकस्याः ।

एकजन्मनि यत् काचिदृषीन भेजे प्रचेतसः । भर्तृन् दश तथा यच्च द्रौपदी पञ्च पाण्डवान् ।

• ‘तिसभिरुद्रायन्तीति । औद्रानं कर्म कुर्वन्तीत्यर्थः । अत एव शाखान्तरे भ्रूयते ‘एक साम तृचे क्रियते स्तोत्रियम् ’ इति । यद्यपि छन्दःसामनामके अन्थे एकस्यामृचि सामोत्पन्न तथाप्युत्तराख्ये अन्थे आनातेषु न्यूचेषु प्रयोगकाले साम गातव्यम् । तत्र प्रथमायाभूचि योनिरूपायां यत् सामोत्पन्न छन्दःसामग्रन्थे समानातं तदवलोक्य तत्साहश्येन द्वितीयतृतीययो

चोगानं समूहनीयम् । एतदपि शाखान्तरे विहितं यद योन्यां तदुत्तरयोर्गायति’ इति । तस्माद् औद्गानं कर्म तिभिरिभर्निष्पयते । इति सायणः, + संमितं निवर्तितम् ’ हति भभास्करः. ‘तिमृभिः ऋग्भिः साम संमितं सान एकस्य महिमा तुल्यः संवृत्तः’ इति सायण: * ‘सह पतय इत्यत्र सहप्रर्ण किमर्थमुच्यते । पर्यायेण बहवः पतयो यथा स्युरिति । तथाहि-दत्तामपि हरेत् कन्यां श्रेयांश्चद्वर आवजेत्’ इति श्रेयस्रोऽन्यस्य वरस्य लाभे वाग्दत्ताया अक्षतयोन्याश्च पूर्वपतित्यागेनान्यं पतिमिच्छन्ति । तथा प्राजापलं वचनं– ‘नष्टे मृते प्रबजिते क्लीबेऽथ पतिते पतौ । पञ्चस्वापत्सु नारीणां पतिरन्यो विधीयते’ इति । तस्मात् सह बहवः पतयो न स्युरिति प्रतिपादनाथै सहाहणम् …. …. एवं स्थिते ‘तस्मानका द्वौ पती विन्दते’ इति या श्रुतिः, ‘न द्वितीयो हि साध्वीनां कचिद् भर्तोपदिश्यते’ इति या व स्मृतिः, तत् सर्व सहाभिप्राय वेदितव्यम्’ इति भभास्करः. “एकस्य पुरुषस्य सामस्थानीयस्य बढयो जाया ऋक्स्थानीया भवान्त नतु विपर्ययेणैकस्याः त्रिया बहवः पतयः परस्सरैकमयेन वर्तमाना दृश्यन्ते’ इति सायणः, भागवते (४ स्क. ३० अ०) प्रष्टव्या.

खण्ड:

द्वादशोऽध्यायः ।

५०१

युक्तं तदेहभेदेन शंभोश्च वरदानतः । “तेषां तेजोविशेषेण प्रत्यवायो न विद्यते ॥ तदन्वीक्ष्य प्रयुञ्जानः सीदत्यवर” इत्यपि ।

स्मियते तदिह प्रोक्तमविशङ्कयं विदुबुधाः ॥ ॥ यदै तत् सा चामश्च समभवतां तत् सामाभवत् तत् साम्नः

सामत्वम् ॥ सामशब्दप्रत्तेहि निमित्तमिदमिष्यताम् ।।

॥ सामन् भवति य एवं वेद ॥ ‘तत्र साधुः’ इति यतो लुक् ! सामन्यः ॥ स्पष्टयति—

॥ यो वै भवति यः श्रेष्ठतामश्नुते स सामन् भवति ॥ “यो वै भवतीति व्याचष्टे-श्रेष्ठतामिति । सामन् सामन्यः पूज्यः । किं खलु भोः सामन्यशब्दः पूज्यवाची। ओमित्याह

॥ असामन्य इति हि निन्दन्ति ॥

• महाभारते आदिपर्वणि २१३ अध्याये (Edited by T.R. Krishnacharya, Kumbakonam) द्रष्टव्या. आपस्तम्बधर्मसूत्रं प्र. २ प० ६ सू० १,१.. * पा० सू. ४-४-९८.8 यि एवं साम्नः सामत्वं वेद होता वा यजमानो वान्यो वा स सामन् सान्नि साधुनिपुणतरो भवति’ इति भट्टभास्करः, नक्सामयोरेकत्ववेदिता य: स सर्वैरभ्यहितैः सहितो भवति ’ इति सायणः, १ यो वै……..भवति । भूष्णुत्वलक्षणात्म. धर्मवान् भवति यश्च श्रेष्ठतां वंशविद्याचारैः प्रशस्ततमतामश्नुते स एव खलु सानि साधुर्भवति । तस्मात् सर्वोऽयं गुणगणो वेदितुर्भवति ……यो झुक्तगुणरहितो निन्धः पुरुषः तं खलु विद्वांसोऽसामन्योऽयमिति निन्दन्ति गर्हन्ते । सान्नि साधुः सामन्यः तत्र साधुरिति यत् । अत एव ज्ञायते सामन् भवति इत्यत्रापि सामाविषयं साधुत्वमेवाभिप्रेतमिति ’ इति भहभास्करः. ‘यः पुमान भूतिमैश्वर्यं प्राप्नोति यश्च विद्यावृत्ताभ्यां श्रेष्ठत्वं प्राप्नोति स सर्वोऽपि सामन् भवति । सर्वेषु खकीयत्वबुद्धया समदृष्टिभवति । अन्यथा सर्वेऽपि जनास्तमसामन्यः पक्षपातीति निन्दन्ति’ इति सायणः .

सवृत्तिके ऐतरेयवाका

TA

.

STORY

त

असामन्येति निन्दोक्तेः सामन्यः पूज्य इष्यताम् ।। ॥ ते वै पञ्चान्यद् भूत्वा पञ्चान्यद् भूत्वाकल्पेताम् ॥ ने ऋक् च साम च । *अकल्पेतार क्लशिः संश्लेषः ॥

पञ्चताभूत् कथमचा साम्नां वा पञ्चतोच्यते–

॥ आहावश्व हिंकारश्न प्रस्तावश्व प्रथमा च ऋगुद्गीथश्च मध्यमा च प्रतिहारश्चोत्तमा च निधनं च वषटकारश्च ॥

“ऋत्यकः’ । अन्यत् अन्या एका ।

आहावः प्रथमा चैव मध्यमा चोत्तपा तथा । वषद्कारश्च विज्ञेया ऋचां वै पञ्च भक्तयः ॥ हिंकार आदौ प्रस्ताव उद्गीथप्रतिहारको ।

निधनं चेति विज्ञेयाः पञ्च सान्नां तु भक्तयः ।। इति ॥

ऋक्सामपञ्चसंख्याभ्यां पशुयजौ स्तुवन्ति च ।

pm

.

॥ ते यत् पञ्चान्यद् भूत्वा पञ्चान्यद् भूत्वाकल्पेतां

तस्मादाहुः पात्रो यज्ञः पाताः पशव इति ॥ लभ्यन्त इति शेषः । ने ऋक्सामे । अग्निहोत्रं दर्शपूर्णमासौ चातुर्मास्यानि पशुः सोम इति यज्ञः पञ्चविधः ।।

पशुः पञ्चविधः पादाश्चत्वारो मुखमित्यपि ।।

__ * ‘अकल्पेतां कार्यविशेषकरणात् समर्थे अभवताम् ’ इति मसास्करः । पा० सू. ६-१-१२८, * उद्गाना सान्न आदौ पठितव्यो हिमिलेवंशब्दो हिङ्कारः । प्रस्तोत्रा गातव्य: सामावयवः प्रस्तावः । उदात्रा गातव्य उद्गीथः । प्रतिहा गातन्यः प्रतिहारः । अन्ते सर्वर्गातव्यो भागो निधनम्. 8 स एष यज्ञा पञ्चविधोऽग्निहोत्रं दर्शपूर्णमासौ चातुर्मास्यानि पशुः सोमः’ इति ऐ. आ० २-३-३,

खण्ड

द्वादशोऽध्यायः ।

M

mat

/

पुनः स्तौति–

॥ यदु विराजं दशिनीममि समपद्येतां तस्मादाहु

विराजि यज्ञो दशिन्यां प्रतिष्ठित इति ॥ एते ऋक्सामगतपश्चसंख्ये दमिनी दालख्यां । बीह्यादीनेडींम् । उ खलु । अपद्यतां प्राप्तवत्यौ । यद्विजि दशसंख्यायां यज्ञः प्रतिष्ठित इति ततो हि वदति ‘दशामा विराट्’ इति श्रुतेदेशिनी विराट् ॥

एवं पञ्चविधे यक्सामे तदेव तु । निष्केवल्यं पञ्चक्कियुशमित्याह रोचय—–

॥ आत्मा वै स्तोत्रियः ॥ यजमानस्यात्मा देहः ।।

॥ प्रजानुरूपः पत्नी धाय्या पशवः प्रगाथः ॥ सामप्रगाथैकदेशः प्रमाथ इति कीर्तितः ।. ॥ गृहाः सूक्तम् । स वा अस्मिश्च लोकेऽमुमिश्च

प्रजया च पशुभिश्च गृहेषु वसति य एवं वेद ।। सावेदिता ।।

फलं ज्ञातृगत कर्तुर्दण्डापिकया भवत् । निष्केवल्ये पाञ्चविमिति सम्यक् प्रवर्णितम् ॥

We

।

।

FEP

।

द्वादशः खण्डः

• ‘दशपरिमाणवतीम् । दश परिमाणमस्या इति शनशतोडिनिः इति डिनिः’ इति भट्टभास्करः, दशानामक्षराणां समूहो दशिनी’ इति सायणः. । पा० सू० ५-२-११६. + तै० सं० ५.२.३.सवृत्तिके ऐतरेयब्राह्मणे

त्रयोदशः

,

*स्तोत्रियादिपञ्चकस्य स्वरांस्तु विदधास्यथ

॥ स्तोत्रियं शंसति ॥ पृष्ठे स्थन्तरेऽभित्वा स्वामिद्धीति बृहत्यसौ ॥ ॥ आत्मा वै स्तोत्रियः। तं मध्यमया वाचा शंसति ॥ तत् स्तोत्रियम् ।।

॥ आत्मानमेव तत् संस्कुरुते ।। तत् तत्र संस्कुरुते भूषयति ॥

॥ अनुरूपं शंसति ॥ पृष्ठे स्यन्तरे ऽभिस्वा पू चैत्वं होहि बृहत्यसौ ॥

॥ प्रजा वा अनुरूपः ॥ पितुरनुरूपः सदृशो हि पुत्रः ।।

॥ स उच्चैस्तरामिवानुरूपः शंस्तव्यः ॥ सः अनुरूपः । इव एव । शंसितव्यः ॥

॥ प्रजामेव तच्छ्रेयसीमात्मनः कुरुते ॥ श्रेष्ठतामात्मनः सर्वः प्रजाया अभिकाङ्क्षते । नत्वन्यस्य कश्चिदपि तेनोच्चैस्त्वं प्रजार्हति ॥

• यसिंस्तुचे छन्दोगाः स्तुवते स तृचः शस्त्रादिः स्तोनियः । स्तोत्रियतृचसमान छन्दाप्रमाणलिङ्गदेवतार्षस्तृचोऽनुरूप:. + ऋक्सं० ५.३.२१.२, ऋक्सं०४-७-२७-१. ‘निष्केवल्यस्य अमित्वा शूर नोनुमोऽभित्वा पूर्वपीतय इति प्रगाथौ स्तोत्रियानुरूपौ यदि रथन्तरं पृष्ठं ययुबै बृहत् त्वामिद्धि हवामहे त्वं ह्येहि चेरव’ इति आ० श्री. सू० ५-१५-१, १३. ‘यां दीक्षितविमितदेशस्था एवं शृण्वन्ति सा मध्यमा वाक्’ इति भाभास्करः,

ऋक्सं. ५-७-२६-३, ऋक्सं० ६-४-३७-२.

द्वादशोऽध्यायः ।

॥ धाय्यां शंसति ॥ यद्वावानेत्येताम् ॥

॥ पत्नी वै धाय्या ॥ धीयतेऽस्यां गर्भ इति धाओऽधिकरणे ण्यति ।।

॥ सा नीचैस्तरामिव धाय्या शंस्तव्या ॥ नीचैस्तराम उपांशु । इव एव । शंसितव्या ॥ ॥ अप्रतिवादिनी हास्य गृहेषु पत्नी भवति यत्रैवं

विद्वान् नीचैस्तरां धाय्यां शंसति ।। अस्य विदुषो होतुः । प्रतिवदनं प्रतिकूलभाषणम् ॥

॥ प्रगाथं शंसति ॥ सामप्रगाथम् ।

स्थतरं चेत् पिबासु बृहच्चेदुभयं शृणुः ।।

॥ स स्वरवत्या वाचा शंस्तव्यः । खरो महाध्वनिः ॥

॥ पशवो वै स्वरः ॥ ध्वनिकारित्वात् ॥

__* ऋक्सं०८-३-५-६. यावानेनि धाय्या ’ इति आ० श्री. सू० ५.१५-२१. + ‘यो दीक्षितविमितस्थानस्था अपि न शृण्वन्ति सा नीचतरा वाक्’ इति भाभास्करः. * ऋक्सं०५-४-२५-१, पिना सुतस्य रसिन इति सामप्रगाथः’ इति आ० औ० सू० ५-१५-२१. ऋक्सं. ६-४-३६.१., ‘स्वयंवती वाक् स्वरवती’ इति भभास्कर:. ‘स्वरवत्या स्वरयुक्तया’ इति सायणः. * " स्वरस्य पशुत्वं संख्यासाम्याद चत्वारः स्वराः पशवोऽपि चतुष्पदाः’ इति सायणः.

65

सवृत्तिके ऐतरेयब्राह्मणे

त्रयोदशः

॥ पशवः प्रगाथः पशूनामवरुध्यै ॥ . तत् स्वरवत्त्वं स्यात् ॥

॥ इन्द्रस्य नु वीर्याणि प्रवोचमिति सूक्तं शंसति ॥ पञ्चदशर्च निविद्धानम्। । अत्राष्टौ शस्त्वा निवित् ।। ॥ तद्वा एतत् प्रियमिन्द्रस्य सूक्तं निष्केवल्यं हैरण्यस्तूपम् ॥ हिरण्यस्तूपाधिकारे ‘इन्द्रस्य पञ्चोना’ इति हि सर्वानुक्रमणी ॥ व्याचष्टे

॥ एतेन वै सूक्तेन हिरण्यस्तूप आङ्गिरस इन्द्रस्य

प्रियं धामोपागच्छत् ॥

धाम स्थानम् ॥

किञ्च,

॥ स परमं लोकमजयत् ॥ सः हिरण्यस्तूपः । जयो वशीकरणम् ॥

॥ उपेन्द्रस्य प्रियं धाम गच्छति जयति परमं लोकं

य एवं वेद ॥ स वेदितोपगच्छति जयति च ॥

॥ गृहा वै प्रतिष्ठा सूक्तम् ॥

• ऋक्सं० १-२-३६-१, ‘इन्द्रस्य नु वीर्याणीत्येतस्मिन्द्री निविदं दध्यात्’ इति मा. श्री. सू. ५-१५.२२. मं० १, सू० ३२.

द्वादशोऽध्यायः ।

५१५

गृहस्य सम्यक् प्रतिष्ठारूपत्वात् । “मोदमानौ वे गृहे’ इति हि

॥ तत् प्रतिष्ठिततमया वाचा शंस्तव्यम् ॥ तत् सूक्तं शंसितव्यम् ।

प्रतिष्ठिततमा वाक् स्यादुत्तमस्वरसंयुता ॥ ॥ तस्माद् यद्यपि दूर इव पशून् लभते गृहानेवैना

नाजिगमिषति ॥ तस्माद प्रतिष्ठारूपत्वादेव । इव एव । एनान् पशून् । णीबर्थो गमिः आनिनीषति ॥ स्पष्टयति

॥ गृहा हि पशूनां प्रतिष्ठा प्रतिष्ठा ।। प्रवृत्तिभूमिः प्रतिष्ठा द्विरुक्त्यर्थः समापनम् ॥

त्रयोदशः खण्डः ।

इति षड्गुरुशिष्यविरचितायां महिदासैतरेयवाक्षणवृत्ती

सुखप्रदायां द्वादशोऽध्यायः ॥

E

१. ‘इति ब्राह्मणवृत्तौ द्वादशोऽध्याय:’ घ. ङ, पाठ..

है

पाट

• ऋक्सं० ८-३-२८.२. + ‘प्रतिष्ठिततमा अन्यमतमा रमणीया वाक्’ इति भभास्करः, ‘प्रतिष्ठिततमया द्रुतविलम्बितत्वादिदोषरहितया श्राव्येण ध्वनिनोपेतया’ इति सायणः