अथ नवमोऽध्यायः ।
MET
MORA
.
।
द्विदेवत्यग्रहान वक्तुमिनिहामं ब्रवीत्यथ–
॥ देवा वै मोमस्य राज्ञोऽप्रपेये न ममपादयन् ॥ अग्रपेये प्रथमपाने । भावे असा यत् ’ ! सोमस्य राज्ञ इनि कर्मणि षष्ठ्यौ । ‘सम्पदेरनुज्ञानइत्याल्लङ् ॥
कि तर्हि चक्रु, ॥ अहं प्रथमः पिबेयमहं प्रथमः पिबेयमित्येवाकामयन्त ॥ अहमेव प्रथममित्यर्थः । कमेणिो लङ् ॥
॥ ते सम्पादयन्तोऽब्रुवन् ॥ कथं, ॥ हन्ताजिमयाम स यो न उज्जेष्यति स प्रथमः सोमस्य
पास्यतीति ॥ ‘हन्तेत्यभिमुखीकरणे । आजि लक्षभूमिम् । अयाम । यातेर्लुटो लङ्, यास्यामः । इणो वा लोट् । मस् ! आद। $ ‘अयुर्यताम्’ इति लिङ्गात् । नः अस्माकं मध्ये । सोमस्य । अमो ङस् , सोमम् ।।
१. ‘सम्पादेरनुज्ञातकृत्याल्लङ् ’ क ख, पाठ..
- पा० सू० ३.१.९७. न समपादयन् न समपद्यन्त तद्विषये सम्प्रतिपत्तिमन्तो नाभवन् । सम्प्रतिपत्तिरेव सम्पत्तिः स्वार्थिको णिन् । यद्वा सामथ्यांदात्मानमिति गम्यते । आत्मानं सम्प्रतिपत्रं नाकुर्वत’ इति भहभास्करः. पा. स. ३-१-३०
असम्पादयन्तः’ इति गोविन्दस्वामीयः पाठः. ‘सम्प्रतिपत्तिकामा अनुवन् हतो शतृप्रत्ययः’ इति भट्टभास्कर:., ‘हन्तेयात्मगतम्’ इति गोविन्दस्वामी. त
आजिमयुः । तेषामाजि यताम् ’ इति समनन्तरं वक्ष्यमाणालिङ्गादित्यर्थः
[प्रथम
FF
ENGAL
सवृत्तिके ऐतरेयब्राह्मणे
॥ तथेति ॥ ने च देवा व्यवस्था ता तथेति प्रतिपेदिरे ।।
त आजिमयुः ।। याते लङः शाकटायनस्यैवेति शेर्जुस् ।
सोममग्ने पिपासन्ता लक्षभामं सुरा ययुः ॥ । तेषामाजि यतामभिसृष्टानां वायुर्मुखं प्रथमः प्रत्यपद्यत ॥
यतां गच्छताम् । अभिसृष्टानां सन्नद्धानाम् । मुखमिति व्याचष्टे प्रथम इति ! पदेर्दिवादेलेङ् । प्राप्तवान् ॥
। अथेन्द्रः॥ प्रत्यपद्यतेत्येव ।।
॥ अथ मित्रावरुणौ ॥ प्रत्यपद्येताम् ॥
॥ अथाश्विनौ ॥ पूर्ववत् ॥
तत्र च,
॥ सोऽवेदिन्द्रो वायुम् ॥ अवेत् । वेत्तेर्लङ् । ज्ञातवान् ॥
।
- पा० सू० ३-४-१११. + इति सायण:
वायुः प्रथमो भूत्वा मुखमवधेः संमुखं तम्’
ग्वण्ड)
नमोऽध्यायः
कथम्,
॥ उहै जयतीति ।। उज्जयति वा एष वायुरिति ।।
PAAREER
ज्ञात्वा च,
Foun
स
स
३
। तमनु परापतत ।। तं वायुमनु पग शीघ्रम् । अपतन् । पतेलङ् ॥ किंवदन् ,
॥ सह नावथोजयावेति ॥ सहावामुज्जयावेह लाभश्च सह नौ भवेत् । जेर्लोड्सः सलोपाटौ लोटा लङ्घद् गुणः शाप ॥
॥स नेत्यब्रवीदहमेवोज्जेष्यामीति ॥ स वायुः । अहमेव नान्येन सह ६५
॥ तृतीयं मेऽथोजयावेति ॥ इन्द्र आहेति शेषः ।। . ॥ नेति हैवाब्रवीत् । अहमेवोज्जेष्यामीति ॥
वायुरिति शेषः । इत्यमपे । एव पुनः ।। अथेन्द्रोऽब्रवीत्
॥ तुरीयं मेऽथोज्जयावेति ॥ तुरीयं चतुर्थांशरूपम् ॥
चतुरश्छयतावाद्यक्षरलोपश्च वार्तिकम् ।। — पा० सू० ३-४-८५, । पा० सू० वा० ५.२-५१.
द्र
न
सवृत्तिके. ऐतरेयब्राह्मणे
प्रथमः
प्रथमः
Tre-
RL
॥ तथेति ।। वायुराहेति शेषः ॥
॥ तं तुरीयेऽत्यार्जत ॥ तमिन्द्रं तुरीये चतुर्थभागे । अत्यार्जत । अति सुक्षु । आजताभ्यु पगतवान् ।
॥ तत् तुरीयभागिन्द्रोऽभवत् त्रिभाग वायुः ॥ तत् तत्र ग्रहे।
__ इन्द्रोऽभजञ्चतुर्थांशं वायोरंशास्त्रयोऽभवन् ।
॥ तौ सहैवेन्द्रवायू उदजयताम् ॥ एव एवमित्यर्थः ।
नावानङ् देवताइन्छे बायो नैवेति वार्षिकात् ।
एवमिन्द्रश्च वायुश्च कृतवन्तौ तदोज्जयम् ।। तथा,
॥ सह मित्रावरुणौ ॥ उदजयताम् ॥
॥ सहाश्विनौ ॥ उदजयताम् ॥
॥ त एषामेते यथोजितं भक्षाः ॥ ते भक्षाः एषां वाय्वादीनाम् । यथोजितम् उज्जयानतिक्रमेण ॥
an
Phmawat
."
……. … … .- .
- ‘अतिसृष्टवान् । यता, वात्मानमतिक्रम्य खामित्वेनेन्द्रमार्जितवान् स्वीकृतवान् । इति भभास्करः, अतिसृष्टवान्’ इति गोविन्दस्वामी. ‘अतिशयेन स्थापितवान् । इति सायणः, 7 पा० सू० वा० ६-३०२६.
नमोऽध्यायः ।
नबमोऽध्यायः ।
३३७
खण्डः]
तेषाञ्च मध्ये,
WIn
a
na sammt..
Fryam
4m
॥ अथ मित्रावरुणयो।
।
।
द्वितीयः ।।
॥ अथाश्विनोः ।।
ATTA
नर
तृतीयः ॥
JLA
AMAT
16
॥ स एष इन्द्रतुरीयो अहो गृह्यते यदैन्द्रवायवः ॥ यत् यः॥
इन्द्रस्तुरीयो यत्रासौ ग्रह इन्द्रतुरीयकः * चतुर्भागे आहे त्याओं भागौ हौ आयुरग्रहीत् ।।
तृतीयमिन्द्रश्चतुर्थ वायुस्तु पुनरत्रहीत् ।।
॥ तदेतदृषिः पश्यन्नभ्यनुवाच ।। ऋषिमन्त्रस्तद्दशी वा
॥ नियुत्वाँ इन्द्रसरपिरिति ॥ शतेना न हान हसा एप हि ॥ कथं विन्द्रतुरीयत्वविहान उच्यते–
E
।
।
१. ‘चतुर्थभारग्रहे’, २. अषिमन्ततत्त्वदशी’ प. डा. पा. ३, ‘वस्य’ क. ख. पाठः ___* ‘तामिन्द्रो मध्यतोऽवम्ब व्याकरात । तस्मादियं व्याकृता वागुद्यते तस्मात् सदिन्द्राय मध्यतो गृह्यते द्विविवे’ इति ते० सं० ६-४-५. + ‘वामदेव ऋषिः’ इति गोविन्दस्वामी.. अक्सं० ३-७-२२.२.
१३८
सवृत्तिके ऐतरेयब्राह्मणे
[प्रथमः
॥ तस्माद्धाप्येतर्हि भरताः सत्वनां वित्तिं प्रयन्ति ॥ *भरताः जनपदिनः रविनः । सत्वनां सारथिनाम् । वित्ति भृति प्रयन्ति प्रयच्छन्ति । छशब्दलोपः ।
॥ तुरीये हैव सं ग्रहीतारो वदन्ते ॥ इटो-दीर्घः । ग्रहीतारः सारथिनः । तुरीये दत्ते संवदन्ते । ‘भासनोपसंभाषा-’ इति तङ् ॥
॥ अमुनैवानूकाशेन यदद इन्द्रः सारथिरिव भूत्वोदजयत् ।।
ते हि कुर्वन्तीति शेषः । अनूकाशो दृष्टान्तः । ‘इकः काशे’ इति दीर्घः ॥
यस्येन्द्रः सारथिरिव स वायुस्त्विन्द्रसारथिः । सारथिग्राह्यतुयाँशमिन्द्रो त्राग्रहीदिति ॥ रथिलब्धेषु वित्तेषु सारथिर्हि तुरीयभाक् ॥
प्रथमः खण्डः।
- ‘भरता युद्धार्थिनः सत्वना सारथीनां वित्ति वेतनां भृति प्रयन्ति प्रयच्छन्ति तुरीये च भागे संग्रहीतार: संग्रहीतुन वदन्ते भरता. । संग्रहीतार इति द्वितीयार्थे प्रथमा । यद्वा भरता इति ऋत्विङ्नाम । भरता भूता भृत्याः, सत्वनां सत्वतां, सत्वन्तो दाक्षिणात्याः ‘ये के च सत्वताम् ’ (ऐ० ब्रा० ३८-३) इति लिझात् । वित्ति भूति प्रयन्ति । ते च भूति प्रयन्तः संग्रहीतारो भृत्या: तुरीये चतुर्थे भागे प्रतीयमाने संवदन्ते । तथाचाहुः कर्मकरा हि कर्म कुर्वाणा: पादिकमर्थं लभन्ते इति’ इति गोविन्दस्वामी. भरः संग्रामः तं तन्वन्ति विस्तारयन्तीति भरता योद्धारः’ इति सायण:. . ‘नकारान्तः सारथिशब्दो
प्रसिद्धः * ‘प्रथन्ति प्रकर्षण सम्पादयन्ति’ इति सायण:. ‘प्रतिपद्यन्ते’ इति भभास्कर:. पा. स. १-३-४७. पा. सू० ६.३.१२३,
खण्ड:
गवमोऽध्यायः ।
अथ स्तौति द्विदेवत्यानेन्द्रवायवकादिकान्–
॥ ते वा एते प्राणा एव यद् द्विदेवत्याः ।। यत् ये ।। कथं,
॥ वाक् च प्राणश्चैन्द्रवायवः ॥ घ्राणं प्राणा। ॥ चक्षुश्च मनश्च मैत्रावरुणः । श्रोत्रं चात्मा चाश्विनः ॥
आत्मा मध्यमः कायः ।।
॥ तस्य हैतस्यैन्द्रवायवस्याप्येकेऽनुष्टुभौ पुरोनुवाक्ये कुर्वन्ति । गायध्यौ याज्ये । वाक् च वा एष प्राणश्व ग्रहो यदैन्द्रवायवस्तदपि छन्दोभ्यां यथायथं कल्प्स्यते इति ॥
एके आचार्याः । अनुष्टुविति वाङ्नामसु पाठात् । ‘वाक् पूर्व रूपम् ’ इति श्रुतेश्च पूर्वमनुवाक्ये अनुष्टुभी युक्ते । प्राणगायत्र्योस्तेज
an
।
____ * प्राणा वा एते यद् द्विदेवत्याः’ इति त० सं० ६-४-९, ‘वामादीनां प्राणरूपलाभावेऽपि प्राणाधीनवृत्तिलाभत्वेन प्राणा इति निर्देशः । तथाच शता -‘अयं वैनः श्रेष्ठो यः संचरंश्वासंचरंश्च न व्यथतेऽथो न रिष्यति हन्तास्यैव सर्वे रूपं भवामेति त एतस्यैव सर्वे रूपमभवन् तस्मादेत एतेनाख्यायन्ते प्राणाः’ १४-४-३-३२ इति, पिवधा विहितो वा अयं शीर्षन् प्राणः मनो वाक् प्राणश्चक्षुः श्रोत्रम्’ इति च १.२-३.५, ‘प्राणशब्दः प्राणाप्राणेषु लक्षणया छत्रिणो गच्छन्तीतिवत्’ इति गोबिन्दस्वामी, ‘प्राणप्रवृत्तिभेदात्मक चक्षुरादिरूपत्वात् । चक्षुरादिस्थितिहेतुत्वाद्वा’ इति भट्टमारकर:. उच्छवासादिवृत्तिभवती वायुः प्राणः’ इति सायणा. * वाग्वा ऐन्द्रवायवश्चक्षुमैत्रावरुणः श्रोत्रमाश्चिनः’ इति तै० सं०६-४-९. ‘वचनप्राणनहेतू इन्द्रवायू चिद्रूपत्वात् प्रेयितृत्वाच । दर्शन मननहेतु मित्रावरुणौ प्रकाशकत्वाजीवयितृत्वाच श्रवणशरीरहेतू अश्विनी आरोग्यहेतुत्वात् । इति भभास्कर: ‘लौकिका परमात्मा वा’ इति गोविन्दस्वामी, जीवात्मा’ इति मायणः. या निख. १.९. * ऐ० आ. ३-१-१.
सवृत्तिके ऐतरेयब्राह्म [द्वितीयः
स्त्वाद् याज्ये अपि गायडयौ । एवञ्च यथायथं यथास्वम् । औडो भ्या, छन्दसी द्वे । लटो लुट् । कल्पेते २४ा. ॥
॥ तत्तन्नादृत्यम् ॥ कर्य,
॥ व्युद्धं वा एतद्यज्ञे क्रियते यत्र पुरोनुवाक्या ज्यायसी
याज्यायै ॥
।
।
॥ यत्र वै याज्या ज्यायसी तत् समृद्धम् ॥ अनुवाक्याया इति शेषः ॥
॥ अथो यत्र समे ॥ तदपि समृद्धमेव । समृद्धं शोभनम् ! मून्यते हि-* न तु याज्या हृसीयसी’ इति ।
॥ यस्यो तत् कामाय तथा कुर्यात् प्राणस्य च वाचश्चात्रैव
तदुपातम् ।। उ खलु । डेथे डस् । यसै सामाय लाभाय वाक्प्राणसम्बन्धिने तदनुष्टुबनुवाक्यात्वं क्रिया होगा अत्र याज्यानुवाक्ययोर्गायत्रत्वेऽपि तत्फलं तथोपाप्तं लब्धं स्यात् ।।
AR
म
!
mporo
Lor
VP
१. ‘याज्यायै । यत्र’, २. ‘तदनुध्रुवनुवाक्यम् ’ घ. ड. पाठः,
- वाग्वा अनुष्टुप् प्राणो के गायत्री’ इत्यनुबगायत्रीभ्यां यथायथं कल्प्यते देवते इति । थागिन्द्र, तामिन्द्रो मध्यतोऽवक्रम्य व्याकरोद्’ इति श्रुतेः । ‘प्राणो वायुरेव । अतो यथायथं कल्प्यते’ इति गोविन्दस्वामी. तावुभावपि यथोक्ताभ्याम् अनुष्टुबगायत्री च्छन्दोभ्याम् ’ इति सायणः, ‘तदपि तावपि वाक्प्राणौ तदीयाभ्यां छन्दोभ्यां परिगृहीताभ्यां यथायथं यथास्वं कल्प्स्येते क्लुप्तौ भविष्यतः’ इति भभास्करः. आ० श्री. सू. १-१४-२२. * “यस्य यस्य वस्तुनः कामायापेक्षितफलसिद्धये तत् तथा कुर्यात् तेन पूर्वोक्तप्रकारेणानुष्टुब्गायत्रीजन्यमनुष्ठानं पूर्वपक्षी कुति तत् सर्व विफलम् अत्रैव याज्यानु वाक्ययोः साम्यानचान एव उपाहं शीघ्र प्राप्तं भवति’ इति सायणः
खण्ड:
नवमोऽध्यायः
.
1
।
कथं,
॥ वायव्या पूर्वा पुरोनुवाक्या ॥ “वायवायाहि ’ इति ॥
॥ ऐन्द्रवायव्युत्ता ॥ * इन्द्रवायू इमे’ इति ॥
॥ एवं याज्ययोः॥ पूर्वा वायच्या ‘अयं पिवा’ इति । उत्तरेन्द्रवायवी इति ॥
ST
शतेना न’
तत्र,
॥ सा या वायव्या तया
बीप्सालोपः । या या वायव्या तया तथा प्राणं कल्पयति सम्पादयति ॥
॥ वायुर्हि प्राणः । अथ यैन्द्रवायवी तस्यै यदैन्द्रं पदं
तेन वाचं कल्पयति ॥ या या ऐन्द्रवायवी । तस्यै तस्यास्तस्याः । यदिन्द्रप्रतिपादकं पदं तेन वाचं सम्पादयति ।।
- ‘वायव इन्द्रवायुभ्यां वायवायाहि दर्शतेन्द्रवायू इमे सुता इत्यनुवाक्ये अनवानं पृथकप्रणवे, अगं पिबा मधूनामिति याज्ये अनवानम् ’ इति आ. श्री. सू. ५.५.२,४. + ऋक्सं० १.१.३-१. * ऋक्सं० १.१.३.४. ऋक्सं० ३-७-२२-१. । ऋक्सं० ३-४-२९-२, तदा यः स प्राणोऽयमेव वायुर्योऽयं पवते’ इति शत. मा० १०.३-३.७. योऽयं प्राणः स वायुः’ इति च बृह० उप० ३.१५.३१२
.
सवृत्तिके ऐतरेयब्राह्मणे
HTTATRIT
44
तृतीयः
कुता,
।
॥ वाग्ध्यैन्द्री ॥ इन्द्रस्य हि वाचा सम्बन्धोऽस्ति " चत्वारि ते असुर्याणि नाम ’ इति, + ‘तामिन्द्रो मध्यतोऽवक्रम्य व्याकरोद्’ इति च श्रुतेः ।।
निगमयति–
|| उपो तं काममाप्नोति या प्राणे च वाचि च ॥ उ एवमित्यर्थः ।
वाचि माणे च यः कामः स उपाप्तो भवेदिह ।। किंबहुना,
॥ न यज्ञे विषमं करोति ॥ अनुवाक्यादध्यरूपं वैरम्यं न भवेदिह ।।
द्वितीयः खण्डः।
द्विदेवत्यग्रहास्तेषु मन्त्रान् वक्तुं प्रशंसति
॥ प्राणा वै द्विदेवत्याः ॥ आघोपायान्त्यांशभाजो बालोरिन्द्रस्य चैक्यतः । आयो ग्रहो दिदेव त्रिदेवलोऽपि सम्भवेत् ॥
M
- ऋक्सं ८-१-१५-४. । तै. सं० ६-४-७ ‘प्राणा वै इन्द्रियरूपा एव. वाग्वा ऐन्द्रवायवश्चक्षुमत्रावरुणः श्रोत्रमाश्विनः । तै० सं० ६.४.९) इति श्रुत्यन्तरात्’ इति सायणः
नवमाऽध्यायः
तेच,
14
R
॥ एकपात्रा गृह्यन्ते । तस्मात् माणा एकनामानः ॥ प्राणशब्देन वाच्यत्वात्’ सर्वेषामेकनामता ।।
॥ द्विपात्रा हूयन्ते । ग्रहप्रतिनिग्राहौः ।।
॥ तस्मात् प्राणा इन्हम् ॥ पा उपलभ्यन्त प्राणा व चक्षुरादयः ।। ॥ येनैवाध्वर्युर्यजुषा प्रयच्छति तेन होता प्रतिगृह्णाति ॥ अहिरन्तीतण्यर्थः । * अध्वर्यवे प्रणामयेद् ’ इति हि सूज्यते ॥
।
H
N
BAD
.
.
.
१. ‘वाच्यत्वम् ’ घ, ङ. पाठः,
- तथाच तै० सं०- ब्रह्मवादिना वदन्ति कस्मात् सत्यादकपात्रा द्विदेवत्या गृह्यन्ते द्विपात्रा हुयन्त इति यदेकपात्रा गृह्यन्ते तस्मादेकोऽन्तरतः प्राणो द्विपात्रा हूयन्ते तस्माद् द्वौ द्वौ बहिष्टात् प्राणाः ‘६-४-१ इति होमे द्विपात्रत्वमापस्तम्बेन स्पनीकृत हविर्धानं गच्छन् संप्रेष्यति वायव इन्द्रवायुभ्यामनुव्रीति । उपयाम गृहीतोऽसि वाक्षसदसीलादित्य. पात्रेण प्रतिप्रस्थाता द्रोणकलशादैन्द्रवायवस्य प्रतिनिप्राचं गृहीत्वा न सादयति । ऐन्द्रवायव मादायाध्वयुोणकलशाच्च परिग्लवया राजानम् । उभौ निष्क्रम्य दक्षिणतोऽवस्थाय दक्षिणं परिधिसंधिमन्ववहत्याध्वरो यज्ञोऽयमस्तु देवा इति परिप्लवयापारमाघारयति । आश्राव्य प्रत्याश्राविते संप्रेष्याते वायव इन्द्रवायुभ्यां प्रेयेति । चपकने जुहोति । एवमुत्तरा या प्रहाभ्यां प्रचरतः’ इति श्री. सू. १२-६०.१८, १९, २०, २३, २४; १२-२१-७. + ‘द्विदेवसेज्या: प्रतिनिरूढा गृह्यन्त इति प्रतिनिमाया. * अध्वर्योः प्रदानमन्त्र आपस्तम्बेन दर्शित:–‘ग्रहमा र्युरादाय क्षिप्रं होतारममिहल मयि बसुरिति ग्रहं होने प्रयच्छति । एतेनैव होता प्रतिगृह्य दक्षिण करावासाच हस्ताम्य नियास्ते’ इति श्री सू० १२-२१-५, ६. “हुत्वैतहपात्रमाहरत्यध्वर्युः । तद् गृहीयादतु वसुः पुरूवसुरिति । प्रतिगृह्य दक्षिणमूरुमपोच्छाध तस्मिन् सादायित्वाकाशक्तीभिरगुलीमिरपिध्यात् । एवमुत्तरे । सव्येन त्वपिधाय तयोः प्रतिग्रहो भक्षणं च ’ इति आ. श्री. सू. ५-५-५, ८, ९, १०, ११. 8 आ. श्री सू० ५.६.१.
सवृत्तिके ऐतरेयब्राह्मणे
तृतीयः
तद् यजुराह
॥ एष वसुः पुरूवसुरिह वसुः पुरुवसुर्मयि वसुः पुरूवसुर्वापा वाचं मे पाहीत्यैन्द्रवायवं भक्षयति ॥ *भक्षार्थे प्रणामने भक्षिा प्रणामयेदित्यर्थः । एवमुत्तरत्रापि ।। मन्त्रशेषमाह
॥ उपहूता वाक् सह प्राणेनोप मां वाक् सह प्राणेन हृयतामुपहूता ऋषयो दैव्यासस्तनूपावानस्तन्वस्तपोजा उप मामृषयो दैव्यासो ह्वयन्तां तनूपावानस्तन्वस्तपोजा इति ॥
किश्चिद् व्याचष्टे
॥ प्राणा वा ऋषयो देव्यासस्तनूपावानस्तन्वस्तपोजा.
स्तानेव तदुपह्वयते ॥ __तान् प्राणानुपह्वयते आत्मना संयोजयति । विसुः प्रशस्यः । बहुभि
गुणैः छन्नः पुरूवसुः । दैव्यासः दैव्याः। ‘देवस्य यबी’ तस्येदमर्थे । प’आजसेरसुक्’ । तन्वः शोभनाः । तनूपावानो देहस्य रक्षकाः । पातेनिए । तपोजास्तपसा देवेन सृष्टाः ।।
4
.
- ‘एष वसुरित्यादि तन्वस्तपोजा इति य इतिशब्दस्तदन्तोऽयं भक्षणमन्त्रः इति केचित् । अन्ये खाहु:—- एष वसुरिति प्रतिग्रहमन्त्रः उपहूता बागियादिस्तु भक्षणमन्त इति । इति भहभास्करः. ‘एष वसुः पुरूवसुरिति भक्षणमन्तः । तत्र प्रथमैकवचनान्तानि ऐन्द्रवायवविशेषणानि । उपहूता वागित्यादीनि तु वागविशेषणानि । उपहूता ऋषय इत्यादीनि पुनः पदानि ऋषिविशेषणानि । प्राणा वा ऋषय इति ऋषिसंस्तुतैः प्राणैविदेवत्याः स्तूयन्ते’ इति गोविन्दस्वामी. + ‘वसुर्निवासहेतुः’, ‘पुरुवसुः प्रभूतनिवासहेतुः’ इति सायणः 8 पा० सू० वा० ४.१-८५. पा० सू० ५.१-५०. तनूपावानो. उस्मच्छरीरपालकाः तन्वः शरीरस्यास्मदीयस्य सम्बन्धिन इति शेषः । इति मायण
खण्डः ]
नबमोऽध्यायः ।
SAMPARISHARON
-TAME
PM
॥ एष वसुर्विदवसुरिह वसुर्विदहसुर्मयि वसुर्विदद्वसु. श्चक्षुष्पाश्चक्षुर्मे पाहीति मैत्रावरुणं भक्षयत्युपहूतं चक्षुः सह मनसोप मां चक्षुः सह मनसा हयतामुपहृता ऋषयो दैव्यासस्तनूपावानस्तन्वस्तपोजा उप मामृषयो दैव्यासो ह्वयन्तां तनुपावानस्तन्वस्तपोजा इति प्राणा वा ऋषयो देव्यामस्तनू पावानस्तन्वस्तपोजास्तानेव तदुपह्वयते ॥
*विदद्वमुर्विद्यमानधनः ॥
॥ एष वसुः संयद्वसुरिह वसुः संयहसुमयि वसुः संय. द्वसुः श्रोत्रपाः श्रोत्रं मे पाहीत्याश्विनं भक्षयति । उपहृतं श्रोत्रं सहात्मनोप मां श्रोत्रं सहात्मना हयतामुपहूता ऋषयो दैव्यास स्तनपावानस्तन्वस्तपोजा उप मामृषयो दैव्यासो हयन्तां तनपावानस्तन्वस्तपोजा इति प्राणा वा ऋषयो दैव्यासस्तनू पावानस्तन्वस्तपोजास्तानेव तदुपह्वयते ॥
सिंयद्वसुः सङ्गच्छमानधनः । आत्मा मध्यमः कायः ॥ किञ्च,
॥ पुरस्तात् प्रत्यञ्चमैन्द्रवायवं भक्षयति ॥ आत्मनः प्रास्थितं प्रत्यङ्मुखं कृत्वा तु भक्षयेत् ।।
॥ तस्मात् पुरस्तात् प्राणापानौ ।। तस्मात् तथाहि देहस्य पुरोभागे स्थितावुभौ । …. प्राणापानौ वाक् च तत्र प्राणापानौ प्रदर्शनम् ॥ ‘वाक् च माणभेन्द्रवायवः’ इति युक्तम् ।।
विदामः ज्ञानपूर्वकनिकायहेतुः’, संवद्वसुः नियतनिवासः । अथवा सुशब्द सत्र धनयरवन व्याप.’ शी सायण , age 839.
–
44
.
R
सवृत्तिक ऐतरेयनामणे ॥ पुरस्तात् प्रत्यञ्च मैत्रावरुणं भक्षयति ।
तस्मात् पुरस्ताच्चक्षुषी ॥ मनश्चात्र । ’ चक्षुश्च मनश्च क्षेत्रावरुणः ’ *इति युक्तम् ॥
॥ सर्वतः परिहारमाश्विनं भक्षयति ॥ ल्यबर्थे णमुल्, परिहत्य । मूयते हि-’ उत्तरेण शिरः परि. हृत्याभ्यात्मतरं सादनम् ’ इति, ‘आश्विनं यथाहृतं परिहत्य पुनः सादयित्वा’ इति च ॥ ॥ तस्मान्मनुष्याश्च पशवश्च सर्वतो वाचं वदन्ती शृण्वन्ति ।।
शानचो यकश्च शवृशपी, उग्रमानाम् उच्चार्यमाणाम् । तस्मात् तथाहि ॥
‘तृतीयः खण्डः।
INok
mam
REYWY
॥
THERETTE
स
प्राणानत्र पुनरपि स्तोति
॥ प्राणा व द्विदवत्याः ॥
॥ अनवानं द्विदेवत्यान् यजेत् ॥ याज्यायामनुवाक्यायां प्रेष चाप्यनवानता।
१.
तथाहि पुनरपि ’ क. स पाठः २
पुनः ‘ध, पाठः,
___* page 339, अनोरंटोमवे भक्षणं तैत्तिरीयसंहितायामानातं— ‘वाग्था ऐन्द्रवायवश्चक्षुमैत्रायणाश्रीत्रमाश्विनः पुरस्तादैन्द्रवायचं भक्षयति तस्मात् पुरवावाचा वदति पुरस्तान्मत्रावरुणं तस्मान् पुरस्ताचक्षुपा पश्यति सर्वतः परिहारमाश्विनं तस्मात् सर्वतः श्रोत्रेण शृणोति’ इनि ६-४-१, आ० श्री. सू० ५-५-१२, ५-६.११.
द्विदवत्यमहेषु याज्यां पठन होतानवाने यजेत ’ इति सायणः. ‘यायाया अनवान पवन पुरानुवा-क्यारोषाणामधुपलक्षणाया ’ न ममास्कर.. - अनवान माम
आदिन आताvell,,
I
F
TOS
सूज्यने हि – ‘‘इदमाद्यनवानं प्रानःसबने याज्यानुवाक्ये ’ ‘अषौ चोत्तरयोग्रहयोः’ इति ।
किमर्थ,
॥ प्राणानां संतत्यै ।। स्पष्टयति—-
॥ प्राणानामव्यवच्छेदाय ।।
कुत एतत्,
॥ प्राणा वै द्विदवत्याः ॥
• अत एतदानवान्यं प्राणाविच्छेदकारि नै ।।
TEM
"
॥ न द्विदेवत्यानामनुवषट्कुर्यात् । यद् द्विदेवत्याना
मनुवषट्कुर्यादमंस्थितान् प्राणान् मंस्थापयेत् ॥ यत् यदि । अमंस्थिनाननुपरनान ॥
कुता,
LE
4
॥
पत्. यः ।।
अ० ओ० म०५५.५, ६. नथाच ना. धों. मु. . ‘तदेषाभियज्ञमाथा गीयते— ऋतुयाजान् द्विदेवल्यान यश्च पानीपतो प्रहः । आदित्यनहसावित्री नान् स्म मानु वषटकथाः ॥ इति ‘५ ५.२१ इति. सर्वत्रानुवषट्कागे द्विदेवत्यग्रहादित्यसावित्रपानी वतवजेम्’ इति आप श्री० सू०१२-२४-२.
वर्भः
ततः
TIPURam
1
.
॥ य एनं तत्र ब्रूयादसंस्थितान् प्राणान् समतिष्टिपत्
प्राण एनं हास्यतीति शश्वत् तथा स्यात् ॥ एनमनुवपदकुर्वन्तम् । *णौ चङ्युपधाया:– “तिष्ठतेरित् ॥ निगमान—
॥ तस्मान्न द्विदेवत्यानामनुवषट्कुर्यात् ।
__ तदाहुः ॥ चोधस्वरूपमाह
॥ द्विरागूर्य मैत्रावरुणो हिः प्रेष्यति सकृदागूर्य होता.
द्विषट्करोति का होतुरागृरिति ॥ द्वितीयेति शेषः।
होता यक्षत् प्रैप आगूर्याज्यागूयें यजामहे । द्विरेन्द्रवायवे त्वाचे प्रशास्तागुरते तथा । द्विः प्रेष्यति यजेत्येवं होता त्वागुरते सकृत् ।
वषट्करोति द्विस्तस्य द्वितीयाग्रस्तु का भवेत् ।। सूयते हि–’ होता यशद्वायुमग्रे गां होना यक्षदिन्द्रवायू अर्हन्तति भेषावनवानम्’ । ‘अग्रं पिबा मधूनामिति याज्ये अनवानमेकागुरे पृथग्वषट्कारे’ इति ।।
पा. स. ७.४-५.
आ. श्री
स.
- पा० सू० -४-१. ५-५-३, ४.
पर
S
परिहरति
॥ प्राणा वै द्विदेवत्या आगूर्वज्रस्तद् यंदन होतान्तरेणा
गुरेतागुरा वज्रेण यजमानस्य प्राणान् श्रीयात् ।। यत् यदि । नत नत्र ।।
।
• ॥ य एनं नत्र ब्रूयादागुग वज्रेण यजमानस्य प्राणान
व्यगाव । प्राण एनं हास्यतीति शश्वत् तथा स्यात् ॥ एनं द्विरागुरमाणम् ॥
॥ तस्मात् तत्र होतान्तरेण नागुरेत ॥ तुदादिरनुदात्तेच्च गुरी उद्यमने खलु ।।
॥ अथो॥ अपिच,
॥ भनो वै यज्ञस्य मैत्रावरुणो वाग यज्ञस्य होता मनसा वा इषिता वाग् वदति । यां ह्यन्यमना वाचं वदत्यसुर्या वै सा वागदेवजुष्टा ॥
उक्तार्थानि ॥
॥ तद् यदेवात्र मैत्रावरुणो द्विरागुरते सैव होतुरागः ॥ तत् तत्र ।
द्वितीयाः प्रशास्तुर्या मैव होतुरपीप्यताम् ।।
चतुर्थः खण्डः ।
Mam
- वाक्वाद बनस्थानीया आमूः । चार वरः’ इति श्रुतः इति भाभार: page 233.
॥ प्राणा वा ऋतुयाजाः॥
HIUTI
तयाजा
नतः किं, ॥ तद् यद् ऋतुयाजैश्चरन्ति प्राणानेव नद् यजमाने दधति ॥
नत् तान । दनि अस्विनः अदभ्यस्लान् । स्थापयन्ति ।
क
॥ षळ् ऋतुनेति यजन्ति ॥ ऋतुमेनि प्रेषिनाः षड्ढो पो नेऽनीद् बच प्रचा।
होत्रादयो यजन्त्यापूर्वषदषैः स्वधिष्ण्यमाः ॥ सूयते हि- होतायक्षदसौयजयोस्तु स्थान आगूर्वपदकारौ यत्र कच औषेण यजेद’ इति, ‘नेज नव प्रेषितः प्रेषितः स स यथार्ष यति’ इति च ॥
॥ प्राणमेव नद यजमाने दधति ॥
तत् नत्र ।
॥ चत्वार ऋतुभिरिति यजन्ति ॥
JAAN
FET
- मधुमाधवादय भतुदेवा यत्रेयन्ते त एत ऋतुयाजाः + पा. म० ७.१.४. : होनृपातने मोबाह्मणाच्छसिप्रभास्तार:. पटकृत्वो यजन्ति होत्रादयः’ इति गोविन्दस्वामी. महतुना सोमं पिबत्विाने वकृत्वो यजन्ति । छान्दसः कृत्वसुचो लोपः । इति भभास्करः, 8 आ० श्री० सू० ५.४-५, ५-८-४,
३५१
h
प्रपिता ऋतां भवनि चत्वारा हाच पाच ने।
भच्छेनि च यजनावाप्रपः खधिष्ण्यगाः ॥ ॥ अपानमेव तद् यजमाने इति । द्विक्रतुनेत्युपरिष्टात् । ॥
ऋतुति प्रपिता मानवयुयजमानको । यजन्तीत्यनुत्तं च नम्पने यमनस्विति ।।
स्वयं षष्ठे पाष्ट्रिक बहाना बनानायजेत् । मूख्यत हि- " होताध्वगृहपतिभ्यां होतरतयत्युक्तः’ ‘स्वयं षष्ठे पृष्ठचाहनि’ इति ।
॥ व्यानमेव तद् यजमाने दधति ॥
अत्र धत्त इनि स्त्रों दधनौल्यस्य गृह्यताम् ॥ ॥ स वा अयं प्राणस्त्रेधा विहितः प्राणोऽपानो व्यान इति ॥
विहितः क्लतः
॥ तद्यतुन-ऋतुभितुमति प्रजन्ति प्राणानां सन्तस्यै ॥
- होतृपोनृने ट्रच्छावाका; धार अविना माणिकाः’ इति गोविन्दस्वामी. *मातुभिः सोमं पिबन्विति चतुर्वजन्ति । धनन् मुची लोपः नताविर्भातन्प्रत्ययेन जस्। यद्वा, प्रत्यभ्याति अन्योऽयो या भवति इनिगाभेदात् । नत्राभ्यावृत्तिभेदभिन्नचतुपद संबन्धिनचत्वार उच्यन्ते । एवं पाडसत्रापि द्रव्यम्’ इनि भभास्करः । तथाच तै० सं० – ‘ऋतुना नेष्यति पत्र पड़ या ऋतन तूनेव प्रीणाति ऋतुभिरिति चतुश्चतुष्पद एव पशन, प्रीणाति दिः पु नाह द्विपद एवं गाति’ इति ६-५-३. अनेनैव क्रमेण मैत्रावरुणं प्रत्यध्वर्यो: प्रैप आपस्तम्वेन दर्शितः - अतुना प्रज्येति निध्यायवध्वर्युः संप्रेष्यत्येवं प्रतिप्रस्थाता । पात्रयांमुस पावत्यतुभिः प्रेप्येति द्वयोरध्व युरेवं प्रतिप्रस्थाता पुन: पर्यावृत्यर्तुना प्रेष्यति सकृदयचुरेवं प्रतिप्रस्थाता’ इति १२-१६-१७, १८, १९,
जनुना सोम पिबन्तिति धुनापि जि । मन विरिति मुनयोगान् पूर्वत्रापि कृत्वमुजयाँ विमाक्षन शत गम्यते ’ t मास्क मा श्री
.३५१
सवृत्ति के ऐतरेयनामा
यजन्तीति यत् प्राणानां सन्तत्य तत् स्यात् । । ‘ऋत्यका’ इति इसप्रकृतिभावौ ॥
व्याचष्टे
॥ प्राणानामन्यव छेदाय । प्राणा वा ऋतुवाजाः ॥ .
॥ नर्तुयाजानामनुवषट्कुर्यात् ॥ नात्र ऋत्यका
तत्र,
Al”
TATUTE
T
m
॥ असंस्थिता वा ऋतव एकैक एव ॥ नित्याः खल्मृतवः सर्वे स्थिता नाशविवर्जिताः ।। । यहतुयाजानामनुवषट्कुर्यादसस्थितान्तून् संस्थापयेत् ॥
यत् यदि ।।
॥ संस्था वा एषा यदनुवषट्कारः ॥ यत् यः॥ ॥ य एनं तत्र ब्रूयादसंस्थितानृतून समतिष्ठिपत् । दुःषम
भविष्यतीति शश्वत् तथा स्यात् ॥ दुःषपं व्याकुलम् ॥
॥ तस्मान्नत्याजानामनुवषट्कुर्यात् ॥ नात्र “ऋत्यकः ॥
पचमः खण्डः।
- संस्थिता नाशर्जिताः ‘. पा. २. व्याकुलत्वम् क.स. पाठ:
- ‘प्रथममृतुनेति यजन प्राणस्य सन्तयै । तन तु(मिः ऋतुने)ति द्वाभ्यां राजनं प्राणप्रतेरपानन्यानगोपि सन्तस्य भवति’ इति भइमास्कर: पासू० ६-१-१२४. * श्रम विषमम्’ इति गोविन्दस्वामी * रोगदारिश्यादि साप विषम विविवस्वाध्याय ने भाषण… कमम् इति महमारकरपा, तथाच तमासा -
समाया. संवत्सराव, मजानां विनाशहेतुने दुलर्भ तदेव कृतं भवति इति.
AT
द्विदेवत्यान् भवयित्वाथोपहय स्विळामथ ।
अवान्तरेळां प्राश्य वं होनाघाचमसं नतः ।। इत्याह–
॥ *प्राणा वै विदवत्याः पशव इळा ॥
Happintents:
ROMAap.4
.
APRA
भूम्यामिळाया पाका वनन्त पापयुनाः ।।
.
ATE
१
1E
ततव,
॥ द्विदेवत्यान् भक्षयित्वेळामुपह्वयते ।। इलानिगदं ब्रूयात् ।।
॥ पशवो वा इळा पशूनेव तदुपह्वयते ॥ तत् तत्र ।
. ॥पशून् यजमाने दधाति । .
तदाहुः ॥ ब्रह्मवादिनो विचारीमति शेषः ।।
१. ‘संयुताः द्विदेवत्यान् ’ घ. . पाट:. २
‘तत्र व्याचष्टे । पशून्’ का
खा पाठ
- ‘प्राणा वा एते यद् द्विदेवत्याः पशव इडा यदिडा पूर्वा द्विदेवत्येभ्य उपह्वयेत पशुभिः प्राणानन्तर्दधीत प्रमायुकः स्याद् द्विदेवत्यान् भक्षयित्वेडामुपह्वयते प्राणानेवात्मन् धित्वा पशूनुपह्वयते’ इति तै० सं०६-४-९. ‘इळा इत्यन्ननाम तहेतुतया पशव इला’ इति गोविन्दस्वामी, इलादेवता च ‘गौर्वा अस्यै शरीरम् ’ (ते. सं. १-७-२) इति श्रुतेः पशुरूपा’ इति सायण: * इनानिगदश्च आ. श्री सत्रे (१-७.७) प्रतिपादितो द्रष्टव्यः ।
45
३५१
सवृत्तिक ऐतरेयत्राह्मण
धष्ठः
॥ अवान्तरेळा पूर्वी प्राश्नीया३त् होतृचमसं भक्षयेत् इति ॥
विचारे प्लुतौ ॥ सिद्धान्तयति ॥ अवान्तरेळामेव पूर्वी प्राश्नीयादथ होतृचमसं भक्षयेत् ॥
ननु भक्ष्यः प्रधानत्वात् पूर्व सोमोऽत उच्यते– ॥ यद्वाव द्विदेवत्यान् पूर्वान् भक्षयति तेनास्य सोमपीथः
___ भक्षितो भवति ॥ पीथः पिबतेः कर्माण क्थन् । पाने व्याप्तः’ ।
भक्षितैस्तु द्विदेवत्यैः पूर्व सोमोऽत्र भक्षितः ।। निगमति–
॥ तस्मादवान्तरेळामेव पूर्वी प्राश्नीयात् । अथ होतृचमसं भक्षयेत् । तदुभयतोऽन्नाद्यं परिगृह्णाति सोमपीथाभ्याम् ॥
द्विदेवत्यवचमसभक्षाभ्या’माता विना ॥ एतच,
॥ अन्नाद्यस्य परिगृहीत्यै ॥
स्यात् ।।
१.
पाप्य’ क. ख. पाठः
२ चिमालसोमाम्या ‘, ह. पाठ
____* अवान्तरेडा प्राश्याचम्य होतृचमस भक्षये दवयं उपयस्वेत्युक्त्वा । इति भाभी यू ५०६-१४,
नमोऽ०५५ ।
मा
३५५
कि,
॥ प्राणा वै हिदेवन्या आत्मा होतचममः !!
PROPEN
CAT
E
म
नतः किं,
।। द्विदेवत्यानां मंत्रवान् होतृचममे समवनयति ॥ संस्रवाः विन्दवः । अवनयो निधानम् ॥
॥ आत्मन्येव तद्धोता प्राणान् समवनयते ।। तत् तेन बिन्दुनिधानेन ॥
॥ सर्वायुः सर्वायुत्वाय सर्वमायुरेति य एवं वेद । ‘उक्तार्थानि ।
पाः खण्डः ।
।
तूष्णींशंसं निधित्सुः सन्नितिहास ब्रवीत्यष
॥ देवा वै यदेव यज्ञेऽकुर्वस्तदसुरा अकुर्वन् वै पुरा ॥
ते समावीर्या एवामन्न व्यावर्तन्त ।।
- page 247.
सवृत्तिके ऐतरेयब्राह्मणे
[सप्तमः
समावत् तुल्यमित्यर्थः समादावतुपा पदम् । अन्योन्यापेक्षयाधिक्यमुभयेषां न चाभवत् ।। व्यावृचिर्गुणयोगेन श्रेष्ठता सर्वसम्मता ।। ॥ ततो वै देवा एतं तष्णींशंसमपश्यंस्तमेषामसुरा
नान्ववायन् ॥ एषां देवानाम् । तूष्णींशंसम् । अन्ववायो ज्ञानम् । न ज्ञातवन्तः ॥
कर्य,
॥ तूष्णींसारो वा एष यत् तूष्णींशंसः॥ सारो ध्वन्युत्कर्षः ॥
उपांशुशंसनीयत्वात् सोऽसुरैर्न श्रुतोऽभवत् । यत् यः॥
॥ देवा वै यं यमेव वज्रमसुरेभ्य उदयच्छंस्तं
तमेषामसुराः प्रत्यबुध्यन्त ॥ बुधिरनुदात्तेद् दिवादिः । वजं शस्त्रम् । तं तं प्रति परिहारं ज्ञातवन्तः ॥
॥ ततो वै देवा एतं तूष्णींशंसं वज्रमपश्यन् ॥ तूष्णींशंसं वज्ररूपं चक्रुज्ञानवलात् सुराः ।।
॥ तमेभ्य उदयच्छन् । ___ एभ्य इमानसुरान् हन्तुम् । वज्रीभूतम् । उद्यम उत्क्षेपः । ‘इषुगमि-’
इति छ। ॥
।
A
__* ‘भूरग्निज्योतिरिति विपदस्तूष्णीशंस: षट्पदो वा’ इति गोविन्दस्वामी. पा. सू. ७०३-७४.
खण्ड:]
___ नवभाऽध्यायः ।
३५७
॥ तमेषामसुरा न प्रत्यबुध्यन्त ॥ एषां देवानाम् । तं शिप्तं वज्रभूततूष्णीशंसं प्रति परिहारं न ज्ञातवन्तः ॥
॥ तमेभ्यः प्राहरन् ॥ प्रहार उपरिक्षेपः ॥
- ॥ तेनैनानप्रतिबुद्धेनाघ्नन् । अप्रतिबुद्धेनानवगतस्वभावेन । तेन तूष्णींशमवत्रेण । एनानसुरा
।
हनो लङ्न्युषधालोपो ‘हो इन्तेरिति हश्च यः॥ ॥ ततो वै देवा अभवन् । परासुराः । भवत्यात्मना परास्य
द्विषन् पाप्मा भ्रातृव्यो भवति य एवं वेद ॥ उक्तार्थानि ।।
॥ ते वै देवा विजितिनो मन्यमाना यज्ञमतन्वत ॥ विजयो विजित’ भावे क्तः । अत इनेः शस् । आत्मनः ।। ॥ तमेषामसुरा अभ्यायन् यज्ञवेशसमेषां करिष्याम इति ।।
उक्ताम् ।।
१. ‘विजितिः’. हु. पाठ..
• पा० सू० ५-२-११५
__* पा. सू. ४-३-५४. - Page 281. $ page 260.
३५८
सवृत्तिके ऐतरेय ब्राह्मणे मतमः
ततो देवा,
॥ तान् समन्तमेवोदारान् परियत्तानुदपश्यन् ॥ तानसुरान् । समन्तं समन्तात् सर्वत एव । “उदारान्, आरा शस्त्रम् उलिप्तशस्त्रान् । ‘परियत्ताननिस बद्धान् । उदपश्यन् ससाध्वसं दृष्टवन्तः ॥
दृष्ट्वा च, .
॥ तेऽब्रुवन् ॥
॥ संस्थापयामेमं यज्ञम् ॥ समाप्तं करवाम ।। केन भावेन,
॥ यज्ञं नोऽसुरा मा वधिषुरिति ॥ माहि लुङ्’ । " लुङि च ’ इति वधादेशः ॥
। तथेति ॥
निश्चित्य,
॥ तं तूष्णींशंसे संस्थापयन् ॥ स्थापय॑न्ताल्लङि अण्ण । समस्थापयन् ।।
- ‘उद्धतान्’ इति गोविन्दस्वामिसायणी .’ अत्यन्तसन्निधानान्’, * उदङ्मुखाः सन्तो दृष्टवन्तः’ इति सायण; 8 पा० सू० ३-३-१७५, पा. सं० २.४-४३. संस्थापयन ! अडभावश्छान्दसः । यद्वा पञ्चमोऽयं लकारः । अस्थापयेयुः इति ’ इति भभास्करा,
खण्ड:
ननमाऽध्यायः ।
क कमित्याह –
॥ भूरग्निज्योतिज्योतिरमिरित्याज्यप्रउगे संस्थापयन् । इन्द्रो ज्योतिर्भुवो ज्योतिरिन्द्र इति निष्केवल्यमरुत्वतीये संस्थापयन् । सूर्यो ज्योतिर्योतिः स्वस्सूर्य इति वैश्वदेवाग्नि मारुते संस्थापयंस्तमेवं तूष्णींशंसे संस्थापयंस्तमेवं तूष्णींशंसे संस्थाप्य तेनारिष्टेनोदृचमानुवत ॥
तेन शस्त्रषदकसारभूतपदत्रिकन । अरिष्टनाहिसिनेन । उहचं समाप्तिमाश्नुवन प्राप्तवन्तः ॥
स्पष्टयति
॥ स तदा वाव यज्ञः संतिष्ठते यदा होता तूष्णीशंसं
शंसति ॥ सन्तिष्ठने समाप्ति याति । समवविभ्यः स्था’ इति तङ् ॥
अथ होतुनिन्दनादौ परिहारं ब्रवीति ह ॥ स य एनं शस्त तूष्णींशंस उप वा वदेदनु वा व्याहरेत्
तं ब्रूयात् ॥
AN
- आज्यप्रउगे नाम होतुः प्रातस्सवनिके ले । निष्कवल्यमस्वतीय माध्यन्दिन. सवनिके । बैश्वदेवानिमारते तृतीयसबनिके. तूष्णीशंसशस्त्रशंसनप्रकारचा श्वलायनेन दर्शित:–‘सुमत्सदगदे पितामातरिश्वाछिद्रा पदावादच्छिद्रोक्था कवयः शंसन् सोमो विश्ववित्रीधानिषद् बृहस्पतिवामदानि शंसिषवागायुर्विश्वायुर्विश्वमायुः क इदं शसिध्यति स इदं शंसिध्यतीति जपित्वानभिडिकल शोसावोमित्युच्चैराहूय तूष्णींशंसं शंसे. दुपांशु सप्रणवमसन्तन्वन् । एप आहावः प्रात:सबने शस्त्रादिषु’ इति श्री. सू० ५-९-१, २, * पा० सू० १.३.१२.
सवृत्तिके ऐतरेयब्राह्मणे
सप्तमः
निन्दा तूपवदेरर्थ आक्रोशोऽनुहबस्तथा । स प्रसिद्धः परापवादनिरतो यः । एनं होतारम् । तं निन्दक माकोष्टारं वा ब्रूयाद्धोता ।
TIMIT
॥ एष एवैतामातिमारिष्यति प्रातर्वाव वयमद्येमं शस्ते तूष्णींशंसे संस्थापयामः । तं यथा गृहानितं कर्मणानुसमिया देवमेवैनमिदमनुसमिम इति ॥
आतिर्दुःखम् । आ सम्यक् । अरिष्यति । * ऋद्धनो स्थे । गमिष्यति । एष निन्दाकोशकरः । कुतः। प्रातः प्रातस्सवने वाव खलु संस्थापयामः । लुडो लट् । समासमकामे ॥
समासं चेदनुष्ठान किमतः परमुच्यते । तं यथेत्यादि । गृहान् इतं प्राप्तम् । अनुसमियात् परिपूजयेत् । कर्मणा भोजनादिकेन । एवमेव एनं यज्ञम् अनु श्रद्धया समिमा कुर्मः
इदम् इदानीम् । आनींशब्दलोपः ॥
एवं होत्रोक्ते सति,
॥ स ह वाव तामातिमृच्छति य एवं विद्वान् सशस्त
तूष्णींशंस उप वा वदत्यनु वा व्याहरति ॥
HITS
८
RAND
१. ‘वेदमनुवान त यथेत्यादि वहु, पाठा.
- ‘यो जनो यज्ञप्रयोगविन्मन्यः’ इति भट्टभास्कर: वक्तव्यमन्त्र खरूपमिदमेवेति गोविन्दस्वामी । तथाच तद्यात्या . स य एनं शते तूष्णींशंस इलेव मादेप्रेन्यस्यापरा व्याख्या । तंब्यान्मन्त्रं, कोऽसौ मन्त्र इत्याह - एष एवैतामित्यादिः इदमनुसमिमः इत्यन्तः’ इति.. आत्ति विनाशम्’ इति सायणः क्षतिम्’ इति भभास्करः. पा. सू० ७-१-४०. ‘इदं तूष्णीशंसानुष्ठानम् ’ इति सायणः,
खण्डः ]
नमोऽध्यायः ।
SPATranayam
।
य एवं विद्वांसं होतारमुपपदति वा अनुव्याहरांत वा । निगमयति—- ॥ तस्मादेवं विद्वान् संशस्ते तूष्णीशंसे नोपवदेन्नानुब्याहरेत् ॥
न च निन्देन्न चाक्रोशेद् विद्वांसं होत्रकारिणम् नामरूपगोत्रविद्यानिपारुष्यकीर्तनः ॥
सनमः खण्डः
.
RAJWAPPY
तूष्णींशंसं पुनः स्तौति चक्षुरादिकवर्णनैः ॥ चर्भूषि वा एतानि सबनानां यत् तूष्णींशंसः ॥ यत् यः ॥
ANA
TE
त
॥ भूरग्निोतिज्योतिरभिरिति प्रातस्सवनस्य चक्षुषी । इन्द्रो ज्योतिर्भुवो ज्योतिरिन्द्र इति माध्यंदिनस्य सवनस्य चक्षुषी । सूर्यो ज्योतितिः स्वः सूर्य इति तृतीयसवनस्य चक्षुषी ॥
अग्नीन्द्रसूर्ययोगितात् क्रमाज्ज्योतिश्रुतिद्वयात् । नेत्रत्वमेषां सवनत्रयस्य पीह कथ्यते ॥
| PTPy
PER
१ ‘कीर्तने’, २.
या भूरशिः ‘घ, इ. पाठः.
46३६२
सवृत्तिके ऐतरेय ब्राह्मणे
[अष्टमः
ततश्च,
॥ चक्षुष्मद्भिः सवनै रानोति चक्षुष्मद्भिः सवनैः स्वर्ग लोकमेति
य एवं वेद ॥
___ फलं ज्ञातृगतं कर्तुर्दण्डापूर्षिकया भवेत् ॥ किञ्च,
॥ चक्षुर्वा एतद् यज्ञस्य यत् तूष्णींशंसः ॥
यत् या॥
॥ एका सती व्याहृतिधोच्यते ॥ अर्थाभिधानाभेदेऽस्ति प्रतिलोमानुलोमता ।
अग्नियोंतिज्योतिरग्निरित्यादित्रितये खलु ।। ध्याहतिः शब्दः ॥
॥ तस्मादेकं सच्चक्षुर्दैधा ॥ तथाहि नेत्रेन्द्रियं तु द्विगोलं ह्येकमुच्यने ।।
१.
व्याहृतिशब्दः ‘घ, इ. पाठ:.
- ‘ननु सवनानां चक्षुधवन्यतिरेकेण यज्ञवाध्वं नाम न किश्चिदस्ति । तचोकमेव, तत् किमिति याचावं न तूष्णीशंसा स्तयते इलाह-एका सतीत्यादि. । एकैव सती तूष्णीशंसप्राशस्त्यव्याहृतिः द्वेधा द्विप्रकारं सवनविषयतया यज्ञविषयतया च गुणातिशय प्रतिपादनार्थमुच्यते’ इति भट्टभास्करः । यद्यपि भूरित्येषैव व्याहृतिस्तथापि तयोगादग्निज्योतिरित्यपि पदद्वयं व्याहृतित्वनीच्यते’ इति सायणः * ‘यस्मादेवं बक्षु स्थानीयस्तूष्णीशंसो द्वेधा व्याहृतोऽभवत् , तस्माच्चक्षुरेकमेव सद् द्वेधा भवति । अन्तरे के मद् बहिवधा भवति इति महमारकर;.
खण्डः]
• नवमोऽध्याय. !
३६३
किञ्च,
॥ मूलं वा एतद् यज्ञस्य यत् तूष्णींशंसः॥
यत् यः॥
तत्र होता,
॥ यं कामयेतानायतनवान् स्यादिति नास्य यज्ञे
तृष्णींशंसं शंमेत् ॥ अस्य समिति च यष्टनिर्देशः । आयननं प्रतिष्ठा । तथासति सा,
॥ उन्मूलमेव तद् यज्ञं पराभवन्तमनु पराभवति ॥ तत् तत्र पराभवन्तं नश्यन्तम् ! उन्मूलमुद्धृतमूलम् । अनु ।
। तदु वा आहुः ॥ उ खलु । तत् नत्र ।।
॥ शंसेदेवापिवै तदृविजेऽहितं यद्योता तूष्णींशंसं
न शंसति ॥ *अपिवै खल्वित्यर्थः । अहितं नदशंसनम् ॥
- अपिवा एतदिति छेदः सायणमते । तथाचाह –’ अपिनेति पूर्वोक्तापेक्षया पक्षान्तरोपन्यासार्थः’ इति. ‘तत् खलु ऋलिजेऽप्यहितम् अनर्थ कर स्यात् न यजमानार्यवाहितं भवति । तस्माद् यजमानस्यानायतनत्वं कामयमानोऽध्यात्मनोऽनर्थ. परिहारार्थ शंसदेव । यजमानस्यानायतनत्वाय बनान्तरं कर्तव्यमिति भावः’ इति भस्मास्करः.
ऋलिजे होनेऽप्यहितं अष्टे यज्ञे दक्षिणाया अलाभात् ’ इति सायणः,
- ३६४
सदृत्तिके ऐतरेयत्राह्मणे
[प्रथमः
कुतः,
॥ ऋत्विजि हि सर्वो यज्ञः प्रतिष्ठितो यज्ञे यजमानः ॥ प्रतिष्ठित इत्येव ।।
॥ तस्माच्छंस्तव्यः शंस्तव्यः॥ इडभावश्छान्दसः । शंसितव्यः । द्विरुक्तिरुक्तार्था ।
अष्टमः खण्डः।
इति षड्गुरुशिष्यविरचितामा महिदासैतरेयब्राह्मणवृत्तौ
मुखप्रदायां नबमोऽध्यायः ॥