०८

अथाष्टमोऽध्यायः ।

अपोनप्त्रीयां विधातुमितिहासं ब्रवीत्यय

॥ ऋषयो वै सरस्वत्यां सत्रमासत ॥ वै पुरा । सरस्वत्या नद्याम् । सामीपिकमधिकरणं, तस्यास्तीरे । *सत्रं कर्तुमासत आसनं कृतवन्तः ॥

॥ ते कवषमैलूषं सोमादनयन् दास्या:पुत्रः कितवोऽब्राह्मणः

कथं नो मध्येऽदीक्षिष्टेति ॥ इलूपपुत्रं कवषमागतं ते महर्षयः । सोमादद्रावयन् सत्राद् बहिर्गच्छेति वादिनः ॥ . दास्याःपुत्र इत्यलुक् तु षष्ठया आक्रोश इत्यतः ।

तक कितवः किं ते पणं स्यादिति वै वदन् । । अब्राह्मणस्तु संध्यादिसदाचारं विवर्जयन् ।

अदीक्षिष्ट दीक्षितः स्याद् विभाषा कथमीति लुङ् ॥ कथमनयन्नित्याह

॥ तं बहिर्धन्वोदवहन् ॥ सत्रदेशाद् बहिर्भूने देशे धन्वनि निर्जले । अद्रावयन्नुदवहन् धन्य झलुङ्न लोपवत् ।।

7

Final

TION

_ * ‘सत्राख्यं कर्मविशेषम् । आसत उपासत । अस्मिन् विषये आसि: सकर्मको द्रष्टव्यः । यद्वा सत्रासनं नाम कमविशेषः यत्र सम्भूय यजमाना, आसते । तर कंसवधमाचष्टे कसं घातयतीत्यादिवत् सत्रासनं कर्माकुर्वत सत्रमासत इति कुल्लक प्रकृतिप्रत्यापतिः इत्यादिकमत्रापि छान्दसं प्रवर्तते’ इति भहभास्करः. पा. सू० ६.३.२१. * पा. १० ३.३.१४३.

खण्ड:

अधमाकाय:।

केन भावेन,

॥ अत्रैनं पिपासा हन्तु सरस्वत्या उदकं मा पादिति ॥

अत्र धन्वनि । हन्तु । लोट् । ‘ए’ मा पात् । ‘माडि लुङ् ॥ ॥ स बहिर्धन्वोदूहळः पिपासया वित्त एतदपोनप्त्रीयमपश्यत्

प्रदेवत्रा ब्रह्मणे गातुरत्विति ॥ बहिर्भूते धन्वनि । उदृढः द्रावितः पिपा ५ : इपा ‘वित्तोऽभिभूतः । प्रदेवत्रेति पञ्चदशर्च मूक्तम् । अपानपात् वरुणः तद्देवत्यम् । । ‘अपो. नत्रपांनप्तृभ्यां पा’। ‘छ च ।

. ॥ तेनापां प्रियं धामोपागच्छत् ॥ तेन सूक्तदर्शनेन धाम स्थानं रसम् । ॐ यो यः शिवतमो रसः’ इति प्रसिद्धम् । उपगतिलाभः ॥

कि

oneta

FULL

॥ तमापोऽनदायन् ॥ व्याचष्टे

॥ तं सरस्वती समन्तं पर्यधावत् ॥ परि सर्वतः ॥

• पा० सू. ३-४-८६. पा० सू० ३-३-१७५. * ‘प्र देवत्रा पत्रोना कवष ऐलष आपमपोनत्रीयं वा’ इति सर्वानुकमणी म. १० मू. ३०. ऋक्सं० ७.७.२४-१. वित्तो लब्धः’ इति गोविन्दस्वाम्यादयः. | पा० सू० ४-२-२७, २८, ऋक्सं० ५-६-५-२.

39

प्रथमः

सवृत्तिके ऐतरेयब्राह्मणे ॥ तस्माद्धाप्येतर्हि परिसारकमित्याचक्षते यदेनं सरस्वती

समन्तं परिससार ॥ एनं कवषम् । समन्तं समन्तात् । एतर्हि अस्मिन्नपि काले । यत् पत्र देशे।

प्रदक्षिणीकृतो नद्या द्वीपस्था कवषो मुनिः । परितः सरणानद्याः स देशः परिसारकः ॥

॥ ते वा ऋषयोऽब्रुवन् । विदुर्वा इमं देवा उपेमं

हयामहा इति ॥ “निसमुपविभ्यो हः’ इति तङ् । इमं कवषम् । वै नूनम् ॥

॥ तथेति तमुपायन्त ॥ उपेत्याङर्थे । आह्वानमकुर्वन् ।

॥ तमुपहूयैतदपोनप्त्रीयमकुर्वत ‘प्र देवत्रा ब्रह्मणे

गातुरेत्विति ॥ अध्ययनार्थः ___ तमाहूय तच्च मूक्तं तस्मादेवाध्यगीषत ॥ तेऽपि,

॥ तेनापां प्रियं धामोपागच्छन् ॥ अपां रसमलभन्त ॥

"

AN

.

१. ‘अपां मारमलमन्त’घ, पाठः,

• पा. सू. १-३-३०. प्रयुक्तवन्त: ’ इति साथणः,

ऋक्सं० ७७-२४-१.*

Pos

Per

.

I

॥ उप देवानाम् ॥ प्रियं धामोपागच्छनित्येव ।।

॥ उपापां प्रियं धाम गच्छत्युप देवानां जयति परमं

लोकं य एवं वेद ॥ स वेदितोपगच्छति । परमः सर्वाभिमतः ॥

॥ यश्चैवं विद्वानेतदपोनप्त्रीयं कुरुते ॥ स होतापि ।

किच

एवञ्च

॥ तत् सन्ततमनुब्रूयात् ॥ ॥ संततवर्षीह प्रजाभ्यः पर्जन्यो भवति यत्रैवं

विहानेतत् संततमन्वाह ।। संततवर्षी कालवर्षी । यत्र यदि ॥

॥ यदवग्राहमनुब्रूयाजीमूतवर्षीह प्रजाभ्यः

पर्जन्यः स्यात् ॥ यद् यदि अवग्राहम् । ल्यवर्थे णमुल । अवगृह्य विच्छिन्न ।

अन्तरिकदेशस्थो जीमृतोऽल्पजलो घनः ॥

Oure

.

१. धनः । तस्मात् ’ घ. पाया,

___* ‘सन्ततं तमोकार त्रिमात्रं मकारान्तं कृत्वोत्तरस्या अऽवस्येत्’ इति भट्ट भास्करः, + ‘अविच्छेदवर्षित्वं सन्ततवर्षित्वम् । इति गोविन्दस्वामी. ‘सन्ततवर्षी नैरन्तर्येण वृष्टिमान् । यावती वृष्टिरपेक्षिता सा सम्पूर्णा भवतीत्यर्थः’ इति सायणः. * जीमूतवार्षिवं नाम वृष्टिकाल एव वृष्टिः’ इति गोविन्दस्वामी. ‘जीमूतः पर्वतः जीमूतौ मेघपर्वतावित्युतत्वात् । अनुपयुके पर्वत एव वर्षेति नतूपयुक्केषु सत्येष्विसर्थः’ इति सायणः,

३०८

सवृत्तिकै ऐतरेयबामणे

[द्वितीयः

निगमर्यात–

|| तस्मात् तत् संततमेवानूच्यम् ॥ संततरूपमाद—

॥ तस्य त्रिः प्रथमां सन्ततमन्वाह तेनैव तत् सर्व

संततमनूक्तं भवति ॥ भूज्यने हि–’ अध्यकारं प्रथमामगाबानमुत्तराः’ इति ।

।

Jansar

प्रथम खण्ड

अथास्य मुक्तस्यानूक्तिमकारं प्रब्रवीति ह—

॥ ता एता नवानन्तरायमन्वाह’ ।। अन्तरायो व्यवधानम् । आदितो नव ।।

॥हिनोता नो अध्वरं देवयज्येति दशमीम् ॥ अन्वाहेत्येव दमी कृतपैकादशी सती ।। ॥ आवकृततीरध नु द्विधारा इत्यावृत्तास्वेकधनासु ॥ अन्याहन्येव । आत्तासु याबाट प्रति गन्तुमुपक्रान्तासु । कासु । एकनासु।

ता आपा वसतीपर्यो थासां पूर्वेधुराहतिः । प्रातर्यासां ग्रहस्तान्तु मोक्ता एकधना इति ।।

• आ० भीम ५.१.५. परिहितेऽम इष्य होतरित्युत्तोऽनमिहिकृत्या पानीमा अन्धाहेपच्छनस्तरां परिधानीयाया:’, ‘प्र देवत्रा ब्रह्मणे गातुरेत्विति नव हिनीता नो

अध्वरं देवयज्येति दशमीम् ’ इति आ० श्री० सू० ५-१-१,८. ऋक्सं० ७.७.२६-१. 8 ऋक्सं० ७-५-२५-५. अपरं चतुहीतं गृहीत्वा संप्रेष्यत्यप इष्य होतमैत्रा वरुणस्य चमसाश्चर्यवादकधनिन आद्रवत नेटः पानीमुदानयोनेतहोतृवमसेन वसतीवरीभिश्च चात्वालं प्रत्याखेति’ । ‘यत्र होतुः प्रातरनवाकमनुब्रुवत उपभृणुयुस्तदपोऽध्वर्युर्वहन्तीनां गृह्णाति’ । सोमस्य त्वा मूजवतो रसं गृहामीत्येकधनाः’ (१२-०५-२, ५, ११) इति प्रैषादिक मापस्तम्बनात्र प्रश्चितम्

रचण्ड

अदृश्रमाय

FES

अन्वाह ।।

॥ आ धनवः पयसा तूय॑र्था इत्युपायतीषु ॥ अन्वाह समीपमागच्छन्ती ।

॥ समन्या यन्त्युप यन्यन्या इति समायतीषु ॥ अन्वाह । एकधनासु वसतीवरीभिः मंगच्छमानासु ।। अत्र’ कथामाह

आपो वा अस्पर्धन्त ।। सङ्घर्षमकुर्वन् । कथं,

॥ वयं पूर्व यज्ञं वक्ष्यामो वयमिति ॥ कास्ता इत्याह — ॥ याश्चेमाः पूर्वेधुर्वसतीवयों गृह्यन्ते याश्च प्रातरेकधनाः ।।

पूर्वेधुरग्नीपांमीयपशोरन्त । मूज्यते हि—संस्थिते वसतीवरीः परिहरन्ति’ इति ॥

सत्या रात्रिनान्नस्तु मतुर्थे निष्यथ । Sवनो र चेति कीफो निरुक्ता वस्तीवरीः ।।

आया

SHA

म

१. ‘अथ’, २ सङ्घर्षमकुर्वन् । वर्ष’ ब. पाठः

• ऋक्सं० ७-४-२६-३. २-७-२२-३. अनुवचनकालश्चापस्तम्बेन दर्शित:–’ होतृचमसेन वसतीवरीभ्यो निषिच्योपरि चावाले होतृवमयं मैत्रावरुणचमसंघ संस्पश्य वसतीवरीनियति । समन्या यन्तीत्यभिज्ञाय होतृवमसान्मत्रावरुणचमस आनयनि । मैत्रावरुणचमसाद्धोतृवमसे। एतद्वा विपरीतम्’ इति १२-६-१, १. झा० श्री. सू० ४-१२-४. पा. सू०

४-१-५

(द्वितीयः

सवृत्तिके ऐतरेयब्राह्मणे प्रातः सौत्येऽहनीन्द्रस्य त्वेकस्य धनतां गताः। सुप्रियत्वं च सम्प्राप्ता आप एकधना मताः ॥ तास्वप्सु स्पर्धमानासु निर्वक्ष्यामो वयं त्विति ।।

॥ ता भृगुरपश्यदापो वै स्पर्धन्त इति ॥

ज्ञानदृष्टया भृगुः स्पोपपामेतां ददर्श है ।। ततः सः, ॥ ता एतयों समज्ञपयत् समन्या यन्त्युप यन्त्यन्या इति ॥

ता उभयोः सम्प्रतिपत्राश्चके ।

*जो णिजातां पुकि हखो मिता लड़तिवितश्च वै ॥

॥ ताः समजानत ॥ सम्पतिभ्यामनाध्याने’ इति तङ् ।

उभय्य आपस्ताश्चक्रुः संवादं भृगुचोदिताः ॥

॥ संजानाना हास्यापो यज्ञं वहन्ति य एवं वेद ॥ अस्य वेदितुः।

फलं ज्ञातृगतं कर्तुर्दण्डापूपिकया भवेत् ॥ ॥ आपो न देवीरुपयन्ति होत्रियमिति होत्चमसे समवनीयमानास्वन्वाह वसतीवरीष्वेकधनासु च ॥

।

FICE

• पा० सू० ७.३-३६. पा. सू. ६.४.९२. पा. सू. ३-४.१०.. पा. सू० १-३-४६. ऋक्सं० १.६-४-२. ‘तीर्थदेशे होतृचमसेता पूर्यमाण आपो न देवीरुपयन्ति होत्रियमिति समाप्य प्रणवेनोपरमेत् ’ इति

आ और सू० ५.१.१३.

खण्ड:

अष्टमोऽध्यायः ।

समवनयः प्रक्षेपः॥

11

॥ अवेरपोऽध्वर्या३ उ इति होताध्वर्यु पृच्छति ॥ हेऽध्वयों किमपोऽस्त्वं लब्धवान विन्दतरवः । ‘सिपि घातो वा ।

प्लुतस्यैचोऽप्रगृह्योति’ विवेका प्रश्नवर्तिनः ।। व्याचष्टे

॥ आपो वै यज्ञोऽविदो यज्ञाश्म इत्येव तदाह ।। अविदः लब्धवान् असि । यज्ञमित्यस्य प्लुतः ।। इति होत्रा पृष्टः,

॥ उतेमनन्नमुरित्यध्वर्युः प्रत्याह । उत अपि । #ई सत्यम् । अनन्नमुः नमेर्यङ्लुक् । “ नुगतोऽनु नासिकान्तस्य’ लङ् । *‘झे म्’ ।

RAL

TER

.

.

मा

"

!

"

A

त

• अध्वर्योऽवेरपा इति होताध्वर्यु पृच्छति’ इति आप० श्री. सू. १२-६-४. ‘भागतमध्वर्युमवेरपोऽध्वर्था३ उ इति पृच्छति’ इति आ. श्री. सू. ५-१-१४, + पा. सू. ४-२-७४. विदेर्दान्तत्वादिदमुपलक्षणं ‘दश्च’ इत्यनन्तरसूत्रस्य । तथाच भाभास्कर आह-दश्चेति सत्वम्’ इति. * पा. सू. ८-२-१०७. , अभिषबद्वारा यज्ञसाधनस्वादपां यज्ञस्वम् , ‘उतेमननमुरिति प्रत्युक्तो निगदं ध्रुवन् प्रतिनिष्कामेत् ’ इति आ० श्री. सू० ५-१-१४. उतेमननमुरिति प्रत्युक्त्वा -’ इति आप० श्री. सू० १३.६.५. ईम् इति इदमर्थे उतशब्दोऽवधारगे इमाः खल्वापः’ इति भट्टभास्करः. ‘ईम् इस्यनर्थकः अमिताक्षरेषु वाक्यपूरणा आगच्छन्ति पदपूरणास्ते मिताक्षरेष्वनर्थकाः कमीमिद्विति (१-९) इति यास्कवचनाद्’ इति गोविन्दस्वामी. ‘ईम् इति वाक्यपूरणार्थो निपातः इमा इलसिभर्थे वर्तने ’ इति सायणः. पा. १० ७.४-८५. * पा० सू० ३-४-१०८सवृत्तिके ऐतरेयवाक्षणे

[द्वितीयः

व्याचष्टे

॥ उतेमाः पश्येत्येव तदाह । न केवलं लब्धाः । उत्त किन्तु , आगताश्चेमाः पश्य ।। अथ होता,

॥ तास्वध्वयों इन्द्राय सोमं सोता मधुमन्तं वृष्टिवान तीबान्तं बहुरमध्यं वसुमते रुद्रवत आदित्यवत ऋभुमते विभु मते वाजवते बृहस्पतिवते विश्वदेव्यावते । यस्येन्द्रः पीत्वा वृत्राणि जङ्घनत् प्र स जन्यानि तारिषोइमिति प्रत्युत्तिष्ठति ॥

अपां प्रत्युत्थानं कुर्याद् विश्वदेव्यावतेन्तेन । सूज्यते हि निगदं ब्रुवन् प्रतिनिष्कामेद् ’ इत्यादि।

॥ प्रत्युत्थेया वा आपः ॥ कर्मणि ’ अचो यत्’ । उदः स्था–’ इति तत्वम् ।।

॥ प्रति वै श्रेयांसमायन्तमुत्तिष्ठन्ति ॥ प्रत्युत्तिष्ठन्ति शिष्यायाः पूज्य गुर्बादिकं जनम् ।।

॥ तस्मात् प्रत्युत्थेयाः ॥ आपोऽत्र होत्रा ।

१. ‘इत्यादि । कुतः । प्रत्युत्थेया ’ क पाठ,

• ६.४-३. १-४-६१.

अध्वयोऽवेरपा३ इत्याहोतेमननमुस्तेमाः पश्येति वावैतदाह ’ इति तै. सं. आप श्री० सू० ५-१-१४. * पा० सू० ३.१-९७. 8 ‘पा. सू.

इदै च प्राचीनमले । नवीनमते तु ’ थत्वम्’ इति वन्यम्.

खण्ड:

N

.

PATI

HA

ब

CP

है

।

"

॥ अनुपर्यावृत्याः ।। “ऋदुपधात -’ इति : क्यः । प्रश्नच नव्या । ‘यस्यन्द्रे त्या दिना । मूत्र्यते हि उपानीमासन्वावर्नेज’ इत्यादि ।

! अनु वै श्रेयांस पर्यावर्तन्ते ॥ गुर्वादिकं सुप्रशस्तमनुयान्ति जनाः खलु ।।

। तस्मादनुपर्यावृत्याः ।। आपोऽत्र होत्रा ।। किञ्च,

॥ अनुब्रुवतैवानु प्रपत्तव्यम् ॥ ऋचो होत्रानुवदता कर्तव्यानुसतिर्भवेत् ।।

॥ ईश्वरो ह यद्यप्यन्यो यजेताथ होतारं यशोऽतॊः ॥ अथ तथापि । होता यशः अतॊः, तुमर्थे तोसुन् । प्राप्तुम् । अरमलं पर्याप्तम् । ईश्वरः समर्थः स्यात् ॥

निगमर्यात

॥ तस्मादनु वतैवानुप्रपत्तव्यम् । *अम्बयो यन्त्यध्वमि रित्येतामनुब्रुवन्ननुप्रपद्येत जामयो अध्वरीयताम् । पृश्चतीमधुना पय इति योऽमधन्यो यशोऽततॊ बुभूषेत् ।।

• पा० सू० ३-१.११०.. आ० श्री. सू० ५.१-१६. * * उत्तमयानु अपधेत’ इति आ० श्री. सू० ५.१.१८. ‘अपो यजमानोऽनुप्रपद्यते यश एवनमृच्छत्तीति विज्ञायते’ इति आप० श्री. सू. १२-७.४. होतारमिति द्वितीयान्तं सायणमते । तथाच तयाख्या— “होतारं यशः कीर्तिरतरीश्वरो ह प्राप्तुं समथैव’ इति. ॥ पा० सू० ३-४-१३. अतु हन्तुम् ’ इति गोविन्दस्वामी. ‘अताः आर्ति प्रापयितुं नाशयितुम् इति अन्तीतभ्यर्थीदीश्वरे तोसुन्कसुनाविति तोसुन्प्रत्ययः । यता भt प्राप्तुम्’ इति भभास्करः, सं० १-२-११-१, अद्भव॒भूषेत्’ इति सायणायभिमतः पाठः.

सवृत्तिके ऐतरेयब्राह्मणे

[द्वितीयः

कृत्स्नपाठा मधुशब्दप्रदर्शनार्थः । यः अमधव्यः दुराचारतया मधुपकानहः । *“मधोत्र च ’ इति यत् । यशः अतः । ऋगतौ कतरि तन् अतः सन् बुभूषेत् भवितुं प्राप्तुमिच्छेत् स होता । अम्बय इति वदन्ननुगच्छेत् ॥

॥ अमूर्या उपसूर्ये याभिर्वा सूर्यः सहेति तेजस्कामो

ब्रह्मवर्चसकामः॥

एतामनु

AR

HOपर

॥ अपो देवीरुपह्वये यत्र गावः पिबन्ति न इति पशुकामः ॥

पूर्ववत् ॥

॥ ता एताः सर्वा एवानुब्रुवन्ननुप्रपद्येत ॥ नित्यमिति शेषः ॥

॥ एतेषां कामानामवरुदै ॥ तासामनुवचनं स्यात् । कामः फलम् । कमेः कर्मणि घम् ॥

॥ एतान् कामानवरुन्धे य एवं वेद ॥ सः॥

RI

"

PARTY CH

॥ एमा अग्मन्त्रेवतीजीवधन्या इति साद्यमानास्वन्वाह

वसतीवरीष्वेकधनासु च ॥ सादनं बर्हिषि निधानम् । ‘नि बर्हिषि धत्तने ति लिङ्गम् ॥

• पा. मू. ४.४.१२९, - ऋक्सं० १.२.११२. * ऋक्सं० १.२-११-३.

म. ५.७.२६.४.

खण्ड:

अष्टमोऽध्यायः ।

NAA

॥ आग्मन्नाप उशतीबहिरेदमिति सन्नासु स एतया

परिदधाति ।। सन्नासु निहितासु । ‘न्यध्वरे अमदन’ इनि लिङ्गम् । स होता ।।

द्वितीयः खण्ड ।

AmAvai

होतुःप्रातरनूक्त्यादौ कृतवाग्यमनस्य वै । वाग्विसर्ग उपश्चिन्तयोमान्त इति कथ्यते–

॥ शिरो वा एतद् यज्ञस्य यत् प्रातरनुवाकः ॥ यत् या ॥

॥ प्राणापानौ वा उपांश्वन्तर्यामौ ॥ * वेदेषु प्रसिद्धौ । “ उपांश्चन्तर्यामौ ते प्राणापानौ पाताम् ’ इति हि

॥ वज्र एव वाक् ॥

सुदुस्सहा वज्र इव परुषा वागिति स्थितिः ॥

__ * ऋक्स. ७.४.२६-५. ‘एमा अग्मनेवतीर्जीवधन्या इति व समासूत्तरया परिधाय–’ इति आ. श्री० सू० ५.१-१९. । (प्रथमोपालम्भसाभ्यात् प्रातरनुवाकस्य शिरस्त्वं, तदुत्तरोपालम्भसाम्यादुपश्चिन्तर्यामयोवज्ञस्य प्राणापानत्वम् । इति भटमास्करः, ‘उपांश्चन्तर्यामप्रहाँ प्राणापानस्थानीयौ । एष ते योनिः प्राणाय त्वा एष ते योनिरपानाय स्वेति तदीयमन्त्रयोः श्रवणात् ’ इति सायण:. * *प्राणापानौ वा एतौ यदुपाश्वतर्यामौ’ इति तै० सं० ६.४-६.६ आ० श्री० सू० ६.९-३. ‘प्राणापानौ त उपश्चिन्तर्यामी पाताम्’ इति च मैत्रा० सं० ४-८-५. होतुर्या वाक् सा वजस्थानीया । अत एवान्यत्र श्रूयते-यदै होताध्वर्युमभ्याह्वयते वजमनभिप्रवर्तयति (ते. सं० ३-२-९) इति’ इति सायणः

रावृत्ति के ऐतरेय बाम

तितीय

ततव,

॥ नाहुतयोरुषांश्वयोमयाोता वाचं विसृजेत ॥ तिपत्त । न मुञ्चेन् ।

॥ यदहुतयोरुपांश्वन्तर्यालयोोता वाचं विसृजेत वाचा

वज्रेण यजमानस्य प्राणान् वीयात् ॥ यत् यदि । वि नाना । इगत। इणन्तीनण्यर्थः । गमयेत् ॥

५

T

PATH

स्वातलिडी इस्त्य

7

॥ य एनं तत्र ब्रूयाद् वाचा वज्रेण यजमानस्य प्राणान् व्यगात् प्राण एनं हास्यतीति शश्वत् तथा स्यात् ॥ एनं विसृष्टवाचम् । तत्र वाग्विसर्गे सति यः कश्चिद् वदेत् । अगात् । इणो मा लुङि’ । गातिस्था–’ इति सिचो लुक् । अन्तर्णीनण्यर्थः । अजीगमत् । एनं यजमानम् । हास्यति त्यक्ष्यति । शिश्वत् निश्चितम् । तथा नेन प्रकारेण स्यान् भवेत् ॥

निगमयति–

॥ तस्मानाहुतयोरुषांश्वन्तर्यामयोोता वाचं विसृजेत । प्राणं यच्छ स्वाहा स्त्रा लुहान सूर्यायेत्युपांशुमनुमन्वयेत ॥

• वियाद् विच्छिन्द्याद ’ इति गोविन्दस्वामी. पा. सू. ७-४-२४, + पा० सू०२-४-४५. पा. सू. २-४-७७. शश्वत् सत्यमेव स्यात् सर्वकालानुवति वा भवेत्’ इति भट्टभास्करः शश्वत् अवश्यम् । यद्यपि बहुनाम शवदिति तस्येहानन्वयाद अवश्यमिति परिगृह्यते " इति गोविन्दखामी.

मोऽन्याय !

३१७

*” मन्त्रमुच्चारयन्नेवं मन्त्राथत्वेन संस्मरेत् ।

MAT

MAMMAR

HP

इति हि शौनकेन पर्यते ।।

॥ तमभि प्राणेत् प्राण प्राणं मे यच्छेति ।। तमुपांशुग्रहम् । अभि प्रति · प्राण नाशवगतं वायु प्राणमुखाभ्यां बहिनिर्गमयेत् ॥ ॥ अपानं यच्छ स्वाहा त्वा सुहब सूर्यायेत्यन्तर्याममनुमन्वयेत

तमभ्यपानेदपानापान म यच्छति ॥ अपानं नाम वायुं बहिर्गतं प्राणमुखाभ्यामन्तः प्रवेशयेत् । अत्र च

सून्यते कृत्स्नमन्त्रस्य त्वनुमन्त्रणशेषना।

भूर्यायान्तस्येह परः प्राणने चाप्यपानने । ‘उपांशुं हूयमानम् -’ इत्यादि । ॥ व्यानाय वेत्युपांशुसवनं ग्रावाणमभिमृश्य वाचं

विसजते ।।

कि

A

।

• पा० १. स. १. लो० २२, (शौनकीयम् . T.S. S. No. 120), तिम भिप्राणेत् तमुपांग्रहभिलक्ष्योच्छवासं कुर्यादिति सायग:. अभिगेत् अभिप्राण्यात् तदा भिमुख्येनश्वासमाकर्षे त्’ इति भभास्करः ‘प्राणेत निश्वयेत्’ इति गोविन्दस्वामी. है ‘अपाननं तमभि श्वासस्योत्सर्जनम् ’ इति भट्टभास्करः, ‘पाने आभजित् ’ इति गोविन्दस्वामी. ‘अपानेत् निश्वासं कुर्यात् ’ इति सायणः. ‘उपांशु हूयमानं प्राणं यच्छ स्वाहा स्वा सुहव सूर्याय प्राण प्राणं मे यच्छेत्यनुमन्य उः इत्यनुप्राण्यात् ‘; ‘अन्न र्याममषानं यच्छ स्वाहा वा सुहव सूर्यायापानायापान में यच्छेत्यनुमन्य उम् इति चाभ्यपान्यात्’ इति आ. श्री. सू० ५.२.१,२. उपांशुसवनो नामाभिषवसाधनानां प्राणां मध्ये कश्चिद् प्रावा,

सवृत्ति के ऐतरेय ब्राह्मणे

(तृतीयः

उपाश्चाख्यो प्रहरमो येन ग्रावणाभिषूयते ।

तं व्यानायेति’ वे स्पृष्ट्वा होता वाचं सृजेत् पुनः ॥ स्नौति—

॥ ‘आत्मा वा उपांशुसवनः ।। ग्रहः ।।

॥ आत्मन्येव तद्धोता प्राणान् प्रतिधाय वाचं विसृजते ।। तत् तत्र । प्रतिधाय स्थापयित्वा ।। सच,

॥ सर्वायुः ॥ स्यात् ।।

॥ सर्वायुत्वाय ॥ सलोपश्चान्दसः । तदाग्विसर्जनं स्यात् ।।

॥ सर्वमायुरेति य एवं वेद ।।

तृतीयः खण्डः

१. ‘ध्यानाय वंति’,

‘मावा’ प. अ. पाठः,

. * ‘उपांशुसवनं प्रावाणं व्यानाय लेसभिमृश्य वाचं विसृजेत’ इति आ० श्री. सू. ५-२-३. आत्मवद् यज्ञोपकारित्वादुपांशसवनस्यात्मत्वम् ’ इति भट्टभास्करः,

खण्ड:

अमोऽध्यायः।

PM

त

*पवमानाय सर्पत्सु सपेंद्धोता नवेनि तु । विचार्य सन्नैवेति सिद्धान्नयति वै खलु –

॥ तदाहुः । सर्प३त् । न सर्प३त् । इति ॥ विचारे प्लुतो ॥ तत्र,

॥ सर्पदिति हैक आहुरुभयेषां वा एष देवमनुष्याणां भक्षो यद्वहिष्पवमानः । तस्मादेनमभिसंगच्छन्त इति वदन्तः।।

यत् यः । भक्षः लुप्तोपमम् , भक्षवत् प्रीतिकरः । एनभि प्रति । सर्वे संगच्छन्ते यस्मात् तस्माद्धोतापि गच्छेदिति हेतुं वदन्त आहुः ॥

॥ तत्तन्नादृत्यम् । यत्सदृचमेव तत्साम्नोऽनुवनिं कुर्यात् ॥

यत् यदि तत् तस्मिन् सति सर्पणे सानोऽनुवनिमृचमनुगन्त्री कुयात् ।।

लुतो सदिति’ ध पात:

___ * सर्पगप्रकारं चाहापस्तम्ब :–‘सप्तहोतारं मनसानुहत्याहवनीय साह हुखोदनः प्रह्ला बहिष्पवमानार्थ पञ्चत्विजः समन्वारन्धाः सर्पन्ति । अध्वर्यु प्रस्तोतान्यारमते प्रस्तोतारं प्रतिहर्ता प्रतिहारमुद्दातोद्गातारं ब्रह्मा ब्रह्माणं यजमानः’ इति १२.१६-१५, १२-१७-१. ‘अध्वर्युमुखाः समन्वारब्धाः सर्पन्या तीर्थदेशात् । तत्स्तोत्रायोपविशन्त्यु द्वातारमभिमुखा: इति आ. श्री. सू० ५.२-६,५. संशये प्लुतिः’ इति गोविन्दस्वामी. * उदातृभिर्मेयम् ’ उपास्मै गायता नरः’ इत्यादिकं स्तोत्रं बहिष्पवमानः. ‘साम गीतिः। तच ऋचो धर्मः । तत्र प्रधानभूतां धर्मिणीमचं गुणभूतस्य धर्मात्मनः सानोऽनुमानमनुगत धमान सामानुसारिणी कुर्यात् । नच युज्यते यद् धर्मानुसारी धर्मी भवति इति । धर्नानुसारिण खलु धर्मेण भाव्यम्’ इति मभास्करः.

[चतुर्थः

३२० सवृत्तिके ऐतरेयब्राह्मणे

॥ य एनं तत्र यादनुवन्विा अर्थ होता सामगस्या भूदुद्गातरि यशोऽधादच्योष्टायतनाञ्चोष्यत आयतनादिति शश्वत् तथा स्यात् ॥

नलोपाभावश्छान्दसः । अनुवा मतमार्गानुगामी । अधात स्थापित वान् । “गातिस्था—‘इति सिचो लुक् । अच्योष्ट यस्मात् तस्मादायतनात् प्रतिष्ठायाचोष्यत इति यो ब्रूयात् तस्य तद्वचनं शश्वत् तथा स्यात् ।।

॥ तस्मात् तत्रैवासीनोऽनुमन्वयेत ॥ तत्रैव यत्रास्त पूर्वम् ।

॥ यो देवानामिह सोमपीथो यज्ञे बर्हिषि वेद्याम् ।

तस्यापि भक्षयामसीति ॥ तावद्वदेदिति शेषः ।।

॥ एवमु हास्यात्मा सोमपीथादनन्तरितो भवति ॥ पानं पीथम् । अन्तरयो विच्छेदः ॥

॥ अथो ब्रूयान्मुखमसि मुखं भूयासमिति ॥ ततः’,

॥ मुखं वा एतद्यज्ञस्य यद्वहिष्पवमानः ॥ यत् यः सवनत्रययोगिपत्रमानत्रयादिभूतत्वात् ॥

॥

व

।

।

Paramagroper

F

६. ‘तत्र’, २. ‘भूतत्वात् । मुखं ’ ध. पाठः,

• पा० सू० २.४ ७७,

‘तान होतानुमन्वयतेऽत्रैवासीनः ’ . श्री. सू०

५.२.८.

अष्टमाऽध्यायः

A

१

विदुष आह.-

॥ मुखं स्वेषु भवति श्रेष्ठः स्वानां भवति य एवं वेद ॥ सः। मुखं खेष्वित्यस्य श्रेष्ठः स्वानामिति विवरणम् ।

वेदिता ज्ञातिषु श्रेष्ठ, प्राणोनि ज्ञानयोगतः ।।

पयस्याख्यं हवितुमितिहासं ब्रवीत्यथ — ॥ आसुरी वै दीर्घजिह्वी देवानां प्रातः सवनमवालेट् ॥ ‘आसुरी जातेडी । " दीर्घजिही च छन्दास’।

योजनायतजिह्वा सा दैत्यनीति पुराविदः । देवानां सम्बन्धि प्रातस्सवनम् । अब अलेट् ।

लिह आस्वादने लङ् तिवदादित्वाच्छपश्च लुक् । इतश्च हल्ङ्यादिलोपो हत्वजश्त्वं सचर्वकम् ।।

P

अवलीढवती ॥

॥ तद्यमाद्यत् ॥ तत्मातस्तवनं लीढं नया मत्तं बभूव हः । वि नाना । अमाद्यत् , ‘शमामष्टानां दीः श्यान ’ ।।

. ‘अवालेट् । लिह . घ. पा.

• ‘असुरी । जातिलक्षणो डीए । ‘दीजिही वा असुर्या सा’ इति तलबकार ब्राह्मणे दर्शनादसुरीति तद्धितान्तमेव द्रष्टव्यम् । इति भट्टभास्कर:. ‘अत्र केचित्-आसुरी बैं दीर्घजिह्वीति हस्वादिमाहुः । कथम् । दीर्घजिही ह वा असुयी इति तलवकारश्रुतेः संहितायाश्च सम्भवाद् इति । अपरे पुनरेतनानुमन्यन्ते तद्धिते चचामादः इति दीर्वस्मरणात् । ननु तलबकारभुतेर्हस्वोऽपि स्याद् इत्युक्तम् । तत्तु नानोपयुज्यते । दृष्टानुविविश्छन्दसीति स्मरणात् याबद्दर्शनभावी हि छान्दसप्रयोगो न सहशमुपसंक्रामति इति न्यायाच्च । अत आसुरीति दीर्घाधव पदम् ’ इति गोविन्दस्वामी. पा. सू० ४-१-५९. * ‘दीजिही वा इदं रक्षो यज्ञहा यज्ञानवलिहत्यचरत्’ इति ताण्डमा० १३-६. पा० सू० २०४-७२. पापा.सू. ३.४-१००. पा० सू० ६.१.६८. * ‘व्यमाद्यत् व्यमादयत् विरूपस्य मदस्य हेतुरभवत् । यद्वा विमत्तमभूत् मदरहितमभूत्’ इति भहभास्करः, पा. सू.सवृत्तिके ऐतरेयब्राह्मणे

तता,

prawas HTTER

PATANT

॥ ते देवाः प्राजिज्ञासन्त ।। *“ज्ञाश्रुस्मृदृशां सनः’ इति तङ् ।

ज्ञातुमच्छन् समाधानममुर्या लेहनस्य ते ॥ ॥ ते मित्रावरुणावब्रुवन् युवमिदं निष्कुरुतमिति ॥ युवं युवाम् । ‘प्रथमायाश्च द्विवचने भाषायाम्’ इति ह्यात्वम् । समोऽर्थे निम् । संस्कुरुतम् । ‘य? निष्कृतं तत् संस्कृतम्’ इति ह्यारण्यके वक्ष्यते ॥

॥ तौ तथेत्यवताम् ॥ आवां संस्कुर्वहे प्रातस्सवनं वित्यवोचताम् ।।

॥ तौ वै वो वरं वृणावहा इति ॥ अबूतामित्येव । लोट् वहि ॥

॥ वृणाथामिति ।। तौ प्रति तेऽब्रुवन्निति शेषः ॥ ॥ तावेतमेव वरमवृणाताम् । प्रातस्सवने पयस्याम् ।।

तप्ते प्रातर्दोहे सायंदोहमानयति । यत् संवर्तते सामिक्षा यदन्यत् तद् वाजिनम् ’ इत्युक्त्वा सूज्यते ह्यापस्तम्बेन-’ आमिक्षावत् पयस्यां करोति’ इति । एतं वरम् । ताम् ॥

A

६

• पा. सू० १.३.५७. । पा० सू० ७.२-८६. श्री. सू० ८.३.५, ६. नौ० स० १२-४-११.

ऐ० आ० १-१-४,

8

अष्टमोऽध्यायः ।

३२१

॥ सैनयोरेषाच्युता॥ चालयितुमशक्या।

NP

॥ वरवृता ह्येनयोः ॥ भ्याम ओस् ॥

एताभ्यां सा वरत्वेन द्वता तस्मात्तु सुस्थिरा ।।

॥ तद्यदस्यै विमत्तमिव तदस्यै समृद्धम् ॥ *टार्थे डेद्वयम् ।

अनया दीर्घजिह्वथा यद् विमत्तं व्याकुलीकृत्तम् ।

तत् समृद्धं कृतं मित्रावरुणोक्तपयस्यया ॥ तत् तत्र । इव एव ॥ व्याचष्टे–

॥ विमत्तमिव हि तौ तया निरकुरुताम् ।। विमत्तं व्याकुलं’ प्रातस्सवनं तौ पयस्यया । तया संस्कृतवन्तौ हि गृहीतवरदर्पितौ ॥

BACHAT

चतुर्थः खण्डः ।

antasantus

१.

व्याकुलीकृतम् ध. ए. पाट:

• ‘अस्या इत्युभयत्रापि तृतीयार्थे चतुर्थी सम्बन्धसामान्ये वापयर्थे चतुर्थी । अनया दीर्घजिलया अस्या वा सम्बन्धेन तदानीं यत् प्रातस्तवनं विमत्तमिवासीत् तदस्यै अनया पयस्यया अस्या का सम्बन्धेन’ इति भडभास्करः. निरकुरुतां निवारित वन्तौ’ इति सायणः,

मवृत्तिके ऐतरेयब्राह्मणे

पञ्चमः अथैन्द्रांस्तु पुरोळाशानेकादशकपालकान् । विधित्सुः सबनीयान् वै कथामाह प्ररोचयन्

॥ देवानां वै सवनानि नाघ्रियन्त ॥ धृङवस्थान इत्यस्माल्लङ् कर्तरि तुदादिशः । *रिङ शग्लिक्षितीयङ् चाट् च तङ् डिन्चात् स्थितानि’ वै ॥

॥ त एतान् पुरोळाशानपश्यन् ॥ ते अनवस्थितसवनका देवाः । एनान् प्रसिद्धान् ।। दृष्ट्वा च,

॥ ताननुसवनं निरवपन् । किमर्थ,

॥ सवनानां धृत्यै । ततो वै तानि तेषामध्रियन्त ॥ तानि सवनानि ॥ ॥ तद्यदनुसवनं पुरोळाशा निरुप्यन्ते सबनानामेव धृत्यै ॥ निरुप्यन्त इति यत् सवनानां स्थित्यै तत् स्यात् ॥

॥ तथाहि तानि तेषामप्रियन्त ।। तेषां देवानाम् ॥

अथ पुरोळाशशब्दं निराह ॥ पुरो वा एतान् देवा अक्रत यत् पुरोळाशास्तत् पुरोळाशानां

पुरोळाशत्वम् ।।

१. डिवान स्थितानि’ क. ख. पाठः

• पा. सू०३-१-७७.

पा० सू. ७०४-२८.

रखण्ड:

अष्टमोऽध्यायः ।

म

३२५

एकन

पुरः रक्षार्था नगरी: । एनान् पुरोळाशान । अक्रतापन’ ।

छन्दाप्रदर्शनं मन्त्रो लुक् च्लेमन्वेवसेति वै ।

पुरःपूर्वादाशतेर्घञ् द्रो ड आवैदिकश्च : (१) ।। यत् ये ।।

॥ तदाहुरनुसवनं पुरोळाशान् निवपेत् । अष्टाकपालं प्रातः सवन एकादशकपालं माध्यंदिने सबने द्वादशकपालं तृतीय सवने । तथाहि सवनानां रूपं तथा छन्दसामिति ॥

गायत्र्यष्टाक्षरा त्रिष्टुब्भवेदेकादशाक्षरा । द्वादशाक्षरपाचैव जगती बल्विदं यथा ।। तथा रूपं च योग्य स्यात् सबनानामतः क्रमात् । अष्टैकादशद्वादशसंख्या युक्ता कपालगा।

इत्याहुः केचिदाचार्यास्तन्मतं दूषयत्यय— ॥ तत्तन्नादृत्यम् । ऐन्द्रा वा एते सर्वे निरुप्यन्ते यदनुसवनं

पुरोळाशास्तस्मात्तानेकादशकपालानेव निवपेत् ॥ १. ‘अक्रत यत् अकृपत’ घ. दृ पाठः.

• ‘पुरो बै, सोमाहुतिभ्यः पुरस्त देव । यद्ययन्त्र धानादिषु हविष्णु चतुर्थ एव पुरोडाशस्तथापि छत्रिन्यायेन धानादीनां सर्वेषां पुरोडाशोपचारः । यदा पुरःशब्द एवं व्याख्येयः– सवनानां धारणार्थ देवा एतानि हाधि दुगमाणि पुराण्यकुर्वतेति’ इति सायणः. ‘पुरः पुरस्तात् कारम्न एक करणाद् इत्यर्थः । बहुवचनं सर्वपुरोडाश परिग्रहार्थम् । इतरथा हि सन्निहितपुरोडाशमात्रनिर्वचनं स्यात् । सवनबहुलाद्वा बहुवचनम् । इति भट्टभास्करः- पा० सू० २-४-८०. गायत्रं प्रातस्सवन’, ‘टुभं माध्यन्दिन सवन’, ‘जागतं तृतीयसवनम् ’ इति तै० सं०३-२-९. स यदष्टाकपालान् प्रात: सबने कुर्यादेकादशकपालान् माध्यन्दिने सवने द्वादशकपालांस्तृतीयसवने विलोम तद् यज्ञस्य क्रियेत एकादशकपालानेव प्रातस्सवने कुर्यादेकादशकपालान् माध्यन्दिने सबने एकादशकपाला स्तृतीयसवने यज्ञस्य सलोमत्वाय’ इति तै० वा. १-५-११. ‘अष्टौ पुरोडाशकपाला नेकादश माध्यन्दिने द्वादश तृतीयसवने सर्वानन्द्रानेकादशकपालाननुसवनमेके समामनन्ति’ इति आप० श्री. सू. १२-४०१, २. ‘अथैन्दैः पुरोडाशैरनुसवनं चरन्ति’ इति आ. औ० सं० १४.१.

[पञ्चमः

३२६

संवृत्तिके ऐतरेयब्राह्मणे पञ्चमः

यत् ये । वै यस्मात् ।

इन्द्रस्य त्रिष्टुभा योगा सा खल्वेकादशाक्षरा।

एकादशकपालत्वमत एषु हि शोभते ।। ॥ तदाहर्यतो धृतेनानक्तं स्यात् ततः पुरोळाशस्य प्राश्नीयात् सोमपीथस्य गुप्त्यै । घृतेन हि वज्रणेन्द्रो वृत्रमहन्निति ॥ ‘यतः यत्र । अनक्तमसिक्तम् । ततः प्रदेशादादाय पुरोळाशस्यांश प्राश्नीयात् ।

घृतेन वज्रभूतेन वृत्रमिन्द्रो जघान ह ।

सोमस्य घृतसंयोगे वधशङ्का भवेदिह ।। इति भावः ।।

Pramoye

॥ तत्तन्नादृत्यम् ॥

।

॥ हविर्वा एतद्यदुत्पूतम् ॥ यद धृतं तदेतदुत्पूतं शुद्ध हविः॥

मोमपीथो वा एष यदुत्पूतम् ॥ वै अपि ।

हविष्ट्वात्सोमधूतयोने विरोधोऽस्ति कश्चन । इति भावः ॥ ॥ तस्मात् तस्य यन एव कुतश्च प्राश्नीयात् ॥

15

LY

यित: कुतश्विद्भागादक्तादनक्ताद्वा ।।

• ‘सर्वत्र प्रथमाथै सार्वविभक्ति कस्तसिल् । यतः यत् पुरोडाशस्यांशं घृतेनानक मस्पृष्टं स्यात् तदादाय ‘, ‘यत्किञ्चिदेव घृतेनासमनक्तं वा’ इति भभास्करः,

ROPTri

P

M

न

खण्ड:

अष्टमाऽध्यायः । स्तौति

॥ सर्वतो वा एताः स्वधा यजमानमुपक्षरन्ति । यदेतानि हवींष्याज्यं धानाः करम्भः परिवापः पुरोळाशः पयस्येति ॥

“हरियाँ इन्द्रो धाना’ इत्यादि सबनपायुक्तानि यत् यानि एतानि हवींषि ।

आज्यं सर्पियवा पृष्टा धानाः स्युनीयोऽपि वा। मुकुला लाजाः’ करम्भः परिवापस्तु लाजकः ॥ पयस्या दध्युपहिते तो श्रीरे समुद्भुता। पुरोळाशः पिष्टपिण्डः स्वधामृतमयी नदी । प्राप्त्यर्थः क्षरतिर्धातुर्यजमानमुप प्रति ।।

॥ सर्वत एवैनं स्वधा उपक्षरन्ति य एवं वेद ।। एनं वेदितारं प्रति : स्वधा गच्छन्ति ।।

३

Tips

पनमः खण्ड:

१. ‘मुकुललाज:’ क, ख पाठः. २ ‘दध्युपहिता’ च

पाद:

• ऐ. ब्रा० ८.६. ? नण्डलानोप्य धानाः करोति ब्रीहीनोप्य लाजान् करोति पुरोडाशमधिनियामिक्षावत् पयस्यां करोति उद्वासनकाले धाना उद्वात्य विभागयन्त्रण विभज्यार्धा आज्येन संयौति अधी: विष्टानामावृता सजून् करोति मन्थं संबुत करम्भ

इत्याचक्षते लाजान् परिवाप इति’ इति आप भी सू० १२.१.१०, ११, १२, १३०

सवृत्तिक ऐतरेयबाह्मणे

सवनप्रैपसम्प्रोक्तहविपतिप्रसन्नता ।

ज्ञातव्या विविधाः पतीः सम्यक् स्तौति प्ररोचयन् - । यो वै यज्ञ हविष्पति वेद हविष्पजिना यज्ञेन रानोति ॥ सः। हविषां पङ्क्तिः पञ्च संख्या यत्र तेन यज्ञेन ॥ का पुनविषां पङ्गिः,

HAL

.

.

CHIN

M

यज्ञो हविष्पङ्क्तिः । हविष्पङ्क्तिना यज्ञेन रानोति य एवं वेद ॥

सः॥

॥ यो वै यज्ञमक्षरपति वेदाक्षरपङ्क्तिना यज्ञेन । रानोति ‘सुमत्पदग्द इत्येष वै यज्ञोऽक्षरपङ्क्तिः ॥ एतद्धोजपाख्यस्य त्वादितोऽक्षरपञ्चकम् । एकैकमक्षरं चात्र परस्य ब्रह्मणो वपुः ।। सु पूजितं मत् प्रहष्टं पत् सर्वव्यापि तच्च वक् । सर्वस्य वक्त ब्रह्मेतद् दे दानाय तु तिष्ठति ॥

॥ अक्षरपङ्क्तिना यज्ञेन रानोति य एवं वेद ।।

“ब्रह्मवादिनो पदन्ति नी न यजुषा पद्धचित्तराप्यतेऽथ कि यज्ञस्य पातत्वमिति धानाः करम्भः परिवापः पुरोळाशः पयस्या तेन पङ्क्तिराप्यते तद्यज्ञस्य पातत्वम्’ इति ते० सं०६-५.११. ‘सुष्टु माद्यन्ति इति सुमदः ईशा भवन्ति यस्याः प्रपत्तारः यस्याच बक्तारः स्तोतारः यस्यै च हवीषि दातारः सा सुमत्पद्वग्दा’ इनि भभास्कर. पगद्वयमिदं तथाच सम्प्रदायविद आहुः’ इत्सवतारिकापूर्वक सायनोदनम्

खण्ड:

॥ यो वै यज्ञ नराशंमपक्तिं वेद नगशमपङ्क्तिना

यज्ञेन रानोति ।

woman

..

A

PAPER

R

॥ द्विनागर्शन नान्न माध्यंदिनं

सवनं सकृन्नारशंमं तृतीय सवनम् ।।

मूत्र्य ह.-” चमसानाद्योपायान् यी यो:’ आघां स्तृतीयसवने’ इनि, ‘आप्यायतश्चमसान् साहास. ते नाराशंसा भवन्ति’ इति च । एक सवच्छन्दतः अपाराशंसमित्यर्थः ॥ ॥ एष वै यज्ञो नराशंसपक्तिनराशसपक्तिना यज्ञेन

रानोति य एवं वेद ॥

.

L

"

4

AMPA

।

.

Hama

rMMING

At Home

॥ यो वै यज्ञ सवनपक्ति सवनपालना

यजेन गनोति ।। सः॥

ET

॥ पशुरुपवसथे त्रीणि सवनानि पशुरनबन्ध्य इति ॥ उपवसथे पशुरनीषोमीयः । अवभृथादूर्ध्वं कर्तव्योऽनूवन्ध्यः पशुः ।।

• आ० श्री० सू० ५-६-२७, २८, ३.. मिक्षितानाप्याययन्त्याप्यायव सभेतु त इति ते नाराशंसाः । द्विनाराशंसे पूर्वे सबने भवतः । एकनाराशंसं तृतीयसवनम् । इति च आप० श्री. सू० १२-२५-२४, २५, २६. । परेधुर्यक्ष्यमाणस्य यजमानस्य समीपे पूर्वेचुर्देवतास्तदीयं यज्ञ प्रतीक्षमाणा वसन्ति । तस्मादुप समीपे वसन्त्यस्मिन् दिवस इति

उपवसथः पूर्वीदनम् .

सवृत्तिके ऐतरेयब्राह्मणे

Se

M

PER HTTHE

पा

MAAN

400

॥ एष वै यज्ञः सवनपतिः। सवनपङ्क्तिना

यज्ञेन रानोति य एवं वेद ॥ हविष्पतिप्रसङ्कन पलिनयमपीरितम् ॥ अथैन्द्राणां सवनीयपुरोळाशानामनुसवनं याज्यामाह

॥ हरिवाँ इन्द्रो धाना अत्तु पूषण्वान् करम्भं सरस्वती वान् भारतीवान् परिवा५ इन्द्रस्यापूप इति हविष्पत्त्या यजति ॥

‘हविःपञ्चकवत्या तु यजेद्धोतात्र याज्यया ॥ व्याचष्टे

॥ ऋक्सामे वा इन्द्रस्य हरी ॥ हनः कर्मणि ‘अच इ. उपहर्तव्ये श्रद्धये ।।

॥ पशवः पूषा ॥ पोषकरत्वात् ॥

। अन्नं करम्भः ॥ अदनीयत्वात् ।।

॥ सरस्वतीवान् भारतीवानिति वागेव सरस्वती ॥ नात्र वाच्यमस्ति ॥

॥ प्राणो भरतः ॥ प्राणः प्रणयतीत्येवं भृबोऽतच् भरतो रविः ।

अनया याज्यया हविश्पति जति । हविष्पत्या इति कर्मणि षष्ठी, याविन्द्रस्य हरी तौ स्वयम् ऋक्साभे एव । ऋक्सामवत् प्रशस्तो लोकोपकारिणौ ’ इति भभास्कर:. सिग्देवता सामदेवता चेत्यु भयदेवतारूपाविन्द्रस्यावा’ इति सायणः. * उणादिसू० ४-१४०. उणादिसू० ३.११० 4 ‘शरीरस्य भर्ती प्राणो भरतः तस्य स्वभूता भारती प्राणवती वाक् तद्वानिन्द्रो भारतीयान्’ इति भट्टभास्करः. ‘शरीर भरणाद् भरतः प्राणः तस्य सम्बन्धिनी देहेऽवस्थिति रती तयुक्तो देवो भारतीवान्’ इति सायणः.

%

व

स्वण्ड

अष्टमोऽध्यायः ।

३३१

‘उद्यन्नु खलु वा आदित्यः सर्वाणि भूनानि प्रणयति । तस्मादेनं प्राण इत्याचक्षने’ इति हि वक्ष्यने ।।

नस्य सम्बन्धिनी मा प्रजा व भारती मना ।।

॥ परिवाप इन्द्रस्यापूप इति ॥

॥ अन्नमेव परिवापः॥

।

अदनीयत्वात् ॥

M

.

A

।

TH

॥ इन्द्रियमपूपः ॥ ‘इन्द्रसम्बन्धि, बलकारि’ त्वादपूपस्य पुरोळाशस्य ।। ॥ एतासामेव तदेवतानां यजमानं सायुज्यं सरूपतां सलोकतां

गमयति । एतासामृगादीनाम् ।

• तुल्यभागः सयुक् तुल्यवषयागः सरूपता।

तुल्यस्थानः सलोकः स्यादिति वेदविदो विदु गमयति प्रापयति यजमानं होता । तत् तत्र ॥

॥ गच्छति श्रेयसः सायुज्यम् ।।

RA

१. ‘बलकर’ क, ख. पाठः,

• ऐ० बा. १५-६. ‘इन्द्रियवृद्धिहेतुलादपूपस्येन्द्रियत्वम्’ इति सायणः. ‘इन्द्रियमपूप इति तद्धतुतयेय ’ इति गोविन्दस्वामी. * ‘सायुज्यं तन्मयत्वं तत्संयुक्तत्वं वा’ इति भट्टभास्कर. सायुज्यं सहवासं सरूपतां समानशरीरस्वम्’ इति सायणः49A MU

.

एतासामित्येव । श्रेषमा अतिप्रशस्यः सन् । ‘अर्शआयचः मुः। स्वयं होता ।।

गच्छति श्रेष्ठता य एवं वेद ॥

E

त

॥ हविरग्ने वीहीत्यनुसवनं पुरोळाशस्विष्टकृतो यजति ॥ ‘अमो हुस् । स्विष्टकृतं पुरोळाशसम्बन्धिनम् । होता ॥ स्तोति

॥ अवत्सारो वा एतेनामेः प्रियं धामोपागच्छत् ॥ एतेन स्विष्टकृयागेन । । म परमं लोकमजयत । उपाग्नेः प्रियं धाम गच्छति जयति

परमं लोकं स एवं वेद ॥ स: उपगच्छति ।।

॥ यज्ञ विद्वानेतया हविष्पङ्कया यजते ।। उपाग्नेरित्यादीत्येव । स च यजमानः ।।

॥ यजतीति च यजतीति च ॥ य इत्यव । उपानेरित्यादीत्येव । हाते इत्यम् । स होता । द्विरुक्तिरुक्तार्था ।

षष्ठः खण्डः । इति पङ्गुरुशिष्यविरचितायां महिदासतरेय ब्राह्मणवृत्ती

मुखप्रदायाम् अमोऽध्यायः ॥

१. ‘अवस्फारो’, २. ‘इति ब्राह्मणव्याख्यायाम् अष्टमोऽध्यायः घ. ड पाठः,

श्रेयसोऽतिप्रशस्तस्येन्द्रादेः’ इति सायणः. ‘प्रशस्यतरस्य प्रजापत्यादेः’ इति भहसास्क:, । १० सू० ५-२-१२७, * ‘पुरोडाशस्विष्टकृतं यजेत् । सवन बहुत्वात् पुरोडाशस्विष्टकृत इति बहुवचनम् । द्वितीयार्थे वा षष्ठयेकवचनम्’ इति भभास्करः,

$ page 44.