अथ सप्तमोऽध्यायः
MILATE
LIFET.
–
अथानापामायपशारुक्तवव कचित् कचित् । पर्यग्न्युदङ्नयोक्ध्यखननादिषु वर्ण्यते—-
॥ देवा वै यज्ञमतन्वत ॥ वै पुरा । अतन्वत कृतवन्तः ।।
॥ ताँस्तन्वानानसुरा अभ्यायन् यज्ञवेशसमेषां
करिष्याम इति ॥ तान् देवान् । एषां देवानाम् । यज्ञस्य वेशसं भ्रषम्
SS
१. ‘दधाति । इति षड्गुरुशिष्येण विरचितायां ब्राह्मणव्याख्यायां पष्टोऽध्याय:’ घ. इ. पाटः, २. ‘पगोरुक्तस्यैव’ क. पाठ..
Jage 255,
page 44.
खण्डः
सप्तमोऽध्यायः ।
२६१
रक्षसां चोत्तरत्रोक्तेरसुरेनि प्रदर्शनम् । करिष्याम इति भावेन । कदा कुत्रेत्याह–
॥ तानाप्रीते पशौ पुर इव पर्यग्नेः ।।
दशप्रयाजयागान्ते प्राक् पर्यग्निकः किल । एप कालः ॥
॥ यूपं प्रति पुरस्तादुपायन् ।। अन्तर्वेद्यर्धनिहितयूपस्य पुरतः खत् एष देशः ॥ एवमसुररक्षरस्वागतेपु,
॥ ते देवाः प्रतिबुध्याग्निमयीः पुरस्त्रिपुरं पर्यास्यन्त
यज्ञस्य चात्मनश्च गुप्त्यै ॥ पुरः प्राकारभित्तीः । अग्निमयीरग्निरूपाः । पर्यमनं स्थापनम् । लङ् आद। " उपसर्गादस्यत्यूह्योः’ इति नङ् : त्रिपुरं त्रिरूपं पुरं यथा तथा यज्ञात्मरक्षार्थम् ॥
॥ ता एषामिमा अग्निमय्यः पुरो दीप्यमाना भ्राजमाना
अतिष्ठन् ।
१.
किल’ प.हपाठ:.
- पा० सू० वा० १-३-२९, ‘त्रिः कृतं पुरम्’ इति गोविन्दस्वामी. ‘निप्रकारपालनं त्रिप्रकारशरीरं वा यथा भवति तथा’ इति भट्टभास्करः. ‘वेष्टनत्रयं यथा भवति तथा’ इति सायण:,६
।
।
.
मत्तिक गनेर यत्रामण [प्रथमः एषां देवानाम् । ता इमाः अग्निश्वयमा दीप्यमानाः । व्याचष्टे - भ्राजमानाः ज्वालामालाकुला इत्यर्थः ।।
॥ता असुरा अनपधृप्यैवापाद्रवन् । ताः पुरः । अनपधृष्य वर्षणमभिभवयकृत्वा ।।
॥ तेऽग्निनैव पुरस्तादसुररक्षांस्यपानत ।। ने देवाः ।।
॥ अग्निना पश्चात् ॥ असुररक्षास्यपानतेत्येव ।
प्राक् पश्चाच कुना रक्षा परिताकृतवह्निना । ॥ तथैवैतयजमानाय पर्यग्नि कुर्वन्त्यग्निमयीरेव तत्पुरस्त्रिपुर
पर्यस्यन्ते यज्ञस्य चात्मनश्च गुप्त्यै ॥ एतदेतर्हि । पर्यग्नि कुर्वन्ति यत पुरः पर्यस्यन्ते तत् ।।
तस्मात् पर्यग्नि कुर्वन्ति ।। अध्वर्यवः ।
॥
॥ तस्मात् पर्यनयेऽन्वाह ॥
प्रशास्ता ।।
namainanam
……
.
___ * ‘पश्चादिति सर्वदिगुपलक्षणार्थम् असुरान् रक्षांसि च सर्वतोऽपानन इति’ इति गोविन्दखामी - ‘परिनो यूपादिकामना यत् कर्म क्रियते तत् पर्यग्नि’ इति भट्ट भास्करः. तयाचापस्तम्ब:–’ आहवनीयाबुल्लुकमादायानीध्रः परिवाजपतिः कविरिति त्रिः प्रदक्षिणं पर्यग्नि करोति पशुम्’ इति ७-१५-२. + अत्रानुवचनं ‘अग्मिोता न.’ इति पूर्व प्रदर्शिनम , Age 231
खण्ड
मतमा गाया।
A
Spurs
॥ तं वा एतं पशुमानीतं सन्तं पर्यमिकृतमुदचं नयन्ति ॥
उदङ्मुखं गमयन्ति ॥
॥ तस्योल्मुकं पुरस्ताद्धरन्ति ॥ तस्य पशोः । दीप्ताग्रं काष्ठमुल्मुकम् ।। स्तौति
॥ यजमानो वा एष निदानेन यत् पशुः ॥ यत् यः । निदानं मूक्ष्मदृष्टिहेतुः नेन ।
TOP
.4
म
ततच,
॥ अनेन ज्योतिषा यजमानः पुरोज्योतिः स्वर्ग
लोकमेष्यतीति ॥ पुरोऽग्रे ज्योतिर्यस्य स इति भावेन ।
ततश्च,
॥ तेन ज्योतिषा यजमानः पुरोज्योतिः स्वर्ग लोकमेति ॥
.
.
.
१३,
किञ्च ,
॥ तं यत्र निहनिष्यन्तो भवन्ति तद्ध्वर्युबहिरवस्ता
दपास्यति ।।
- ‘लोकमेष्यतीति । भावेन ब. ड. पाठः,
14
.
- यहि पशुमात्रीतमुदश्चं नयन्ति तर्हि तस्य पशुश्रपणमाहरेत्तेनैवैनं भागिनं करोति’ इति तै० सं० ३.१-३. ‘आहवनीयादुल्मुकमादायानीध्रः पूर्वः प्रतिपद्यते शमिता पशुं नयति उरोरन्तरिक्षत्यन्तरा चात्वालोकराबुदच पशुं नयन्ति ’ इति आप० श्री. सू०७-१६-८, ९, १०. निदानेन कारणपर्यालोचनया’ इति गोविन्दस्वामी. ‘निदानेन तत्त्वदृष्टया पशुना खलु यजमान आत्मानं देवेभ्यो निक्रीणाति इत्येतनिदानम्’ इति भभास्करः
१६४
भवृत्तिके ऐतरेयनामणे
प्रथमः
H
स
तत् तत्र । नं पशुम् । अवस्ताद् उपास्यति क्षिपति ।। ॥ यदेवैनमद आप्रीतं सन्तं पर्यग्निकृतं बहिर्वेदि नयन्ति
बर्हिषदमेवैनं तत् कुर्वन्ति ॥ ‘बर्हिषि सीदतीति वहिस्सत् । सलापश्चान्दसः ।।
॥ तस्योवध्यगोहं खनन्तिः ॥ निधातुं भूम्यामिति शेषः । तस्य पशोः । ‘उवध्यगोहं पार्थिवं खनताद् ’ इति हि प्रागुक्तम् ।।
स्नौति
॥ औषधं वा ऊवध्यम् । इयं वा ओषधीनां प्रतिष्ठा तदेनत् स्वायामेव प्रतिष्ठायामन्ततः प्रतिष्ठापयन्ति ॥
तत् तत्र । एनबध्यगोहम् । अन्ततः अन्ते प्रतिष्ठापयन्ति अधर्यवः ।।
॥ तदाहः ।।
’ ‘पृथिव्याः संपूचः पाहीति वर्हिरुपास्यत्यस्कन्दायास्कन हि तद् यदू बहिषि स्कन्दलयो वहिषदमवैनं करोति’ इति तै० सं० ६-३-१०. ‘अथ पर्यभिकते देशे उल्मुकं निदधाति स शामित्रस्तं दक्षिणेन प्रत्यञ्चं पशुमवस्थाप्य पृथिव्याः संपृचः पाहीति तस्याधस्ताद बहिरुपास्यत्युपाकरणयोरन्यतरत् तस्मिन् संज्ञपयन्ति प्रत्यशिरसमुदीचीनपादम्’ इति आप० श्री. मृ० ७.१६-२,३,४,५ । ‘बर्हिषदमेव द.ऽवस्थितमेव कुर्वन्ति । यद्वा बहिषदं यज्ञेऽवस्थित वेशामवस्थितम् ’ इति सायणः, * अस्य खननकालश्चापस्तम्येन दर्शित:–‘ऊवध्यगोहं पार्थिवं खनतादित्यभिज्ञायोवथ्यगोह खनति’ इति ७.१६-१, Page 239.
स्वण्डः
सप्तमोऽध्यायः ।
CH
चोद्यस्वरूपमाह—
॥ यदेष हविरेव यत् पशुरथास्व बहुपैति लोमानि त्वगसृत् कुष्ठिकाः शफा विषाणे स्कन्दति पिशितं केनास्य तदापूर्यत इति ॥
यत् यदि । बहिनि व्याचष्टे-लोमानीत्यादि । अमृत् असा । जकारस्य दकारः। कुष्ठिकाः दृढमांसानि । शफाः खुराः। विषाणे शृङ्गे । पिशितं मांसम् । स्कन्दति च्यवते । तद् अपेतं लोमादिकं केनापूर्यत इति ॥
परिहरति-~
॥ यदेवैतत् पशौ पुरोळाशमनु निर्वपन्ति तेनैवास्य
तदापूर्यते ॥ अस्य पशोः । तद् अपगतं लोमादि । यत् य पुरोगाशम् ॥
mpu
A
भर
त
॥ पशुभ्यो वै मेधा उदकामंस्तौ ब्रीहिश्चैव यवश्व
भूतावजायेताम् ॥ * पुरुषं वै देवा’ इति मागुक्तमिह कथ्यते ।
नरादिशरमान्नेभ्यो मेधा उत्क्रम्य वै स्थिताः ।। सन्तो व्रीहियवावास्तां पुरोळाशस्तु तन्मयः ॥
M
F
MNE
|
१. ‘लोमानि । असत् ‘, २. ‘यं पशुपुरोळाशम् ’ क, ख. पाठा.
- “ यद् यदा’ इति सायणः. - ‘कुष्टिका उदरवर्तिजग्धयवसाः’ इति गोविन्दस्वामी. * page 247.
34
६
सवृत्तिके ऐतरेय ब्राह्म
[द्वितीयः
॥ तद्यत् पशौ पुरोळाशमनु निर्बपन्ति समेधेन नः
पशुनेष्टमसत् केवलेन नः पशुनेष्टमसदिति ॥ भावेनेति शेषः । उक्तार्थम् । ॥ समेधेन हास्य पशुनेष्टं भवति केवलेन हास्य पशुनेष्टं
भवति य एवं वेद ।। अस्य अनेन वेदिता ।।
प्रथमः खण्डः।
पर्यग्निकरणादू प्राय स्वाहाऋतियागनः । वपायां श्रष्यमाणायां स्तोकमुक्तं ब्रवीति ह.
तस्य वपामुत्खिद्याहरन्ति । तामध्वर्युः सुवेणाभि
घारयन्नाह स्तोकेभ्योऽनुब्रूहीति ॥ तस्य पशोः । आहरन्ति अध्वर्युवाः । उत्खिद्योत्पाव्य । तां वपाम् अभिधारयन् उपरि धृतं निपिश्चन् ! मैत्रावरुणं प्रति ।
*प्रशास्तुरधिकारे हि पर्यनीत्यादि मन्यते ।। के स्तोका इत्याह—
॥ तद् यत् स्तोकाः श्चोतन्ति । थोतन्ति क्षन्ति यत् य विन्दवः तत् ते स्तोकाः ॥
MAHAR
- page 251. ‘स्वामु ते दधिरे हव्यवाहमिति युवेग वपामभिजुहोति प्रादुर्भूतेषु स्तोकेषु स्तोकेभ्योऽनुहोति संप्रेष्यति’ इति आप० श्री. सू० ७-२०-२, ३. * प्रशातार तीर्थन प्रपाद्य—’ (आ. श्री. सु. ३-१-१६ इत्यत आरभ्य प्रशास्तु रधिकारः, आ. श्री० ० ३.१.२२
खण्ड:
भप्रभ
२६७
॥ सर्वदेवत्या वै स्तोकाः॥ वै किश्चेत्यर्थः ॥
॥ नेन्म इमेऽनभिप्रीता देवान् गच्छानिति भावेनेति शेषः । इन् एव ।।
इमे स्तोकाः स्तुतिप्रीता गच्छेयुर्वै सुरानिति । गच्छानिति च्छान्दसं तु प्राप्तं गच्छेयुरेव हि ।। {" आघातागच्छानुत्तरा युगानी ति यथा खलु !!
MARR
॥‘जुषस्व सप्रथस्तममित्यन्वाह ॥ प्रशास्ता॥
॥ वचो देवप्सरस्तमम् । हव्या जुबान आसनीति ॥
अस्ति ।
॥ अग्नेरेवैनांस्तदास्ये जुहोति ॥ एनान् स्तोकान् । आसनीति व्याचष्टे -आस्य इति ॥
॥ इमं नो यज्ञममृतेषु धेहीति सूक्तमन्वाह ॥ पञ्चम् ।।
- ‘नेद इत्ययं शब्दः परिभयार्थः ’ इति सायणः. + ऋकसं ० ७-६-७-५. * ऋक्सं० १.५-२३.१. विपायां श्रप्यमाणायां प्रेषितः खोकेभ्योऽन्वाह जुषख सप्रषसममिमं नो यज्ञम्’ इति आ. श्री. सू. ३-४-१. ‘अत्रानुवचन वका मैत्रावरुणः । तदाह बौधायनः – “यदा जानाति स्तोकेभ्योऽनुब्रूहीति तदा मैत्रावरुणः स्तोकीया अन्वाह जुषस्व सप्रथस्तमम् इति’ इति सायणः, ६ ऋक्सं.
सवृत्तिके ऐतरेयब्राह्मणे ॥ इमा हव्या जातवेदो जुषस्वेति ॥
of
m
अस्ति
।
THEIRM
॥ हव्यजुष्टिमाशास्ते ॥ ‘हन्यजुष्टिईविविषया प्रीतिः ॥
॥ स्तोकानामग्ने मेदसो घृतस्येति ॥ अस्ति ।।
॥ मेदसश्च हि घृतस्य च भवन्ति । स्तोका इति शेषः । मेदः मांसम् ।।
॥ होतः प्राशान प्रथमो निषधेति ।। अस्ति ।।
। अग्नि देवानां होता अग्ने प्राशान प्रथमो
निषद्येत्येव तदाह ॥ तत् तत्र । निषध निषण्णो भूत्वा ।
॥ “घृतवन्तः पावक ते स्तोकाः श्चोतन्ति मेदस इति ॥ अस्ति ।।
॥ मेदसश्च ह्येव हि घृतस्य च भवन्ति । स्तोकाः । एव पुनः ।।
pe
Rumal
जुष्टिहविषा या प्रीतिः’ घ. इ. पाठः, २. ‘होता । ततश्व, अग्ने ।
१. क. पाठः
- प्रीत्या हन्यस्य स्वीकारो हव्यजुष्टिः’ इति भट्टभास्करः । ऋक्सं.
खण्ड:]
मतमोऽध्याय:
२६९
॥ स्वधर्म देववीतये श्रेष्ठं नो धेहि वार्यमिति ॥ अस्ति ॥
॥ आशिषमाशास्ते ।।
उक्तार्थम् ॥
॥ ‘तुभ्यं स्तोका घृतश्चुतोऽग्ने विप्राय सन्त्येति ॥ अस्ति ॥
॥ धृतश्श्रुतो हि भवन्ति । श्रुतिर क्षरणे । घृतस्राविणः ।। .
॥ ऋषिः श्रेष्ठः समिध्यसे यज्ञस्य प्राविता भवेति ॥ अस्ति ।
॥ यज्ञसमृद्धिमाशास्ते ॥ समृद्धिः पूर्णता ॥
॥ तुभ्यं श्चोतन्त्यधिगो शचीव स्तोकासो अग्ने
मेदसो घृतस्येति ॥
अस्ति ।
॥ मेदसश्च ह्येव हि घृतस्य च भवन्ति ॥
स्तोका: । एव पुनः॥
** page 86, + ऋक्स० ३.१-२१-३. + ऋक्सं० ३.१.२१-४.
१.४.
S
२७०
२७०
संवृत्तिके ऐतरेय ब्राह्मणे
द्वितीयः
NAL
॥ कविशस्तो बृहता भानुनागा हव्या जुषस्व मेधिरेति ॥
अस्ति ।।
॥ हव्यजुष्टिमेवाशास्ते ॥ एव पुनः ।।
॥ ओजिष्ठं ते मध्यतो मेद उद्भूतं प्रते वयं ददामहे । थोतन्ति ते वसो स्तोका अधित्वचि प्रति तान् देवशो विहीति ॥
आभिरूप्यप्रदर्शनार्थः कुरस्त्रपाठः। ओजिष्ठं रसवत् । ते त्वदर्थम् । मध्यतः पशोः । मेदः वपाम् । उद्भूतम् । हृवो भत्वम् । उद्धृतं प्रददामहे ते तुभ्यं वयम् । श्चोतन्ति अरन्ति । हे वसो प्रशस्य, स्तोका: अधित्वचि देहस्योपरि तान् स्तोकान् दिवशः देवैः सह प्रतिविहि । इस्वश्छान्दसः । प्रतिवीहि सम्यगशानेति ।।
स्तौति ॥ अभ्येवैनास्तद् वषट्करोति यथा सोमस्याग्ने वीहीति ॥
TRATTTE
तत् तस्या वपाया अभि अग्रे एनान् स्तोकान् ।
- ऋक्सं० ३-१-२१-५. + अस्याः कृत्स्नाया ऋच उपादानं वषटकारसमानार्थतामस्य साक्षात्कारयितुम्’ इति भभास्करः + ‘ओजिष्ठं बलिष्टम्’ इति गोविन्दस्वामी. ई ‘वसूनां वा एकोऽग्निः क्षितिस्थः । हे वसो’ इति गोविन्दस्वामी. — सर्वेषां निवासहेतो’ इति सायणः. देवशः एकैकशः सर्वान् देवान् । बङ्कल्पार्थाच्छस् कारकादन्यतरस्याम्’ इति गोविन्दस्वामी. तत्तदेवतुष्टयर्थम् इति सायणः, ‘प्रतिप्राशय’ इति गोविन्दस्वामी. ‘प्रतिवीहि प्रत्येकं पिव’ इति सायणः, $ ‘अन्वर्थेऽमिशब्दः’ इति भभास्करः,
सतमोऽध्यायः ।
वपायाः स्तोकयागोऽयमय वर्षाडतीष्यताम् ।
यथाहि सोमयागस्य पश्चादनुवपद्कृतिः ।। पुनः स्तौति–
॥ तद् यत् स्तोकाः श्चोतन्ति सर्वदेवत्या वै स्तोकाः ॥ यत् ये । तत् ते । वै खलु ।।
॥ तस्मादियं स्तोकशो वृष्टिविभक्तोपाचरति ॥ स्तोकयागः सर्वदेवप्रीत्यर्थः स च दृष्टिद इत्यर्थः ।।
द्वितीयः खण्डः
अन्त्यप्रयाजे स्वाहाकत्याख्ये किञ्चिद् ब्रवीत्यथ
॥ तदाहुः ।। चांधखरूपमाह ॥ काः स्वाहाकृतीनां पुरोनुवाक्याः कः प्रैषः का याज्येति ॥
परिहरति—
॥ या एवैना अन्वाहैताः पुरोनुवाक्याः ॥ जुषस्वैको मनुः पञ्च चानुवाक्या ऋचस्तु षट् ॥
यः प्रैषः स प्रैषः ॥ ‘होता यक्षदग्निं स्वाहाज्यस्य स्वाहेत्यादि ।
।
MAHA
__* ‘होता यक्षदग्नि स्वाहाज्यस्य स्वाहा मेदस इति ष उत्तमात्रीयाज्या’ इति मा. श्री. सू. ३-४.३,तृतीय:
॥या याज्या सा याज्या॥
*आप्रीसूक्तानां दशानामेकादशी ॥ किञ्च,
॥ तदाहुः । का देवताः स्वाहाकृतय इति ॥
स्वाहाकृतय इत्येताः का नाम खलु देवताः॥ परिहरति
॥ विश्वे देवा इति ब्रूयात् ॥
चोदकान प्रांत ॥
R
कुत एतत्,
॥ तस्मात् स्वाहाकृतं हविरदन्तु देवा इति यजन्तीति ॥ तस्मात् तथाहि ।।
सर्वाप्रीत्वं प्राप्तवति ‘समिद्धो अद्यमन्विति । सूक्ते सद्यो जात इति पादोऽन्त्योऽयमृचः खलु ।। देवा इति श्रुतेरत्र सर्वे देवा इतीप्यताम् ।।
अथ स्तोतुं वपायागं कथामाह प्ररोचयन् ॥ देवा वै यज्ञेन श्रमेण तपसाहुतिभिः स्वर्ग लोकमजयन् ॥
*श्रमेण तपस्सम्पादितेन । * अतप्ततनून तदामो अश्नुते ’ इति हि मन्त्रः ॥
- ‘दशेष्ट्वैकादशायाज्यमवशिनाष्टि’ इति आप. श्री. सू. ७.१४-८. + ऋक्सं. ८-६-८-१. समिद्धो अद्येति सर्वेषाम् । इति आ० औ० सू० ३-२-६. * श्रम उपवासादिः तीर्थमेवादिी, नपः ऋच्चान्द्रायणादिकम् ’ इति भभास्करः 8 ऋक्सं.
३.८-१०
खण्ड:
सप्तमोऽध्यायः
य
A
akama nagungen
AN PART
ALE
EAR
namast
HAL
मा
॥ तेषां वपायामेव हुतायां स्वर्गों लोकः प्राख्यायत ॥ कर्मणि लङ् ।
स्वर्गो लब्धो वपाहोमे कृते देवैरइयन ॥ ॥ ततस्ते वपामेव हुत्वानाहलतगणि कर्माण्र्वाः स्वर्ग
लोकमायन् ॥ ‘ते दृष्टवर्गकाः । इतराणि पाहोमा पासूमि !!
॥ ततो वै मनुष्टयाश्च ऋपय, देवानां बकस्त्वभ्यायन
यज्ञस्य किञ्चिदेविष्यामः प्रज्ञाला इति ॥ उक्तार्थम् ॥ तेऽभ्येत्य च,
॥ तेऽभितः परिचरन्त ऐत् पशुमेव निरान्वं शयानम् ॥
सवेतो यज्ञदेशं तु गच्छन्तो मानुषर्षयः । ___ शयानमुद्धृतवर्ष पशुमायन् क्रियापराः । इणो लडो झेस्तिम् ।।
॥ ते विदुरियान वाव किल पशुर्यावती बपेति ॥ किल अहो । इयान् इदंपरिमाणः । यत्तदेनेभ्यः परिमाणे वतु । किमिदंभ्यां वो घः’ । पशुयज्ञो नाम बपायाग एव हीत्यर्थः ।
शुभ
एक
न
- page 201.- ‘निरानं निरङ्ग, यशप्यान्नशब्दः पुरीतद्वाची तथाप्यत्र तेन वपोपलक्ष्यते ’ इति सायणः. * ऐद इत्येकवचनं बर्थे द्रष्टव्यम् ’ इति गोविन्दस्वामी. ‘ऐ आयन प्राप्नुवन् । वचनन्यस्ययः, प्रत्येक वा ऐत् ’ इति भभास्करः, 8 पा० स० ५-२-३९. का पा० सू० ५.२-४००
35
सवृत्ति के ऐतरयबामणे
तृतीयः
तदाह—
॥ स एतावानेव पशुर्यावती वपा॥ इति अर्थः ॥
॥ अथ यदेनं तृतीयसबने अपयित्वा जुहृति भूयसीभिर्न
आहुतिभिरिष्टमसत् केवलेन नः पशुनेष्टममदिति ।। भूयसीभिः बहुतराभिः । केवलेन पूर्णेनासद् भवेत् । तृतीयसवन इति । वपया प्रातःसबने । पुरोलान माध्यदिने मवने । अङ्गैस्तृतीय सपने इत्युक्तमवनीवपश्वभिप्राय ।
भूयसीभिर्न इत्यादि जुहतो भाव उच्यते ॥ विदुष आह ॥ भूयसीभिर्हास्याहुतिभिरिष्टं भवति केवलेन हास्य पशुनेष्टं
भवति य एवं वेद ॥ अस्यानेन वेदिता॥
ma
CLI
।
तृतीयः खण्डः
१. प्रातसबने चरन्ति । पुरोळाशेन माध्यन्दिने । अझैः ‘ध, इ. पाठः,
खण्ड:
सभगोऽध्यायः ।
।
HTTE
Pom
2
।
"
TA
अथ स्तौति वपाहोमं पञ्चावत्तत्वमत्र च । हिरण्यशकलोमस्त्वमा घृतविन्दुभिः ।।
॥ सा वा एषामृताहुतिरेव यद्वपाहुतिः ।। यत् या ॥ अत्र दृष्टान्तमाह ॥ अमृताहुतिरग्न्याहुतिरमृताहुतिराज्याहुतिरमृताहुतिः
सोमाहुतिः ॥ अनिमन्थनेष्टि सोमयागेषु ॥ सर्वाः स्तौति–
॥ एता वा अशरीरा आहुतयः ॥ पुनर्जन्माभावहेतुत्वेन शरीरापरिग्रहहेतवः ।। विस्पष्टयति-~ ॥ या वै काश्चाशरीरा आहुतयोऽमृतत्वमेव ताभिर्यजमानो
जयति ॥ अमृतत्वं मोक्षम् । जयनि वशीकरोति ॥
किञ्च,
॥ सा वा एषा रेत एव यद्वपा ॥
यत् या। एव इव ॥
१. ‘शकलैनस्त्वमावे’ प. उ. पाठः, २.
मन्येष्टि’ क. पाठा.
।
तरेयवाहणे
चतुर्थः
॥ प्रेव वै रेतो लीयते प्रेव वपा लीयते ॥ लीङ श्लेषणे, दिवादिः ।
रेनोपे हि लीयो वह्निः पृष्टं धृतं यथा ।।
किन्च
॥ शुक्लं वै रेतः शुक्ला वा ॥
बाजार
म
॥ अशरीरं वै रेतोऽशरीरा वपा ॥ कथमशरीरत्वं,
॥ यद् वै लोहितं यन्मासं तच्छरीरम् ॥ न रेतोवपयो रक्तमोमयोगो हि विद्यते ।। ॥ तस्माद् ब्रूयाद् यावदलोहितं तावत् परिवासयेति ॥ तस्मात् तथाहि । लटो लिङ्, प्रवीति । अलोहितं निर्गतरक्तं यथा तथा परिवासय शोधय ॥
किञ्च,
॥ सा पञ्चावत्ता भवति ॥
सावपा॥
१.
शुक्रवर्ण’ घ. इ. पाठः.
- परिवासय छिन्धि ’ इति गोविन्दस्वाम्यादयः
खण्ड:
सप्तमोऽध्यायः
२७७
किं *जमदग्नीनां पश्चावत्तम्’ इत्युक्तपश्चावत्तित्रिपयामिदं, नेत्याह— ॥ यद्यपि चतुरवत्ती यजमानः म्यादथ पञ्चावतैव वपा ।। अथ तथापि ॥
कथम्,
L
॥ आज्यस्योपस्तृणाति । टार्थे उस् । अथ,
6
PAM
स्वर्णशकलम् ॥
॥वपा ॥
मध्ये । पुनः,
। हिरण्यशल्क आज्यस्योपरिष्टादभिधारयति ॥
.
अभिधारणमुपरिसेचनम् ।
आदौ घृतं ततो हेम वपा हेम धृतं विति ।।
॥ तदाहुः चोधस्वरूपमाह
यद्धिरण्यं न विद्येत कथं स्यादिति ।
- आप. श्री. सू० २-१८-२ वत्सा विदा आष्टिपेणाः पञ्चावत्तिनो भवन्ति अन्ये तु चतुरत्तिनः’, ‘अप्राणिनः पठी द्वितीयार्था’ इति गोविन्दस्वामी. ‘जुह्वामुपस्तीर्य हिरण्यशकलमवधाय कृलां वपामवदाय हिरण्य शकलमुपरिष्टात् कृत्वाभिधारयति । एवं पञ्चावत्ता भवति । चतुरवतिनोऽपि पञ्चावत्तव स्थाद्’ इति आप. श्री. सू० ७-२००९, १०, ११.
२७८ सवृत्तिके ऐतरयामणे चतुर्थः
यत् यदि । न विद्युत, विन्दतेः कर्मणि लिङ् । विद्यतेर्वा कर्तरि । न लभ्येत न भवेद्रेत्यर्थः ॥
परिहरति– ॥ द्विराज्यस्योपस्तीर्य वपामवदाय द्विरुपरिष्टादभिधारयति ।
___ आदो घृतं द्विवपाथ द्रितं त्विति पश्चता ।। कस्मादेवम् ,
॥ अमृतं वा आजारमृतं हिरण्यम् ॥ *अमृतत्वेन हेमाज्ये सम्यग वेदेषु संस्तुते ।। ॥ तत्र म काम उपाप्तो थ आज्ये । तत्र स काम उपाप्तो
यो हिरण्ये ॥ " आशंसायां भूतवच ’ । उपाप्तः प्राप्तव्यः ।
कामो लामो यो हिरण्ये स एवाज्येऽपि लभ्यते । इति हेमाज्यतुल्यत्वादेन्ना प्रतिनिधितम् ।।
॥ तत् पश्च सम्पद्यन्ते ॥ तत् शिलुक् । नान्यवदानानि ॥ ततः किं,
॥ पालोऽयं पुरुषः ॥ पङ्क्तिस्तु पञ्चसंख्यास्याः सम्बन्धी काय उच्यते ।
"
पटना
TETS
act
- ‘अमृत या आज्यम् । अमृतमेवात्मन् धत्ते’ इति ते. आ० २.१८.१. ‘अमृतमायुर्हिरण्यं तदमृत आयुषि प्रतितिष्टति’ इति शत० वा. ५-२-१-२०. ‘भाज्याहरण्ययोरभूतत्वं तत्तिया हिरण्यदा अमृतत्वं भजन्ते’ (ककुसं. ४.६३.२) इति श्रुतेः ।’ अमृतत्वं दीर्घायुष्चम् । आह च मनुः-‘दीर्घमायु हिरण्यदः’ (४-२३०) इति । आज्यस्यामृतहेतुत्वमायुर्वेदे प्रसिद्धम् ’ इति गोविन्दस्वामी. ‘आज्यस्य स्वादुत्वेन हिरण्यस्य च दर्शनीयत्वेन प्रियत्वादमृतत्वम्’ इति सायणा. । पा० ० ३-३-१३३
खण्ड:]
मतमोऽगाय. .
२७९
F
म
॥ पञ्चधा विहितः ॥ निर्मितः॥
कथं,
॥ लोमानि स्वङ् मानस्थि मज्जा ॥ एवमिति शेषः ।। ॥ स यावानेव पुरुषस्तावन्तं यजमान संस्कृत्यानौ देवयोन्यां
जुहोति । ‘देवानां योनौ’ प्रिये स्थाने प्रक्षिपति ।।
॥ अग्निवै देवयोनिः॥ सर्वदेवानां मुखत्वेन प्रियत्वात् ॥ ॥ सोऽमेर्देवयोन्या आहातेभ्यः सम्भूय हिरण्यशरीर ऊर्ध्वः
स्वर्ग लोकमेति ॥ ध्यक्तम् ।
अग्नीषोमीयाख्यपशुरेवं सम्यक् प्रवर्णितः ।।
चतुर्थः खण्डः ।
१.
योनौ स्थाने’ का पाठः.
- ‘देवत्वकारण अनो’ इति भट्टभास्करः
सवृत्तिके ऐतरेयब्राह्मणे
[पञ्चमः
अथ प्रातरनूवाकमाध्याय
ह
॥ “देवेभ्यः प्रातांवभ्यो होतरनुब्रूहीत्याहाध्वर्युः । प्रानःपूर्वाद्यातेवनिम् ..
॥ एते वाव देवाः प्रातर्यावाणो यदग्निरुषा अश्विनौ ॥
NA
६
यत् ये॥
॥ त एते सप्तभिः सप्तभिश्छन्दोभिरागच्छन्ति ॥
आग्नयापस्याश्वनाख्यञ्छन्न सशकसंगुतैः । क्रतुभिः संस्तुनाः प्रातजनायन्ति त्विमे ॥ ॥ आस्थ देवाः प्रातर्यावाणो हवं गच्छन्ति य एवं वेद ।। अस्य वेदितुः ! हवं यज्ञमागच्छन्ति ।। अत्रेतिहासमाह–
॥ प्रजापतौ वै स्वयं होतरि प्रातरनुवाकमनुवक्ष्यत्युभये
देवासुरा यज्ञमुपावसमस्नभ्यमनुवक्ष्यत्यस्मभ्यमिति ॥ कस्यचिद् यज्ञे स्वयं साक्षात् मजापतौ होरि होत्रं कुर्वति । अनु वक्ष्यति सति । लुटः सदा’ । मतुर्छि । उपावसन् समीपे वसन्ति स्म । अस्मदर्थमनुवचनं करिष्यतीति भावेन ।।
।
- प्रातविभ्यो देवेभ्योऽनुयूहि’ इति आप० श्री. सू० १२-३-१५, ‘अथैतख्या रात्रेविवासकाले प्राग्वयसा प्रवादात् प्रातरनुवाबायामलितो वाग्यतस्तीर्थन प्रपद्यामीधीये जान्याच्याहुति जुहुयात् ’ इति आ० औ० स० ४-१३-१. ताश्च ऋचः आपो रेवतीः क्षयथा हि वख - ’ इत्यादिना आ. श्री सूत्र (४-१३-७, १४-२, १५.२) उदाहताः * पा- सू० ३ २ १४.
ANA
a
समय:
२८१ ॥ स वै देवेभ्य एवान्वब्रवीत् ॥ वै इति स्वर्थः ॥
दैत्यांस्त्यक्ता स तु पालरनुवाकमन्तवान् ।।
॥ ततो वे देवा अभवन् । भवतिः समृद्ध्यर्थः ।।
। परासुराः ॥ अभवन्नित्येव । पराभवो नाश ॥
॥ भवत्यात्मना परास्य द्विषन् पाप्मा भ्रातृव्यो भवति
य एवं वेद ।। आत्मना स्वयम् । अस्य वेदितुः द्विषन् पराभवति । द्विषन् द्वेषयुक्तः । पाप्मा उपद्रवकारी : भ्राव्या शत्रुः ।।
प्रातरनुवाकशब्दं निराह
॥ प्रातवै स तं देवेभ्योऽन्यवाद, स प्रजापतिः ॥ ॥ यत् प्रातरन्वब्रवीत् तत्मातग्नुवाकस्य प्रातरनुवाकत्वम् ॥
बचेः कर्मणि घञ् ।।
अस्य कालमाह
॥ महति राच्या अनुच्यः ॥
- ‘परासुराः पराभूताः असुरा यस्ते परासुरा देवाः । यद्वा असुराः पराभवन् इति सम्बन्धः’, + ‘पाप्मा पापम्’ इति गोविन्दस्वामी. * महति रात्रिय प्रातरनुवाकमुपाकुर्यात् पूर्वो वाचं पूर्वो देवताः पूर्वदछन्दांसि’ इति तै० सं० ४-५-५,
36पिञ्चमः
EMPER
FOR
सवृत्तिके ऐतरेयब्राह्मणे
वचे क्यप् छान्दसस्तत्र सम्प्रसारणपूर्वते । ___ रात्रे पश्चिमयामो महारानः । सूच्यते ह्यापस्तम्बेन-** महाराने
बुद्धा’ इति । राच्या अंशो यो महच्छन्दवान् तत्रेत्यर्थः ।।
किमर्थ,
॥ सर्वस्यै वाचः सर्वस्य ब्रह्मणः परिगृहीत्यै ॥ ब्रह्म वेदः । वेदस्य तदुपयोगिन्या वाचश्व संग्रहाय ।।
॥ यो वै भवति यः श्रेष्ठतामश्नुते तस्य वाचं
प्रोदितामनुप्रवदन्ति ॥ वै इव ॥
विद्यातपोभ्यां यः श्रेष्ठयमेति यो वा भवेत् प्रभुः । तदुक्तां वाचमन्येऽनुवदन्त्यात्मसमृद्धये ॥
यथा तथैव होतारं सर्वलोकोऽनुभाषताम् ॥ इत्यर्थः ।। निगमयति–
॥ तस्मान्महति राच्या अनुच्यः ।।
अत्र च,
पुरा वाचः प्रवदितोरनूच्यः ॥ * भावलक्षणे -’ इति तोसुन् । प्रवदनाव पुरा प्राक् ॥ ॥ यहाचि प्रोदितायामनुब्रूयादन्यस्यैवैनमुदितानुवादिनं
कुर्यात् ॥
- श्री. मू. १२.१.१. गुरा वाच: प्रवदितो: प्रातरनुवाकमुपाकरोति यावत्येव वाक् तामवरुन्धे’ इति ते. सं० ६-४-३. + पा० सू० ३.४-१६.
ग्वण्डः]
सप्तमोऽध्यायः ।
य
AN
यजादेवंदेः क्ते सम्प्रसारणम् । यत् यदि : एनं प्रातरनुवाकम् ।।
॥ तस्मान्महति राच्या अनूच्यः ॥ प्राक् प्रवादादिति शेषः ॥
॥ पुरा शकुनिवादादनुयात् ॥ अपशिशब्दपूर्वोक्तमपि मृध्यामहे वयम् । एतन्मूलं ‘प्राग्वयसां प्रवादादिति मूज्यते ॥
॥ निर्ऋतेर्वा एतन्मुखं यद्वयांसि यच्छकुनयः ।। नितिम्रत्युसंज्ञा’ तु देवता प्राणहारिणी। मुखं द्वारम् । यत् यानि । यत् ये : चयांसीति व्याचष्टे-शकुनय इति ॥
॥ तद् यत् पुरा शकुनिवादादनुब्रूयान्मायज्ञियां वाचं
प्रोदितामनु प्रवदिष्मेति ॥ यज्ञानहीं शकुन्युक्तां मानुवादिष्प वै गिरम् । इति मत्वा त्वनुब्रूयात् प्रागेव शकुनिध्वनेः ॥
Trmepurane
पत
१. ‘नितीत्युक्तसंज्ञा’ घ, ङ, पाठः,
- आ० श्री. सू. ४-५३-१. निऋतिक्ष तथावान्या मृत्योर्भार्या भवन्मुने’ इति मार्क० पु. अभ्या. ४४. लो. ३३. Venkateswara Press, Bombay. * भूमौ चरन्तः कुक्कुटादयः शकुनयः, नभस्येव चरन्तो गृध्रादयः पक्षिणो वांसि ’ इति भट्टभास्कर:. वयांसि शकुनय इति सामान्यविशेषभावेन सामानाधिकरण्यम्’ इति गोविन्दस्वामी. ‘वयःशब्देन पक्षिसामान्यमुच्यते । शनि शब्देन पक्षिविशेषः । येषां सञ्चारानध्वनीष्टानिष्टसूचकतया मनुष्या व्यवहरन्ति ते शनयः’ इति सायणः
सवृत्तिक ऐतरेयब्राह्मणे
म
Symsayyee
PART
॥ तस्मान्महति गच्या अनूष्यः ।। पुरा शनिक, निति शेषः ।
। अर्थालु यदेवाध्वर्युरुपाकुर्यादथानुब्रूयात् ॥ अथवेत्यर्थः ? उतिः सम्प्रेषः ॥ ॥ यदा बाध्वर्युरुपाकरोति बाचैवोपाकरोति वाचा होतान्वाह॥
ततः कि,
॥ वाग्घि ब्रह्म ॥ वेदोऽपि वामेव झियो हो घः पूर्वसवर्णता ॥
॥ तत्र स काम उपाप्तो यो वाचि च ब्रह्मणि च ॥ वाग्वेदयोर्यस्तु लाभः पूर्वोक्तः स भवेदिह ।।
२
RTI
र
पञ्चमः खण्डः।
अथात्रावासूचं वक्तमितिहासं ब्रवीति ह~–
॥ प्रजापतौ वै स्वयं होतरि प्रातरनुवाकमनुवक्ष्यति सर्वा देवता आशंसन्त मामभि प्रतिपत्स्यति मामभीति ॥
आरम्भा प्रतिपत् । स्पतिए । प्रतिपत्स्यते । मद्देवत्ययारम्भः कयं स्यादिनि सर्वा देवता ऐच्छन्नित्यर्थः । आशंसा प्रार्थना । अभि प्रति । वीप्सादरात् ॥
- प्रपद्यान्तरेण युगधुरावुपविश्य प्रेषितः प्रातरनुवाकमनुब्रूयान्मन्द्रेण’ इति आ. श्री. सू० ४.१३.६. ‘पुरा वाचः पुरा वा वयोभ्यः प्रवदितोः प्रातरनुवाकमुपाकरोति । प्रातविभ्यो देवेभ्योऽनुभूहि ब्रह्मन् वाचं यच्छ प्रतिप्रस्थातः सवनीयानिर्वप सुब्रह्मण्य सुब्रह्मण्यामायेति संप्रेष्यति’ इति आप० श्री. सू० १२-३-१४, १५. + पा. सू. ४-४-६२. ‘प्रतिदैवतमाशाभेदाट वीप्सा ’ इति गोविन्दस्वामी, प्रत्येकाशंसा योतनार्थी वीप्सा’ इति भटभास्कर:. ‘मामभीति वीप्सा सर्वसंमहार्था’ इति सायण::
मातमोऽध्यायः ।
२८५
4
ज
4
br
॥ स प्रजापतिरैक्षत यद्येकां देवतामादिष्टामभिप्रति पत्स्यामीतरा मे केन देवता उपाप्ता भविष्यन्तीति ॥
एका चेत् प्रतिपत्स्येऽहमिनरा देवनास्तु में ।
आरम्भे संगृहीनाः स्युः केनो गायन नानिमः ।। इति सर्वाविरोधी रूचिन्ताव्याकुलिनोऽभवत् । एका देवतामभि प्रति । आदिष्टामधीनाम् ।
॥ स एतामचमपश्यदापो रेवतीरिति ॥ स खिन्नो देवतासङ्घवाचिनी विमृशन् ऋचम् । आरम्भाय ततोऽपश्यदापोरेवादिकामिमाम् ।। कथं ह्यपेक्षितं सिद्धमनयेत्यत उच्यते
॥ आपो वै सर्वा देवता रेवत्यः सर्वा देवताः ।। आमोतेः किए ह्रस्वश्चेति ह्यप्शब्दो व्याप्तवाचकः । श्यमंतौ तु बहुलं रेवती सम्प्रसारणम् ।। ब्याज्यश्च धनवत्यश्च सर्वा वै देवता इह ।।
१. ‘अथ’ घ. ङ, पाठः,
- उद्दिष्टाम्’ इति गोधिन्दस्वामी केनचिन्यन्त्रेण प्रतिपादिताम् ’ इति सायणः, + ऋक्सं० ७.७-३६-२, ‘अपोऽप्रेऽभि व्याहरति । इति च तै० सं० ६-४-३. * उणादिसू. २-६१. 8 पा० सू० वा० ६-१-३७. या सर्वासां देवतानामादौ आफ्ः मष्टा इति सर्वदेवतात्वमपाम् । आह च मनु:–’ अप एव ससर्जादी’ इति (१-८). रेक्ला सेवत्यः तद्वत्यश्च देवताः कथं शब्देनोपाकरोति देवता इत्यनेनाभित्रायेण रेवत्यः सर्वा देवताः (१) । भाह व जैमिनि:–‘विधिशब्दस्य मन्त्रले भावः स्यात्’ इति (१००४-२३), रेवत्य इति वा योजना’ इति गोविन्दस्वामी. ‘सस्यादिसम्पादनद्वारेण सर्वदेवतास्थिति हेतुलात् तद्भाव उपचर्यते । तदेव स्पष्टयति–रेवत्य इति । ब्रह्मिादिधनहेतुत्वेन तद्वत्यो यस्मादेता भवन्ति तसात् तदुपजीविसर्वदेवतास्थितिहेतुत्वात् सर्वदेवतात्वमासाम्’ इति भभास्करः.. ‘माप्नुवन्तीत्यापः रायो धनानि यासां सन्तीति खत्यः यज्ञभूमिप्राप्तिधनवत्वं च सर्वासु
देवतासु विद्यते तस्मात सर्वदेवताप्रतिपादिकेयम्’ इति सायणः.
२८६ सवृत्तिके ऐतरेय ब्राह्मणे
॥स एतय प्रातरनुवाकं प्रत्यपद्यत ॥
तदा च, ॥ ताः सर्वा देवताः प्रामोदन्त मामभि प्रत्यपादि मामभीति ॥
कर्तरि लुङि " चिण ते पदः’ । अभि पति ॥
मां प्रत्येवेदमारब्धमित्यहष्यन् सुरास्ततः॥ अत इदानीमपि, ॥ सर्वा हास्मिन् देवताः प्रातरनुवाकमनुब्रुवति प्रमोदन्ते ॥ अस्मिन् होतरि मोदन्ते हृभ्यन्ति । ॥ सर्वामिहास्य देवताभिः प्रातरनुवाकः प्रतिपन्नो भवति
य एवं वेद ॥ अस्य वेदितुः । प्रतिपन्नः स्वीकृतः ॥
अथापोरेवतीत्यस्या माहात्म्याय कथोच्यते—-
॥ ते देवा अबिभयुः॥
कथम् ,
॥ आदातारो वै न इमं प्रातर्यज्ञमसुरा यथौजीयांसो
बलीयांस एवमिति ॥ दो अवखण्डने । तॄन् । ‘नलोका—’ इति षष्ठीनिषेधः॥
॥ तानबवीदिन्द्रः॥
.
त
OUR
|
.
- पा. सू. ३-१.६०. । पा. सू. २०३-६९.
सप्तमोऽध्यायः ।
T
M1
कथं, ॥ मा बिभीत त्रिषमृद्धमेभ्योऽहं प्रातवज्र प्रहर्तास्मीति ॥ एभ्यः इमानसुरान् हन्तुम । “क्रियार्थोपपदस्य-’ इति चतुर्थी ।
विषमृद्धं त्रिभिः क्लप्तं तापनिर्माणवायनैः (१) ।
सरुदण्डफलैचापि षत्वं पूर्वपदादिति ।। छान्दसं मा विभीति प्राप्तं मा भैष्ट वै यतः ।। तथेति निश्चित्येन्द्र,
॥ एतां वाव तचमब्रवीत् ॥ तत् तत्र । एताम् आप इत्याद्याम् ।। कथमस्या वजत्वं,
॥ वज्रस्तेन यदपोनप्त्रीया ।। यत् यस्मात् । अपानप्त्रीया करस्य वरुणस्य सम्बन्धिनी ॥
॥ वज्रस्तेन यत् त्रिष्टुप् ॥ वीर्यदिन्द्रयोगात् त्रिष्टुभः ॥
॥ वज्रस्तेन यहाक् ॥ बागपत्याच बनवं बारवजो हि सुदुःसहः ।
जय
T
TH H
TRA
य
।
.
BHAA
५
..
.
- पा. सू० २-३-१४. + पा० सू० ८-३-१०६. असा ऋच अपोनप्त्रीयत्वे च सर्वानुक्रमणी–प्रदेवत्रा पञ्चोना कवष ऐलूष आपमपोनवीयं वा’ इति म १७. सू० ३०.5 तमिन्द्रो देवनान्दसूज्यत त्रिष्टुप् छन्दो बृहत्साम’ इति ते. सं० ७.१०. ‘इन्द्रिय बैवी विपू’ (ते मा०१-७.६) इति श्रुत्यन्तरे वीर्यरूपत्वश्रवणाद् बजत्वम्’ इति सायणः
१८८
सवृत्तिके ऐतरेयब्राह्मणे
षष्ठः
*उक्तं ह्युत्तरयायाते त्विदं सम्भवपर्वणि ॥ “संरोहति शरैर्विद्धं वनं परशुना क्षतम् ।
वाचा दुरुक्तं बीभत्सं न संरोहति वाक्क्षतम् ॥ ॥ इति ॥
॥ तमेभ्यः प्राहरत् ।। तं विषमृद्ध वज्रम् ॥
॥ तेनैनानहन् । एनानसुरान् । तन वज्रेण । अहन हतवान् ॥
“T
AR
AA
॥ ततो वै देवा अभवन् परासुराः । भवत्यात्मना परास्य
द्विषन् पाप्मा भ्रातृव्यो भवति य एवं वेद ॥
TrueTM
F
ATTTTTER
ETTrn
MANpney
H
॥ तदाहुः स वै होता स्याद् य एतस्यामृचि सर्वाणि छन्दांसि
प्रजनयेदिति ॥ य एतस्याचि छन्दः सर्व सम्पादयेद् बुधः । स होता स्याद् यज्ञ एवं शुभ इत्याहुरुत्तमाः ।। त्रिष्टुभ्यस्यां कथं सर्व छन्दः स्यादत उच्यते– ॥ एषा वाव निरनता सर्वाणि छन्दांसि भवति ॥ भवति सम्पद्यते ॥
उक्ताद्युत्कृतिपर्यन्ता छन्दः षड्विंशतिस्तु या। चतुरू; चतुष्काद्या चतुर्युक्तशतान्तिमा ॥
Maupasexsage
- अध्या. ८. Kumbakonam.
लोक० २६. nage 281.
Edited by T
R, Krishnacharya,
सप्तमोऽध्यायः ।
विरुक्तौ त्रिष्टुभः सा तु सर्वान्तर्भवतीह वै ।
चतुश्चत्वारिंशद्वर्णा त्रिष्टुप् तस्यास्विक्तितः ॥ सम्पयन्ते यतो वर्णा द्वात्रिंशदधिकं शतम् ।
पड्विंशत्याच्छन्द उक्तमेषु चोनाधिकं द्वयम् ॥
एवञ्च,
॥ एषा छन्दसां प्रजातिः॥ तुङ नात्र वा पदान्तस्य क्तिश्चाधिकरणे अनेः । प्रजातिरुत्पत्तिस्थानम् ।।
।
षतः खण्डः ।
अथर्कसंख्याविशेषांस्तु प्रब्रवीति प्ररोचयन् । शतादिकामितान्तांश्च पड् वै कामसमन्वितान्
॥ शतमनूच्यमायुष्कामस्य ॥ शताब्दमिच्छतो यष्टोत्रा वाच्यमुचां शतम् ।।
॥ शतायुवै पुरुषः शतवीर्यः शतेन्द्रियः ।। शतमिन्द्रियवीर्यस्थमायुषः शनभेदतः ॥
.
सामान्यवायस्थसाग
.
१. ‘त्रिष्टुप् स्यातू त्रिनिरुक्तिनः क. ख. पाठः.
- पा० सू० ६-१-७६. ‘अधर्मसंपादितस्यापमृत्योरभाव संवत्सरशतं मनुष्या जीवन्ति । दशसंख्याकानीन्द्रियाणि प्रत्येक दशसु नाऔंषु वर्तमानत्वाद् मिलित्वा
वीन्द्रिययोः सामानाधिकरण्यं सामान्यविशेषभावेन । शतशब्दस्य बहुनामसु पठितवाद बहत्वमिन्द्रिये परिगृह्यते’ इति गोविन्दस्वामी. जीवनावस्था आयुः, वीर्य बलम्, इन्द्रियं शुकम् । पुरुषस्य च शनं वर्षाणि परमायुभवति’ इति भभास्करः,
[सप्तमः
सवृत्तिके ऐतरेय ब्राह्मणे ॥ आयुष्येवैनं तवीर्य इन्द्रिये दधाति ॥ तच्छतवचनं कर्तृ । एनं यजमानम् ॥
॥ त्रीणि च शतानि षष्टिश्वानूच्यानि यज्ञकामस्य ।
सदा करिष्यामि यज्ञमिति धीर्यस्य तस्य तु । शतत्रयं षष्टियुतमृचां संख्या भवेदिह ॥
॥ त्रीणि च वै शतानि षष्टिश्च संवत्सरस्याहानि । तावान् संवत्सरः। संवत्सरःप्रजापतिः। प्रजापतिर्यज्ञः। उपैनं यज्ञो नमति यस्यैवं विद्वान् त्रीणि च शतानि षष्टिं चान्वाह ॥ उपनमति स्वयमेवागच्छेत् । एनम् एवंविद्धोतृकं यजमानम् ॥
॥ सप्त च शतानि विंशतिश्चानूच्यानि प्रजापशुकामस्य । सप्त च वै शतानि विंशतिश्च संवत्सरस्याहोरात्राः ॥
षष्टयुत्तरं त्रिशतकं दिनं रात्रिश्च वै तथा ।
॥ तावान संवत्सरः संवत्सरः प्रजापतिः ॥ कीशा सा,
॥ यं प्रजायमानं विश्वं रूपमिदमनु प्रजायते ॥ प्रजातिः प्रकाशः । विश्वं रूपम् , अर्शआधच् । बहुरूपवत् । व्याचष्टे
॥ प्रजापतिमेव तत् प्रजायमानं प्रजया पशुभिरनु प्रजायते ॥
तत् तत्र । इदमित्येव ॥
१. ‘एवं विद्वदोतकम् ’ क. ख. पाठ:.
- ‘प्रजापतेर्यज्ञत्वं यज्ञाधिकारिणो गृहस्थत्वाद, यज्ञे प्रजापतिशब्दो भाक्तः’ इति गोविन्दस्वामी ‘यज्ञस्य प्रजापतिसृष्टवात् तद्रूपत्वम् ’ इति सायणः, + पा० सू० ५.२.११७.
खण्ड:
सप्तमोऽध्यायः ।
२९१
ततश्व,
॥ प्रजात्यै प्रजायते प्रजया पशुभिर्य एवं वेद ॥ ‘उक्तार्थम् ।।
॥ अष्टौ शतान्यनूच्यान्यब्राह्मणोक्तस्य । अब्राह्मणोक्तान् षट् पूर्वमवोचामाग्निमन्यने ।।
॥ यो वा दुरुक्तोक्तः शमलगृहीतो यजेत ॥ दुरुक्तः पापैरुक्तः अभिशस्तः । शमलं पापं तेन गृहीतः पापकारी ॥
तयोश्चाष्टशतं वाच्यमभिशस्तातिपापिनोः ॥ कम्मादेवम्
॥ अष्टाक्षरा वै गायत्री ॥ ततः किं,
॥ गायच्या वै देवाः पाप्मानं शमलमपानत ॥ शमलमिति व्याचष्टे-पाप्मानमिति । अपाघ्नत लङ् । अझ । इतवन्तः ॥
॥ गायध्यैवास्य तत् पाप्मानं शमलमपहन्ति ॥
- प्रजायै प्रजापशूत्पादनाय ’ इति सायणः, ‘प्रजायै प्रजननसामयाय’ इति भभास्करः. + page 15. + ब्राह्मणैरनुक्कोऽब्राह्मणोक्तः’ इति गोविन्दस्वामी. ‘यो वा दुरुत्तोकः इति वक्ष्यमाणत्वाद् विलक्षणो ब्राह्मणो गृह्यते, विलक्षणेन ब्राह्मणेनानुक्त’ इति भट्टभास्करः. ’ अब्राह्मणत्वेन स्मृतिषु योऽभिहित: सोऽयमब्राह्मणोको राजसेवाधिकारी’ इति सायणः. 8 pages 109 & 110.4 दुरुस्योक्तो दुरुत्तोक्त: खाचारः सन् दुश्चरित्रेणाभिशस्त इत्यर्थः’ इति गोविन्दस्वामी. ‘दुरुषोतदुरुकेनाभिशस्तादिनोक्तः’ इति भाभास्कर:. ‘दुरुकोकः दुरुतेनापवादेन जनव्र्यवहृतः, स शमलगृहीतः मलिनेन लोकविरुद्धन स्वीकृतः’ इति सायण’. ‘पाप्मान शमलमिति पदद्वयोपादानं पापस्य महत्वं हयापयितुम् । यद्वा महन्मलं शमलं, पाप्मा पापम्’ इति भभास्कर,२९२
सवृत्ति के ऐतरेयब्राह्मणे
H
ome
तत् तया’ । करणे टा । अस्य यजमानस्य होता ॥
॥ अप पाप्मानं हते य एवं वेद ॥ निपस्त । स वेदितापहन्ति ।।
॥ सहस्रमनूच्यं वर्गकामस्य ॥ खर्गेप्सोर्थजमानस्य सहस्रं तु वदेदृचः ।।
त
म
कस्मादेवं,
II
॥ सहस्राश्वीने वा इतः स्वर्गों लोकः ॥ एकस्मिन्नहि यावन्ति योजनान्यश्व एति वै ।
सोऽश्वकाहगमो देशो यत्राश्चात् खो विधीयते ।। * अश्वस्यैकाहगमः’ इति ॥
आधीनानि सहस्राणि भूमेरा स्वर्गलोकतः ।। ॥ स्वर्गस्य लोकस्य समष्टयै सम्पत्त्यै सङ्गत्यै ॥
अष्टिः प्राप्तिर्जयः सम्पत् संश्लेषः सङ्गतिर्भवेत् । स्यात् सहस्रस्य वचनं त्रयस्यास्य प्रसिद्धये ॥
॥ अपरिमितमन्च्यम् ॥ सहस्रादूर्ध्वमप्येतद् ब्रूयान्निष्परिमाणकम् ॥
१.
तदा’ क. पाठ:
- पा० सू० ५-२-१९. - सम्पत्तिः गमनं, सङ्गतिः संयोगः, सामान्य विशेषभावेन सामानाधिकरण्यम् ’ इति गोविन्दस्वामी सम्पत्तिः तत्र समृद्धिः, सङ्गतिः तेन नित्यसंयोगः कदाचिदप्यप्रच्युतिः’ इति भहभास्करः. ‘सम्पत्त्यै स्वापेक्षित सर्वभोग्यवस्तुसंपादनाय, सात्यै महतामिन्द्रादीनां प्रीतिपूर्वकसम्बन्धाय’ इति सायणः,
खण्ड
सक्षमोऽध्याय.!
२९३
M 18
।
कुतः,
॥ अपरिमितो 3 प्रजापतिः ॥ अपरिच्छिन्नमाहात्म्यो भगवान हि प्रजापतिः ।। ततः कि
॥ प्रजापतेर्वा एतदुक्थं यत् प्रातरनुवाकः ॥ *उक्थं स्तोत्रम् । वचेः कर्मणि क्थन् । यत् यः ॥
॥ तस्मिन् सर्वे कामा अवरुध्यन्ते ॥ शताधिकसहस्रान्तकामावाप्तिर्भवेदिह । अमितत्वेऽवरोधस्तु प्राप्तिः कर्मणि लट् झ यक् ।।
शतादयोऽमितान्ताः षट् कल्पा पत्र प्रवर्णिताः ॥ सूश्यते हि-प्रातरनुवाका शतप्रभृत्यपरिमितः’ इति । अपरिमितान्ता इति अर्थः ॥
स्तौति
॥ स यदपरिमितमन्वाह सर्वेषां कामानामवरुधै ॥ तत् स्यादिनि शेषः ॥
॥ सर्वान् कामानवरुन्धे य एवं वेद ॥ स वेदिता सर्वकामान् षट्कल्पोक्लान् समश्नुते ।। निगमयति—
॥ तस्मादपरिमितमेवानूच्यम् ।।
TTom
NT
र
- ‘उकथं शतम् । प्रजापतेरुक्थत्वं प्रातरनुवाकस्य प्रथमाया: प्राजापत्यत्वात् । प्राजापत्सत्वं च स एतामृचमपश्यद्’ इत्यादिलिझात् । ननु आपोरेवसायाः कवष ऋषिः । किमिदमुच्यते प्राजापत्यत्वादिति । लिङ्गादेव प्राजापत्यत्वम् । एवं ताहि कवषार्षवे. ऽपि शक्यते लिङ्गं वक्तुम् । किं तदिति चेत् ‘स बहिर्धन्वोदूळ पिपासया वित्त एतदपो. नप्त्रीयम् ’ इति । सत्यम् , अस्तीदं लिङ्गम् । दुर्वलं तु तत्, कथं, सूक्तविषयत्वात् तस्य, आस्य च ऋग्विषयत्वादेतदेव प्रबलम् अत एषा प्राजापत्या’ इति गोविन्दस्वामी. - आ. श्री० सू० ४.१५-३.
[सप्तमः
।
मवृत्तिक ऐतरेयनामणे आग्नेयोपस्याश्विनाख्यान् ऋतूंत्रीन् स्तोत्यथो पृथक्—
॥ सप्ताग्नेयानि छन्दांस्यन्वाह ॥ गायच्यनुष्टुप् त्रिष्टुप् च बृहती चोष्णिगेव च । जगनी पङ्क्तिरित्यग्नेः सप्त च्छन्दांसि वै क्रमात् ॥
उपस्याश्विनयोरेचं छन्दसां क्रम इष्यताम् ।। ततः किं,
॥ सप्त वै देवलोकाः ॥ *भूरायाः सत्यपर्यन्ता लोकाः सप्त सुराश्रयाः॥ ततोऽपि कि,
॥ सर्वेषु देवलोकेषु रानोति य एवं वेद ॥ स वेदिता देवजुष्टसप्तलोकार्द्धिमान् भवेत् ।। फलं ज्ञागतं कर्तुर्दण्डापूपिकया भवेत् ।। गृहे दण्डमपूपांश्च निधाय पुनरागतः । दण्डमिच्छन् स बालैहि भक्षितस्त्विति शुश्रुषान् ।। अपूपाः खलु दण्डेन व्याख्याता इति मन्यते । सा दण्डापिका नाम मतिः सर्वैः खलूच्यते ॥
॥ सप्तोषस्यानि छन्दांस्यन्वाह ॥ ततः किं,
॥ सप्त वै ग्राम्याः पशवः ॥ ग्राम्याः प्रामे भवाः । *ग्रामाद् यखौं’ ॥
१. ‘भवेत् । सप्लोषस्यानि’ प. उ. पाठः,
- ‘भूभृतयः सत्वपर्यन्ताः । भुवोऽपि हि कर्मप्रदेशाइन्येऽनुभवलोका, एव तेच प्रकाशभूयिष्ठाः’ इति भभास्करः + पा० सू० ४-२.९४.
खण्डः
सप्तमोऽध्यायः ।
‘ग्राम्याच पशवः सप्त गौरवोऽजोऽविकस्तथा ॥
पुरुषो गर्दभोष्ट्रौ च श्रुनिस्मृतिपुराणगाः ॥ ततोऽपि किम्,
॥ अव ग्राम्यान् पशुन् रुन्धे य एवं वेद ॥
P
HTTER
|
अवरुन्धे वेदिता सः॥
॥ सप्ताश्विनानि छन्दांस्यन्वाह ।। ततः किं,
॥ सप्तधा वै वागवदत् ॥ स्थानत्रये हि मन्द्रादौ सप्त सप्त या इति । मातरा विविशुः सप्त वाणीरित्यध्यगीष्महि ।। मन्द्रमध्यमोचमं तु तिस्रो वाच इति श्रुतम् ।
शौनकेन स्वयं चोक्तं प्रातिशाख्य महात्मना पत्रीणि मन्द्रं मध्यममुत्तमं च स्थानान्याहुः सप्त यमानि वाचा ।’ इति । सप्त यमा अवस्थाः येषु तानि ।
किश्च षड्जादयः सप्त स्वराः सागरास्तथा ।।
.
- “ तथाच बोधायन:—-‘सप्त साम्याः पशवोऽजोऽयो गौमहिषी वराहो हत्यश्चतरी च। इति । आपस्तम्बमतानुसारिणस्त्वेवं वर्णयन्ति-‘अजाविकं गवावं च गर्दभोष्ट्रं नरस्तथा । सप्त वै प्रायपशवो गायन्ते कविसत्तमैः ॥ इति” इति सायणः, ‘गौरजः पुरुषो मेपो ह्यश्वाश्वतरगदंभाः । एतान् प्राम्यान पशूनाहुः’ इति मार्क० अध्या० ४५. छो. १९, + ‘सप्तविध विभक्तिसंबन्धेन षड्जादिसप्तस्वरसंबन्धेन वा’ इति भभास्करः, . * ‘मन्द्रादिषु त्रिषु स्थानेषु सप्त सप्त यमाः अष्टप्रथमद्वितीयतृतीयचतुर्थमन्द्रातिस्वार्याः’ इति तै. प्रा० अध्या० २३. सू० १३, (Madras University Publication). ऋक्सं. ३-१-१-१.१ १३.४२, 8 सप्तस्वरा ये यमास्ते’ इति अशा० १३-४४. (Benares Edition),
२९६
.
मवृत्तिके ऐतरेयब्राह्मणे
[अष्टमः
तदाह–
।
॥ तावद् वै वागवदत् ॥ यो लोके तु वदेत किञ्चित् तस्य तावद्धि वाङ्मयम् ।। एतच,
॥ सर्वस्यै वाचः सर्वस्य ब्रह्मणः परिगृहीत्यै ॥ सप्तत्वं स्यादिति शेषः । ब्रह्मणो वेदस्य वाचः अन्यस्याश्च तदुप योगिन्याः । परिग्रहः स्वीकारः ॥
॥तिस्रो देवता अन्वाह ॥ अग्निमुषसमश्विनौ च ॥
॥ त्रयो वा इमे त्रिवृतो लोकाः ॥ धुभूखाख्यास्त्रयो लोका अन्योन्यस्योपकारिणः ।।
॥ एषामेव लोकानामभिजित्यै ॥ अभिजितिः प्राप्तिस्तदर्थम् । तत् त्रित्वं स्यात् ॥
सप्तमः खण्डः।
१
HTASHTR
CE
अथ भातरनूतयुक्तो प्रकारान् प्रब्रवीति है
॥ तदाहुः॥
१, ‘धुभूखाः स्युनया ‘घ. इ. पाठः
- लोकानां त्रिवृत्त्वं पृथिव्यप्तेजसा निवृत्करणात् । तथाहि श्रुति:–‘तासां त्रिवृतं त्रिवृतमेकैकां करवाणि’ (छा० ६-३.) इति गोविन्दस्वामी, ‘इमे हि लोकाः त्रयो भवन्ति त्रिवृतश्च भवन्ति प्रत्येक पार्थिवाध्यतैजसस्वभावस्वादिगुणाश्च भवन्ति’ इति भभास्करः,
खण्डः
मनमाऽध्याय:
4
२९७
चोधखरूपमाह—
॥ कथमनच्यः प्रातग्नुवाक इति ॥ परिहरति
॥ यथाच्छन्दममनूच्यः प्रातरनुवाकः ॥ +’ अनसन्तानपुंसकाच्छन्दसि ’ इति टच् ।
‘एक छन्दः कृत्स्नमुक्त्वगन्तेऽवस्येदितीर्यते ॥ कस्मात्,
॥ प्रजापतेर्वा एतान्यङ्गानि यच्छन्दांसि ॥ यत् यानि ॥ ततः किम् ,
॥ एष उ एव प्रजापतियों यजते ॥ उ खलु । $ ‘न स राजा व्यथते यस्मिन्निन्द्रस्तीनं सोमं पिवति’ इति लिङ्गात् । प्रजापतिवद् यज्ञकारिणोऽपि जगक्षाकरत्वात् ।।
१ ‘जगद्रक्षकत्वात् ’ घ.
पाठ:.
- पा० सू० ५-४-१०३. यथाच्छन्दसमिति वी.सायां यथाशब्दः । यद्यच्छन्दो गाय यादि जगत्यन्तं सर्वमेव तदेकमेकं ऋतौ ऋतौ परिसमाप्योत्तरमुत्तरमनु वक्तव्यम् इति यथाच्छन्दसम् । शरत्प्रतिः छन्दःशब्दो द्रष्टव्यः । सप्तानेयानि छन्दांसीत्यादिना हि ऋतौ कतौ सर्वच्छन्दासम्बन्धमात्रं प्रतीयते न पुनरयं विशेषः । अतो यथाच्छन्दस वचनम् । अथवा पदार्थानतियत्तौ यथाशब्दः । एकैकस्मिन् ऋतौ प्रथमच्छन्दः परिसमाप्य ततो द्वितीयं ततस्तृतीयम् इत्यनेन क्रमेणानुवक्तव्यम् । एवं हि प्रजापत्यानि छन्दांसि यथास्थानस्थितानि भवन्ति ’ इति भट्टभास्करः तस्योष्णा लोमानि स्वा गायत्री त्रिष्टुम्मासमनुप् साधान्यस्थि जगती पङ्क्तिमज्जा प्राणो बृहती स छन्दोमिश्नो यच्छन्दोमिश्छन्नस्तस्माच्छन्दांसोत्याचक्षते’ इति ऐ. आ० २-१-६. ऋक्सं० ४.२.८.४.
38
सवृत्तिके ऐतरेयब्राह्मणे
[अष्टमः
॥ तद् यजमानाय हितम् ॥ तद् अनुवचनम् । हितम् आयत्यां प्रीतिकरम् ॥ पलान्तरमाह—
॥ पच्छोऽनूच्यः प्रातरनुवाकः॥
।
।
॥ चतुष्पादा वै पशवः ॥ अन्त्यालोपश्छान्दसः॥
॥ पशूनामवरुयै ॥ तत् पच्छस्त्वं स्यात् ।।
पक्षान्तरमाह
॥ अर्धर्चश एवानूच्यः ॥ *एव पुनः । प्रातरनुवाकः ॥
॥ यथैवैनमेतदन्वाह ॥ एनं वेदम् । एतदेतर्हि अध्ययनकाले । अन्वाह अधीयते अधीयान: ॥
॥ प्रतिष्ठाया एवं ॥ तदर्धचत्वं स्यात् ।।
॥ द्विप्रतिष्ठो वै पुरुषः॥ घिबर्थे कविधानं स्थानापति करणेन के ।
पादौ प्रतिष्ठौ द्वौ यस्य स द्विपाद् द्विप्रतिष्ठका ॥
- एवकारः पूर्वपक्षव्यावृत्यर्थः’ इति सायण:. पा. सू० वा. ३-३.५८. * ‘पुरुषस्य द्विप्रतित्वमहिनामुभिकसम्पदा’ इति गोविन्दखामी.
खण्ड:
सप्तमोऽध्यायः
१
]
. U
na
ततः कि, ॥ चतुष्पादाः पशवः । यजमानमेव तद् द्विप्रतिष्ठं चतुष्पात्सु
पशुषु प्रतिष्ठापयति ।। तदर्धर्चत्वं कई ॥
॥ तस्मादर्धर्चश एवानृच्यः ।
तदाहुः॥ चोधखरूपमाह
॥ यद् व्यूहळः प्रातरनुवाकः कथमव्यूहळो भवतीति ।।
गायच्युष्णिगनुष्टुप् च बृहती पङ्क्तिरेव च । त्रिष्टुप् च जगतीत्येवं स्वक्रमचतुरुत्तरः ।। छन्दसामन तु पुन!ळो व्युत्क्रमतः खलु । + गायत्र्यनुष्टुप् त्रिष्टुप् च बृहनी चोष्णिगेव च ।।
जगती पक्तिरित्यत्र भवेदव्यूहळना कथम् ।। परिहरति–
॥ यदेवास्य बृहती मध्यान्नैतीति ब्रूयात् तेनेति ॥
पुरस्ताच परस्ताञ्च व्युत्क्रमे त्रिषु सत्यपि । यन्मध्याद् बृहती नैति तेनाव्यूहळत्वमिष्यताम् ।। ‘मध्यं छन्दसां बृहती’त्यारण्यकमधीमहे ।। अथ प्रातरनूवाकज्ञानं सम्यक् प्रशंसति
- तथाच सर्वानुक्रमणी — ‘अथ च्छन्दांसि गाय युष्णिगनुष्टुब्बृहतीपति त्रिजगत्यतिजगतीशयतिशयध्यत्यष्टिधृत्यतिधृतयश्चतुर्विशत्यक्षरादीनि चतरुत्तराणि इति (परि० ३). - क्रमश्चायम् आ० श्रौते (४.१३-४७, १४-२, १५-२) सूत्रेधु प्रतिपादिता. * ऐ. आ. २-३५.
1
मवृत्तिके ऐतरेय ब्राह्मणे
[अष्टमः ॥ आहुतिभागा वा अन्या दवता अन्याः स्तामभागा
श्छन्दोभागाः ॥ भजेः कर्मणि घम् ।
उक्ता आहुतिभागास्ता यासां सेव्याहुतिर्भवेत् ।
छन्दः शस्त्रं स्तुतिः स्तोमो बहुव्रीही तु पूर्ववत् ।। विविच्याह– । ता या अमावाहुतयो हूयन्ते ताभिराहुतिभागाः प्रीणाति ॥
ताः प्रसिद्धा देवताः॥
॥ अथ यत् स्तुवन्ति च शंसन्ति च तेन
स्तोमभागाश्छन्दोभागाः ॥ देवताः प्रीणातीत्येव ॥
अत्र तु, ॥ उभय्यो हास्यैता देवताः प्रीता अभीष्टा भवन्ति
य एवं वेद ॥ अस्य अनेन ॥
अथात्राहुतिभागासु द्वैविध्योक्त्या प्रशंसति ॥ त्रयस्त्रिंशद् वै देवाः सोमपास्त्रयस्त्रिंशदसोमपाः ॥ देवा इत्येव ॥
सप्तमोऽध्यायः ।
सोमपान विविच्याह ॥ अष्टौ वसव एकादश रुद्रा द्वादशादित्याः प्रजापतिश्च
वषट्कारश्च ।। *प्रागवोचाम वस्खाद्यान् नामनो भारनाक्तितः !!
॥ एते देवाः सोमपाः ॥ वसुरुद्रादित्यानां सवनदेवतात्वादिन्द्रस्य माहेन्द्रग्रहादियोगात् प्रजा पतेराश्वमेधिकहिमग्रहादियांगाच सोमपत्वम् ।।
न
H
P
ह.अह॥
FE.
।
NAR
स
॥ एकादश प्रयाजा एकादशानुयाजा एकादशोपयाजा
एतेऽसोमपाः पशुभाजनाः ।।
भाजनं स्थानम् ॥
समिदाद्याः प्रयाजस्था बहिरादय एव तु । अनुयाजगता देवा उपयाजगतास्तु वै ।। समुद्रं गच्छादिमन्त्रैरेकादभिरेव तु । अनुयाजवषदकारतुल्यकालहुताहिये। गुदकाण्डहविष्काश्च त्रयस्त्रिंशदिमे खलु । पशुस्थानाः सोमपानरहिता इति गृह्यताम् ॥
१. ‘तुल्यकालगता’ घ… पाठः.
*_page 68 + समिधम्तनुनपान इळा बहिर उपासानता दैव्याहोतारा तितो देव्यस्त्वष्टा वनस्पतिः स्वाहाकृतयः इति प्रयाजदेवताः । बर्हिर उपासानता जोष्ट्री ऊर्जाहुती दैव्याहोतारा तिखोदेव्यो नराशंसो बनस्पतिर्बहि: स्विष्टकमिः इत्यनुयाज देवताः । समुद्रोऽन्तरिक्षं सविता अहोरात्रे मित्रावरुणौ सोमो याः छन्दांसि यावापृथिवी नभोऽमिवैश्वानरस इत्युपयाजदेवता.जष्टमः
सवृत्तिके ऐतरेयब्राह्मणे अष्टमः ॥ सोमेन सोमपान प्रीणाति पशुनासोमपान् ॥ प्रीणातीत्येव ॥
॥ उभय्यो हास्यैता देवताः प्रीता अभीष्टा भवन्ति
य एवं वेद ॥ अस्य अनेन ॥ __ *उभात्त्यस्यायच् डीप् च टिड्ढाणावति यण् जसि ॥
‘आपो रेवतीः अयथा हि वख उपप्रयन्त इति सूक्ते’ इत्यादि प्रतिप्रियतममिति पाङ्क्तम्’ इति सूत्रपठितस्यसमानाय स्योक्तशताद्यपरिमितान्तपक्षषट्के आश्रितकल्पस्यान्ते,
॥ अभूदुषा रुशत्पशुरित्युत्तमया परिदधाति ।
तदाहुः ॥ चोद्य स्वरूपमाह ॥ यत् त्रीन् ऋतूनन्वाहानेयमुषस्यमाश्विनं कथमस्यैकयर्चा
परिदधतः सर्वे त्रयः क्रतवः परिहिता भवन्तीति ॥ यत् यदि । श्रीन क्रतून् ‘इत्याग्नेयः ऋतुः’, ‘अथोषस्या’, ‘अथाश्चिनः’ इति मूत्रितान् । अस्य परिदधनः अनेन परिदधता । अग्न्युषो श्विदेवत्ययर्चा भाग्यम् । एषा वाश्विनीति भावः ॥
.
.
____ * पा० सू० ५-२-४४. । पा० सू० ४-१-१५. * आ. श्री० सू. ४-१३.७. आ० श्री. सू० ४.१५.२. ऋक्सं० ४-४-१६-४. ऋतुरिति कर्मनाम ’ इति गोविन्दस्वामी. ‘ऋत्वभूतस्य प्रातरनुवाकस्यावयचे उपचारेण ऋतुशब्दो वर्तते । यद्वा ऋतुच्छन्दोभिः सप्तभिः साध्यत्वादानेयादीनां प्रातरनुवाकावयवानां ऋतुत्वं वेदितव्यम्’ इति भट्टभास्करः, ‘तुशब्दः सोमयागसम्बन्धिनः प्रातरनुवाकभागान् उपलक्षयति’ इति सायणः, आ० औ सू. ४-१३-८, ४-१४-१, ४-१५-१.
खण्ड:]
सप्तमोऽध्याय. १ ३०१ परिहरति—
॥ अभूदुषा रुशत्पशुरित्युषसो रूपम् ॥ रूपमनुरूपं योग्यम् ॥
॥ आग्निरधावृत्विय इत्योः ।। रूपमित्येव ॥ ॥ अयोजि वां वृषण्वसू रथो दस्रावमयों माध्वी मम श्रुतं
हवमित्यश्विनोः ॥ रूपमित्येव ॥ ॥ एवमुहास्यैकय परिदधतः सर्वे त्रयः क्रतवः परिहिता
भवन्ति भवन्ति ॥ एवमुह एवञ्च सति । द्विरुक्तिरुक्तार्था ॥
RA
अष्टमः खण्डः।
इति षड्गुरुशिष्यविरचितायां महिदासतरेयवादाणवृत्ती
सुखप्रदायां सप्तमोऽध्यायः ॥
१. ‘इति ब्राह्मणव्याख्यायां सप्तमोऽध्यायः
१. पाठ:
page 44.