अथ षष्ठोऽध्यायः।
.
अथाग्नीषोमीयपशौ यूपं वक्तुं ब्रवीति ह–
॥ यज्ञेन वै देवा ऊर्ध्वाः स्वर्ग लोकमायन् ।। देवा इष्टेन यज्ञेन गतवन्तो दिवं प्रति ॥ गच्छन्तश्च',
॥ तेऽबिभयुः ॥ भीतवन्तः ॥
कथम् ,
NAGAR
GOOM
N
॥ इमं नो दृष्ट्वा मनुष्याश्च ऋषयश्चानु प्रज्ञास्थन्तीति ॥ स्वर्गमिति शेषः । *“ऋत्यका’ ।
नरर्षयो दृष्टयज्ञाः खर्ग यास्यन्ति हीत्यतः ॥
॥ तं वै यूपेनैवायोपयन् ॥ मिश्रणार्थाद् युपेः स्वार्थे णिचो लङ् ।
यूपेनामिश्रयन् यज्ञं पशुस्थापनकारिणा ।।
॥ तं यद् यूपेनैवायोपयंस्तद् यूपस्य यूपत्वम् ॥
पाया
.
..
.
‘गतवन्तच’ घ, ह. पाठा.
- पा०स०६-१-१२८. ‘यशेन वै देवाः सुवर्ग लोकमावन तेऽमन्यन्त मनुष्या नो ऽन्या भविष्यन्तीति । ते यूपेन योपयित्वा सुवर्ग लोकमायन् । तमृषयो यूपैनवानुप्राजानन्’ तद् यूपस्य यूपत्वम् । यद् यूपं मिनोति सुवर्गस्य लोकस्य प्रज्ञायै ’ इति तै. सं.
प्रथमः खण्डः] षष्ठोऽध्यायः । २०१
यूपशब्दप्रत्तेस्तनिमित्तमिति गृह्यताम् ।।
॥ तमवाचीनाग्रं निमित्यो; उदायन् ॥ अश्शिरस्कं संस्थाप्य यूपं जग्मुः सुरा दिवम् । अवाचीनं “विभाषाश्चेरदिवियाम्’ इति खः । निमित्य, ल्यपि तुक् ।।
॥ ततो वै मनुष्याश्च ऋषयश्च देवानां यज्ञवास्त्वभ्यायन् ॥
ऋत्यका’ ॥ केनाभिप्रायेण ,
॥ यज्ञस्य किञ्चिदेषिष्यामः प्रज्ञात्या इति ॥ एषिष्यामः अधिगमिष्यामः । इषिर्गत्यर्थः । यत्किञ्चिद् यज्ञस्य सम्बन्धि । प्रज्ञात्य ज्ञानाय ॥
आगत्य च,
॥ ते वै यूपमेवाविन्दन्नवाचीनाग्रं निमितम् ॥ नान्यत् किश्चित् ।।
॥ ते विदुः ॥
कथम्,
॥ अनेन वै देवा यज्ञमयूयुपन्निति ॥
पा. सू. ६-१-१२८. *
‘अवामीनाप्रम्
- पा. सू. ५-४-८. अपश्चषालम्’ इति गोविन्दस्वामी.
26
सवृत्तिके ऐतरेयब्राह्मणे
[प्रथमः
प्रथमः
॥ तमुत्खायोर्ध्व न्यमिन्वन् ॥ ऊर्ध्वरूपं स्थापितवन्तः ।।
॥ ततो वै ते प्र यज्ञमजानन् ।
प्राजानन् ।
स्यातरुपलम्भ
॥प्र स्वर्ग लोकम् ॥ अजाननित्येव ॥ तद् यद् यूप ऊर्यो निमीयते यज्ञस्य प्रज्ञायै स्वर्गस्य
लोकस्यानुख्यात्यै ॥ निमीयते स्थाप्यते यत् तत् । अनुख्यातिरुपलम्भः ।। किञ्च,
॥ वज्रो वा एष यद् यूपः ॥ यद् यः ॥
॥ सोऽष्टाश्रिः कर्तव्यः ॥ अधिः कोटिः ॥ कुत एतत् , ।। अष्टाश्रिवै वज्रस्तं तं प्रहरति द्विषते भ्रातृव्याय वधम् ।।
तं वधम् । टार्थेऽम्द्वयम् ।
तेनाष्टाश्रिवज्ररूपयूपेन वधकारिणा ।
A
- ‘इन्द्रो वृत्राय वत्रं प्राहरत् स त्रेधा व्यभवत् स्फ्यस्तृतीयं रथस्तृतीयं यूप स्तृतीयम्’ इति तै० सं० ६-१-३.
खण्डः ]
चप्ठोऽध्यायः ।
तं द्विषन्तं द्वेषयुक्तम् । भ्रातृव्यं शत्रुम् । अमर्थे उद्रयम् । महरति ताडयति ॥
व्याचष्टे
॥ योऽस्य स्तुत्यस्तस्मै स्ततवै ।। स्तृषा क्यप् छन्दस्त्वात् । “कृत्यानां करि वा’ इति षष्ठी ।
अनेन हिंसनीयो यस्तस्मै तं हिंसितुं विति । अमर्थे के तुमर्थे तु तवैप्रत्यय एव च । अष्टाश्रितैवमर्थात्र यूपस्येति च शेषता ॥ पुनः स्तौति
॥ वज्रो वै यूपः स एष द्विषतो वध उद्यतस्तिष्ठति ॥ उद्यतः सन्नद्धः । वधः वधकारी ॥
॥ तस्माद्धाप्येतहि यो द्वेष्टि तस्याप्रियं भवत्यमुष्यायं
यूपोऽमुष्यायं यूप इति दृष्ट्वा ॥ तस्मान् तथाहि । ह खलु । अपि पुताई इदानीमपि । अमुष्य मम शत्रोः। अप्रियं यूपावस्थानम् ।
- ‘बञोऽपि स्वष्टाधिः तं च तं च प्रहरति द्विषते भ्रातृव्याय वधहेतुम्’ इति गोविन्दस्वामी. ‘द्विषते भ्रातृव्याय वधं द्वेष कुर्वतः शत्रोधहेतुं तं वजं तं यूपं च पुरुषः प्रहरति प्रहारार्थ प्रयुक्ते’ इति सायणः, + पा० सू. २-३-७१. * पा. सू० ३-४-९. S ‘वधहेतुः’ इति गोविन्दस्वामी. ‘बधे निमित्तभूते सति’ इति सायणः. , अनियं यूपो भवति नपुंसकरछान्दसः । कथं कृत्वा, वेदिदेशे तिष्ठन्तं यूपं दृष्ट्वा अमुध्यायं यूप इति क्रोधः संजायते यज्ञकार्यसौ इति कृत्वा । बीप्सावचन प्रायिकत्वज्ञापनार्थम् ’ इति गोविन्दस्वामी, अमुष्य विरोधिनो यूप इति निश्चये सत्यप्रियं नतु यूपमानदर्शनेन’ इति सायणः,
२०४
सवृत्तिके ऐतरेयब्राह्मणे
[प्रथमः
अथ यूपप्रकृतिद्रव्यमाह
॥ *खादिरं यूपं कुर्वीत स्वर्गकामः ॥ कुता,
॥ खादिरेण वै यूपेन देवाः स्वर्ग लोकमजयन् ॥ वशीकृतवन्तः ।। ॥ तथैवैतद् यजमानः खादिरेण यूपेन स्वर्ग लोकं जयति ॥ एतत् एषः ॥
॥बैल्वं यूपं कुर्वीतानाधकामः पुष्टिकामः ॥ पुष्टिरनुभवः ॥ कथमेतत् ,
॥ समां समां वै बिल्वो गृभीतस्तदन्नाद्यस्य रूपम् ॥ फलैरिति शेषः । गृहीतः सम्बद्धः । हग्रहोभो । वै यस्मात् । समां समां संवत्सरे संवत्सरे। तत् तेन । अन्नाद्यस्य फलस्य रूपम् अनुरूपं योग्यम् ॥
॥ आ मूलाच्छाखाभिरनु चितस्तत् पुष्टेः ॥ रूपमित्येव ।
_* ‘यूप्या वृक्षाः पलाशखदिरबिल्वरोहीतकाः । पालाशं तेजस्कामो यज्ञकामो वा खादिरं स्वर्गकामो वीर्यकामो वा बैल्वमन्नाथकामो ब्रह्मवर्चसकामो वा रौहीत प्रजाकामश्चक्षुष्कामो वा’ इति आप० श्री. सू० ७-१-१५, १६० तथा तत्स्वरूपं च तत्रैव-‘समे जातमशाखाजं बहुपर्णशाखमप्रतिशुष्काप्रमसुषिरमव्यावृत्तमपूर्णमृजमी मूर्ध्वशकलमन ईषदुपावनतं प्रागुदक् प्रत्यग वोपनतम्’ इति ७-१-१५. पा• सू०
बा. ८-२.३२
षष्ठोऽध्यायः !
२०६
चितशाखानुशासत्वाद् विल्वोऽनुभवरूपवान् । चितः पूरितः । तत् तेन ॥
वतच,
॥ पुष्यति प्रजां च पशुंश्च य एवं विद्वान् बैल्वं यूपं कुरुते ॥ पुष्यति अनुभवति । कुरुते सगृह्णाति ॥ पुनः स्तौति
॥ यदेव बैल्वा३म् ॥ * अनुदान प्रश्नान्ता-’ इत्यभिपूजिते प्लुतः । कुरुत इत्येव ।
यूपस्य बिल्वद्रव्यत्वं यत् तत् सर्हि पूज्यते ॥ किञ्च,
॥ बिल्वं ज्योतिरिति वा आचक्षते ॥ ज्योतिर्दीप्तिकरं बिल्वं श्रियः स्थानं वदन्ति वै ।।
तत्तच,
॥ ज्योतिः स्वेषु भवति श्रेष्ठः स्वानां भवति य एवं वेद ॥
वेदिता ज्ञातिषु स्वेषु प्रदीपसदृशो भवेत् । ज्योतिः स्वेष्विति व्याचष्टे-श्रेष्ठः खानामिति ॥
१. ‘पूज्यते बिल्वम् घ. ह. पाटा.
- पा० सू० २.१… ‘ज्योति: ज्योतिष्टोमसाधनम् ’ इति गोविन्द स्वामी. ‘श्रीवक्षनामकलेन लक्ष्मीस्वरूपत्वात् पूज्यत्वेन ज्योतिर्भवति’ इति मायण:
२०६
JA
सवृत्तिके ऐतरेय ब्रामणे
[प्रथमः
॥ पालाशं यूपं कुर्वीत तेजस्कामो ब्रह्मवर्चसकामः ।
तेजो वै ब्रह्मवर्चसं वनस्पतीनां पलाशः॥ वनस्पतीनां वृक्षाणां मध्ये ॥
ततच,
॥ तेजस्वी ब्रह्मवर्चसी भवति य एवं विद्वान् पालाशं
__यूपं कुरुते ॥ स्तौति–
॥ यदेव पालाशाइम् ।। यूपं कुरुत इत्येव । पूर्ववत् प्लुतः ।
यूपस्य पालाशत्वं तु सर्वदा संमतं सताम् ।। किञ्च,
॥ सर्वेषां वा एष वनस्पतीनां योनियंत् पलाशः॥ यद् यः । योनिः कारणम् ॥ उपपादयति ॥ तस्मात् पलाशस्यैव पलाशेनाचक्षतेऽमुष्य पलाशममुष्य
पलाशमिति ॥ पलाशशब्दो वृक्षादेः पर्णेषु खलु वर्तते । शब्दश्चायं पलाशस्येत्येष सर्वस्य’ कारणम् ॥
१. ‘शब्दस्य’ घ. इ. पाठः.
..
.
L
- ‘पुष्पाणामतिरकत्वात् पलाशस्थ तेजस्त्वं, परब्रह्मत्वश्रवणाद् ब्रह्मवर्चसत्वम् । तथाच शाखान्तरे श्रूयते–देवा वै ब्रह्मनवदन्त तत् पर्ण उपाणोद् (तै• सं० ३-५.५) इति । इति सागणः,
षष्ठोऽध्यायः
तस्मात् तथाहि ॥
ततश्चा
॥ सर्वेषां हास्य वनस्पतीनां काम उपाप्तो भवति
य एवं वेद ।। अस्यानेन वेदित्रा । उपासो लब्धः ।।
प्रथमः खण्डः
अथ यूपाञ्जनोच्छ्रायपरिव्याणाभिधायिनीः । *ऋचा सप्तानुवक्तव्याः प्रब्रवीति प्ररोचयन्
॥ अमो यूपमनुब्रूहीत्साहाध्वर्युः ॥ अज्मः अञ्जनं कुर्मः । नान्नलोपः’ । नसोरल्लोपः’ । चुत्वम् ।। होतापि,
॥ “अञ्जन्ति त्वामध्वरे देवयन्त इत्यन्वाह ॥
- ‘पश्चात् पाशुबन्धिकाया वेदेखविश्य प्रवितो धूपायाज्यमानायाज्ञन्ति त्वामध्वरे देवयन्त इत्युत्तमेन वचनेनाद्धर्च आरभेत् । उच्छ्रयस्व वनस्पते समिद्धस्य श्रयमाण: पुरस्तादूर्ध्व अधुण अतय इति द्वे जातो जायते सुदिनले अहामित्यर्द्धर्च आरभेत् ।। इति आ. श्रौ० सू० ३.१.८, ९. ‘यूपायाज्यमानायानबहीति संप्रेष्यति, अज्य मानायानुब्रूहि अजमो यूपमनुबहीति वा’ इति आप श्री. मू० ७.१०.१. अञ्जनप्रकारश्च तत्रैव’ अथैनमसंस्कृतेनाज्येन यजमानोऽग्रतः शकलेनानक्ति । ऐन्द्रमसीति वषालमवता मुपिप्पलाभ्यस्त्वोषधीभ्य इति प्रतिमुच्य देवस्त्या सविता मध्वानक्त्विति ब्रुवण सन्तत. मविच्छिन्दननिष्ठामनक्योपरात्’ इति ७-१०-२, ३ पा० सू० ६-४-२३. ३ पा० सू० ६.४.१११, ऋक्सं० ३-१-२-१.
२०८
सवृत्तिके ऐतरेयब्राह्मणे
[द्वितीयः
__ व्याचष्टे
॥ अध्वरे ह्येनं देवयन्तोऽञ्जन्ति ॥ देवयन्तः देवान् यष्टुमिच्छन्तः । क्यपि शतुर्जसि नुस् । ऋत्विजः ॥
॥ वनस्पते मधुना दैव्येनेति ॥ अस्ति ।
॥ एतद् वै मधु दैव्यं यदाज्यम् ॥ दैव्यं देवाईम् । “देवस्य यत्रो ॥
दैव्येन मधुनेत्यस्य त्वाज्येनेत्यर्थ इष्यताम् ।। ॥ यदूर्ध्वस्तिष्ठा द्रविणेह धत्ताद् यहा क्षयो मातुरस्या
उपस्थे इति ॥ अस्ति । व्याचष्टे
॥ यदि च तिष्ठासि यदि च शयासै द्रविणमेवास्मासु
धत्तादित्येव तदाह ॥ हे यूप यदि शेषे त्वमूर्ध्वस्तिष्ठसि वा यदि ।
सर्वथा धनमस्मभ्यं प्रभूतं दातुमर्हसि ॥ तिष्ठासि । लेट् आत् । शयासै । सिप् । ‘वैतोऽन्यत्र’ । आद् । अस्या मातुर्भुवः । उपस्थे उपरि । क्षयः निवासः॥
१. ‘दैव्येनेति एतद् ’ ध. १. पाठः.
‘मधुना मधुरेण’ इति सायणा,
- पा. सू. वा. ४-१-८५, * पा० सू० ३.४-९६.
खण्ड:]
षष्ठोऽध्यायः । २०९ ॥ ‘उच्छ्रयस्व वनस्पत इत्युच्छ्रीयमाणाय ॥ उच्छ्रीयमाणमभिधातुमुच्छ्यस्वेति द्वितीयामन्याहां ॥ इयं च,
॥ अभिरूपा । यद् यज्ञेऽभिरूपं तत् समृद्धम् । वर्मन्
पृथिव्या अधीति ॥
अत्रास्ति ।
॥ एतद् वै वर्म पृथिव्यै यत्र यूपमुन्मिन्वन्ति ॥ वर्भ उत्कृष्टदेशः । पृथिव्यै पृथिव्याः । उर्ध्वं मिन्वन्ति स्थापयन्ति ॥
॥ सुमिती मीयमानो वर्गों धा यज्ञवाहस इति ॥ अस्ति ॥
॥ आशिषमाशास्ते ॥ हे यूप सुष्टु मित्या स्थापनेन मीयमानः वर्चस्तेजः धाः देहि । यज्ञस्य वाहसे निर्वाहायो त्वमिति वदन ॥
॥ समिद्धस्य श्रयमाणः पुरस्तादिति ॥ तृतीयामन्याह ॥
- ऋक्सं०३-१-३-३. + ‘यूपायोच्छ्रीयमाणायानुब्रूहीति संप्रेष्यत्युच्छ्रीयमाणाया नन्हीति वा उदिवं स्तभानान्तरिक्षं पृणेत्युच्छ्यति’ इति आप० श्री. सू० ५.१०.६, ७.
वर्मणि शरीरभूते यूपावटदेशे’, ‘सुमित्या कल्याण्या प्रज्ञया’ इति गोविन्दस्वामी 1 ‘यज्ञनिर्वाहकाय यजमानाय’ इति सायण:: ऋक्सं. ३-१-३-२.
27२१० सवृत्तिके ऐतरेयब्राह्मणे [द्वितीयः
च्याचष्टे
॥ समिद्धस्य ह्येष एतत् पुरस्ताच्छ्रयते । *समिद्धाहवनीयात् माग् यूप उच्छ्रीयते खलु । यका शए । एतदेतहि ॥
॥ ब्रह्म वन्वानो अजरं सुवीरमिति ॥ अस्ति ॥
॥ आशिषमेवाशास्ते ॥ एव पुनः। वन्वानः संभजन् । ब्रह्म यज्ञं सुवीरं सुपुत्र निर्जरमिति
वदन् ।
॥ आरे अस्मदमति बाधमान इति ॥ अस्ति ॥ अमतिशब्द निराह
॥ अशनाया वै पाप्मामतिः ॥
अशनाया बुभुक्षा क्षुत् पाप्मोपद्रव एव सः। अमतिः क्षुदुपेतानां न किश्चित् प्रतिभाति हि ॥ अशनात् क्यच्यशनायोदन्येति हि निपात्यते ॥
॥ तामेव तदारानुदते यज्ञाच्च यजमानाच ॥ तां क्षुधम् । आरारे । नुदते द्रावति । यजमानात् यज्ञात् तत्कारिभ्य ऋत्विग्भ्यश्च ॥
__ * अप्रैणाहवनीयं यूपावट परिलिखत्यर्थमन्तवेद्यधै बहिर्वेदि ’ इति आप० श्री. सू. ७.९.६. + तथाच महाभाष्ये — बुभुक्षितं न प्रतिभाति किश्चित् ’ इति (२-३-२). * पा. सू. ७-४-३४.
पष्ठोऽध्यायः ।
य
AM
।
॥ उच्छ्यस्व महते सौभगायेति । आशिषमेवाशास्ते ॥ एव पुनः । महते सौभाग्याय संपदे त्वमुत्तिष्ठेति वदन् ।।
॥ ‘ऊर्ध्व ऊ षु ण ऊतये ॥ इत्यन्वाह ।। অন্নাবি,
॥ तिष्ठा देवो न सवितेति ॥ নাখনাহু
॥ यद् वै देवानां नेति तदेषामोमिति ॥ अबोचामास्य वाक्यस्य व्याख्यानं हनिमन्धने ।।
॥तिष्ठ देव इव सवितेत्येव तदाह ॥ यूप यज्ञे प्रकाशस्थ यथा सूर्योऽन्तरिक्षमः ॥
॥ ऊों वाजस्य सनितेति ॥ अस्ति । व्याचष्टे
॥ वाजसनिमेवैनं तद्वनसां सनोति ॥ सनोति सान्त्वेन प्रवर्तयति । ‘छन्दसि वनसन-’ इतीन् । वाजस्यानस्य दाता वाजसनिः । धनसाम् । ‘जनसन-’ इति विव्यात्वम् । तत् तत्र । एनं यूपम् । वाजस्यार्थो धनमितिः ॥
AER
काम
- ऋक्सं० १-३-१०-३. + pages 104 & 105. * पा० सू० ३२-२५. पा. सू० ३-२-६७. वाजसनिमेवानदातारमेव सनोति करोतीलर्थः । एतस्योपलक्षणवादू धनसां सुवर्णादिदातारं च करोति’ इति मायण,
द्वितीयः
सवृत्तिके ऐतरेयब्राह्मणे
यब्राह्मणे
॥ यदञ्जिभिर्वाधनिर्वियामह इति ॥ अस्ति ।
॥ छन्दांसि वा अञ्जयो वाघतः ॥ . *ऋत्विङ्नाम वापदिति सुहृत स्निग्धोऽञ्जिरुच्यते ।
छन्दांसि गायच्यादीनि सुहृदित्य॒त्विगादिवत् ।। निर्वाहक्षमाणि ॥
॥ तैरेतद् देवान् यजमाना विह्वयन्ते मम यज्ञमागच्छतः मम
यज्ञमिति ॥ “निसमुपविभ्यो खः’ इति तङ् । एतदेते । तैश्छन्दोभिः विविध
स्तौति
॥ यदि ह वा अपि बहव इव यजन्तेऽथ हास्य देवा __यज्ञमेव गच्छन्ति यत्रैवं विद्वानेतामन्वाह । इव एव ॥
सु यज्ञं बहुषु यज्वनोऽस्याध्वरे मुराः । आगच्छन्त्येव होता य एवं विद्वान् भवेद्यदि ॥ यत्र सोखल्, यः॥
१. ‘निर्वाहक्षमाणि । तैरेतद् । घ. पाठः,
- या. निख• ३-१८. + ‘अञ्जिभिः आज्येनाक्षद्भिः’ इति गोविन्द स्वामी. ‘अनिभिः अत्यभिव्यक्तिकारिभिः’, * ‘अत्राशिवाघच्छब्दाभ्यामलिया मापनाः छन्दोभिमानिनो देवा उच्यन्ते’ इति सायणः. पा. सू. १-३-३०.
खण्ड:
षष्ठोऽध्यायः ।
२१३ ॥ *ऊो नः पााहसो नि केतुना विश्व समविणं दहेति ॥
अन्वाह । अत्रिण इति व्याचष्टे
॥ रक्षांसि वै पाप्मात्रिणः ॥ अदेखिरनिर्जीवादीन् जसि गत्वेऽत्रिणः पदम् । पामा पापमुपद्रवः ॥
ततश्च,
॥ रक्षांसि पाप्मानं दहेत्येव तदाह । तत् सः।
सर्वस्य भक्षकान् रक्षोजातीयान् पापमेव च । यूप सन्दह रसास्मानंहसचेति वै वदन ॥ ॥ कृधी न ऊो चरथाय जीवस इति यदाह कृधी न
ऊों चरणाय जीवस इत्येव तदाह । ’ चिरेरथः कृतो भाव इति वक्ति ल्युदं वदन् । कुरु नो बहुसंपर्कान् गतये जीवनाथ च ॥ बहुना किं त्वमूर्ध्वः सन् सम्पदोवा॑य चेह नः ।। १. ‘तदाह । सर्वस्य’ ध. पाठ:.
- ऋक्सं. १.३.१०.४. + उणादिसू० ४-६९. पा० सू० ५.२-११६.
त्रिलोका यस्य न भवन्ति इति सोऽत्रिः तानि च रक्षांसि पापं वा’ इति गोविन्दस्वामी. चशब्दः पूर्ववाक्येन समुच्चयार्थः । अपि हे यूप रथाय जीवसे रथारोहणपूर्वकायः जीवनाय । यदा वरचाये सेकमेव पदं वरयं चरणमाचार; तस्मै। इति सायणा .
२१४
सवृत्तिके ऐतरेयनामणे .
द्वितीयः
॥ यदि ह वा अपि नीत इव यजमानो भवति, परि हैवैनं
तत् संवत्सराय ददाति ॥ इति वदन होतेति शेषः ।
यमेन यदि यज्वायं नीतः’ संयमनी पुरीम् । तथाप्येनं शताब्दाय* होता परिददाति वै ।। एवं नामायुषो दृद्धिं कुर्याद्धोतेति वदन् । जीवसे चरथायेति पदयुग्ममिति स्तुतम् ।।
॥ विदा देवेषु नो दुव इत्याशिषमेवाशास्ते ॥ एव पुनः। नोऽस्माकम् । दुवः परिचर्याः । देवेषु ‘विदाः वदन् ।
॥ जातो जायते सुदिनत्वे अह्नामिति ॥ व्याचष्टे
॥जातो ह्येष एतज्जायते ॥ एतदेतहि ॥
पूर्व वृक्षतया जातो यज्ञियत्वेन जायते ॥ . ॥ समर्थ आ विदथे वर्धमान इति वर्धयन्त्येवैनं तत् ॥
॥ पुनन्ति धीरा अपसो मनीषेति पुनन्येवैनं तत् ॥
१.
या स्थानीतः’ घ, पाठः,
‘विदा वेदय कथमेत्यर्थः’
- “संवत्सराय आयुष्प्रदाय कालात्मने’, इति सायणः, ऋक्सं० ३-१-३-५.
षष्ठोऽ-यायः ।
२१५
म
na
पुनन्ति शोधयन्ति । तत् तत्र ।।
॥ देवया विप्र उदियति वाचमिति देवेभ्य एवैनं
तन्निवेदयति ॥ तत् तत्र । निवेदयति ज्ञापयति । ॥ युवा सुवासाः परिवीत आगादित्युत्तमया परिदधाति ॥
सप्तम्या त्रिः समापयेत् ॥
यूपं प्राणतया स्तौनि व्याचक्षाण इमामृचम् –
॥प्राणो वै युवा सुवासाः ।।
कथं
.
F
॥ सोऽयं शरीरैः परिवृतः॥ सर्वशरीरवर्तित्वात् प्राणस्य ॥ । स उ श्रेयान् भवति जायमान इति श्रेयान् श्रेयान्
ह्येष एतद् भवति जायमानः ॥ एतदेतैस्तक्षणजोषणाञ्जनोच्छ्यणपरिव्याणैर्जायमानो यूपीभवन् । विीप्सा प्रयोगापेक्षा ॥ ॥ तं धीरासः कवय उन्नयन्ति स्वाध्यो मनसा देवयन्त इति ॥
- ऋक्सं० ३.१.३.४. ‘युवा सुवासाः परिवीत आगादिति परिदध्यात्’ इति आ० श्री. सू० ३-१-९, कदाचिदपि जरारहितत्वात् प्राणस्य युवत्वं प्राणवेष्टन रूपत्वाच्छरीरावयवानां वस्त्ररूपत्वम् ’ इति सायणः, ‘चीप्सा यूपानां भूयस्तया प्रतिसंस्कार यूपभेदः’ इति गोविन्दस्वामी.
११६ सवृत्तिके ऐतरेय ब्राह्मणे [द्वितीयः
कवय इति व्याचष्टे
॥ ये वा अनूचानास्ते कवयः ॥ अनूचानः सर्ववेदपाठार्थाध्यापनादिमान् ॥
॥ त एवैनं तदुन्नयन्ति ॥ तत् तस्मिन् काले उन्नयन्त्यूचं स्थापयन्ति ।
॥ता एताः सप्तान्वाह रूपसमृद्धाः ॥ अञ्जन्त्यादियुवास्वन्ताः ॥
॥ एतद् वै यज्ञस्य समृद्धं यद् रूपसमृद्ध यत् कर्म क्रिय माणमृगभिवदति तासां त्रिः प्रथमामन्वाह त्रिरुत्तमां ता एकादश सम्पद्यन्ते ॥
सासु चतुराधिक्यात् ॥
॥ एकादशाक्षरा वै त्रिष्टुप् ॥
Frma
पादद्वारा॥
॥ त्रिष्टुबिन्द्रस्य वज्रः॥ इन्द्रबलोपोबलकत्वात् ॥
॥ इन्द्रायतनाभिरेवाभी रानोति य एवं वेद । त्रिः प्रथमां त्रिरुत्तमामन्वाह यज्ञस्यैव तद् बौं नाति स्थेने बलायाविषेसाय ॥
*व्याख्यातम् ।।
द्वितीयः खण्डः।
- page 91.
34
।
AR
खण्ड:
___ २१७ पशौ समाप्ते यूपोऽनो त्याज्यो नेति विचार्य तु । तस्य स्थाने स्वरुर्नाम निधेश्’ इति कथ्यते—-
॥ तिष्ठेद् यूपा३: । अनु प्रहरेइदित्याहुः ।। पशुप्रयोगे प्रवृत्ते हञ् त्यागे संशये प्लुतो । हियेत वस्विजा सोऽग्नौ यक्तडोः शप्तिपा लिडि तत्र,
गुकामस्य । यष्टुः ॥ अत्रेतिहासमाह
॥ देवेभ्यो वै पशवोऽन्नाद्यायालम्भाय नातिष्ठन्त । अन्नाद्यकामैर्देवैस्तु पशवो हि जिघांसिताः । नात्रातिष्ठन्त तङ् चापि तिष्ठते. प्रकाशने ॥
श्लाघड्नुङ्स्थेति हेर्यश्च लभेश्वेत्येव र्नु पनि ।। स्पष्टयति ॥ तेऽपक्रम्य प्रतिवावदतोऽतिष्ठन्नास्मानालप्स्यध्वे नास्मानिति॥
लभेलद ध्वम् । खरि च’ इति भस्य पः । वदेर्यलुगन्ताच्छतुर्जस् । ‘नाभ्यस्ताच्छतुः’ इति नुमतिषेधः ॥
घ. इ. पाठः. ३. ‘नाभ्यस्ता
१. ‘विधेय’, २. ‘लभेश्चैव च न उहतुर्नुम् ।’ क, पाठः.
- पा. सू. १-३-२३. + पा० सू. १-४-३४. पा. सू. ७-१-१३. 8 पा० सू. ७-१-६४. पा० सू० ४-४-५५ % पा० सू. ७-१-७४
२१८
सवृत्तिके ऐतरेयब्राह्मणे
तृतीयः
॥ ततो वै देवा एतं यूपं वज्रमपश्यन् ॥
॥ तमेभ्य उदश्रयन् ॥ एभ्यः एषां पशूनामर्थाय । उच्छ्तिमकुर्वन् ॥
॥ तस्माद् बिभ्यत उपावर्तन्त ॥ तस्मादुच्छ्रिताद्’ यूपात् । बिभ्यतो भीताः पशव उपावर्तन्त देवसमीपमागताः ॥
। तमेवाद्याप्युपावृत्ताः ॥ तं यूपम् ॥ ॥ ततो वै देवेभ्यः पशवोऽन्नाद्यायालम्भायातिष्ठन्त ।तिष्ठन्तेऽस्मै
पशवोऽन्नाधायालम्भाय य एवं वेद ॥ अस्मै वेदिने ।
॥ यस्य चैवं विदुषो यूपस्तिष्ठति ॥ तस्मै च यष्ट्रे ॥
तिष्ठेत्तु पशुकामस्येत्युक्तोऽर्थ उपपादितः ॥
॥ अनु प्रहरेत् स्वर्गकामस्य ॥ यष्टुश्च स्वर्गकामस्य यूपमन्नौ क्षिपेत् सुखम् ।।
॥ तमु ह स्मैतं पूर्वेऽन्वेव प्रहरन्ति ॥
१. ‘तस्मादुच्छिताद् बिभ्यतः ’ क. पाठः,
खण्ड:
पोsध्याय: ।
EUTER
__ *एतं रसोऽम्, एतस्य स्वर्गकामस्य यष्टुः । तं यूपम् । उ
पुरा । पूर्व महर्षयः । अनुप्रहरन्ति स्म ह अग्नौ क्षिप्तवन्तः ।
पूर्वप्रवृत्त आचारोऽत्रास्माभिः क्रियतामिति ॥ उपपादयति
॥ यजमानो वै यूपो यजमानः प्रस्तरोऽग्नि देवयोनिः । सोऽमेर्देवयोन्या आहुतिभ्यः सम्भूय हिरण्यशरीर ऊर्ध्वः स्वर्ग लोकमेष्यतीति ॥
यष्टुत्वेन स्थितो’ यूपो वेदे प्रस्तरवत्ततः । देवत्वापादने हेतुरग्निश्च श्रूयते श्रुतौ ॥ सेभ्य॑स् ।
अग्नेयपाहुतेर्जातो हिरण्यीकृतदेहकः ।
भूत्वा स्वर्ग यास्यतीति हेतुं ते चाब्रुवन्निति ॥ भकारान्तरमाह-~
॥ अथ ये तेभ्योऽवर आसंस्त एतं स्वरुमपश्यन्
यूपशकलम् ॥ अयेति पक्षान्तरे । अवरे चीनाः । तेभ्यः पूर्वेभ्यः । ये ते । एतं लुप्तोपर्य, यूपमित्र
खरुसंज्ञं यूपकार्ये शकलं ददृशुः पुरा ।
बा
१. ‘स्तुतो’, २. ‘चाब्रुवनिति । अथ’, ३. पूर्वेभ्यः एतं ’ घ, क, पाठ..
- ‘तमेत यूपम्’ इति सायणः.सवृत्तिके ऐतरेयवाक्षणे
[तृतीयः
ततश्च
॥ तं तस्मिन् कालेऽनु प्रहरेत् ॥ यूपानुप्रहृतेः काले स्वरुरनौ निधीयताम् ।
धूपस्य तक्षणे जातं’ शकलं खरुरुच्यते ।। स्तौति
॥ तत्र स काम उपाप्तो योऽनुप्रहरणे ॥ तत्र स्वरौ प्रहृतेऽपि यूपानुप्रहरणे या कामः स उपाप्त: स्यात् ॥
॥ तत्र स काम उपाप्तो या स्थाने । तत्र खरी प्रहृते यूपे च स्थिते सति यूपस्थितौ या कामास उपाय: स्यात् ॥
अथाग्नीषोमदेवत्वं विधातुं पशुमाह है– ॥ सर्वाभ्यो वा एष देवताभ्य आत्मानमालभते यो दीक्षते ॥
दीक्षमाणः स्वकं देहं देवेभ्यो दत्तवान् खलु ॥ ततः किम्,
॥ अग्निः सर्वा देवताः सोमः सर्वा देवताः । स यदन्नीषोमीयं पशुमालभते सर्वाच्य एव तद् देवताभ्यो यजमान
आत्मानं निष्क्रीणीते ॥
१ ‘यूपतक्षणेऽप्रजातम् ’ क पाठः
- ‘देवा वै संस्थिते सोमे प्रचुचोऽहरन् प्रयूपं तेऽमन्यन्त यज्ञवेशसं वा इदं कुर्म इति ते प्रस्तरं बुचा निष्कयणमपश्यन् स्वर यूपस्य संस्थिते सोमे प्र प्रस्तरं हरति जुहोति स्वरुमयज्ञवेशसाय’ इति तै० सं० ६.३-४. ‘जुहां स्वरमवदायानूयाजान्ते जुहोति द्यां ते धूमो गच्छतु’ इति आप० श्री. सू. ७-२७.४. ‘अवतक्षणानां खरुः’ इति आप० श्री. सू० ७-३-३ ‘पुरा खल वावैष मेधायात्मानमारभ्य चरति यो दीक्षितो यदग्नीषोमीयं पशुमालभत आत्मनिष्क्रयण एवास्य सः’ इति तै० सं०६-१-११.
पष्ठोऽधायः ।
२११
।
स दीक्षितः । आलभत इति यत् तत् तेन’ । निष्क्रीणीते मेचयति ॥
॥ तदाहुद्धिरूपोऽनीषोमीयः कर्तव्यो द्विदेवत्यो हीति ॥
पशुः शुक्लादिरूपेषु द्विवर्णः स्याद् द्विरूपकः । देवताद्वित्वयोगेन द्विवर्णत्वं च सोऽर्हति ।।
॥ तत्तन्नादृत्यम् ॥ उक्तार्थम् ॥ कथं तर्हि,
॥ पीव इव कर्तव्यः ॥ इव एव । पीवम् पीवन् पीन इति पर्यायाः ।
अत्वसन्तस्य सौ दीर्घः’ छन्दस्त्वान्नैव पीवसः ।। पीनाङ्गस्तु पशुः कार्यस्तत्र कारणमुच्यते–
पीवोरूपा बै पशवः ॥ परिपुष्टाङ्गाः ॥
॥ कृशित इव खलु वै यजमानो भवति । तद् यत् पीवा पशुर्भवति यजमानमेव तत् स्वेन मेधेन समर्धयति ॥
तत् तत्र । पीनः पशुर्भवतीति यत् तत् तेन । मेधेन यज्ञयोग्याभि रूपेण ॥
।
१. ‘तेन तदाहुः’, २. ‘सोः ‘, ३. परिपुष्टाङ्गाः । कुतः । कृशितः’ का पाठ
page 29,
पा. सू० ६.४.१४.
२२९
सवृत्तिके ऐतरेयब्राह्मणे तृतीयः
पशोः पीनाङ्गतोक्ताथ शेषभक्षं निषेधति
॥ तदाहु ग्रीषोमीयस्य पशोरश्नीयात् ॥ हुतशेषमिति शेषः ॥
कुतः, ॥ पुरुषस्य वा एषोऽश्नाति योऽनीषोमीयस्य पशोरश्नाति ॥
कुता,
॥ यजमानो ह्येतेनात्मानं निष्क्रीणीत इति ॥ ब्रह्मवादिन आहुरित्यर्थः ॥ ॥ तत् तन्नादृत्यम् । ‘वानं वा एतद्धविर्यदनीषोमीयः ॥
पशुः । यत् यः ॥
कथम्,
॥ अग्नीषोमाभ्यां वा इन्द्रो वृत्रमहन् । अग्निः सोमश्च शक्रस्य पुरा कुत्रं जिघांसतः । साहाय्यं कृतवन्तौ यत् तद्वात्रघ्नं पशोरभूत् ॥ इनो लड्यन् ॥
१. तद् वानत्वं पशोरभूत् ’ घ. ड. पाठ:
- ‘तस्मात् तस्य नाश्यं पुरुषनिष्क्रयण इव हि’ इति तै. सं. ६-१-११. ‘म यजमानोऽग्नीषोमीयस्यानाति अभीयाद् वा’ इति आप० श्री० सू० ११-२०.१४. + ‘अथो खल्वाहुरमीषोमाभ्यां वा इन्द्रो वृनमहानिति यदनीषोमीयं पशुमालभते वार्चन एवास्य स तस्माद्वाश्यम्’ इति तै. सं. ६-१-११. * अयं चार्थः विध हतपुत्रो वीन्, सोममाहर’ (तै० सं० २-५-२) इत्यनुवाके अपश्चितः.
E
पष्ठोऽध्यायः ।
॥
उपपादयति ॥ तावेनमब्रूतामावाभ्यां वै वृत्रमवधीः । वरं ते वृणावहा इति ॥
तावनीषोमौ । एनमिन्द्रम् । अवधीः ‘लुकि च’ इति वधादेशः । ते कसेर्डस् । त्वत्तः वृणावहै वरमिति । लोट् आट् । ‘एत ऐ॥
॥ वृणाथामिति ॥ इन्द्र उक्तवान् । वरणं कुरुतम् । आयां टेरेत्वम् । ‘आमेतः” ॥ ततः,
॥ तावेतमेव वरमवृणाताम् ॥ वृतवन्तौ ।। एतमित्युक्तमाह
॥ श्वः मुत्यायां पशुम् ॥ अवृणातामित्येव ।
सुत्यायां श्वः स्थितायां यः पूर्वद्युः क्रियते पशुः ।
आवयोः सोऽस्त्वितीहेन्द्राद् व्रतवन्तौ वरं हि तौ ।।
ततश्च,
॥ स एनयोरेषोऽच्युतः ॥ . स एष पशुः । एनयोरनीषोमयोः । अच्युतो नित्यः ॥
m
a
1
१. ‘आमेत: तावतं ’ ब. ङ, पाठ:.
२-४-४३.
पा. सू.
३-४-९३. *
पाक मू.
- पा. सू. ३-४-९०.
२२४
सवृत्तिके ऐतरेयब्राह्मणे
[चतुर्थः
॥ वरवृतो ह्येनयोः ॥ भ्याम ओम् , आभ्याम् । बस्तृतः वररूपेण वृतः ॥
॥ तस्मात् तस्याशितव्यं चैव लीप्सितव्यं च ॥ मांसमस्य पशोस्तस्मादेष्टव्यं भोज्यमेव च । लभेः ‘सनिमीमा–’ इत्यच इस् । तव्य इद् । ईत्वं छान्दसम् ॥
तृतीयः खण्डः ।
एकादश प्रयाजाः स्युस्तिष्ठत्येव पशौ हि ये । तद्याज्या ऋच आध्यः स्युस्ताभियोग प्रवीत्यय
॥ आप्रीभिराप्रीणाति ॥ आप्रीवत्र प्रीतिकारी यजने वर्तते खलु । यागेन तपेयेदन समिदाथास्तु देवताः ।। स्तौति
॥ तेजो वै ब्रह्मवर्चसमाध्यः ।।
॥ तेजसैवैनं तद् ब्रह्मवर्चसेन समर्धयति ॥ तत् तत्र॥
- पा० सू० ७.४.५४. । तिष्ठति पशावेकादश प्रयाजान् यजति’ इति आप. धौ० सू० ७.१४-६. ‘तथाचाश्वलायनसूत्रं पशावित्यधिकृत्य-‘एकादश प्रयाजाः’ इति ३-२-१. तेषां देवताश्च-समिधस्तनूनपाद् इळा बहिर्दूर उषासानका दैव्याहोतारा स्तिस्रो देव्यस्त्वष्टा वनस्पतिः स्वाहाकृतय इति. * तथाच तै. बा. ‘आप्रीमिराप्नुवन् तदात्रीणामाप्रीत्वम् ’ २-२-८ इति आप्रियः कस्मात् । आमोते: प्रीणातेर्वा । आप्रीभिरामीणातीति च ब्राह्मणम् ’ इति या० निरु० ८.४.
खण्ड:
षष्ठोऽध्यायः ।
२१५
।
अय विविच्य स्वशब्देनाह
॥ समिधो यजति ॥ स्तौति
॥ प्राणा वै समिधः ॥ इन्धेः किम् । नलोपः जस् । चक्षुरादयः ॥
॥ प्राणा हीदं सर्व समिन्धते यदिदं किञ्च ॥ इन्धते प्रकाशयन्ति । “श्नानलोपः’ । सोरल्लोपः’ इदं जगत् । इदं सर्वमिति व्याचष्टे-~~-यदिदं किञ्चेति ॥
॥ प्राणानेव तत् प्रीणाति ॥ तत् तत्र । प्रीणाति सुष्ठ करोति ॥
॥प्राणान् यजमाने दधाति ।
तनूनपातं यजति ॥ द्वितीयोऽयम् ॥
॥ प्राणो वै तनुनपात् ॥
- ne
कथं,
.
॥ स हि तन्वः पाति ॥ तन्वः तनूः । शसि यण् । देहान् पाति रक्षति । पाते पा। नेत्युपजन: किपि तुक् ॥
पा. सू. ६.४-२३. + पा० सू० ६-४-१११
२२६
सवृत्तिके ऐतरेयब्राह्मणे
चतुर्थः
ii
॥ प्राणमेव तत् प्रीणाति । प्राणं यजमाने दधाति ।
नराशंसं यजति ॥ अयमपि द्वितीयो वसिष्ठशुनकात्रिवधयश्वराजन्यानाम् । सूच्यते हि,-‘अन्यत्र वसिष्ठ-’ इत्यादि ॥
नराशंसशब्दं निराह—
॥ प्रजा वै नरो वाक् शंसः ॥ नरेत्युक्ता प्रजा शंसशब्देनोक्तात्र वाक् खलु । इत्यर्थः ॥ ॥प्रजा चेव तद्वाचं च प्रीणाति । प्रजां च वाचेच
यजमाने दधाति।
इळो यजति ॥ अन्ननान्न इलाशब्दाच्छत्याल्लोप इळापदम् । तृतीयोऽयम् ॥
॥ अन्नं वा इळ: ॥ ईनिधातोरिदपदेन प्रोक्तं ह्यन्नं सदा स्तुतम् ॥ ॥ अन्नमेव तत् प्रीणाति । अन्नं यजमाने दधाति ।
बहिर्यजति ॥ चतुर्थोऽयम् ॥
॥ पशवो वै बर्हिः॥ बर्हिषा तृणपुञ्जेन वर्धन्ते पशवः सदा ।।
- आ. श्री. सू. १.५.२१. " अनयोस्भयोर्मन्त्रयोरधिकारिभेदेन व्यवस्थामाष. स्तम्ब आह-‘नराशंसों द्वितीयः प्रयाजो वासष्टशुनकानां , तनूनपादितरेषां गोत्राणाम् " इति सायणः, + या० निध० २-७. * ‘इष्यत इति न्युत्पत्यानमिटशब्दवाच्यम्’, $ ‘बृंहणस्य पोषणस्य हेतुबर्हिः पशवश्च क्षीरादिदानेन तादृशलाद, बहिःखरूपाः’ इति सायणः.
खण्ड:)
अहोऽध्यान
२२७
ANIMAL
॥ पशूनेव तत् प्रीणाति । पशून् यजमाने दधाति ।
दुरो यजति ॥ पञ्चमोऽयम् । द्वार इत्यस्य दूर इत्युक्तिः । “होना यक्षदुर’ इति प्रैषदर्शनात् ॥
॥ वृष्टिवै दुरः ॥ सर्वाभ्युदयद्वारत्वाद् वृष्टेः ।।
॥ वृष्टिमेव तत् प्रीणाति । वृष्टिभन्नाचं यजमाने दधाति ।
उपासानक्ता यजति ॥ षष्ठोऽयम् ॥
॥ अहोरात्रे वा उपासानक्ता ॥ उपासेति दिनं प्रोक्तं नक्तेत्युक्ता निशा विति ॥. ॥ अहोरात्रे एव तत् प्रीणाति । अहोरात्रयोर्यजमानं दधाति ।
. दैव्या होतारा यजति ॥ सप्तमोऽयम् ॥
॥ प्राणापानौ वै दैव्या होतारा ॥ द्वित्वात् ।। ॥ प्राणापानावेव तत् प्रीणाति । प्राणापानौ यजमाने दधाति ।
तिनो देवीर्यजति ।।
- तै. ब्रा० ३६.२.
उपाशब्दो लक्षणयाहरर्थ: ’ इति गोविन्दस्वामी.
सवृत्तिके ऐतरेयब्रामणे
अष्टमोऽयम् ॥
॥ प्राणो वा अपानो व्यानस्तिस्रो देव्यः ।। सरस्वतीलाभारत्यस्तिस्रो देव्यो हि ताः पुनः । ब्रह्मविष्णुसूर्यपत्न्यस्ताश्च प्राणादिभिः समाः ।। इला भूमिः स्त्री तु भानोर्भरतस्य हि भारती । वायुः प्राणो हि निष्क्रामन् प्रविशन् स्यादपानकः ।। सर्वाङ्गव्यापको ब्यान एते देहस्य रक्षकाः ।।
॥ ता एव तत् प्रीणाति । ता यजमाने दधाति ॥. ताः प्राणादिरूपा देवीः ॥
॥त्वष्टारं यजति ॥ नवमोऽयम् ॥
॥ वाग् वै त्वष्टा ॥ स्पष्टशब्दं वाचि निराह
॥ वाग्धीदं सर्व ताष्टीव ॥ . ताष्टि प्रकाशयति । आरममाणा भुवनानि विश्वेति मन्तवर्णात् । वकारस्याकारः। इव एव ।।
UP
ARARIA
१. ‘प्राणोऽभिनिष्क्रामन् ‘, २. ‘दधाति । स्वष्टार’ प. पाठः.
- ‘भरत आदित्यस्तस्य भाः’ इति या० नि० ८-१३, ‘भरत आदित्यस्तस्य स्वभूता दीप्तिः’ इति अगभाष्ये ८-६-९-३ सायणः. त्वक्षिधातोरुत्पन्नः शब्दस्त्वष्ठार माचष्टे पाचश्च तक्षणहेतुत्वात् त्वष्टत्वम् । यस्मादिदं जगत् सर्व वाक् ताष्टीव तक्षतीव, यथा लक्षणेन काष्ठं प्रौढमपि सूक्ष्मं भवति एवं महान्तोऽपि पर्वतादयोऽल्पेनैव शब्देन गृह्यन्ते तदेतज्जगत् तमिव भवति’ इति खायणः । ऋक्सं० ८.५-१२-३.
षष्ठोऽध्यायः ।
॥ वाचमेव तत् प्रीणाति वाचं यजमाने दधाति ।
वनस्पति यजति ॥ दशमोऽयम् ॥
॥ प्राणो वै वनस्पतिः॥ ‘वननीयत्वात् पतित्वाञ्च ॥
॥ प्राणमेव तत् प्रीणाति प्राणं यजमाने दधाति ।
स्वाहाकृतीर्यजति ॥ एकादशोऽयम् ॥
॥ प्रतिष्ठा वै स्वाहाकृतयः॥ प्रतिष्ठाहेतुत्वात् ॥
॥ प्रतिष्ठायामेव तद् यज्ञमन्ततः प्रतिष्ठापयति ॥ अन्ततः प्रयाजानामन्ते ॥ तत्र च,
|| ‘ताभिर्यथऋष्याप्रीणीयात् ॥ ताभिराप्रीभिः । यथऋषि । ‘ऋत्यकः’ इति स्वप्रकृतिभावी
खगोत्रप्रवरयुक्तसूक्तापी यथर्षिता । अनुवाकानुक्रमण्यामुक्ता अप्यूषयो दश ।। “कण्वाङ्गिरोगस्त्यशुनका विश्वामित्रोऽत्रिरेव च । वसिष्ठकश्यपवध्रधश्वा जमदग्निरथोत्तमः” ॥
- ‘वनस्पतिजन्यफलानां प्राणावस्थितिहेतुत्वाद् वनस्पतेः प्राणत्वम् ‘, ‘आहुति समाप्तिहेतुत्वात् प्रतिष्ठात्वम् ’ इति सायणः. * ’ होता यजत्याप्रीभिः प्रैषसलिशामिः समिद्धो अमिरिति शुनकानां जुषस्व नः समिधमिति वसिष्ठानां समिद्धो अवेति सर्वेषां यथाऋषि वा’ इति आ० औ० सू० ३.२.५, ६, ७. पा. सू. ६-१-१२८,
श्लो. १०.सवृत्तिके ऐतरेयब्राह्मणे
[चतुर्थः
इति ।
एभिश्चैकोनपञ्चाशत्प्रवरं जगदन्वितम् ।। गोत्राणां तु सहस्राणि प्रयुतान्यर्बुदानि च ।।। जनपञ्चाशदेवैषां प्रवराः सर्वसूत्रिताः ।
कण्वगोत्रप्रसूतानां सुसमिद्धो न आवह । अङ्गिराप्रवर्षीणां समिद्धो अग्न आवह ॥ अगस्त्यगोत्रजातानां समिद्धो अद्य राजसि । इसमिद्धो अग्निमिहितः शुनकानां भवेदिदम् ।।
विश्वामित्रप्रवराणां सिमित समिदिति विदम् । अत्रिगोत्रप्रसूतानां सुसमिद्धाय शोचिषे ।। वसिष्ठगोत्रजातानां जुषस्व न इदं भवेत् ।। कश्यपप्रवराणां तु *समिद्धो विश्वतस्पतिः । ४इमा मे अग्ने समिधं भवेद् वध्रयश्वगोत्रिणाम् ।
समिद्धो अब मनुषो जमदग्न्यषिगोत्रिणाम् ।। एतदेव स्तौति–
॥ यद् यथऋष्याप्रीणाति यजमानमेव तद् बन्धुताया
नोत्सृजति ॥
ऋक्सं. ऋक्सं०
॥ ऋक्सं० १-१-२४-१. + ऋक्सं० २-२-१०-१, २-५-८-१. ऋक्सं० २.५.२२-१. ऋक्सं० २-४-२२-१. ३-८-२००१. ऋक्सं० ५-२.१-१. ऋक्सं० ६-७०२४-१.५ ८-२-२१-१. ऋक्सं. ८-६-८७१.
खण्ड:
पधाऽध्यायः
२३१
बन्धुशब्दात् सामूहिकस्तल् : सिः । न उत्सृजति न च्यावयति तत् ॥
चतुर्थः खण्डः ।
T
त
L4
সল্যান সন্ধুি বাঙানিবাসন। • पशोः पर्यग्निकरणे यस्तृचः खलु मूत्र्यते ।। “दशसूक्तेषु प्रेषितो मैत्रावरुणोऽग्निहोता न इति तृचं पर्यनयेऽन्वाह इति । तद्विधित्सुराह–
॥ पर्यनये क्रियमाणायानुबृहीत्याहाध्वर्युः ।।
परितः क्रियमाणाग्निमभिधातुं तृचं वद ।
इत्यध्वर्युषितस्तु मैत्रावरुणनामक: ॥ अग्निर्होता नो अध्वर इति तृचमाग्नेयं गायत्रमन्वाह
पर्यग्नि क्रियमाणे ॥ पशौ पर्यग्नि कृत्वा व्याप्यमाने ॥
॥ स्वयैवैनं तद् देवतया स्वेन छन्दसा समर्धयति ॥ तत् तेन ॥
॥ वाजी सन् परिणीयत इति ॥
- पा० सू० ४-२-४३. । आ० श्री० सू० ३-२-९. + पर्यग्निकरणस्वरूप चापस्तम्ब सूत्रे-आहवनीयादुल्मुकमादायानीध्रः परि वाजपतिः कविरिति त्रिः प्रदक्षिणं पर्यमिकरोति पशुं यूपमाहवनीयं शामित्रदेशं चात्वालम् । आज्यानि चेयके । प्रत्यपिज्योल्मुकं त्रिः प्रतिपयति’ इति ४-१५-२, ३. ऋक्सं० ३.५-१५-१. 4 ‘अग्निहोता दश गायत्रम्’ इति सर्वा० म० ४ सू० १५.
रेयब्राह्मणे
[पञ्चमः
प
अस्ति ।
॥ वाजिनमिव ह्येनं सन्तं परिणयन्ति ॥ चाजो इवीरूपमन्नं तद्वन्तम् । इव एव ॥
॥ *परि त्रिविष्ट्यध्वरं यात्यग्नी स्थीरिवेति ॥ अस्ति ।
॥ एष हि रथीरिवाध्वरं परियाति ॥ रथान्मत्वर्थ ईतां ॥
॥ परि वाजपतिः कविरित्येष हि वाजानां पतिरतः ॥ हि यस्मात् ।
अतो हेतोजपतिरित्यनिरिह वय॑ते । अभिहिङ्काररहितमाद्यान्त्यात्रित्वमेव च ।। शखेष्वेव महोत्रकाणामभिहिङ्कारसूत्रतः ॥
अथ,
॥ उपप्रेष्य होतहव्या देवेभ्य इत्याहाध्वर्युः ॥
ततः, ॥ अजैरग्निरसनद्वाजमिति मैत्रावरुण उपप्रैर्ष प्रतिपद्यते ॥
- ऋक्सं० ३-५-१५-२. १ पासू०वा० ५-२-१०९. * ऋक्स ० ३.५.१५-३. 8 जप साहितस्य हिकारस्याभिहिंकार इति संज्ञा. आ. श्री. सू० १-२०२६. * मुख्यवर्जिता द्वादविजो होत्रका इत्युच्यन्ते. ५ आश्राव्य प्रत्याश्रावित संप्रेष उपप्रेषः। ‘आश्राव्य प्रत्याश्रावित संप्रेष्यति उपप्रेष्य होतहव्या देवेभ्यः’ इति आप० श्री. सू० ७-१५-७, ॥ ते. प्रा. ३.६-५. ‘अधिगवे प्रेष्योपप्रेष्य होतरिति वोक्तोऽजैदग्निरसनद्वाजमिति वैषमुत्तवान्तःदि दण्ड निदध्यात्’ इति आ० श्री. सू. ३-२०१७
खण्ड:
पहाडबायः
.
२३३
CENTER
Hym
।
MADASA.
अजैदग्निरिति प्रैप उपप्रैपेतिसंज्ञकः’ ।
॥ तदाहुः॥ चोद्यखरूपमाह
॥ यध्वर्यु:तारमुपप्रेष्यत्यथ कस्मान्मत्रावरुण उपप्रैषं
प्रतिपद्यत इति ।। यत् यदि । अथ तथासति ।
होतेह होतरित्युक्तः प्रशास्ता कथमत्र तु । इति भावः ।। परिहरति
॥ मनो वै यज्ञस्य मैत्रावरुणो वाग् यज्ञस्य होता ॥ मनः प्रशास्ता पूर्ववाद्वार च होता परत्वतः । “मनः पूर्वरूप’मिति वक्ष्यत्यारण्यके खलु ॥
। ‘मनसा वा इषिता वाग् वदात ॥ इपिता प्रेरिता । इर्गत्यादन्तणनियर्थात् का सेट् ।।
॥ यां ह्यन्यमना वाचं वदत्यसुर्या वैसा बागदेवजुष्टा ॥ ** असुरस्य स्वम् ’ इति यत् । देवैर्न सेविता ॥
AMMAR
.
A
।
१. ‘संशितः’ घ. पाठः
- ऐ० आ० ३-१-१. + ‘यत् पुरुषो मनसाभिगच्छति तद्वाचा वदति तत् कर्मणा करोति’ इति नृसिहपूर्व० १-१. ‘यदै हृदयनाभिगच्छति तजिया वदति यजिलया वदति तदुरसोऽधिनिर्वदति’ इति तै० सं० ६-३-१०, * पा० सू. ४-४-१२३.
सवृत्तिके ऐतरेयब्राह्मणे
ततचा
॥ तद् यन्मत्रावरुण उपप्रैषं प्रतिपद्यते मनसैव
तद् वाचमीरयति॥ सहेति शेषः । तत् तत्र । प्रतिपद्यत इति यत् वाचं मनसा सहेरयति तदित्यर्थः ॥
॥ तन्मनसेरितया वाचा देवेभ्यो हव्यं संपादयति ॥ तत् प्रशास्तुर्वचनम् ॥
पञ्चमः खण्डः।
T
*अधिगुऔषसंज्ञो यो मन्त्रो दैव्यादिका खलु ।
प्रशास्त्रा प्रेषितो होता तं वदेदिति चाह ह ॥ दैव्याः शमितार आरभध्वमुत मनुष्या इत्याह ॥
व्याचष्ट आदायादाय प्रैषमान्तादितीष्यताम् ॥ ॥ ये चैव देवानां शमितारो ये च मनुष्याणां
तानेव तत् संशास्ति ॥ संशासनं प्रेषणम् । आरभध्वं विशसनं कुरुतेति यर्थः । ॥ उपनयत मेध्या दुर आशासाना मेधपतिभ्यां मेधमिति ॥
१.
प्रशास्तुर्वचनम् । दैव्याः ‘, २, ‘विनाशम्’ घ. क, पाठ.
__ * ‘अध्रिगुः कश्चिद् देवः पशुविशसनस्य कर्ता’ इति सायणः. ‘अधिगरिति ‘दैव्याः शमितार आरभध्वम्’ इत्यस्य मन्त्रस्य नाम’ इति नारायणवृत्तिः, + तै. प्रा. ३.६.६.
षष्ठोऽध्यायः ।
२३५
*दुरः यज्ञगृहद्वाराणि । उपनयत प्रापयत । आशासानाः प्रार्थय माना: ॥
Tum
HT:
॥ पशुई मेधः॥ मेधस्य यज्ञस्य साधकत्वात् । सूयते हि – मेधो रभीयानिति पश्चभिधाने’ इति ।
मेधपतिभन्दे पूर्वपक्षयति
॥ यजमानो मेधपतिः ॥
ततच,
॥ यजमानमेव तत् स्वेन मेधेन समर्धयति ॥ सिद्धान्तयति
॥ अथो खल्बाहुः ॥ अपि हि वदन्ति ॥
॥ यस्यै वाव कस्यै च देवतायै पशुरालभ्यते सैव
मेधपतिरिति ॥ च चित् ॥ ततच,
॥ स यद्येकदेवत्यः पशुः स्यान्मेधपतय इति ब्रूयात् ।
यदि द्विदेवत्यो मेधपतिभ्यामिति ॥ ब्यादित्येव ॥
।
- ‘दुरः द्वारो हविर्मार्गान् विशसनहेतीवा’ इति सायण:. + आ० श्रीर सू. ३-४-१४.
[षष्ठः
TETTE
RAIN
।
सवृत्तिके ऐतरेयब्राह्मणे ॥ यदि बहुदेवत्यो मेधपतिभ्य इति ॥ पूर्ववत् ॥
॥ एतदेव स्थितम् ॥ अयमेव सिद्धान्तः ॥
॥ प्रास्मा अग्निं भरतेति ॥ अत्रेतिहासमाह
॥ पशुवै नीयमानः स मृत्यु प्रापश्यत् ॥ स आलब्धा । मृत्युं सर्वप्राणहरम् ॥ .
॥ स देवान्नान्वकामयतैतुम् ।। स दृष्टमृत्युको देवान् प्राप्तुं नैच्छद् भयेन वै ॥ ॥ तं देवा अब्रुवन् । एहि स्वर्ग वै वा लोकं गमयिष्याम इति ॥
आ इहि आगच्छ । गर्णिचो लृट् ॥ ॥ स तथेत्यब्रवीत् । तस्य वै मे युष्माकमेकः पुरस्तादेविति ।।
आ एतु ॥
॥ तथेति तस्याग्निः पुरस्तादेत् ॥ इणो लडाडागमश्च । * ’ इतञ्च’ । ऐत्’ ।
॥ सोऽग्निमनु प्राच्यवत ॥
CHAR
AA
१. ‘लडाडागमश्च । ऐत् प. उ. पाठः,
पा. सू. ३-४-१…
खण्ड:
पठोऽध्यायः
।
स पशुरनिमन्वगात् ।
॥ तस्मादाहुराग्नेयो वाव सर्वः पशुरग्निं हि सोऽनु
प्राच्यवतेति ॥ सर्वे पशव आग्नेया इति वादोऽत एव च ।।
॥ *तस्माद्वस्याग्नि पुरस्तादरन्ति । उ पुनः । तस्मात् तथाहि ॥
॥ स्तृणीत बर्हिरिति । ओषध्यात्मा वै पशुः ॥ ‘ओषधिपुष्टाङ्गत्वात् ॥
॥ पशुमेव तत् सर्वात्मानं करोति ॥ तद् बर्हिःस्तरणं कर्तु । सर्वात्मानं सर्वतः पुष्टाङ्गम् ॥
॥ अन्वेनं माता मन्यतामनु पिता भ्राता सगर्योऽथ सखा सयूथ्य इति जनित्ररेवैनं तत्समनुमतमालभन्ते ॥
mopana
Mir
2
..
१. ‘करोति । सर्वात्मान’ घ. ड पाठः
- अग्निना पुरस्तादेति रक्षसामपहत्यै’ इति तै० सं० ६-३-६, ‘प्रास्मा अनि भरत स्तृणीत बहिरिति होतुरभिज्ञायाह्वनीयादुल्मुकमादायानीनः पूर्वः प्रतिपद्यते’ इति आप. औ० सू० ७-१५.८. पृथिव्याः संपृचः पाहीति बर्हिरुपास्यत्यस्कन्दायास्कन हि तथद् बर्हिषि स्कन्दत्यथो बर्हिषदमेवैनं करोति इति तै० सं०६-३-८ “तं दक्षिणेन प्रत्यक्षं पशुमवस्थाप्य पृथिव्याः संघृचः पाहीति तस्थावस्ताद बहिरुपास्यति उपाकरणयोरन्य तरत् ’ इति आप० श्री. सू० ७.१६-४. पशुभक्षितानामोषधीनां पश्ववयवत्वेन परिणतत्वात् पशोरोषध्यात्मत्वम्’, ‘सात्मानं सवौष यात्मानम्’ इति सायणः, ‘ओषधीनां पश्वाचाप्यायनहेतुत्वेन ओषध्यात्मत्वम्’ इति गोविन्दस्वामी देवत्रायन्त मवसे सखायोऽनु वा मातापितरो मदन्त्वित्साहानुमतमेवैनं मात्रा पित्रा सुवर्ग लोकं गमयति ’ इति तै० सं० ६-३-११.
सवृत्तिके ऐतरेय ब्राह्मणे
[षष्ठः
संसह ।
सुजत।।
माता पिता तथा भ्राता सोदरस्तुल्ययूथकः । पशुमेतेऽनुमन्यन्तां जनित्रा बन्धवो मताः ॥ आलभन्ते नन्ति ।।
॥ उदीचीना अस्य पदो निधत्तात् सूर्य चक्षुर्गमयताद् वातं प्राणमन्ववसृजतादन्तरिक्षमसुं दिशः श्रोत्रं पृथिवीं शरीर मिति ॥
पदा पादान् । निधत्तात् , तस्य तात्’ । निधत्त । तथा गमयसात्
॥ एष्वेवैनं तल्लोकेष्वादधाति ॥ लोकेषु सूर्यादिस्थानेषु । आ साधु दधाति स्थापयति । असुं बळम् ॥
॥ एकधास्य त्वचमाच्छयतात् पुरा नाभ्या अपिशसो
वपामुखिदतादन्तरेवोष्माणं वारयध्वादिति ।। ॥ ध्वमो ध्वात् । वारयध्वम् । यतात् । छो छेदने । ओतः श्यनि’ । छयत । अपिशसः अपिशम मांसम् ॥
॥ पशुष्वेव तत् प्राणान् दधाति ॥ .
..
.
तत् तत्र ॥
१. ‘यूथ्यका ‘घ अ. पाठ
- तस्मिन् संज्ञपयन्ति प्रत्यशिरसमुदीचीनपादम् ’ इति आप. श्री. सू० ७.१६-५. + पा० सू० ७-१-४४. * ’ असं जीवम् ’ इति सायणः. ‘अमायुं कुण्वन्तं संज्ञपयतेत्युक्त्वा पराडावर्ततेऽध्वर्युः इति आप० श्री० सू० -१६-६. ॥ पा. सू. ७-१-४२. पा० सू० ७.३-७१. ‘नाभ्या अपिशसस्छेदात् पूर्वमेव ’ इति सायणभभास्करौं. ‘नाभ्याः पुरा वर्तुलदेशात पैशं पीतं मांसं तस्मादन्यत् अपिशः तस्मादपिशसो देशात्’ इति गोविन्दस्वामी.
खण्ड:
षष्ठोऽध्यायः ।
AR.
॥ श्येनमस्य वक्षः कृणुतात् प्रशसा बाहू शला दोषणी कश्यपेवांसाच्छिद्रे श्रोणी कवषोरू नेकपर्णाष्ठीवन्ता षडिंशति रस्य वक्रयः । ता अनुष्ठ्योच्यावयताद् गात्रं गात्रमस्यानूनं कृणुतादिति ॥
श्येनं श्येनाकृतिकम् । ‘प्रशसा प्रशस्तौ शला दोषणी शलाका कारे दोषणी । दोर्बाहुमूलं तस्य दोषन् । कश्यपा कच्छपौ । कवषा चापाख्यशकुनी । नेकपर्णा रक्तकरवीरपत्रसदृशौ । अष्ठी चन्ता जानुदेशौ । वङ्क्रयः पाश्चास्थीनि । अनुष्ठियनः । उच्यावयतात् उच्यावयत । उद्धरत । किं बहुना गात्रं गात्रमस्यानूनं कृणुतात् पूर्ण कृणुतात् कुरुतेत्यर्थं मत्वाह ॥
॥ अङ्गान्येवास्य तगात्राणि प्रीणाति ॥ प्रीणाति पूर्णानि करोति । गात्रं गात्रमित्यस्य विवरणं गात्रा णीति । अस्य त्वङ्गानीति ॥
॥ ऊवध्यगोहं पार्थिवं खनतादित्याह ॥ पउवध्यस्य हि मुक्तस्य गोहं छादनकारि यत् ।
तन्मांसमवटे भूम्यां खनताधो निधत्त हि ॥ इत्ययं मत्वाह ॥
१. ‘कृणुतात् । कुरुतेत्यर्थ’ घ. ड. पाठः, ___ * ‘प्रशसा प्रकृष्टच्छेदनौ ’ इति सायणभभास्करौ. । पा० सू० ६-१-६३, + अनुष्या अनुक्रमेण स्वस्थानातानि’ इति सायणः ‘ऊवध्यगोह पार्थिवं खनतादित्यभिज्ञायोवध्यगोहं खगति’ इति आप० श्री० सू० ७.१६-१, ६ ‘ऊवध्यगोई जग्धौषधाशयन्तः तत् शरीरवति किश्चिदुवध्यं तस्य गोहो गृहनम् (1) इति गोविन्द स्वामी, ‘पुरीषगृहनस्थानम्’ इति सायणः. ‘उदरगतमसुरभि शकृदायूवध्यम् ‘यवध्यमुदर स्यापवाति’ इति लिङ्गात् तद् गृह्यते छाद्यते यस्मिन्नवटे स ऊवध्यगोहः इति भरुद्रदत्तः ।सवृत्तिके ऐतरेयब्राह्मणे
[सप्तमः
रसोभिवर्जितो यज्ञः स्यादिति प्रथितं खलु ॥
॥ तदुवा आहुः ॥ उदै खलु । तत् तत्र ॥ कथं,
॥ कीर्तयेदेव ॥ रक्षांसीत्येव ॥ कुत एवं,
॥ यो वै भागिनं भागान्नुदते चयते वैनम् ॥ भागिनमंशाह भागादंशात् नुदते नुदति कालयति चयते बाधते । वेति चेत्यर्थः । एनं खांशात् प्रच्यावयितारम् ॥
।
था
IIT)…
.
॥ स यदिवैनं न चयतेऽथ पुत्रमथ पौत्रं चयते त्वेवैनमिति ॥
यदिवा यद्यपि । अथ तदापि ।
न चेद्धानिकर हन्यादन्यादेवाय तत्सुतम् । तत्पौत्रं वा तयोर्वाधाप्यात्मवाधैव वै भवेत् ॥ भगवांश्च मनुः प्राह श्रुतिमेतां विलोकयन्– “नाधर्मश्चरितो लोके सद्यः फलति गौरिख ॥
न चेदात्मनि पुत्रेषु न चेत् पौत्रेषु नप्तृषु”* ॥ इति ॥
१. ‘बाधेव’ घ, ङ, पाठा,
अध्या० ४. श्लो. १७२ & १७३.
।
खण्डः
पष्ठोऽध्यायः !
२४३ ॥ स यदि कीर्तयेदुपांशु कीर्तयेत् ॥ रक्षासि कीर्तयन् होता तान्युपांश्चेत्र कीर्तयेत् ।
यदीत्यसंशये वेदाः प्रमाणं यदि वै यथा ॥ युक्तं चैतदित्याह ॥ तिर इव वा एतद् वाचो यदुपांशु तिरैवैतद् यद् रक्षांसि ।।
*तिरस्कारो वाच एष यदुतोपांशुकीर्तनम् । तिरश्शब्दस्य पयोयस्तिराशब्द इवैव हि ।। रक्षांस्यन्यैनं दृश्यन्ते गृढचारितयैव हि ॥
उपांशुत्वं रोचयितुमुच्चैस्त्वे दोषमाह ह ॥ अथ यदुच्चैः कीर्तयेदीश्वरो हास्य वाचो रक्षोभाषो जनितोः ॥
अस्य यजमानस्य । वाचः, शम् । रक्षोभाषः कर्मणि किए । रक्षोभिर्भाष्यन्त इति । जनितोः जनयितुम् । जनेरन्तीतणिच:
ईश्वरे तोमुन् तुमर्थे ।
किञ्च,
॥ योऽयं राक्षसीं वाचं वदति सः ॥ योऽयं होता सोऽपि वाचं राक्षसीमेव वै वदन् ॥
१. ‘तिर इवैतद्’ इति सायणमाध्यानुसारी पाठ:.
- ‘वाचः सम्बन्धि यदुपांशुकीर्तनम् एतत् तिर इव तिरोहितमिव भवति । यथा कुख्यादिव्यवहितं स्तम्भादिकं चक्षुषा न श्यते तथैवोपांशुकथितं न श्रूयते । रक्षांसीति यदस्त्येतदपि तिर इव चोरवद् यज्ञे रक्षसां गूढचारित्वात् ’ इति सायणः. + पा. सू. ३-४-१३.
सितमः
सवृत्तिके ऐतरेयब्राह्मणे सप्तमः
का पुना राक्षसी वागित्यत’ आह ॥ यां वै दृप्तो वदति यामुन्मत्तः सा वै राक्षसी वाक् ॥
दर्पोन्मादान्वितैर्या वाग् भाष्यते सा तु राक्षसी ॥ विदुषः फलमाह —
॥ नात्मना दृप्यति नास्य प्रजायां दृप्त आ जायते
य एवं वेद ॥ आत्मना स्वयं वेदिता । प्रजायां सन्ततौ। आ पुनः । अस्य वेदितुः ।
उपांश्वनारक्ष इति वदेदित्येष निर्णयः । सूत्र्यते हि- *अला रक्षः संसृजताच्छमितारोऽपापेत्युपांशु’
P
lem
इति ॥
॥ वनिष्ठमस्य मा राविष्टोरूकं मन्यमाना नेहस्तोके
. तनये रविता रवच्छमितार इति ॥ उरूकं वां मन्यमाना वनिष्टुं मा यूयं राविष्ट लाविष्ट मा च्छिन्त । वः युष्माकं तोके तनये। स्वर्थे डिद्वयम् । पुत्रः पौत्रो’ वा । रविता लविता वपां मत्वा वनिष्टुं मा रवत् न लुनीयादित्यर्थ मत्वा व्याचष्टे ।।
१. ‘वागत’ घ. इ. पाठः क. पाठः
२.
पौत्रो वा’,
३. ‘रवत् खलु न
- आ० औ० सू० ३.३.२. + ‘तोके पुत्रे तनये तदीयापसे च रविता शब्दयिता नेत् नैव रवद् भूयात् ‘, * ‘निष्टुं वपायाः समीपवर्तिनं मांसखण्डम् इति सायणः, ‘अस्य वनिष्टुं गुदसहशमामांसं मा राविष्ट मा छिन्दत । उसकम् उर महान्तमिम मन्यमाना: अक्गच्छन्तः अल्पं मा काट । केचिदाहुः—-उलूकाकारं मन्यमाना: मा राविष्ट शब्दनं मा काष्टं । उलूकशब्दवदमङ्गल्योऽस्य शब्द इति बोधयितुमेवमुक्तम् ‘. ‘कश्चिदपि रविता शब्दयिता रोदिता रवद् रूयात् मैव रोदीत् । अस्य छेदनं शब्दनं वा तादृशहेतुः स्यादिति दर्शितं भवति तत्परिहारार्थ मा राविछेति’ इति भभास्करः
खण्ड:
पोऽध्यायः :
२५५
॥ ये चैव देवानां शमितारो ये च मनुष्याणां तेभ्य
एवैनं तत् परिददाति ॥ तत् तत्र । एनं पशुं परिददाति श्रद्धया हस्ते ददाति ॥ ॥ अधिगो शमीध्वं सुशमि शमीध्वं शमीध्वमधिगा३उ
इति त्रिव॒यात् । अपापेति च ॥ अभिगो इत्यस्य प्लुतः । तद्विकाराविदुतौ च । ___ अधिग्वादि त्रिरुक्त्वेति पापान्तं च सूत्र्यते ॥ व्याचष्टे–
॥ अधिगुरूं देवानां शमिता ॥ *शमिता यज्ञसूत्रेण पशोईन्ता निपातितः ॥
॥ अपापो निग्रभीता ॥ देवानामित्येव ।
निनभीता पशुं बढ़ा यो हन्त्रे संप्रयच्छति । " हाहो’ ।
निगृहीतस्त्वपापेनाधिगुणा मार्यते पशुः॥
.
.
१ ‘सूयते अध्रिगु’ छ. ड. पाठ
- यान्यप्रगृह्याणि सन्ध्यक्षराणि तानि विविच्याकारमेव प्लावयेत् । तथाचा श्वलायनसूत्र - विविच्य सन्ध्यक्षराणामकारम् ’ इति १.५-९, + आ० श्री. सू० ३.३.४. * पा. सू० ६-४-५४. 8 अध्रिगुबापापश्चोभौ देवानां शमितारौ’ इति तै० प्रा० ३-६-६. , पा० सू० वा. ८.२-३२,
सवृत्तिके ऐतरेयब्राह्मणे
[सक्षमः
शमीध्वम् । रुस्तुशमि-’ इतीट् । शमयत मारयतेत्यर्थः । इति मत्वाह
॥ शमितृभ्यश्चैवैनं तन्नियभीतृभ्यश्च संप्रयच्छति ॥ तत् तत्र । एनं पशुम् । प्रयच्छति निवेदयति ॥ अध्रिगुप्रैषान्ते जपमाह
॥ शमितारो यदत्र सुकृतं कृणवथास्मासु तयद्
दुष्कृतमन्यत्र तदित्याह ॥ जपरूपेण ॥ अत्रेतिहासमाह
॥ अग्नि देवानां होतासीत् ॥ वै पुरा ॥
॥ स एनं वाचा व्यशात् ॥ शासेर्लङ् । तिप्यनस्तेः’ इति दः ॥
॥ वाचा वा एनं होता विशास्ति ॥ अद्यापि ॥ ॥ तद्यदर्वाग् यत् परः कृन्तन्ति यदुल्बणं यद्विथुरं क्रियते
शमितृभ्यश्चैवैनत् तन्निग्रभीतृभ्यश्च समनुदिशति ॥ अर्वा परः । जसोः सू । परेऽन्येऽर्वाचः कुन्तन्तिघ्नन्ति । यदित्यायस्य विवरणम् । उल्बणमतिकठिनम् । विथुरं कष्टम् ।
- पा० सू० ७.३-९५. वाचा अध्रिगुप्रेषेण । तथाच यास्क: ‘अधिगुर्मत्रो भवति गव्यधिकृतत्वात् अपि वा प्रशासनमेवाभिप्रेतं स्यात् तच्छन्दवत्वात’ इति (निरु० ५-११), * पा० सू० ८-२-७३. 8 ‘अर्वा अर्वाचीनम् …. पराचीनम् , उल्वणम् अधिकं विथुरं न्यूनम् ’ इति गोविन्दस्वामी. ‘पशोरग्भिागे या कृन्तन्ति यच्च परः परभागे उत्तमाओं कृन्तन्ति , तस्मिन्नुभयस्मिन्नपि छेदने यदुल्बणं शास्त्रा
दतिरिक क्रियते यञ्च विथुरं न्यूनं क्रियते ’ इति सायणः,
खण्ड:
षष्ठोऽध्यायः ।
*व्यथः कुरच् संप्रसारणम् । अनुदेशः संवादः । एनदनभि मतकरणम् ॥
ततथा
॥ स्वस्त्येव होतोन्मुच्यते सर्वायुः ॥ निर्णाशकः शताब्दश्च पापान्मुक्तश्च वै भवेत् ॥
॥ सर्वायुत्वाय ॥ सलोपश्चान्दसः । इदं च होतुः सर्वायुष्ट्वाय स्यात् ॥
॥सर्वमायुरेति य एवं वेद ॥ सोऽध्यायुर्लभते सर्व वेदितात्र शताब्दकम् ॥
सप्तमः खण्डः।
‘वापुरोळाशहविःप्रदानत्रयवान् पशुः ।
पुरोळाशस्य पशुना सम्बन्धार्थ कथोच्यते—
॥ पुरुषं वै देवाः पशुमालभन्त ॥ यज्ञे नरं पुरा देवाः पशुत्वेनालभन्त ह ॥
- ‘व्यथः संप्रसारणं किञ्च’ इति उणादिसू०१-४१, २ वा पुरोडाशो हविरिति पञ्चोः प्रदानानि’ इति आ० श्री. सू. ३-४.४, ‘वपया प्रचर्य पुरोडाशेन प्रचरति भूते वा पसौ, ‘अथ हविषा प्रचरति ’ इति आप. श्री.सू. ७.२२-११, ७-२५-६,
[अष्टमः
।
सवृत्तिके ऐतरेयब्राह्मणे अष्टमः ॥ तस्मादालब्धान्मेध उदक्रामत् ॥ तस्मानराधशियोंऽश उत्तम्य प्राद्रवद् भयात् ।।
॥ सोऽश्वं प्राविशत् ॥ स यज्ञियोऽशः ॥
॥ तस्मादश्वो मेध्योऽभवत् ॥ मेध्या यज्ञाः ॥
॥ अथैनमुत्क्रान्तमेधमत्यार्जन्त ॥ एनं पुरुषम् । उत्क्रान्तः मेधो यस्माद् तम् । अत्यान्त अर्जे स्त्यागादितिपूर्वाल्लङ् । त्यक्तवन्तः ॥
॥स किंपुरुषोऽभवत् ॥ स त्यक्तः किंपुरुषः किन्नरजातीयः॥
॥ तेऽश्वमालभन्त ॥ ते देवाः ।।
॥ सोऽश्वादालब्धादुदक्रामत् ।। स मेधः॥
॥स गां प्राविशत् । तस्माद् गौर्मेध्योऽभवत् ॥ गोशब्दः पुमान् स्त्री च ॥
॥ अथैनमुत्क्रान्तमेधमत्यार्जन्त ॥ एनमश्चम् ॥
LA-
॥
- किपुरुषः कापुरुषः, किन्नरजातीयो वा’ इति गोविन्दस्वामी.
खण्डः ]
षष्ठोऽध्यायः ।
२१९
॥ स गौरमृगोऽभवत् ॥ विकृताधाकृतिहि सः॥
॥ ते गामालभन्त । स गोरालब्धादुदक्रामत् ॥ गोः सकाशात् ॥
॥ सोऽविं प्राविशत् ॥ अविः कम्बलच्छागः ॥ ॥ तस्मादविर्मेध्योऽभवत् । अथैनमुत्क्रान्तमेधमत्यार्जन्त ॥ एनं गाम् ॥
॥स गवयोऽभवत् ॥ गोसहशाकृतिहि सः॥
॥ तेऽविमालभन्त । सोऽवेरालब्धादुदक्रामत् ॥ आलब्धादवः स मेधः ॥
॥ सोऽजं प्राविशत् । तस्मादजो मेध्योऽभवत् ।
अथैनमुत्क्रान्तमेधमत्यान्त ॥ एनमत्रिम् ।।
॥स उष्ट्रोऽभवत् ॥ अवितुल्याकृतिहि सः ॥
॥ सोऽजे ज्योक्तमामिवारमत ॥ ज्योगिति चिरनाम । * ज्योक् पश्येम सूर्यम्’ इति यथा । ‘किमे तिडव्ययघादामु’ । अतिचिरम् । इव एव । अरमत श्रद्धयावर्तिष्ट ।
• ऋक्सं० ६-७-२३-१, ६-१-१३-१. + पा० सू० ५-४-११..
32
[अष्टमः
५
२५०
सवृत्तिके ऐतरेयब्राह्मणे
॥ तस्मादेष एतेषां पशूनां प्रयुक्ततमो यदजः ॥ यद् यः । * आशंसायां भूतबच्च’ । प्रयोक्तव्यतमः । एतेषां पुरुषादीनां मध्ये ॥
॥ तेऽजमालभन्त सोऽजादालब्धादुदक्रामत् ॥ स मेघः ॥
॥ स इमां प्राविशत् तस्मादियं मेध्याभवत् ॥ इयं पृथिवी ॥
॥ अथैनमुत्क्रान्तमेधमत्यार्जन्त ॥ एनमजम् ॥
. ॥ स शरभोऽभवत् ॥ पादाष्टकवानजाकृतिहि सः ॥
॥ त एत उत्क्रान्तमेधा अमेध्याः पशवः ॥ किन्नरादिशरभान्ताः ॥
॥ तस्मादेतेषां नाश्नीयात् ॥
सम्बन्धि मांसम् ॥
mp4
,
HAPP
भूम्यां मेधं स्थितं देवा आलम्भाय समन्वयुः ।।
पा० सू. ३.३-१३२.
स्वण्डः]
पठोऽध्यायः ।
॥ सोऽनुगतो त्रीहिरभवत् ॥ । देवैरनुगतो मेधो व्रीहित्वं प्रत्यपद्यत । यवस्याप्युत्तरत्रोक्तेत्रीहीत्यत्र निदर्शनम् ।। ‘तौ व्रीहिश्चैव यवश्व भूताविति हि वक्ष्यते ॥ ॥ तद् यत् पशौ पुरोळाशमनु निर्वपन्ति समेधेन नः
पशुनेष्टमसत् केवलेन नः पशुनेष्टमसदिति ॥ भावेन कुर्वन्तीति शेषः । नः भिस आमि नम् । अस्माभिः । इष्टमसद् भवेत् । लेट् । तिपोट् । मेधस्य नीहियवरूपत्वात् । केवलः पूर्णः । केवलेनेत्यादि विवरणम् ॥
विदुषः फलमाह
॥ समेधेन हास्य पशुनेष्टं भवति केवलेन हास्य
पशुनेष्टं भवति य एवं वेद ॥ अस्यानेन वेदित्रा । केवलेनेत्यादि विवरणम् ॥
अष्टमः खण्डः।
पुरोळाशगताङ्गानां पश्चङ्गः साम्यमुच्यते–
॥ स वा एष पशुरेवालभ्यते यत् पुरोळाशः ॥
- ऐ. ब्रा. ७-१. + पशुमालभ्य पुरोडाशं निर्वपति समेधमेवैनमालभते’ इति तै० सं० ६-३-१. ‘नः अस्माकम् ’ इति सायणभभास्करो.२५२
सवृत्तिकै एतरेय ब्राह्मण
नवमः
यत या न
कथे,
4
मणि
तस्य यानि किंशारूणि तानि रोमाणि ॥ रजः किंशारु ।।
॥ ये तुषाः सा त्वक् । ये फलीकरणास्तदमृत् ॥ जकारस्य दकारः । असूक् रक्तम् ॥
॥ यत् पिष्टं किक्रसास्तन्मांसम् ॥ चेति शेषः । किनसः सूक्ष्माणुः’ ॥
॥ यत्किञ्चित्कं सारं तदस्थि ॥ यत्किश्चित्कं , स्वार्थे कः ।
तण्डुलस्य द्विधा भेदे श्वेतं सारं तु मध्यनः ॥
॥ सर्वेषां वा एष पशूनां मेधेन यजते यः पुरोळाशेन यजते ॥
सर्वमेधसारत्वादस्य ॥
॥ तस्मादाहुः पुरोळाशसत्रं लोक्यमिति ॥ तस्मात् किश्चेत्यर्थः । *लोक्यं द्रष्टव्यम् ।
पुराळाशेन यागो या सत्रतुल्यो निरीक्ष्यताम् ।। इति ब्रह्मवादिनो बदन्तीत्यर्थः ।
१. ‘किनसाः सूक्ष्मपक्ष्मणः’ घ. इ. पाठः. २. ‘इति वदन्ति ब्रह्मवादिन इत्यर्थः क पाठः,
• ‘सर्वपुण्यलोकप्राप्सिनिमित्तम् । ‘गोधचा-’ (पा० सू० ५-१-३९) इति यतप्रत्ययः’ इति माभास्करः,
खण्ड:]
घोऽध्यात्र
२५३
SANAMA
अथाग्नीषोमीयस्य पशोपाया याज्यामाह
॥ *युवमेतानि दिवि रोचनान्यग्निश्च सोम सक्रतू अधत्तम् । युवं सिन्धुंरभिशस्तेरवद्यादग्नीषोमावमुञ्चतं गृभीतानिति बपायै यजति ॥
‘टार्थे रे ! वपया ॥ स्तौति
॥ सर्वाभिर्वा एष देवताभिरालब्धो भवति यो दीक्षितो भवति तस्मादाहुने दीक्षितस्याश्नीयादिति । स यदग्नीषोमाव मुञ्चतं गृभीतानिति वपायै यजति सर्वाभ्य एव तदेवताभ्यो यजमानं प्रमुञ्चति । तस्मादाहुरशितव्यं वपायां हुतायां यजमानो हि स तर्हि भवतीति ॥ __ आलब्धः स्वीकृतः । तस्माद्वयं तथाहीत्यर्थे । दीक्षितस्यानं नाश्नीयात् । वपया यजतीति यत् प्रमुञ्चति मोचयति तत् । अशितव्यम् अन्नम् । तर्हि तदानीं वपायागकाले यजमानः नतु दीक्षितः । भ्यद्वयं पञ्चम्याः ॥
पशुपुरोळाशस्य याज्यामाह– ॥ आन्यं दिवो मातरिश्वा जभारति पुरोळाशस्य यजति॥
.
___* ऋक्सं० १-६-२८-५. + ‘युवमेतानीति वपाया बाज्या । वपाया इति कर्मणः संप्रदानत्वाचतुर्थी’ इति भट्टभास्करः, विपायै यजतीति वपाहोमार्थमृचं याज्यात्वेन पठेदित्यर्थः’ इति सायणः. * ‘आलब्ध आत्मार्थतया परिगृहीतो भवति । तस्मादेतदीयं सर्वमपि धनं देवानामेव स्वं भवति’ इति भभास्करः, तथाच मनु: ‘स्तेनगायनयोश्चानं तक्ष्णो वाधुषिकस्य च । दीक्षितस्य कदस्य बद्धस्य निगडस्य च ॥’ इति ४-२१०. ‘दीक्षितोऽकोतराजकोऽग्नीषोमीयसंस्थायामेव हुतायां वा वपायां दीक्षितस्य भोक्तव्यं यज्ञार्थे वा निर्दिष्टे शेषादू भुञ्जीरनिति हि ब्राह्मणम्’ इत्यापस्तम्बधर्मसूत्रं प्र. 1, प० ६.१ नक्सं० १-६-२८.६.
२५४
मवृत्तिक ऐतरेयब्राह्मणे
नवमः
जमशाद
ॐ
टार्थे उम् । पुरोळाशेन ॥
अत्रास्ति—
॥ अमनादन्यं परि श्येनो अद्वेरिति ॥ च्याचष्टे
॥ इत इव च ह्येष इत इव च मेधः समाहृतो भवति ॥ इनश्वेतश्च । इव एव ।
‘पुरा वायुनष्टमग्निं स्वर्गाद् भूम्यामिहानयत् ।
इन्द्रलोकस्थितं सोमं गरुडोऽप्यानयद् भुवि । अग्निसोमस्थसम्भारात् तत्तन्मेधोऽपि सम्भृतः ।।
अथ,
॥ स्वदस्व हव्या समिषो दिदीहीति पुरोळाशस्विष्टकृतो यजति ॥
टायें उम् ।।
॥ हविरेवास्मा एतत् स्वदयति ॥ एतदेतर्हि । स्वदति सरसं करोति । अस्मै अस्य ॥
किन,
॥ इषमूर्जमात्मन् धत्ते ॥ डिलुक । आत्मनि । इषमन्नम् । कर्ज बलम् । धत्ते स्थापयति ।।
Rai
- ‘मानरिश्वा वायुरन्यमनीषोमयोरन्यतरं सोमाख्यदेवं दिवो झुलोकादाजभाराहत. वान् । गायत्रीरूपं कृत्वा वायुः सोममानीतवान् । श्येनो बलवत्पक्षी । तादृशोऽध्वर्युरन्यमुभयो देवयोरन्यतरमनिमद्रेः पर्वतजन्यात कामादरणीरूपात् पर्वमनात् । एष मेधो यज्ञयोग्यः युरो डाशोऽपि इत इव चेत इव चास्मान्मनुष्यादस्मादवाद् गोरखेरजाच भूम्याः समाहृतः’ इति सायणः । इतश्वेतश्च मेधः समाहृतो भवति । तद् व्याख्यातं पुरुषं वै देवा इत्यादिना’ इति गोविन्दस्वामी. * ऋकस० ३-३-२७.७. ऊर्ज रसम्’ इति भहभास्करः.
खण्ड:
षष्ठोऽध्यायः ।
२५५
॥ इळामुपह्वयते ॥ उपादायाथ होतेळामिळोपेत्यादिको वदेत् ।।
॥ पशवो वा इळा ॥ इति भूमिनामास्यां वर्धन्ते पशवो यतः ।।
॥ पशूनेव तदुपह्वयते ॥ इळामुपह्वयन होता पशून् खल्वात्मनो हयेत् ।। किञ्च,
॥ पशून् यजमाने दधाति । स्थापयति ।।
नधमः खण्डः ।
॥ मनोतायै हविषोऽवदीयमानस्यानुबृहीत्याहाध्वर्युः ॥
व्यक्तम् ॥
॥ त्वं ह्यने प्रथमो मनोतेति सूक्तमन्वाह ॥ का मैत्रावरुणः।
- ‘तस्मकारश्चाश्वलायनसूत्रे-~-‘प्रत्यालब्धामगुष्ठेनाभिसंगृह्य प्रत्याहृत्य’, ‘अगुलीरमुष्टिं कृत्वा दक्षिणत इडा परिगृह्यास्यसम्मितामुपह्वयते प्राणसम्मिता वा’ इति १-५-५, ६. + आ. श्री. सू० १-७-७. * ‘इळाल्यां देवतामुपह्वयते । ‘गोर्वा अस्यै शरीरम् । (तै० सं० १-७-२) इति श्रुत्वन्तरादिष्टदेवतायाः पशुरूपत्वम्’ इति सायण:. पिशवो वा इति । तखेतृत्वात् ताच्छब्धम् ’ इति भभास्करः पशूनां पयोद्वारेणानहेतुत्वात् सामानाधिकरण्यम्’ इति गोविन्दस्वामी, ‘पशोर्वा आलब्धस्य मनोऽपक्रामति मनोतायें हविषोऽवदीयमानस्यानुहोलाह मन एवास्यावरुन्धे’ इति तै० सं० ६-३-१०.
अक्सं० ४-४-३५-१. ‘मनोताय संप्रेषितस्त्वं यमे प्रथम इत्सन्वाह’ इति आक भी सू० ३-६-१.
दिशमः
P
THE
TTTTTTT
S
।
NERITTHARA
HER
२५६ सवृत्तिके ऐतरेयब्राह्मणे दशमः
प्रशास्तुरधिकार हि पर्यग्नीत्यादि मूत्र्यते ॥ त्रयोदशमिदम् ॥
॥ तदाहुः॥ चोद्यस्वरूपमाह-~ ॥ यदन्यदेवत्य उत पशुर्भवत्यथ कस्मादानेयीरेव मनोतायै
हविषोऽवदीयमानस्यान्वाहेति ॥ यत् यदि । उत्त खलु । अग्निदेवत्याः अवदीयमानं हविरभिधातुम् ।। परिहरति
॥ तिस्रो वै देवानां मनोताः ॥ मनांस्यूतानि मुक्तानि यासु ताम्तिव एव हि ।। तदाह
॥ नासु हि तेषां मनांस्योतानि ॥ तेषां देवानाम् । आ साधु ऊतानि ! वेओ यजादेः क्तः ॥
तास्तित्र आह
॥ वाग् वै देवानां मनोता ॥ स्तुतिरूपा उपपादयांत ॥ तस्यां हि तेषां मनास्योतानि । गौवै देवानां मनोता ॥ सर्वइविरुत्पत्तिस्थानत्वात् । पुमान् स्त्री च गोशब्दः ॥
AU
4Me
Hianx um
–….
- ‘दाक्षणता होतृपदनात् प्रहोऽवस्थाय वेद्यां दण्डमवष्टभ्य ब्रूयात् प्रैषांश्चादेशम् ‘, * अनुवाश्यां च सौपे पूर्वी प्रैषातू’, ‘पर्यमिरलोकमनोतोनीयमानसूतानि च ’ इति
आ. श्री. पू. ३.१ २०, २१, २२. उतशब्दश्वार्थे’ इति भभास्करः,
खण्ड
पहा यायः ।
२५७
70
TR
..
F
॥ तस्यां हि तेषां मनांस्योतानि । अग्नि देवानां मनोता!
तस्मिन् हि तेषां मनांस्योतानि ॥ * यदा कदा च सुनवाम सोममग्निष्ट्वा दृतो धन्वात्यच्छ’ इत्यने सर्वयज्ञमूचकत्वदर्शनात् ।।
किश्च,
॥ अग्निः सर्वा मनोताः ।। गोर्वाचश्च मनोतात्वं सत्यनावुपपद्यते ।।
तदाह —-
॥ अग्नौ मनोताः संगच्छन्ते ।। निगमर्यात ॥ तस्मादाग्नेयोरेव मनोतायै हविषोऽवदीयमानस्यान्वाह ॥
अग्नेको डीप् । शम् ॥
hin
।
.
अथ,
॥ अग्नीषोमा हविषः प्रस्थितस्येति हविषो यजति ।। हविषः, टार्थे उम्म् हविषा, हृदयायवदानरूपेण ॥
१. ‘हविष इति टार्थे ’ प.तु पाठः.
__ * ऋक्सं० ३-३-१९-४. पा० सू० ४-२-३३. ऋक्सं० १-६-२९-१. तथाच तै० सं०– एकादशावदानान्यवधति दश वै पशोः प्राणा आत्मैकादशो यावानेव पशुस्तस्यावति हृदयस्यानेऽवद्यत्यथ जिह्वाया अथ वक्षसो यद्वै हृदयेनाभिगच्छति तजिह्वया वदति यजिया वदति तदुरसोऽधिनिर्वदति एतद्वै पशोर्यथापूर्व यस्यैवमवदाय यथाकाममुत्तरेषामवद्यति ’ इति ६-३-१०, हृदयस्याग्रेऽवयति अथ जिलाया अथ वक्षसो याथाकामीतरेषाम् ’ इति आप श्री सू०७-२४-२.
33
१५८
सवृत्तिक एतरेय ब्राह्मणे
दशमः
२
MAT
स्तौति—
॥ हविष इति रूपसमृद्दा ।। किन,
॥ प्रस्थितस्येति रूपसमृद्धा ॥ अग्नीषोपो पनि स्वयमेव गन्तुमुपक्रान्तस्येत्यर्थः ।। विदुष आह
॥ सर्वाभिहास्य समृडिभिः समृद्ध हव्यं देवानप्येति
य एवं वेद ॥ समृद्धिः पूर्णता । अस्य वेदितुः ।
॥ वनस्पति यजति ।। भूयते हि’–‘पशुदेवनाभ्यो वनस्पनिमनन्तरम्’ इति । कुनाबाहनकम्,
उक्तानुवाक्यानेषण प्रशास्त्रा प्रेषितस्ततः । वनस्पत्यादिखेलिक्या योद्धोता वनस्पतिम् ।।
अनुवाक्याप्रैषयाज्यात्रितयं खैलिकं खलु । मूत्र्यने हि — प्रेपमभितो याज्यानुवाक्ये ’ इति ।।
॥ प्राणो वै वनस्पतिः ॥
विननीयः पतिरिति प्राणः प्रोक्तो वनस्पतिः ।।
H
U
New
s
त
HE
- तत्प्रकारश्चापस्तम्बसूत्रे-‘जुड़ामुपस्तार्य सकृत् पृषदाज्यस्य उपहृत्य द्विरभि धार्य वनस्पतयेऽनुमूहि वनस्पतय प्रेष्यति संप्रेपो वषट्कृते जुहोति’ इति ७-२५-१५. + आ. श्री. सू. ३-१-१२. * आ श्री. सु. ३-६.१. ‘प्राणो वा इति । ततुत्वात् ताच्छन्द्यम्’ इति भट्टभास्करः, ‘वनस्पतेव॒क्षशरीरस्य जीवाविष्टस्वात् प्राण रूपत्वम्’ इति सायण:
खण्ड:
पोऽध्यायः ।
___ २५९ ॥ जीवं हास्य हव्यं देवानप्येति । यत्रैवं विद्वान्
वनस्पतिं यजति ॥ यत्र यदि । जीवं जीवनस्यायुषः प्रदायकम् । अस्य यजमानस्य ।।
MOHone.
TE
अथ,
॥ विष्टकृतं यजति ॥ उक्तानुवाक्याप्रैपेण प्रशास्त्रा प्रेषितस्ततः । ** अग्ने यदद्येति’ पुरो वर्जयन्निगदं यजेत् ॥ “पशौ चेति हि सूत्रेण निगदः प्रतिषिध्यते ॥
॥ प्रतिष्ठा वै स्विष्टकृत् ॥
त्वात् ।।
॥ प्रतिष्ठायामेव तद् यज्ञमन्ततः प्रतिष्ठापयति ॥
तत् तत्र । अन्ततः अन्ते ॥
१.
वदेत् ‘ध इ. पाट:
- ‘जीवं हास्येत्यादि । जीवरूपमवास्य यजमानस्य हन्यं पशुलक्षणं देवानप्येति । यत्र देशेऽप्येवं विद्वान् होता वनस्पति यजति कि पुनयस्मिन् कर्मणि’ इति भट्टभास्करः. ‘विदुषो यष्टुहविरेव प्राणोपेतं चेतनं भूत्वा तद्धविर्देवानाप्नोति’ इति सायणः, + उपर्याहवनीय जुलामौपभूतानि विपर्यस्यन्नाहानये स्विष्टकृतेऽनुबहि अनये स्विष्टकते प्रेध्येति संप्रेषी’ इति आप० श्री. सू. ७-२५-१७. + ऋक्सं० ४-५-१९-४. निगद इति ‘अयाडग्निः’ इत्यादिः ‘जुषतां हविः’ इत्येवमन्त उच्यते. 1 आ. श्री. सू० २-१८.५,
२६०
मासिक
पक्षणे
प्रथम
अथ हविरिळामाह . . ।। इळामुपह्वयते । पशवो वा इळा । पशूनेव तदुपह्वयते ।
पशून् यजमाने दधाति दधाति । उक्तानि । द्विशक्तिश्चोक्तार्थी ।
दशमः खण्डः।
इति पदगुरुशियविरचितायां महिदासतरेबनानायवृत्ती
मुखप्रदायां पोऽयायः ॥