द्वितीये प्रायणीयोक्ता सहैवोदयनीयया । सोमक्रयविधानार्थमितिहासं ब्रवीत्यथ—
॥ प्राच्यां वै दिशि देवाः सोमं राजानमक्रीणन् । अक्रीणन् स्वीकृतवन्तः । वै पुरा ॥
तस्मात् प्राच्यां दिशि क्रीयते ॥ ऋत्विग्भिः ॥
॥ तं त्रयोदशान्मासादक्रीणन् ॥ देवाः । त्रयोदशो’ मासोऽधिकमासः, तस्माद् विक्रेतुः । तत्स. काशादित्यर्थः ॥
॥ तस्मात् त्रयोदशो मासो नानुविद्यते ॥ + सोमविक्रयित्वात् स नोपलभ्यत इत्यर्थः । वेत्तेः कर्मणि लन् । विद्यतेवळ कर्तरि ।
१. ‘त्रयोदशोऽधिक ’ ५. पाठ..
- ‘त्रयोदशान्मासाद् विक्रेतुभूताद् इति गोविन्दस्वामी. + ‘पुरा संवत्सरस्थ त्रयोदश मासाः सन्ति नेदानीम् । देवास्त्रयोदशस्य मासस्याभिमानिनः पुरुषात् तं सोमं क्रीतवन्तः । यस्मात् तदभिमानी पुरुषः सोमविक्रयी तस्मालोके तदीय त्रयोदशमासो नानुविद्यते शुभकर्मानुकूलो नास्ति । मेषादिसक्रान्त्यादिरहितवाद् मलमास इत्यभिप्रेत्य तस्मिन् मासे शिष्टाः शुभकर्माणि वर्जयन्ति’ इति सायणः, ‘यद्यपि विद्यते शरीरं सोमविक्रयिणः, तथाप्युपपातकित्वाद् धर्मतो न विद्यते इत्युच्यते’ इति
गोविन्दस्वामी.
प्रथमः खण्डः
तृतीयोऽध्यायः
स्पष्टयति–
॥ न वै सोमविक्रय्यनुविद्यते॥ * ‘कर्मणीनि विक्रिया’ इति कुत्सायामिनिः ।।
तस्मात्,
॥ पापो हि सोमविक्रयी ॥ सोमविक्रयस्य पापत्वात् तत्कारिणो नाशो युक्त एवेत्यर्थः ।। ॥ तस्य क्रीतस्य मनुष्यानभ्युपावर्तमानस्य दिशों
वीर्याणीन्द्रियाणि व्युदसीदन् ।। तस्य मनुष्यानुपावर्तमानस्य प्राप्नुवतः । दिश: अभि दिक्षु वीर्य शौर्यम् । इन्द्रियं बलम् । व्युत्सादो विक्षेपा, विशीर्णता ।।
ततो देवाः,
॥ तान्येकय ऽवारुरुत्सन्त ॥ तानि वीर्येन्द्रियाणि । अवारुरुत्सन्त । अवरोढुं प्राप्तुमैच्छन् रुधेः सनि ‘हलन्ताच’ इति कित्त्वम् ॥
॥ तानि ‘नाशक्नुवन् । एकपर्चा प्राप्तुमिति शेषः॥
ता
।
१. न सोम’, २. ‘तत्कारिणे’, ३. मनुष्यानभ्युपावतमानस’ प. पाठ:.
- पा० सू. ३-२-९३. सोमविक्रयिणः पापरूपत्वे तैत्तिरीयसंहिता– अस्मे ज्योतिः सोमविक्रयिणि तम इत्याह ज्योतिरेव यजमाने दधाति । तमसा सोमविधि णमर्पयति’ ६-१.१०. पा. सू. १-२-१०.
७८
सवृत्तिक ऐतरेयबामणे
प्रथमः
॥ तानि द्वाभ्याम् ॥ अवारुरुत्सन्तेत्येव । नानि नाशक्नुवन्नित्ति च । एवमुत्तरत्रापि । ॥ तानि तिसृभिस्तानि चतसृभिस्तानि पञ्चभिस्तानि - षड्भिस्तानि सप्तभिःवावारुन्धत ॥ सप्तभिरपि नैवावारुन्धत प्राप्तवन्तः ॥
तान्यष्टाभिरवारुन्धत ॥ ऋग्भिः ॥
॥ अष्टाभिराश्नुवत ॥ अन्वभवन् । ॥ यदष्टाभिरवारुन्धताष्टाभिराश्नुवत तदष्टानामष्टत्वम् ॥ अश्नोतेस्तनि कृतेऽष्टन्शब्द इत्यर्थः ॥
॥ अश्नुते यद्यत् कामयते य एवं वेद ॥ अष्टन्शब्दनिरुक्तं यो वेद’ स तदनुभवति यद्यदिच्छतीत्यर्थः ॥ ॥ तस्मादेतेषु कर्मस्वष्टावष्टावनूच्यन्त इन्द्रियाणां
__ वीर्याणामवरुद्धयै ॥ एतेषु राजक्रयादिषु ॥
प्रथमः खण्डः।
- ‘य एवं वेद’ घ. पाठः,
खण्ड:
तृतीयाध्यायः ।
७९
६
Roy
.
॥ सोमाय क्रौताय नोह्यमाणायानुहोत्याहाध्वर्युः लोट् कर्मणि बहेराने धुम् * यजादेः प्रसारणम्। ।। तादर्थे के प्रोहमाणमभिधातुं वदेतिह ।। अध्वर्युः प्रेषयत्पत्र होतारं प्रेषितः स च ॥
॥ भद्रादभि श्रेषः प्रेहीत्यन्वाह ॥ सूत्रे पठितेयम् ॥
॥“अयं वाव लोको भद्रः भजनीयत्वात् ।।
॥ तस्मादसावेव लोकः श्रेयान् ॥ तस्माद् भूलोकादसौ धुलोका श्रेयान् प्रशस्यतरः ।।
ततश्च,
॥ स्वर्गमेव तल्लोकं यजमानं गमयति ॥ तत् तेन ॥
. ॥ बृहस्पतिः पुर एता ते अस्त्विति ॥
A
१. ‘अस्त्विति बृहतां’ घ. , पाठ..
. * पा० सू० ७-२-४२. । पा० सू० ६-१-१५. + तै० सं० १-२-३. S’ आ० श्री. सू. ४-४-२. ‘भद्राद् भजनीयाद्धविर्धानदेशात् श्रेयासाधनभूतं प्राग्वंशदेशम् । अयं वाव लोक इति हविर्धानदेशः । तस्माद्धविर्धानादसावेव प्राग्वंशदेशः श्रेयान ’ इति गोविन्दस्वामी.सवृत्तिके ऐतरेयब्राह्मणे
[द्वितीयः
व्याचष्टे
FITY.
MTP..
॥ ब्रह्म वै बृहस्पतिः ॥ “बृहतां देवानां पतिः । तिबृहतोः करपत्योंथोरदेवतयोः सुद तलोपर्थ’ । ब्रह्म वेदः।
‘ब्रह्मा रुद्रेन्द्रभृग्वादिविप्रविग्यशधाराषु ।
यने के क्ली तु वेदेऽने खाध्यात्मात्मतपस्सु च ॥ इति हि निखण्टु ।
॥ ब्रह्मैवास्मा एतत् पुरोगवमकः ॥ अस्मै अस्य सोमस्य । पुरोगवं पुरोगन्द्र । अकः । कुमो * मन्त्र घस-’ इति च्लेलृक् । अकार्षीत् । “गमेझैः’ गौर्गन्ता । ॥‘गोरतद्धितलुकि ’ इति टच ।
॥ न वै ब्रह्मण्वद् रिष्यति ॥ मतुए। अनो नुद्’ । * ब्रह्मसहितं न रिष्यति न नश्यति ॥
॥ अथेमवस्य वर आ पृथिव्या इति ॥ व्याचष्टे
॥ देवयजनं वै वरं पृथिव्यै ॥ पृथिव्याः वरमुत्कृष्टम् ॥
।
१. ‘तलोपश्च । ब्रह्म वै बृहस्पतिः । ब्रह्म वेदः । ब्रीवास्मा’ प. उ. पाठ २. ‘अकेडमो मुद्रितपाठः. ३. ‘टचू । कुतः। नवै’ क. पाठा,
- ‘बृहसतेब्रह्मत्वं ब्राह्मणजातिमत्वं च ‘ब्रह्म बै देवानो बृहस्पतिः (तै, सं० ६.१-८.) इत्यादि श्रुत्यन्तरे प्रसिद्धम्’ इति सायणः । पा० सू० ग०६-१-१५७, * वैजयन्ती (अक्षरकाण्डे नानालिङ्गाध्याये श्लोर ५३). 8 ‘ब्रह्मैव ब्राह्मणमेव’ इति साथण: * पा. सू. २-४-८०. 1 उपादिसू० २-५०. पा. सू० ५.४.१२. 8 पा० सू० ८-२-१६. * ‘ब्रह्मण्वद् ब्राह्मणसहायोपेतम् । इति खायणः,
खण्ड:
"
.
.”
तृतीयोऽध्यायः ॥ देवयजन एवैनं तदवसाययति ॥ तत् तत्र । एनं सोमम् । देवयजने अवसाययति उपवेशयति । *शाच्छासा–’ इति स्यतेणौ युक् ।
॥ आरे शत्रून् कृणुहि सर्ववीर इति ॥ व्याचष्टे
॥ द्विषन्तमेवास्मै तत् पाप्मानं भ्रातृव्यमपबाधते ।। - द्विषन् द्वेषयुक्तः । भ्रातृव्यः शत्रुः । पाप्मा पापम् । अस्मै अस्य । तत् तत्र । अपबाधते हिनस्ति ॥
स्पष्टयति
॥ अधरं पादयति ॥ त्वलोपः । अधरत्वं निकृष्टतां गमयेत् । पदेणिचो लिङो लट् ॥ ॥ सोम यास्ते मयोभुव इति तृचं सौम्यं गायत्रमन्वाह
___सोमे राजनि प्रोह्यमाणे ॥ प्रवेश्यमाने ॥
॥ स्वयैवैनं तद् देवतया स्वेन छन्दसा समर्धयति ॥ तत् तत्र।
प्राग् * गायनमग्नेश्छन्द’ इत्यबोचाम यद्यपि।
पा. सू. ७-३-३७.
ऋक्सं० १-६-२०-४,
ऐ०
मा.
१-१,
सवृति के ऐतरेयनामणे
[द्वितीयः
MAR
___ “चोऽयं सोमदेवत्य इति स्वच्छन्द उच्यते ॥
तत्र,
॥ सर्वे नन्दन्ति यशसागतेनेत्यन्वाह ॥ ‘यज्योतिरजरं ब्रह्म यद्योगात् समुपाश्नुते ।
तज्ज्ञानमभितुष्टाव सूक्तेनाथ बृहस्पतिः ॥
• इति देवतानुक्रमण्याम् । ‘बृहस्पते बृहस्पतिर्ज्ञानं तुष्टाव’ इति सर्वानुक्रमण्यां च ॥
ज्ञानस्तुतिभूतामृचं सोमे योजयति—
॥ यशो वै सोमो राजा ॥ यशस्करत्वात् ॥
उपपादयति ॥ सर्वो हवा एतेन क्रीयमाणेन नन्दति यश्च यज्ञे लप्स्यमानो
भवति यश्च न ॥ लिप्स्यमानो यज्ञाईस्वर्णिकः । शूद्रादिरयज्ञार्हो यश्च नेत्युक्तः ।।
॥ सभासाहेन सख्या सखाय इति ॥
१
यद्योनिरजर’, घ. इ. पाठ:. ‘यज्योतिरमृतं ’ मुद्रितपाटा,
- तथाचानुक्रमणी’वं सोम न्यधिका सौम्यं पञ्चम्यादि गायत्र्यो द्वादशोष्णिकू च’ (म० १. सू. ९१) इति. ‘अत्र नीयमानद्रव्यविशेषः सोमः मन्तदेवताप्यसावेव तस्मात् स्वास्मरूपत्वम् । गायत्री धुलोकात् सोममानीतवतीति तैत्तिरीयाः कश्च’ लनुवाके (तै० सं० ६-१-६) समामनन्ति तस्माच्छन्दसः खकीयत्वम् ’ इति सायणः. + ऋक्सं.
८-२.२४-१. बृहदेवता अध्या. ७, लो० १०५, (Asiatic Society, Bengal).
म० १०. सू. ७१ । यः पुमान् ऋत्विग भूत्वा यज्ञे धनं लप्स्यते यश्च द्रष्टुमागतो न तु धनार्थी सर्वोऽप्यसौ’ इति सायण: ‘यश्च यज्ञे भाग लभते देवतात्वेन कर्तृत्वेन बा यश्च न लभते स सर्वः’ इति गोविन्दस्वामी,
खण्डः
तृतीयोऽध्यायः
व्याचष्टे ॥ एष वै ब्राह्मणानां सभासाहः सखा यत् सोमो राजा ॥ यद् यः । सहिरभिभवे । ‘सभाया अभिभावकः ।।
किल्बिषस्पृदिति ॥ व्याचष्टे
॥ एष उ एव किल्बिषस्पृत् ॥ उ खलु । एष सोमः । स्पृणोतिः संश्लेषणार्थः । किपि तुक् ।।
किल्बिषात् पापतो भीतो यजमानोऽत्र किल्बिषम् । किल्विषं किल्विषमिति सदा कीर्तनयोगतः ।। इत्याह ॥ यो वै भवति यः श्रेष्ठतामश्नुते स किल्बिषं भवति ॥. भवतीति व्याचष्टे-श्रेष्ठतामश्नुते इति । किल्विषं किल्बिषशब्द. वाच्यत्वं भवति प्रामोति स यजमानः ॥
कुत एतत् ,
॥ तस्मादाहुः ॥ तथाहि वदन्ति यजमानाः ॥ कथम् , ॥ मानुवोचो मा प्रचारीः किल्बिषं नु मा यातयन्निति ॥
नु खलु । १. ‘इति । किल्बिषशब्द ’ घ. ङ पाठः.
- ‘सभासाहः समाहः,’ + ‘क्रिल्बिषस्क् किल्विषो यजमानः विपरीतलक्षणया अकिल्विषः । अन्धः सहस्राक्ष इतिवत् । तं स्पृशतीति सोमः किल्बिषस्पृक्’ इति गोविन्दस्वामी. * ‘स्पृणोति पालयति’ इति सायण: ‘नु क्षिप्रम् ’ इति गोविन्दस्वामिसायणी.
सवृत्तिके ऐतरेयब्राह्मणे
[द्वितीयः
अध्वर्यो त्वं मा प्रचारीमो च त्वं होतरत्र माम् । किल्बिषं प्रापयन् वादीरनुवाक्यादिकं त्विति ।। यातेर्णिजन्तात् प्रापणार्थात् शत् । बचे माङि लुङ्’। ‘वच उम्। चरेः वदवज’ इति सिचि वृद्धिः । किल्बिषशब्दवाच्ययष्ट्रयोगात् सोमः किल्विषस्पृदित्यर्थः ।।
॥ पितुषणिरिति ॥ व्याच –
॥ अन्नं वै पितु दक्षिणा वै पितु ॥ सनेः कर्तरि ‘छन्दसि वनसन’.–इतीन् । सुन्लोपश्छान्दसा ()। पितुरित्यन्नदक्षिणयोर्वाचकः । सनिर्दाता ॥
॥ तामेनेन सनोति ॥ एनेन सोमेन सनोति लभते । तां दक्षिणाम् ॥ .
OTHERS
किञ्च
॥ अन्नसनिमेवैनं तत् करोति ॥ अन्नस्य दातारम् । तत् तत्र । एनं सोमम् । करोति सम्पादयति ॥
॥ अरं हितो भवति बाजिनायेति ॥ तत्र च,
॥ इन्द्रियं वै वीर्य वाजिनम् ॥ अरमलं पर्याप्तम् ।।
Jarma
- पा० सू. ३-३.१७५, + पा० सू० ७-४-२०. * • पा० सू० ७-३-३. ६ पा० सू० ३-२-२७.
PTET
खण्ड:
तृतीयोऽध्यायः । ॥ आजरसं हास्मै वाजिनं नापच्छिद्यते ॥ ___ अस्मै ड्यर्थे । अस्मिन् यजमाने । नापच्छिद्यते’ । अपच्छेदो निवृत्तिः। सदा वतेत इत्यर्थः । कियन्तं कालम् । आजरसम् ।
जरया सहितं सर्व कालमायुश्शताब्दिकम् ॥ जराया जरस्भावश्छान्दसः॥
.. ॥ य एवं वेद ।। तस्मिन्नपि चेदितरि नापच्छिद्यते वाजिनम् ।।
॥ आगन् देव इत्यन्वाह ॥ आमिरूप्यमाह
॥ आगतो हि स तर्हि भवति ।। ___ मन्त्रे घसेति लुक् च्लेरेट मो न आगनिरुच्यते । तहि तदानीम् ॥
॥ ऋतुभिर्वर्धत क्षयमिति । ऋतवो वै सोमस्य राज्ञो
राजभ्रातरो यथा मनुष्यस्य ॥ राजेः पचायच् । दीप्तः । राजाश्च ते भ्रातरश्चेति कर्मधारयः ॥
॥ तैरेवैनं तत् सहागमयति ॥
नापच्छियते । अस्मिन् यजमाने अप’ क, पाठः. २. ‘आजरसं जराया।
१. घ. पाठः.
- ऋक्सं० ३-४-४-७ पा० सू० २-४-८०. ‘यथा लोके कस्य. चिन्मनुष्यस्य भ्रातरोऽपि मनुष्यजातीयास्तथा राजजातीयस्य सोमस्य भ्रातरोऽपि राज जातीयाः’ इति सामणः. पासू. ३-१-१३४.
सवृत्तिके ऐतरेयब्राह्मणे
[द्वितीयः
तत् तत्र । क्षयं गृहम् । वर्धतु अन्तर्णीतण्यर्थः । वर्धयतु । आगमयति होता।
॥ दधातु नः सविता सुप्रजामिषमित्याशिषमाशास्ते ॥ इष्टमर्थमर्थयत इत्यस्यार्थः सदेष्यताम् । पुत्रादिसहित ह्यन्नं प्रेरको नो ददात्विति ॥
इत्यस्यार्थः॥
.
.
॥ स नः क्षपाभिरहभिश्व जिन्वत्विति ॥ तत्र’,
॥ अहानि वा अहानि ॥ नेदं व्याख्येयम् ॥
॥ रात्रयः क्षपाः ॥ दुर्शानार्थः क्षपाशब्दो रात्रिनामेति गृह्यताम् ।।
॥ अहोरात्रैरेवास्मा एतामाशिषमाशास्ते ॥ अस्मै अस्य । सुपो भिस् । अहोरात्रेषु ॥
प्रजावन्तं रयिमस्मे समिन्वत्वित्याशिषमेवाशास्ते ॥ एव पुमः ।
धनराशिं पुत्रयुक्तमस्मभ्यं संददातु सः। इति ह्यर्थः । इविजिवि(श्चि? थ) दाबौँ भूवादी ।।
१. ‘अत्र’, २ ‘सन्दधातु’ प. अ. पाठः,
खण्ड:
तृतीयोऽध्यायः ।
॥ ‘या ते धामानि हविषा यजन्तीत्यन्वाह ॥
तत्र,
A
॥ ता ते विश्वा परिभूरस्तु यज्ञम् । गयस्फानः प्रतरणः
सुवीर इति ॥ अस्ति । गयस्फानः प्रतरणां इति प्रदर्शनार्थः पाठः ॥ व्याचष्टे
॥ गवां नः स्फावयिता प्रतारयितैधीत्येव तदाह । स्फावयिता वर्धयिता । प्रतारयिता । स्वार्थे णिच् । रक्षकः । एधि भव ।
• गयेत्यपत्यवचनो गवामित्यर्थ ईरितः। यान्ति पुत्राः सुखं यस्माद् गोजातैः पयआदिभिः ।।
॥ अवीरहा प्रचरा सोम दुर्यानिति ॥
अत्र,
य
॥ गृहा वै दुर्याः ॥ ततः किं ॥ बिभ्यति वै सोमाद् राज्ञ आयतो यजमानस्य गृहाः ॥ बिभ्यति । ॥ अदभ्यस्तात् ’ । आयतः । इणो यण’ । लटः शत् । " भीत्रा–’ इत्यपादानत्वात् ङसि ॥
१. ‘दुर्यानिति । गृहा ’ क. पाठः,
- ऋक्सं० १-६-२२-४. प्रतरणः वेगवान ’ इति गोविन्दस्वामी. या० नि० २-२. १ या नि० ३-४. | पा० सू • ७०१-४. पा० सू० ६.४.८ १. 1 पा० सू. १.४.२५.
सवृत्तिके ऐतरेय ब्राह्मणे
द्वितीयः ॥ स यदेतामन्वाह शान्त्यैवैनं तच्छमयति ॥ शान्त्या शमनहेतुभूतया ऋचा । एनं सोमम् । शमयति । तत् । होता ॥
॥ सोऽस्य शान्तो न प्रजा न पशून हिनस्ति । स सोमः । अस्य यजमानस्य ।।
॥ इमां धियं शिक्षमाणस्य देवेति वारुण्या परिदधाति ॥ किमिति’ वारुण्या समापनमित्याह ॥ वरुणदेवत्यो वा एष तावद् यावदुपनदो यावत् परिश्रितानि
प्रपद्यते ॥ यावदुपनद्ध इति व्याचष्टे-यावत् परिश्रितानीति । परिश्रितानि वेष्टितानि । प्रपद्यते प्रामोति ॥
॥स्वयैवैनं तद् देवतया स्वेन छन्दसा समर्धयति ॥ उक्तार्थम् ॥
॥ शिक्षमाणस्य देवेति ॥
था
१. ‘किमिव’ व. . पाठः.
- ऋक्सं० ६-३-२-८, + वारुणो वै क्रीतः सोम उपनद्धः’ तै० सं० ६-१-११. + परिश्रितानि स्थानानि’ इति गोविन्दस्वामी. ‘अस्था ऋचनियुप् छन्दः । सा च त्रिष्टुप् सोसमात द्युलोकं गत्वा दक्षिणां तपश्चाहृतवती । तथाच शाखान्तरे श्रूयते—सा दक्षिणाभिश्च तपसा चागच्छत् (तै० सं० ६-१-६) इति । तस्मादिदं छन्दः सोमस्य स्वकीयम्’ इति सायणः.
खण्ड
तृतीयोऽध्यायः ।
स
व्याचष्टे
॥ शिक्षते वा एष यो यजते ॥ * शिक्षिर्दानार्थः । देवेभ्य ऋत्विग्भ्यश्च यजमानो हि ददाति ॥
॥ क्रतुं दक्षं वरुण संशिशाधीति ॥ व्याचष्टे
॥ वीर्य प्रज्ञानं वरुण संशिशाधीत्येव । तदाह । शिशाधि शाधि । ,शासे शपः श्लुः । शा हौ’ । अभ्यासस्येत्त्वम् ॥
॥ ययाति विश्वा दुरिता तरेम सुतर्माणमधि नावं रुहेमेति ॥ सुतर्मनौशब्दप्रदर्शनार्थः पाठः॥
॥ यज्ञो वै सुतर्मा नौः कृष्णाजिनं वै सुतर्मा नौः
वाग्वै सुतर्मा नौः ॥ तरतेः करणे मनिन् ।
ततश्च,
॥ वाचमेव तदारुह्य तया स्वर्ग लोकमभि संतरति ॥ तत् तेन सुतर्मपदेन । स्वर्ग लोकमभि प्रति तरति गच्छति ।
१. ‘स्वर्गमभि’ .. पाठः,
- या०नि०३-२०. + पा० सू ० ६-४-३५.
पा० सू० ३.२-७५,सवृत्तिके ऐतरेयबामणे
[द्वितीयः
वाचं यहं तु निर्ववं देहे कृष्णाजिनं वहन् । एवं नावमिवारुह्य वाचं स्वर्ग स गच्छति’ ।
॥ ता एता अष्टावन्वाह ॥ भद्रादभीलादीमांधियमित्यन्ताः॥ कीदृशी, ।। रूपसमृद्धाः । एतद्वै यज्ञस्य समृद्धं यद् रूपसमृद्धं यत्
कर्म क्रियमाणमृगभिवदति ॥ उक्तार्थम् ॥
॥ तासां त्रिः प्रथमामन्वाह ॥ वित्रीन वारान् ।।
॥ त्रिरुत्तमाम् ॥ अन्वाहेत्येव ॥
॥
।
॥ता हादश स
आवृत्त्या चतुराधिक्यात् ॥ .
॥ द्वादश वै मासाः संवत्सरः ।। अवयवावयविनोरक्यम् ॥ ॥ संवत्सरः प्रजापतिः प्रजापत्यायतनाभिरेवाभी रानोति ।।
यजमान: ॥
१,
प्रयच्छति’ घ. इ. पाठः,
खण्डः
तृतीयोऽध्यायः ।
॥ य एवं वेद ॥ सोऽपि ॥ पुनः स्तौति ॥ त्रिः प्रथमां त्रिरुत्तमामन्वाह यज्ञस्यैव तद् बसौं नयति
स्थेम्ने बलायाविनसाय ॥ अन्वाहेति यत् तत् *स्थेने स्थिरत्वाय । इमनिचि स्थिरस्य स्था । स्थेन इति ब्याचष्टे-बलायाविषेसायेति च ।
बलं दाढ्यं त्ववित्रंसः शैथिल्याभाव एव हि ॥
द्वितीयः खण्डः।
LAR
सोमस्य शकटे युक्तावनडाहौ तयोः पुनः ।। अन्यतरोऽनडान् युक्तः स्यादन्यतरो विमुक्तोऽध
राजानमुपावहरेयुः ॥ एको बद्धो विमुक्तोऽन्योऽनडांस्तु शकटे यदा। तदैनं सोममनस आदायान्तः प्रवेशयेत् ॥ स्यात् । सम्भावने लिङ् । अथ तदा ।।
कस्मादव,
॥ यदुभयोर्विमुक्तयोरुपावहरेयुः पितृदेवत्यं राजानं कुर्युः ॥
• ‘स्थेने स्थूलत्वाय वलाय च’ इति गोविन्दस्वामी.
पासू. ६-४-१५७.
त
सवृत्तिके ऐतरेयवाक्षणे तृतीयः यद् यदि । पितृदेवता यमः । कर्तृकरणयोगाद् यमसम्बन्ध्ययं सोमः स्यादित्यर्थः ।।
॥ यद् युक्तयोरयोगक्षेमः प्रजा विन्देत् ॥ राजानमुपावहरेयुरित्येव । यद् यदि ।
अलब्धलाभो योगः स्यात् क्षेमो लब्धस्य पालनम् । तयोरभावो’ राष्ट्रं तु प्रजा गृह्णाति पीडयन् ।।
अर्थाभावेऽव्ययीभावो द्वन्द्वगर्भो ह्यमश्च सुः ।। स्पष्टयति–
॥ ताः प्रजाः परिप्लवेरन् ॥ प्रजा राष्ट्रम् । परिप्लुतिर्हिसान्वयः॥ . किञ्च,
॥ योऽनडान् विमुक्तस्तच्छालासदां प्रजानां रूपम् ॥ शालासद् गृहवर्तिनी असमर्था ।।
॥यो युक्तस्तञ्च क्रियाणाम् ॥ अनड्डान् प्रजानां रूपमित्येव । क्रियाणाम् । अर्शआधच् क्रियावतीनां कार्यक्षमाणाम् ॥
१. ‘तयोरभावे’ क. पाठ:
- ‘तस्मात् सोमं क्रीतं दक्षिणा परिवहन्ति , तस्मादाहुः पितृदेवत्यः सोमः’ इति श. ब्रा०.३-२-३-१६. ‘राज्ञः सोमस्य पितृभिः स्वीकृतत्वादयं सोमो देवयोग्यो न भवेद्’ इति सायणः. पा० सू० २-१-६. ‘अयोगक्षेम इति समाहारद्वन्दः । एकरवं पुंबद्भावश्च । अयोगश्चाक्षेमश्च प्रजासु भवत इत्यर्थः’ इति गोविन्दस्वामी. * योगसहितः क्षेमो योगक्षेमः । तदभावः’ इति सायणः, ‘शालासदां प्रजानां रूपम् , आसीनानामित्यर्थः’, ‘क्रियाणां मनखिनां प्रतिष्ठमानानाम्’ इति गोविन्दखामी. ‘क्रियाणां लौकिकानां वैदिकानां च रूपम् । यद्वा चक्रमस्यास्तीति बकि शकटम् । तेन चक्रिणा यान्तीति शकटमारुह्य गच्छन्त्यः प्रजाश्चक्रियाः तासां रूपम् ’ इति सायणः. पा. सू. ५.२-१९७. .
खण्डः ]]
तृतीयोऽध्यायः ।
ततश्च, ॥ *ते ये युक्तेऽन्ये विमुक्तेऽन्य उपावहरन्त्युभावेव ते क्षेमयोगी
कल्पयन्ति ॥ अन्ये । स्मिन्नभावश्छान्दसः । अन्यस्मिन् युक्ते सति । द्विस्त इत्यादरात् ।
ये मुक्तबद्धयोर्मध्ये कुर्युः सोमप्रवेशनम् । ते क्षेमयोगी कुर्वन्ति प्रजानां सम्यगेव हि ॥ अथ सोमप्रवहणे गुणं वक्तुं कथोच्यते
॥ देवासुरा वा एषु लोकेषु समयतन्त ॥ वै पुरा । एषु लोकेषु ईशितव्यतया निमित्तभूतेषु । यतेः सम्पूर्वाद संग्रामार्थादनुदात्तो लङ् । युद्धमकुर्वन् । देवाचासुराश्च ॥
क
॥ त एतस्यां प्राच्या दिश्ययतन्त ॥ अभिनयत्येतस्यामिति (?) ॥
॥ तांस्ततोऽसुरा अजयन् ॥ तान् देवान् । ततः प्राच्या दिशोऽजयन्नभिभूयाकालयन् । एष मुत्तरत्रापि ॥
- ‘यदुभौ विमुच्यातिथ्यं गृहीयाद् यज्ञ विच्छिन्द्यादुभावविमुच्य यथानागता, यातिथ्य क्रियते ताहगेव तद्विमुत्तोऽन्योऽनड्वान् भवत्यविमुक्तोऽन्योऽथातिथ्यं गृहात यस्य सन्तस्यै’ इति तै. सं० ६-२-१.
सवृत्तिके ऐतरेयब्राह्मणे
तृ तीयः
॥ ते दक्षिणस्यां दिश्ययतन्त तांस्ततोऽसुरा अजयंस्ते प्रतीच्या दिश्ययतन्त तांस्ततोऽसुरा अजयंस्त उदीच्यां दिश्य यतन्त तांस्ततोऽसुरा अजयंस्त उदीच्यां प्राच्या दिश्ययतन्त ॥
दिश्यैशान्यां युयुधिरे सर्वतः कालिताः सुराः ।
॥ ते ततो न पराजयन्त ॥ * विपराभ्यां जेः’ इति वङ् । पराजयो हानिः ॥
ततच,
॥ सैषा दिगपराजिता ॥ अपराजितसंज्ञेषा दिगैशानीति गृह्यताम् । * अपराजितायां दिश्यग्निं प्रतिष्ठाप्य’, ‘अपराजिताया दिशो याशियस्य’ इति सूत्रे गृह्ये चाध्यगीष्महि ॥
स्तौति
॥ तस्मादेतस्यां दिशि यतेत वा यातयेद्वा॥ यतिः अर्थः ।
दिश्यैशान्यामतः कर्म कुर्याद् वा कारयेत् तथा ।। एवं सति,
॥ ईश्वरो हानृणाकर्ताः ॥ गईश्वरे तोसुन् , तुमर्थे ।
F
- पा. सू. १-३-१९. ‘अपराजितां वास्थाय ब्रजेदू दिशमजिह्मगः’ इति मनुः ६-३१. अपराजिताम् ऐशानी दिशमाश्रित्य’ इति च कुलूकमव्याख्या. *शावर्षी तु शालाक्षाप्यपराजिता’ इति वैजयन्ती (अन्तरिक्षकाण्डे लो० ५). * आ. श्री. सू. ८-१४-१४. ६ आ• गृ० ० ३.४.३. गा पा सू • ३-४-१३.
खण्ड:
तृतीयोऽध्यायः । अनृणीकरण नाम पूर्णकर्मफलग्रहः। ईत आ छान्दसः ॥
॥ ते देवा अब्रुवन् ।
कथम्, ॥ अराजतया वै नो जयन्ति राजानं करवामहा इति ॥
जयन्ति’ अभिभवन्ति । करवामहै । प्राप्तकाले लोट् । महिङ आद् । “एत ऐ॥
॥ तथेति ॥ निश्चयमकुर्वन्निति शेषः ॥
॥ ते सोमं राजानमकुर्वन् ॥ सोमं देवं राजतया वृतवन्तस्ततः सुराः ॥ - ॥ ते सोमेन राज्ञा सर्वा दिशोऽजयन् ॥ सर्वाः प्राच्याद्याः । अजयन्नभ्यभवन् ।। ततोऽत्र किम्,
॥ एष वै सोमराजा यो यजते ॥ . सोमो राजा यस्य सः । तत्पुरुषे हि म राजाह-सखिभ्यः’ इति टच’ ।
१. ‘जयन्ति प्राप्तकाले ’ ध, पाठ.. २. ‘टच् । कथं प्राचि ’ क. पाठ..
- पा० सू.. ३:३-१६३. । पा० सू • ३-४-६३. * पा० सू० ५.४.९१.
दय
१६
सवृत्तिके ऐतरेयब्राह्मणे
तितीयः
॥ प्राचि तिष्ठत्यादधति ॥ प्राङ्मुखे शकटे सोमं स्थापयन्त्य॒त्विजः खलु ।।
॥ तेन प्राची दिशं जयति ॥ यजमानः॥
॥ तं दक्षिणा परिवहन्ति ॥ “दक्षिणादा’ । नयन्ति ॥
॥ तेन दक्षिणां दिशं जयति। तं प्रत्यञ्चमावर्तयन्ति ॥ तं शकटस्थं सोमम् ।। । ॥ तेन प्रतीची दिशं जयति। तमुदीचस्तिष्ठत उपावहरन्ति ।
उदङ्मुखात् तं शकटादादायान्तः प्रवेशयेत् ॥
॥ तेनोदीची दिशं जयति ॥ अत एवं कुर्वन्,
॥ सोमेन राज्ञा सर्वा दिशो जयति ।।
.
यजमान:
॥ य एवं वेद ॥
।
सोऽपि ॥
तृतीयः खण्डः।
- पा० सू० ५-३-३६. + प्रियवख मुंवस्पत इति प्राचौऽभिप्रयाय प्रदक्षिणमावर्तन्ते’ इति आप श्री० मू. १०.२९-१.
खण्ड:
तृतीयोऽध्यायः । सोमप्रवहणं प्रोक्तमथातिथयेष्टिरुच्यते–
॥ हविरातिथ्य निरुप्यते सोमे राजन्यागते ॥ वः कर्मणि यकि सम्प्रसारणम् । आतिथ्यम्’ । ’ *अतिथेयः ॥ स्पष्टयति
॥ सोमो वै राजा यजमानस्य गृहानागच्छति । तस्मा एतद्धविरातिथ्यं निरुप्यते । तदातिथ्यस्यातिथ्यत्वम् ।। अितिथिभूतसोमतृप्तिकरस्वात् ॥
तत्र च,
॥ नवकपालो भवति ॥ नवसु स्यात् पुरोळाशः कपालेषु हि संस्कृतः ।।
॥ नव वै प्राणाः ॥ नेत्रे श्रोत्रे प्राणविले वाक् प्राणाः सप्त मूर्धनि । स्तन्यौ द्वाविति नाभेः स्युरूष प्राणा नव स्थिताः ।।
१. ‘अतिथ्यर्थम् ’ क. पाठः, २. ‘तु’ घ. इ. पाठः,
- पा. सू. ५-४-२६. । ‘अतिथिरभ्यतितो गृहान् भवति । अभ्येति तिथिषु परकुलानीति वा’ या० नि० ४-५. ‘तिथिविशेषमनपेक्ष्य भोजनाय कस्य चिद् गृहं प्रत्यकस्माद् यः समागतः सोऽतिथिः’ इति सायणः. * ‘नवकपाल: परोळाशो भवति ’ तै० सं०६-२-१. 8 नव वै प्राणाः शरीरान्तर्वर्तिनो वायवः । तत्र मुखे सप्त - चक्षुषी नासिके कौँ जिल्ला इति । त इमे जवाः प्राणा नाभेरुतिष्ठन्ति । नाभे रवाचावपि धौ ध्यः पुरीष्यः इति’ इति गोविन्दस्वामी, ‘सप्त वै शीर्षण्या; प्राणा: द्वाववाचौ’, ‘नव दै पुरुषे प्राणा: ’ इति च ते. सं० ५.३-२.
13
सवृत्तिके एतरेममा
चतुर्थ
अ
PHRA
तच नवकपालत्वं,
॥ प्राणानां कृप्त्यै’ । प्राणानां प्रतिप्रज्ञायै ॥ च स्यात् । क्लप्तिः संश्लेषः । प्रतिप्रज्ञातिरसंकीर्णता ॥ स च पुरोळाशः,
॥ वैष्णवो भवति ॥ *कपालनवकस्था स विष्णुदेवताको भवेत् ।।
॥विष्णुवै यज्ञः ॥ यजयाचेति नङ् कर्मण्यत्र यझेस होज्यते ।।
M
॥ स्वयैवैनं तद् देवतया स्वेन छन्दसा समर्धयति ॥
किच,
॥सर्वाणि वाव छन्दांसि च पृष्ठानि च सोमं
राजानं क्रीतमन्वायन्ति ।। अन्वायन्ति अन्वागच्छन्ति ।। .. ॥ यावन्तः खलु वै राजानमनुयन्ति तेभ्यः सर्वेभ्य
___ आतिथ्यं क्रियते ।।
१. क्लिन्त्यै त्यात प्राणाना ‘घ इ, पाठः. २. ‘यज्ञैः ’ क. पाठः,
- ‘वैष्णवो नवकपाल: पुरोडाशो भवति ’ आप. श्री. सू. १०-३०-१२. + पा० सू. ३-३-९०. तथाच तै० सं० ~’ यावद्भिवै राजानुचरैरागच्छति सर्वेभ्यो वै तेभ्य आतिथ्यं क्रियते । छन्दांसि च सोमस्य राज्ञोऽनुचराणि । अमेरातिथ्यमसि विष्णवे वेलाह गायत्रिया एतेन करोति सोमत्यातिथ्यमसि विष्णवे वेत्साह त्रिष्टुभ एवैतेन करोति अतिथेरातिथ्यमसि विभवे वेत्साह जगहँ एवैतेन करोयनये त्वा रायस्पोषदाने विष्णवे त्वेत्याहानुष्टुभ वैतेन करोति शनाय त्वा सोममृते विष्णवे त्वे साह गायत्रिया एवेलेन करोति’ ६.२.१.
खण्ड:
सनीय याय :
Tim
यावन्तोऽमात्यादयः ॥ अत्रापि,
॥ ‘अग्निं मन्धन्ति सोमे राजन्यागते ।। दृष्टान्तमाह —
॥ तद् यथैवादः । किं तददः,
॥ मनुष्यराज आगतेऽन्यस्मिन् वाहत्युक्षाणं वा वेहतं
वा क्षदन्ते ॥ अर्हति । " अर्हः प्रशंसायाम् ’ इति शतुर्छि । पूज्ये मनुष्यराजे * राजाहःसखिभ्यष्टम् ।। स्नातकादायन्यस्मिन् वाई । उक्षा बलीपर्दः
वेद् वृषभसंसर्गाद् गर्भध्वंसकरी मता । क्षदन्ते, क्षदिहिंसाः । नन्ति ।।
॥ एवमेवारमा एतत् क्षदन्ते यदग्निं मन्थन्ति ॥ एतद् एतर्हि । अस्मै सगणस्थ सोमस्यार्थाय । मन्थन्ति यत् ।। अग्निमन्थने सति पशुविशतनाव किमायातमित्यत आह ‘—
॥ अग्निहि देवानां पशुः ॥ पशुवत् सर्वदेवानामनिरानन्दकार्यसौ ।।
चतुर्थः खण्डः ।
he
viwdhesh
अभिमन्धनम् . वाचयता के १० ३-२-१३३
१. किमायातमित्याह ’ क. पाठः,
- ‘अथातिथ्येकान्ता । तस्या अग्निमन्धनम् ’ आ. श्री. सू. ४.५-१, २. चतुर्होत्रातिथ्यमासाद्य संभारयजूपि व्याचष्टे । यजमानं वाचयतीत्येके । पशुवनिमन्भ्यः सामिधेन्यः’ आप. श्री. सू० १०.३१-१०, ११, १२. पा० सू०३-२-१३३. * पा. सू० ५-४-९१. भोजयेचागतान् काले सहसंबन्धिबान्धवान् । महोक्षं वा महाज वा श्रोत्रियायोपकल्पयेत् ॥’ याज्ञ. १.१०८. ‘अयं सत्कारः स्मृतिषु प्रसिद्धो युगान्तरधर्मों द्रष्टव्यः’ इति सायणा हव्यवहनादिना पशुकार्यकरत्मात् पर्देवानाम् ’ इति गोविन्दस्वामी.[पञ्चमः
सवृत्तिके ऐतरेयब्राह्मणे इहाग्नि मन्थनीवक्तुं संप्रैषादि ब्रवीत्यर्थ
॥ अग्नये मथ्यमानायानुबृहीत्याहाध्वर्युः ॥ होतारं प्रति ॥
सच,
॥ अभि त्वा देवसवितरिति सावित्रीमन्वाह ॥ सवितुर्देवताणो डीप् ॥
॥ तदाहुः ॥
AN TOP
.
D
॥ यदग्नये मथ्यमानायानु वाचा* हाथ कस्मातू
सावित्रीमन्वाहेति ॥ यद् यदि । ह खलु । वाचा । वक्तव्यमिति शेषः । अनुवक्तव्यम् । अथ ननु । कस्माद्धेतोः ।।
परिहरति
॥ सविता वै प्रसवानामीशे ॥ प्रसवानामनुज्ञानानाम् । ईशे ईष्टे 1. 8 लोपस्त आत्मनेपदेषु ॥
१. ‘अथाग्नि’, २. ‘ब्रवीति ह’ क. पाठ:. ३. ‘यदि खल . पाठ:
- असं० १.२.१३-३. ‘अमये मथ्यमानायानुबूहीत्याह सावित्रीमृचमन्वाह सवितृ प्रसूत एवैनं मन्थति तै० सं० ६-३-५. प्रातर्वैश्वदेव्यां प्रेषितोऽग्निमन्थनीया अन्वाह पश्चात् सामिषेनीस्थानस्य पदमात्रेऽवस्थायाभिहिकृत्य । अभि त्वा देव सवितर्मही द्यौः पृथिवी च नस्त्वाममे पुष्करादीति तिमृणाम शिवारमेदा सम्प्रेषात् ’ आ० श्री. सू० २.१६-१,२. + पा० सू० ४-२-२४.२ इह आह ’ इति छेदोऽभिमतः सायणगोविन्दस्वामिनोः, तथाच तव्याख्या–.’ अभये अनुकूलया वाचा प्रैषमन्त्रमाह’ इति सायण:. ‘यदनये मन्यमानायेति बावान्याह प्रेषययध्वर्युः’ इति गोविन्दस्वामी. पा. सू० ७-१-४१,
खण्ड:
तृतीयोऽध्यायः ।
॥ सवितृप्रसूता एवैनं तन्मन्थन्ति ॥ एनमग्निम् । तत् तत्र ॥
॥ तस्मात् सावित्रीमन्वाह ॥ अथ, ॥ *मही द्यौः पृथिवी च न इति द्यावापृथिवीयामन्वाह ॥ “यावापृथिवीशुनासीर-’ इति छ ।।
॥ तदाहुर्यदग्नये मथ्यमानायानुवाचाहाथ कस्माद्
___ द्यावापृथिवीयामन्वाहेति ॥ पूर्ववत् । इति चोद्यम् ॥ परिहरति
॥ द्यावापृथिवीभ्यां वा एतं आतं देवाः पर्यग्रहन ॥ वै पुरा ॥
ततश्च
Paag
॥ ताभ्यामेवाद्यापि परिगृहीतः ॥ ‘आशंसायां भूतबच्च’ इति क्तः । परिग्राह्यः ।। निगमयति
॥ तस्माद् द्यावापृथिवीयामन्वाह ॥
- ऋक्सं० १-२-६-३. । पा० सू० ४-२-३२, . पा० सू• ३-३-१३२.
सवृत्तिके एतरेयब्राह्मणे
[पञ्चमः
अथा
KAgrine,
SATARA
।
॥ त्वामने पुष्करादधीति तचमाग्नेयं गायत्रमन्वाहानौ
मथ्यमाने ॥ एवञ्च
॥ स्वयैवैनं तद् देवतया स्वेन छन्दसा समर्धयति ॥ अत्र तृचे,
॥ अथर्वा निरमन्यतेति ॥ अस्ति ।। एतच, ॥ रूपसमृद्धम् । एतद् वै यज्ञस्य समृद्धं यद् रूपसमृद्ध
यत् कर्म क्रियमाणमृगमभिवदति ॥ उक्तार्थम् ॥ अत्र किञ्चिन्नैमित्तिकमाह
॥स यदि न जायेत ॥ . व्याचष्टे—
॥ यदि चिरं जायेत राक्षोऽन्यो गायध्योऽनूच्याः ॥ रक्षोहनोऽणि ‘पपूर्वहन्-’ इत्यल्लोपः । बचेः क्या छान्दसः रक्षाकर्मकहननकार्याभिवादिन्यों गायच्योऽनुवक्तव्या इत्यर्थः ।।
HALAXE
TIME भा .
.
SLCanada
Repal
Pare
A .41
‘जायते’, २. ‘जायेत तदा राक्षोऽन्यो’, ३. ‘कार्यवादिन्यो’
घ. पाठः.
- ऋक्सं० ४.५-२३-३. page 31. अजायमाने वेतस्मिन्नेवावसानेऽहंसिन्य त्रिणमिति सूकमावपेत पुन: पुनरा जन्मन: ’ आ० श्री. सू. २.१६.४. ‘यदि मध्यमानो न जायेत राक्षोतीरनुभूयात् । आप० औ० सू० ७-१३-४, ३ पा० सू० ६.४-१३५.
खण्ड:
तलीको पाय
कास्ता
|| अग्ने हंसि न्यत्रिणमित्येताः ॥ ऋचा नव ॥ किमर्थ,
॥ रक्षसामपहत्यै ॥ अग्नौ चिरायमाणे किं रससा हनन विह । इत्यत आह
॥ रक्षांसि वा एनं तालभन्ते यहि न जायते ॥ यहि यदा । तर्हि तदा । आलभन्ते परिगृह्णन्ति । व्याचष्टे—
॥यर्हि चिरं जायते ॥ यहि यदा ॥
॥ स यकस्यामेवानूक्तायां जायेत यदि द्वयोरथोत ब्रुवन्तु।
जन्तव इति जाताय जातवतीमभिरूपामनुब्रूयात् ॥ अग्नेहंसीय एकस्याच्युतायामथ द्वयोः । अस्योपलक्षणत्वेन चालापथापि वा ।। यदि जायेतागिरत्रोत अवन्वित्यूचं वदेत् ।
।
FIRLP
साथ
१. ‘परिगृह्णन्ति अर्हि चिरं’, २. ‘जायते’ घ. इ. पाठः,
-
- ऋक्सं० ८-६-१४-१. सं० १-१-७-५. । जातं श्रुत्वानन्तरेण प्रणवेन शिष्टमुपसंतनुयातू । शिष्टेनोत्तरान् । उत झुपन्तु जन्तव आय हस्ते न खादिनमित्लधर्च
भारभेत् आ० श्री सू० २.१६.५, ६, ७,
सवृत्तिके ऐतरेयब्राह्मणे
[पञ्चमः
जातवतीम् । नहाजनीति जनिधातुमतीम् ॥ ॥ यद् यज्ञेऽभिरूपं तत् समृद्धम् । आयं हस्ते न खादिनमिति॥
अन्वाहेति शेषः ॥ আশিক
॥ हस्ताभ्यां ह्येनं मन्थन्ति ॥ किश्चास्ति,
॥ शिशुं जातमिति ॥ व्याचष्टे-~
॥शिशुरिव वा एष प्रथमजातो यदमिः ॥ यत् यः॥
इवशब्द: कृत इत्याह—
॥ न बिभ्रति विशामग्निं स्वध्वरमिति ॥. अस्ति ।। ततः किं,
॥ यदै देवानां नेति तदेषामोमिति ॥ दिवानां वर्णव्यत्यासेन वेदानाम् । मन्त्राणां यनेति पदं तदो
मित्यस्यार्थे १२
१.
जातमिति शिशुरिव’ घ. इ. पाठ..
- ऋक्सं० ४-५-२६-५. । ‘यद्वै देवानां वेदानामिति वा वर्णसादृश्येन । माह च ‘अप्यक्षरवर्णसाम्यानियान स्वेव न निद्र्यान संस्कारमाद्रियेत’ (या०नि०२-१) इति, ‘तदेषामोमित्यनुज्ञावचनेन प्रतिषेधविपरीत उपमार्थो लक्ष्यते’ इति गोविन्दस्वामी. ‘देवानां देवप्रतिपादकाना मन्त्राणाम् । यद्वा दकारवकारयोविपर्यासेन वेदानाम्’ इति सायणः,
खण्डः
तृतीयोऽध्यायः । .
दृष्टान्तेष्वविसंवादादोमिवार्थः’ प्रदर्यते । *व्यवस्थेयं च नैरुक्ती ननिवार्थः पदात् परः ॥ पूर्वभूतो निषेधार्थो मन्वेष्वेव न चान्यतः ।। " अग्निर्न ये भ्राजसेति न वा उ’ इति दर्शनात् ।। इत्यतोऽत्र ह्यवोचाम ना शिशुरिवेति वै ।।
॥ प्रदेवं देववीतये ॥ इत्यन्वाहेति शेषः ॥
अत्र,
॥ भरता वसुवित्तममिति ॥ अस्ति । ततः किम्,
॥ प्रह्रियमाणायाभिरूपा ॥ ङसो २ । __ अग्नेः प्रहियमाणस्य सङ्गतार्था भवेदियम् । भरतेति हो भत्वम् ॥
॥ यद् यज्ञेऽभिरूपं तत् समृद्धम् ॥ १. ’ दृष्टान्तेष्वपि संवादादोमेवार्थः’, २. समृद्धम् आस्वे’ प. उ. पाठः
- " नामोत्तरभाविनो नत्र उपमार्थीयतामाचष्टे । आह च यास्का-‘नेति प्रतिषेधार्थीयो भाषायाम् उभयमन्वध्यायम्’ इति, ‘उपरिष्ठादुपाचार उपमार्थीयः’ इति च” (निरु० १-४) इति गोविन्दस्वामी. + ऋक्सं० ८-३-१२-२. ऋक्सं० २-३-१०.६. ६ ऋक्सं० ४-५-२९-१. 1 ‘जातायानुबहि प्रवियमाणायानुब्रहीयाह काण्डे काण्ड एवैनं क्रियमाणे समर्धयति गायत्री सर्वान्वाह’ तै० सं० ६-३.५. ‘आहवनीये प्रक्षिप्यमाणोऽयं मथितोऽमिः प्रहियमाणः’ इति सायणः. पा० सू० वा० ८२-३२:
सवृत्तिके ऐतरेयब्राह्मणे
[पञ्चमः
म
अत्र,
।
॥ आ खे योनौ निषीदत्विति ॥ अस्ति । व्याचष्टे
॥ एष ह वा अस्य खो योनियंदग्निरग्नेः ॥ यद् यः।
अग्निराहवनीयोऽग्ने स्थान निर्मथितस्य वै ॥
॥ *आ जातं जातवेदसीति ॥ अन्वाहेति शेषः ॥ व्याचष्टे
॥ जात इतरो जातवेदा इतरः॥ जातमिति निर्मथ्य उक्तो जातवेदसीयाहवनीय उक्त इत्यर्थः ।।
॥ प्रियं शिशीतातिथिमिति ॥ अस्ति ॥
॥ एष ह वा अस्य प्रियोऽतिथिर्यदग्निरग्नेः ॥ यद् यः॥
।। स्योन आ गृहपतिमिति ॥ अस्ति ॥
- ऋक्सं० ४-५-२९-२. " इदानी मथितोऽग्निः सद्यः समुत्पन्नवाजातः । पूर्वसिद्धाहवनीयोऽभिरिदानी जातमिममामि वेत्तीति जातवेदाः’ इति सायणः, ‘वेद इति धननाम, इविलक्षणं धनं जातमस्य’ इति गोविन्दस्वामी.
खण्ड:
तृतीयोऽध्यायः ।
॥ शान्त्यामेवैनं तद् दधाति ॥ शान्त्यां सुखनाम्ना’ स्योनपदेनोक्तायाम् । एन’ प्रहृतमग्निम् । दधाति स्थापयति । तत् तत्र ॥
॥ अग्निनाग्निः समिध्यते कविहपतिर्युवा । हव्यवाड्
जुबास्य इत्यभिरूपा ॥ अनुवक्तव्या ॥
॥ यद् यज्ञेऽभिरूपं तत् समृद्धम् ॥ ‘अग्मिनेति पादो व्यग्निदैवतो निर्मन्थ्य आहवनीयश्च’’ इति सर्वानु क्रमण्याम् । मथितनिहितेनाग्निनाहवनीयोऽग्निर्दीप्यत इति हि गम्यते ।।
॥ त्वं ह्यग्ने अमिना ॥ इतीयं चानुवक्तव्या॥
॥ विप्रो विप्रेण सन् सतेति ॥ अस्ति । व्याचष्टे
॥ विप्र इतरो विप्र इतरः सन्नितरः सन्नितरः।।
१. ‘सुखनाम्नि’ क . पाठ:. २ एनं हृत ’ ख ग. पाठः. ३. ‘तम्। क. पाठ.. ४. निर्मथ्याहवनीयौ’ मुद्रितपाठः, निर्मन्थ्याहवनीयाभ्याम् । घ. ए. पाठः. ५. ‘दीप्त’ क. पाठः.
- ऋक्सं० १.१.२२.६. ० १. सू. १२. ऋक्सं० ६-३-११-४ S’अमे महाँ असि ब्राह्मणभारत’ (ते० प्रा० ३-५-१.) इति श्रुतेबोलणजात्यमिमानित्वाद् विप्रलम्’ इति भायणः.
सवृत्तिके ऐतरेयब्राह्मणे
[पञ्चमः
पञ्चमः खन्त आहवनीयोऽत्र शान्तो निर्मन्थ्य उच्यते । विप्रो मेधावी । सन् सुस्वभावः ।।
॥ सखा सख्या समिध्यस इति ॥ अस्ति । व्याचष्टे
॥ एष ह वा अस्य स्वः सखा यदग्निरः॥ ख: आत्मीयः । यद् यः॥
॥ तं मर्जयन्त सुक्रतुं पुरोयावानमाजिषु ॥ इत्यन्वाह ॥ अत्रास्ति, ॥ स्वेषु क्षयेषु वाजिनमिति । एष ह वा अस्य स्वः क्षयो
यदग्निरग्नेः ॥ यद् यः । क्षयो निवासस्थानम् ॥
॥ यज्ञेन यज्ञमयजन्त देवा इत्युत्तमया परिदधाति ॥ समापयेत् निरुक्तया ।। व्याचष्टे– ॥ यज्ञेन वै तद् देवा यज्ञमयजन्त यदग्निनाग्निमयजन्त ।। ते देवा अग्निनाग्निमयजन्तेति यत् तद् यज्ञेन यज्ञमयजन्त । तत् ततः॥
- अक्सं० ६-६-६-३. ऋक्सं० २-३.२३-४. ‘यज्ञेन यज्ञमयजन्त देवा इति परिध्यात सर्वत्रोत्तमा परिधानीयति विद्यात् ’ आ० श्रौ० सू०२-१६-७, ८, * ‘साध्या बै देवा अस्मिन् लोक आसन् नान्यत् किञ्चन मिषत् तेऽग्निमेवानये मेधाया लभन्त नान्यदालम्भ्यमविन्दन ततो वा इमाः प्रजाः प्राजायन्त यवनावनिं मथिला प्रहरति प्रजानां प्रजननाय’ तै० सं० ६-३-५.
खण्ड:
तृतीयोऽध्यायः । १०९
॥ ते स्वर्ग लोकमायन् ॥ अगच्छन् ।
॥ तानि धर्माणि प्रथमान्यासन् । ते ह नाकं महिमानः
सचन्त । यत्र पूर्वे साध्याः सन्ति देवा इति ॥
व्याचष्ट–
॥ छन्दांसि वै साध्या देवास्तेऽग्रेऽग्निनाग्निभयजन्त ॥ ततः,
॥ ते स्वर्ग लोकमायन् ॥
किञ्च,
एवश्व
॥ आदित्याश्चैवेहासन्नङ्गिरसश्च तेऽग्रेऽग्निनाग्निमयजन्त ।
. ते स्वर्ग लोकमायन् ॥
॥ सैषा स्वाहुतिर्यदग्न्याहुतिः॥ यद् या । स्वा स्वर्गप्राप्तिहेतुः ॥ पुनः स्तौति–
। यदि ह वा अप्यब्राह्मणोक्तो यदि दुरुक्तोक्तो यजते ॥
*अब्राह्मणोक्तः स्मृत्यादौ प्रोक्तो बब्राह्मणस्त्विति । तद्यथा
" अब्राह्मणास्तु षट् प्रोक्ता इति शातातपोऽब्रवीता ।
आधस्तु राजभृत्यः स्याद् द्वितीयः ऋविक्रयी ।
___ * ‘ब्राह्माणं विधायक वाक्यं तेन प्रेरितो ब्राह्मणोकः । तद्विपरीतः पण्डितमन्यः स्वबुध्यैव यत्किञ्चिद् योऽनुतिष्ठति सोऽयमब्राह्मणोक्तः । अथवा स्मृतिध्वब्राह्मणलेन प्रतिपादितो योऽस्ति सोऽयमब्राह्मणोक्तः’ इति सायणः प्राह्मणों काः अब्राह्मणोक्तः’ इति गोविन्दखामी. + आहिकप्रकरणे.सवृत्तिके ऐतरेयब्राह्मणे
तृतीयो बहुयाजी स्याचतुर्थो ग्रामयाजक’ । पञ्चमः प्रभुरेतेषां ग्रामस्य नगरस्य च ।। अनागतां तु या पूर्वी सादियां चैव पश्चिमाम् । नोपासीत द्विजः सन्ध्यां ब्रह्मबन्धुः स गर्हितः ॥” इति । क्रयविक्रयी क्रीत्वा विक्रय कुर्वन् । ‘बहुयाजी स्मातकर्मोप दर्शकः। याजिनः पुरस्ताद् बहु । ग्रामयाजका श्रौतकर्मोपदर्शकः । एतेषां पञ्चमो ग्रामनगरयोः प्रभुः । ब्रह्मबन्धुः जातिब्राह्मणः । दुरुक्तैरपवादैरुक्तः ख्यातो दुरुक्तोक्तोऽभिशस्तकः ॥
॥ अथहैषाहुतिर्गच्छत्येव देवान्न पाप्मना संसृज्यते ॥
।
__ अहं तथापीत्यर्थः । न संसृज्यते न बाध्यते । पाप्मना पापेन । एषाहुतिः ॥
१. ‘तृतीयो बहुयाजाल्यश्चतुर्थोऽश्रौतयाजकः। पञ्चमी प्रामयाजी च षष्ठो ब्रह्मबन्धुः स्मृतः’ इति सायणभाष्ये, २, ‘एतेषां पञ्चमो याजी’, ३. सन्ध्यां प्रातः सनक्षत्रां’ घ. ड, पाठः.
- ‘बहून् हि याजयेद् यस्तु वर्णबाह्यांश्च नित्यशः । म्लेच्छांश्च शाण्डिकांश्चैव स विप्रो बहुयाजकः ’ इति बृहतूपराशरसहिता अ० , श्लो. ३५४. ‘यस्तु सत्यपि जीवने धनाधिक्यवाञ्छया याजनशीलः सोऽत्र बहुयाजी विवक्षितः’ इति सायणः. - पा० सू. ५-३-६८. * “शूद्रातिरिक्तयाजी यो प्रामयाजीति कीर्तित: ’ ब्रह्मवै० पु० प्र० ख० अ० ३०. ६ मामे नगरे च योग्यायोग्याश्च यावन्तः सन्ति धनाभिलाषेण तावतां सर्वेषां थाजको प्रामनगरयाजी’ इति सायणः. 1 ‘दुरुकोक्त्या उक्तः दुरुत्तोक्तः । अप्रशस्तैः शब्दैरनिहित इत्यर्थः । इति गोविन्दस्वामी, ‘पुरुषेणान्यथावबुद्ध विधिवाक्यं दुरुक, तेन प्रेरितो दुइकोका’ इति सायणः.
खण्ड:
तृतीयोऽध्यायः।
।
त
विदुषः फलमाह -
॥ गच्छत्यस्याहुतिर्देवान्नास्याहुतिः पाप्मना संसृज्यते य
___ एवं वेद ॥ अस्य वेदितुः ॥ अथ सर्वाः स्तौति-~
॥ ता एतास्त्रयोदशान्वाह रूपसमृद्धाः । एतद् वै यज्ञस्य समृद्धं यद् रूपसमृद्धं यत् कर्म क्रियमाणमृगभिवदति । तासां त्रिः प्रथमामन्वाह निरुत्तमाम् । ताः सप्तदश संपद्यन्ते ॥
त्रयोदश चतुर्युक्ता भवन्ति दश सप्त च ।।
॥ सप्तदशो वै प्रजापतिः ॥ कथं
॥ द्वादश मासाः पञ्चर्तवः ॥ “हेमन्तशिशिरैक्येन ऋतूनां पश्चतोदिता ॥ ॥ तावान् संवत्सरः । संवत्सरः प्रजापतिः। प्रजापत्यायतनाभि
रेवाभी रानोति य एवं वेद ॥ पुनः स्तौति–
॥ त्रिः प्रथमां त्रिरुत्तमामन्वाह यज्ञस्यैव तद् बसौं
नह्यति स्थेम्ने बलायाविषेसाय ॥ उक्तार्थम् ॥
अज
पञ्चमः खण्डः।
१. ‘वेद अथ’ प. उ. पाठः,
- ऐ० प्रा० १.१.
page 91.
११२
सवृत्ति के ऐतरेयब्राह्मणे आतिथ्येष्टिः प्रस्तुतास्यामग्निमन्थनमीरितम् ।
अथाज्यभागयोराह त्वनुवाक्ये भरोचयन – ॥ *समिधाग्नि दुवस्यत’आप्यायस्व समेतु त इत्याज्यभागयोः
पुरोनुवाक्ये भवतः ॥
___आतिथ्यवत्यौ ॥ आतिथ्यमतिथिसम्माननं, तद्वत्यौ । किञ्च,
॥ रूपसमृद्धे एतद् वै यज्ञस्य समृद्धं यद् रूपसमृद्ध
यत् कर्म क्रियमाणमृगभिवदति ॥ नन्वाग्नेयी तु समिधा युक्तातिथिपदेन वै । .
आप्येति सौम्या अतिथिशब्दयोगः कथं भवेत् ॥ इत्यत आह–
॥ सैषाग्नेय्यतिथिमती न सौम्यातिथिमत्यस्ति ॥ सोमायणष्टाप् ।
ऋक् सौम्यातिथिशब्देन युक्ता नैवोपलभ्यते ॥
॥ यत् सौम्यातिथिमती स्याच्छश्वत् सा स्यात् ॥ यद् यदि । शिश्वद् यथाकामम् । अस्ति चेत् स्यादेव ॥
HAPP
काममा
- ऋक्सं० ६-३-३६-१. + ऋक्सं० १.६-२२-१. + ‘घाय्ये अतिथिमन्तौ’ आ. श्री. सू • ४.५.३.६ पा० सू० ४-२.३०. शश्वदिति बहुनाम’ इति गोबिन्दस्वामी शश्वद् अवश्यम्’ इति सायणः,
खण्ड:
तृतीयोऽध्यायः ।
कथं तर्हि,
॥ एतत् त्वेवैषातिथिमती यदापीनवती ॥ एतद् एतेन प्रकारेण । आप्यायिधातुयोग आपीनत्वम् । ते “प्यायः पी’। ‘ओदितश्च । यद् यस्मात् ।। कथं,
॥ यदा वा अतिथिं परिवेविषत्यापीन इव वै म तर्हि भवति ॥ वेविषति । विषेर्जुहोत्यादेर्लट् । निजां त्रयाणां गुणः श्लो’ । ’ अदभ्यस्तात्’ ।
भोजयन्ति श्रद्दधानाः स्वगृहेषु यदातिथिम् ।। तदा स’ पुष्टसर्वाङ्ग आपीनः खलु दृश्यते ॥ एचमाप्यायियोगेन चोऽतिथिपदान्वयः । इव एव॥
॥ तयोर्जुषाणेनैव यजति ॥ तयोराज्यभागयोः ।
*जुषाणोअग्निःसोमआदियजुर्द्वन्द्वो जुषाणकः ।।
आज्यभागावित्थमुक्त्वा प्रधानस्य ब्रवीत्यथ– ॥ इदं विष्णुर्विचक्रमे तदस्य प्रियमभि पाथो अश्यामिति
. वैष्णव्यौ ॥
ऋचौ ।।
A
१. ‘सु’, २. भागावेवमुक्त्वा घ, ङ. पाठः.
- पा० सू. ६-१-२८. + पा सू० ८-२-४५. * पा. सू० ५.४-७५. ६ पा० सू. ७-१-४. ‘जुषाणो अग्निराज्यस्य बेतु’, ‘जुषाणः सोम आज्यस्य हविषो वेतु’ इति मन्त्रद्वयम्. सं. १२-७-२. || ऋक्सं० २-२-२४-५,
15
सवृत्तिके ऐतरेयब्राह्मणे
षष्ठः
॥ त्रिपदामनूच्य चतुष्पदया यजति ॥ अनूच्येदंविगायत्रीं तदस्यत्रिष्टुमा यजेत् । त्रिपदा चात्र गायत्री चतुष्पात् त्रिष्टुवेव च ।
*पादस्य लोपे पादः पावचीति तु निर्वचः ॥ एवश्चये,
॥ सप्त पदानि भवन्ति ॥
ततः किं,
॥ शिरो वा एतद् यज्ञस्य यदातिथ्यम् ॥ शिरोवत् प्रधानमङ्गम् ॥ ततोऽपि कि,
॥ सप्त वै शीर्षन् प्राणाः ॥ डिलुक् । ‘शीणि शिरसि ।
नेत्रे श्रोत्रे घ्राणविले वाक् प्राणाः सप्त मूर्धनि ॥
॥ शीर्षन्नेव तत् प्राणान् दधाति ॥ . तत् तेन सप्तपदवचनेन । शीणि शिरसि । दधाति स्थापयति ॥
१. ‘यजन्ति’ घ. पा.
२. ‘शिरो वा’ क, पाठ
- पा० सू. ५.४-१३८. । पा० सू ० ६-४-१३. पा. सू. ४-१-९. S ‘शिरो वा एतद् यज्ञस्य ज्योतिष्टोमस्य यदातिथ्या। दीक्षणीया कर्तृसंस्कारः। आरम्भः प्रायणीया । ततश्चातिथ्यैव यज्ञस्य मुखं भवति’, 1 शोणि मुखे’ इति गोविन्दखामी.
खण्ड:
तृतीयोऽध्यायः ।
अथ खिष्टकृतः पाहानुवाक्यां याज्यया सह ॥ होतारं चित्ररथमध्वरस्य प्र प्रायमग्निर्भरतस्य शृण्व इति स्विष्टकृतः संयाज्ये भवत आतिथ्यवत्यौ रूपसमृद्धे । एतद् वै यज्ञस्य समृद्धं यद् रूपसमृद्ध यत् कर्म क्रियमाण मृगभिवदति ॥
॥ त्रिष्टुभौ भवतः ॥ तश्च त्रिष्टुप्त्वं,
॥ सेन्द्रियत्वाय ॥ स्यात् ॥ अथेष्टि संस्थामाह
॥इळान्तं भवति ॥ आतिथ्याख्यं कर्म ।। कस्मादेवम् ,
॥ इळान्तेन वा एतेन देवा अराध्नुवन् यदातिथ्यम् ।।
एतेनातिथ्याख्यकर्मणा ॥
॥ तस्मादिळान्तमेव कर्तव्यम् ।।
१. ‘अथे: ‘क. पाठ:.
- ऋक्सं० ७-५-२९-५. + ऋस०५-२-११-४. + page 31. S इन्द्रिय वै त्रिष्टुप् तै० सं० २-५-१०. । अथातिथ्येडान्ता’ आ. श्री. सू. ४.५.१. ‘इडान्ता सन्तिष्ठते आप. श्रौ० सू. १०-३१-१५.
सवृत्तिके ऐतरेयब्राह्मणे
3
म
.
॥ प्रयाजानेवात्र यजन्ति नानुयाजान् ॥ अत्रातिथ्येष्टौ ।
लुप्यन्तेऽत्र त्वनूयाजा इळायाः परतो हि ते ।। कुतः,
॥ प्राणा वै प्रयाजानुयाजाः ॥ मोत्कर्षेऽनुरविच्छेदे घन कर्मण्यचैनं यजिः । उत्कृष्टाविच्छिन्नपूज्या यागास्ते प्राणवर खलु ॥
तत्र च,
॥ ते य इमे शीर्षन् प्राणास्ते प्रयाजाः ॥ शीर्षन् शिरसि।
शिरस्याः सप्त ये प्राणास्ते प्रयाजाः श्रुतौ श्रुताः । … द्विस्त इत्यादरात् ॥
॥ येऽवाश्चस्तेऽनुयाजाः॥ पाणा इत्येव ।
नाभेरधो ये रेतस्यः पुरीष्यो मूव्य एव च ।
प्राणास्त्रयस्तेऽनुयाजा इति वेदेष्वधीयते ॥ एवं स्थिते,
॥ स योऽत्रानुयाजान् यजेद् यथेमान् प्राणानालुप्य
- ‘प्राणा वै प्रयाजा अपाना अनुयाजाः’ इति शा. ना. ७.१. + त्रयोऽनु. याजाः इम एवास्य तेऽवाचस्त्रयः प्राणाः’ शा. बा. ११.२-६-९, तदिडान्तं भवति नानुयाजान् यजन्ति शिरो वै यज्ञस्यातिथ्यं पूर्वाधों वै शिरः पूर्वार्धमेवैतद् यज्ञस्या मिसंस्करोति स यद्धानुयाजान् यजेद् यथा शीर्षतः पर्याहस्य पादौ प्रतिध्यादेवं तद तस्मादिडान्तं भवति नानुयाजान् यजन्ति’ श० प्रा० ३-४-१-२६.
खण्डः
नृतीयोऽध्यायः ।
यो होतानुयाजान् यजेत् स इमानवाञ्चस्त्रीन् प्राणानालुप्य खस्थानादुत्पाव्य शीर्षन् शिरसि धित्सेनिधातुमिच्छेत् । निदध्यादित्यर्थः । तादृक् तादृशम् । तदनुयाजकरणम् ॥ न चैवं भवत्विति मन्तव्यमित्याह–
॥ अतिरिक्तं तत् ।। *उदावर्ताख्यरोगात्मा स विकारो हि देहिनः । रिचर्भावे क्तः ॥
॥ समु वा इमे प्राणा विद्रे ये चेमे ये चेमे ॥ उपुनः। व्यवहिताश्च । संविद्रे । वेत्तेर्विभाषा’ इति झस्यातो रुट् । 8 लोपस्त आत्मनेपदेषु’। संविद्रते । इम इत्यभिनयति ।
शिरस्याः सप्त ये पाणा ये त्रयोऽवाच’ एव ते ।
“स्वस्थानस्थाः सङ्गताश्च भवेयुर्देहपोषदाः ॥ स्तौति
॥ तद् यदेवात्र प्रयाजान् यजन्ति नानुयाजान् ॥
.
१. ‘त्रयोऽर्वाञ्च’ घ. पाठ..
- ‘यत्रोर्ध्व जायते वायोरावर्तः स चिकित्सकैः । उदावत इति प्रोको न्याधि स्तत्रानिलः प्रभुः ॥’ तथाच सुश्रुते…-.’ अधश्चोचे च भावानी प्रवृत्तानां खभावतः । न वेगान् धारयेत् प्राज्ञो बातादीनां जिजीविषुः । वातविण्मूत्रजृम्भाश्रुक्षवोगारवमीन्द्रियैः । व्याहन्यमानेदितैरुदाव? निरुच्यते । क्षुत्तृष्णाश्वासनिद्राणामुदावतों विधारणात् । त्रयो दशविधश्चासौ भिन्न एतैस्तु कारणैः । सर्वेष्वेतेषु विधिवदुदावर्तेषु कृमशः । वायोः क्रिया विधातव्या खमार्गप्रतिपत्तये ॥’ उत्तरतन्ने अ० ५५. पा. सू. १-४-८२. * पा० सू० ७-१.७ पा० सू० ७-१-४१. ॥ अव्याहतगतिर्यस्य स्थानस्थ: प्रकृतौ स्थितः । वायुः स्यात् सोऽधिकं जीवेद वीतरोगः समाः शतम् ॥’ चरकसंहिता चिकित्सितस्थाने अ० २८ श्लो. २.
सवृत्तिके ऐतरेयब्राह्मणे
[प्रथमः
प्रयाजा एव यष्टव्या नानुयाजा इतीह यत् । तदेव खलु कर्तव्यं नान्ययेत्येष निर्णयः ॥
॥ तत्र स काम उपाप्तो योऽनुयाजेषु योऽनुयाजेषु ॥ अनुयाजफलं प्राणाः प्रयाजैरेव ने धृताः । *उभयेऽपि प्राणतया संस्तूयन्ते श्रुतौ खलु ॥ द्विरुक्तिरुक्तार्था ।।
षष्ठः खण्डः ।
इति षड्गुरुशिष्यविरचितायां महिदासैतरेयत्राधणवृत्ती
सुखप्रदायां तृतीयोऽध्यायः॥