निरस्तः रक्षः। वा०सं० ६.१६; आप० श्रौ० सू० १.१७.१०. प्रतीकः निरस्तम्। का०श्रौ०सू० ६.६.१०।
निरस्तं नमुचेः शिरः। तै०सं० १.८.१४.१; तै०ब्रा० १.७.८.२; आप० श्रौ० सू० १८.१५.६. देखें- प्रत्यस्तं।
निरस्तः शण्डः (वा०सं०का० षण्डः)। वा०सं० ७.१३; वा०सं०का०७.६.२; मै०सं० १.३.१२: ३५.२; ४.६.३: ८२.१६; शत०ब्रा० ४.२.१.२०; तै०ब्रा०
१.१.१५; का०श्रौ०सू० ९.१०.१२; आप० श्रौ० सू० १२.२३.२; मा०श्रौ०सू० २.४.१.१९।
निरस्तः सोऽस्तु योऽस्मान् द्वेष्टि यं च वयं द्विष्मः। कौ०सू० ३.६; १३७.३८।
निरस्ता चण्डामर्कौ सह तेन यं द्विष्मः। का०सं० ४.४;२७.७. देखें- निरस्तो।
निरस्तो अघशंसः (आप० श्रौ० सू० ऽघ०)। का०सं० १.५; ३१.४; आप० श्रौ० सू० १.१७.१०।
निरस्तो मर्कः। वा०सं० ७.१८; मै०सं० १.३.१२: ३५.२; ४.६.३: ८२.१६; शत०ब्रा० ४.२.१.२०; तै०ब्रा० १.१.१.५; का०श्रौ०सू० ९.१०.१२; आप० श्रौ०
सू० १२.२३.२; मा०श्रौ०सू० २.४.१.१९।
निरस्तो वलगः। मै०सं० १.२.१० (क्विंक): २०.२,४, ५,७,८; का०सं० २.११;२५.९।
निरस्तो चण्डामर्कौ सहामुना। आप० श्रौ० सू० १२.२३.२. देखें- निरस्ता।
निर् अस्मभ्यम् अनुमती रराणा। अ०वे० १.१८.२३।
निर् अस्य रसं गविषो दुहन्ति ते। ऋ०वे० १०.७६.७२।
निर् अहतं दुछुना इन्द्रवन्ता। ऋ०वे० १.११६.२१३
निर् अहन् सहसा सहः। ऋ०वे० १.८०.१०२।
नि राधो अश्व्यं मृजे। ऋ०वे० ५.५२.१७१।
नि रामय जरितः सोम इन्द्रम्। ऋ०वे० १०.४२.१४; अ०वे० २०.८९.१४।
निरामिणो रिपवोऽन्नेषु जागृधुः। ऋ०वे० २.२३.१६२।
निरा यछति (शा०श्रौ०सू० यछसि) मध्यमे। अ०वे० २०.१३३.३२; शा०श्रौ०सू० १२.२२.१.३२।
निर् आविध्यद् गिरिभ्य आ। ऋ०वे० ८.७७.६१; नि० ६.३४१।
निर् आस्तं (प़ढें- निर् आस्थं, अथवा निरस्तं) सर्वं जायान्यम्। अ०वे० ७.७६.३३।
निर् आहावान् (का०सं० ०वं) कृणोतन। ऋ०वे० १०.१०१.५१; तै०सं० ४.२.५.५२; का०सं० ३८.१४२।
निरिणानो वि धावति। ऋ०वे० ९.१४.४१।
निर् इतो नाशया पृषत्। अ०वे० १.२३.२२,३४; तै०ब्रा० २.४.४.१२,२४।
निर् इतो मृत्युं निरृतिम्। अ०वे० १२.२.३१।
निर् इतो यन्तु नैरृत्याः। कौ०सू० ९७.८१. देखें- अपास्मन्।
निर् इन्द्र बृहतीभ्यः। ऋ०वे० ८.३.१९१।
निर् इन्द्र भूम्या अधि। ऋ०वे० १.८०.४१।
निरिन्द्रिया अरसाः सन्तु सर्वे। अ०वे० ९.२.१०३
निर् इमां मात्रां मिमीमहे। अ०वे० १८.२.४२१।
निर् ईं पर्षद् अरावा यो युवाकुः। ऋ०वे० ७.६८.७३।
नि रीरमन् तुभ्यम् इमे सुतासः। ऋ०वे० १०.१६०.१४; अ०वे० २०.९६.१४।
नि रीरमन् यजमानासो अन्ये। ऋ०वे० २.१८.३४; ३.३५.५२।
निरुद्धश् चिन् महिषस् तर्ष्यावान्। ऋ०वे० १०.२८.१०३।
निरुद्धा आपः पणिनेव गावः। ऋ०वे० १.३२.११२; नि० २.१७२।
निरुन्धानस्य याचिताम्। अ०वे० १२.४.३६४।
निरुन्धानो अमतिं गोभिर् अश्विना। ऋ०वे० १.५३.४२; अ०वे० २०.२१.४२।
निरु स्वसारम् अस्कृत। ऋ०वे० १०.१२७.३१।
निरूढं जन्यं भयम्। आप० श्रौ० सू० १.१२.१।
निरूढाः सेना अभीत्वरीः। आप० श्रौ० सू० १.१२.१।
निर् ऊष्माणं नृतेर् (प़ढें- दृतेर्?) इव। अ०वे० ६.१८.३४।
निरूहैतं गर्भम्। शत०ब्रा० ४.५.२.३; का०श्रौ०सू० २५.१०.४।
निऋतये नमः गोपाल उप० २।
निरृतिं त्वाहं परि वेद विश्वतः। वा०सं० १२.६४४; मै०सं० २.२.१४: १५.१५; शत०ब्रा० ७.२.१.११. देखें- निरृतिर् इति।
निरृतिं निरिर्जर्जल्पेन (तै०सं० निर्जर्जल्मकेन; मै०सं० निर्जर्जल्पेन) शीर्ष्णा। वा०सं० २५.२; तै०सं० ५.७.१३.१; मै०सं० ३.१५.२: १७८.६. देखें-
अगला।
निरृतिं निर्जाल्माकशीर्ष्णा। । का०सं०अश्व० १३.३. देखें- पूर्व।
निरृतिं निर्जाल्माकचीर्ष्ण्आ। । का०सं०अश्व० १३.३. देखें- पूर्व।
र्निऋतिम् अस्थभिः १५.७.१८.१३ का०सं०अ० १३.८
निरृतिर् इति त्वाहं परि वेद सर्वः (तै०सं०। का०सं० विश्वतः)। अ०वे० ६.८४.१४; तै०सं० ४.२.५.३४; का०सं० १६.१२४. देखें- निरृतिं त्वाहं। निरृतिर् दुर्हणा वधीत्। ऋ०वे० १.३८.६२।
निरृतिर् देवता। मै०सं० २.१३.२०: १६६.४।
निरृन्ते निरृत्या नः। अ०वे० १९.४४.४३; कौ०सू० ४७.१६३
निरृतो यश् च निस्वनः। मै०सं० ४.१४.१७२: २४६.१३. देखें- निरृथो,
र्निऋत्या अकरं नमः। अ०वे० ५.७.९४
निरृत्या अन्तर्हित्यै (तै०ब्रा० अन्तर्हित्यै स्वाहा)। तै०ब्रा० १.६.१.४; आप० श्रौ० सू० १६.१६.२।
निरृत्या अश्वतरगर्दभौ। तै०आ० ३.१०.३।
निरृत्याः पञ्चमी। मै०सं० ३.१५.१५: १७९.४. देखें- निरृत्यै इत्यादि।
निरृत्याः पुत्रोऽसि यमस्य करणः। अ०वे० १६.५.२।
निरृतै जामिशंसात्। अ०वे० २.१०.२४-८४।
निरृतै कोशकारीम्। वा०सं० ३०.१४; तै०ब्रा० ३.४.१.१०।
निरृतै गोघातम्। तै०ब्रा० ३.४.१.१६. देखें- अन्तकाय गो०।
निरृत्यै त्वा। तै०सं० १.२.३.३; मै०सं० १.२.३: १२.१५; ३.६.१०: ७४.१; का०सं० २३.६; आप० श्रौ० सू० १०.१८.१०. तुल०- क्षेत्रियै।
निरृत्यै पञ्चमी। वा०सं० २५.५. देखें- निरृत्याः इत्यादि।
निरृत्यै परिविविदानम् (तै०ब्रा० परिवित्तिम्)। वा०सं० ३०.९; तै०ब्रा० ३.४.१.४।
निरृत्यै स्वाहा। मा०श्रौ०सू० ५.२.१०.२७; -९.१.१. तुल०- नैरृत्यै।
निरृथो यश् च निस्वरः (तै०आ० निस्वनः)। अ०वे० १२.२.१४२; तै०आ० २.४.१२. देखें- नीचे निरृतो।
निर् एकम् इद् वृणते वृत्रहत्ये। ऋ०वे० ४.१९.१४।
निरेके चिद् यो हरिवो वसुर् ददिः। ऋ०वे० ८.२४.३३।
निरैतु जीवो अक्षतः। ऋ०वे० ५.७८.९३ देखें- ऐतु गर्भो।
निरैतु दशमास्यः। ऋ०वे० ५.७८.७४. तुल०- एजतु इत्यादि।
निरैतु पृश्नि शेवलम्। आ०मं०पा० २.११.२०१ (आ०गृ०सू० ६.१४.१५). देखें- अवैतु।
निर् ऐत्व् ऐतु ते विषम्। अ०वे० १०.४.२२४।
निरोहाय त्वा। पं०वि०ब्रा० १.१०.१०।
निरोहोऽसि। पं०वि०ब्रा० १.१०.१०. देखें- नीरोहो।
निर् गा अकृन्तद् ओजसा। ऋ०वे० ९.१०८.६२; सा०वे० १.५८५२।
निर् गा ऊपे यवम् इव स्थिविभ्यः। ऋ०वे० १०.६८.३४; अ०वे० २०.१६.३४।
निर्जगन्वान् (तै०सं० निर्जग्मिवान्) तमसो ज्योतिषागात्। ऋ०वे० १०.१.१२; वा०सं० १२.१३२; तै०सं० ४.२.१.४२; ५.२.१.५; मै०सं० २.७.८२:
८५.१४; का०सं० १६.८२; शत०ब्रा० ६.७.३.१०।
निर् ज्योतिषा तमसो गा अदुक्षत्। ऋ०वे० १.३३.१०४।
निर्णोदः सर्वपापानाम्। वि०ध०सं० ४८.१७; बा०ध० ३.६.५
निर्णोर्दग्धं रक्षः। तै०सं० १.१७.१; मै०सं० १.१.८: ४.८; ४.१.८: ९.१६; का०सं० १.७; ३१.६; तै०ब्रा० ३.२.७.१; आप० श्रौ० सू० १.२२.३; २३.३;
७.१९.८; मा०श्रौ०सू० १.२.३.१. तुल०- निष्टप्तं, तथा प्रत्युष्टं।
निर्दग्धा अरातयः (मै०सं०। का०सं० निर्दग्धारातिः)। तै०सं० १.१.७; मै०सं० १.१.८: ४.८; का०सं० १.७; ३१.६; तै०ब्रा० ३.२.७.१; आप० श्रौ०
सू० १.२२.३; २३.३; ७.१९.८. तुल०- निष्टप्ता।
निर्दहनी या पृषातकी। अ०वे० १४.२.४८३।
निर् दुरर्मण्य। ऊर्जा मधुमती वाक्। अ०वे० १६.२.१ प्रतीकः निर् दुरर्मण्यः कौ०सू० ४.९.२७; ५८.६,१२।
निर्देवं निर्वीरं (का०सं०अश्व० ०वीर्यं) कृत्वा विष्कन्धं तस्मिन् हीयतां योऽस्मान् द्वेष्टि। तै०सं० ७.३.११.१; का०सं०अश्व० ३.१।
निर् द्रवन्तु बहिर् बिलम्। अ०वे० ९.८.१३४-१८४।
निर् द्रुहो इत्यादि। देखें- निर् वरुणस्य।
निर् द्विषते दुष्वप्न्यं सुवाम। अ०वे० १९.५७.२४।
निर् द्विषन्तं दिवो निः पृथिव्या निर् अन्तरिक्षाद् भजाम। अ०वे० १६.७.६।
निर् द्विषन्तं निर् अरातिं नुद (मै०सं०। मा०श्रौ०सू० दह)। मै०सं० १.४.३: ५१.१; आप० श्रौ० सू० ३.१०.४; मा०श्रौ०सू० १.४.३.४।
निर् धुक्षन् वक्षणाभ्यः। ऋ०वे० ८.१.१७४।
निर् बलासं बलासिनः। अ०वे० ६.१४.२१।
निर् बलासेतः प्र पत। अ०वे० ६.१४.३१।
निर्बाध्येन हविषा। तै०ब्रा० ३.३.११.३३; आप० श्रौ० सू० ३.१४.२३ देखें- नैर्बाध्येन।
निर् ब्रह्मभिर् अधमो दस्युम् इन्द्र। ऋ०वे० १.३३.९४।
निर्भक्तं प्रजा अनुतप्यमानम्। अ०वे० २.३५.२२. देखें- प्रजा निर्भक्ता, तथा विहाय प्रजाम्।
निर्भक्तः स (का०सं० निर्भक्तो) यं द्विष्मः। तै०सं० १.६.५.२(चतुर्थांश); ६.१; ४.२.१.१ (तृतीयांश),२; मै०सं० १.४.२(तृतीयांश): ४८.१४,१५,१६;
का०सं० ५.२,५ (चतुर्थांश). देखें- ततो निर्भक्तो।
निर्भक्तो द्विषन् भ्रातृव्यः। शा०श्रौ०सू० ४.१२.१०।
निर्भक्तोऽब्राह्मणः। तै०ब्रा० ३.७.५.१०३; आप० श्रौ० सू० ४.११.१३।
निर्भक्तो यं इत्यादि। देखें- निर्भक्तः स।
निर् भिन्ध्य् अंशून् यजमानाय साधु। अ०वे० ११.१.९२. प्रतीकः निर् भिन्ध्य् अंशून्। कौ०सू० ६१.२२।
निर्भत्याः पुत्रोऽसि यमस्य करणः। अ०वे० १६.५.४।
निर् भूद् उपवछित् सम् अरन्त पर्व। ऋ०वे० ४.१९.९४
निर् मज्जानं न पर्वणो जभार। ऋ०वे० १०.६८.९४; अ०वे० २०.१६.९४।
निर्मथितः सुधित आ सधस्थे। ऋ०वे० ३.२३.११. प्रतीकः निर्मथितः। वृ०हा०सं० ६.८।
निर् मा मुञ्चामि शपथात्। ला०श्रौ०सू० २.२.१११; आप० श्रौ० सू० ७.२१.६१. देखें- मुञ्चन्तु मा।
निर् मा यमस्य पड्विंशात् (आप०श्रौ० सू० पड्बीशात्)। ला०श्रौ०सू० २.२.११३; आप० श्रौ० सू० ७.२१.६३ देखें- अथो यमस्य।
निर्माया उ त्ये असुरा अभूवन्। ऋ०वे० १०.१२४.५१।
निर् मा वरुणाद् उत (आप० श्रौ० सू० अधि)। ला०श्रौ०सू० २.२.११२; आप० श्रौ० सू० ७.२१.६२।
देखें- अथो वरुण्या४।
निर्मक्तो मुक्तकिल्बिषः। तै०आ० १०.१.१३२; महान् उप० ५.३२।
निर् यक्ष्मम् अचीचते। मै०सं० ४.१४.१७१: २४६.१५; तै०आ० २.४.११।
निर् यत् पूतेव स्वधितिः शुचिर् गात्। ऋ०वे० ७.३.९१।
निर् यद् ईम् बुध्नान् महिषस्य वर्पसः। ऋ०वे० १.१४१.३१।
निर् यद् दुह्रे शुचयोऽनु जोषम्। ऋ०वे० ६.६४.४३
निर्याचन् भूतात् पुरुषं यमाय। अ०वे० ६.१३३.३२।
निर्यवाणो अशस्तीः। ऋ०वे० ४.४८.२१।
निर् युथानि गवाम् ऋषिः। ऋ०वे० ८.४.२०४।
निर् लक्ष्यं ललाम्यम्। अ०वे० १.१८.११. प्रतीकः निर् लक्ष्यम्। कौ०सू० ४२.१९।
निर् (का०सं० निर् द्रुहो निर्) वरुणस्य पाशाद् अमुक्षि (का०सं० पाशान् मुक्षीय)। मै०सं० १.१.५: ३.६; १.२.१३: २२.१५; ३.९.१: ११३.१७; ४.१५: ७.८; का०सं० ३.१; २६.२. प्रतीकः निर् वरुणस्य पाशात्। मा०श्रौ०सू० १.२.१.३९;-२.२.४.३९. देखें- नीचे इदम् अहं निर्।
निर् विषाणि ह्वयामसि। अ०वे० ६.९०.२४।
निर्विषो याति कालिकः। ऋ० खि० ७.५५.५४।
निर् वै क्षत्रं नयति हन्ति वर्चः। अ०वे० ५.१८.४१।
निर् वो गोष्ठाद् अजामसि। अ०वे० २.१४.२१।
निर् वो मगुन्द्या दुहितरः। अ०वे० २.१४.२३।
निर् हस्तयोर् वरुणो मित्रो अर्यमा। अ०वे० १.१८.२२।
निर्हस्तः शत्रुर् अभिदासन्न् अस्तु। अ०वे० ६.६६.११. प्रतीकः निर्हस्तः। कौ०सू० १४.७।
निर्हस्तांश् च कृणवज् जातवेदाः। अ०वे० ३.१.१४; २.१४।
निर्हस्ताः शत्रव स्थन। अ०वे० ६.६६.२३।
निर्हस्ताः सन्तु शत्रवः। अ०वे० ६.६६.३१।
निर्हस्तेभ्यो नैर्हस्तम्। अ०वे० ६.६५.२१।
निलिम्तश् च विलिम्पश् च। तै०आ० ४.२४.१।
निलिम्पा नाम स्थ तेषां वो दक्षिणा गृहाः पितरो व इषवः सगरः (आ०मं०पा० सगरो वातनामम्)। तै०सं० ५.५.१०.३; आ०मं०पा० २.१७.२१
(आ०गृ०सू० ७.१८.१२)।
निलिम्पामि बृहस्पते। अ०वे० ११.१०.१३१।
निवचना कवये काव्यानि। ऋ०वे० ४.३.१६३।
नि वज्रम् हरिवान् निमिक्षन्। ऋ०वे० ७.२०.४३।
निवतो देव्य् उद्वतः। ऋ०वे० १०.१२७.२२।
निवत्स्व् अपः स्वपस्यया नरः। ऋ०वे० १.१६१.११२।
नि वर्तध्वं मानु गात। ऋ०वे० १०.१९.११; कौ०ब्रा० १३.८; मा०श्रौ०सू० ९.४.११. प्रतीकः नि वर्तध्वम्। शा०श्रौ०सू० ४.१६.१०; ७.६.८. तुल०-
बृहदा० ७.२०।
नि वर्तन्ते दक्षिणा नीयमानाः। गो०ब्रा० १.५.२५१।
नि वर्तयत्य् ओषधीः। तै०ब्रा० १.५.५.४२; आप० श्रौ० सू० ८.१९.९२; मा०श्रौ०सू० १.७.७.१५२।
नि वर्तयामि (तै०ब्रा० वर्तयानि) जीवसे। तै०ब्रा० १.५.५.७४; आप० श्रौ० सू० ८.२१.१४; मा०श्रौ०सू० १.७.४.५१४; ७.१५४; ८.८६।
नि वर्तयाम्य् आयुषेऽन्नाद्याय प्रजननाय रायस्पोषाय सुप्रजास्त्वाय सुवीर्याय। वा०सं० ३.६३. प्रतीकः नि वर्तयामि। का०श्रौ०सू० ५.२.१७; पा०गृ०सू०
२.१.११।
नि वर्तस्व हृदयं तप्यते मे। ऋ०वे० १०.९५.१७४।
निवर्तो यो न्य् अवीवृधः (आ०मं०पा० अवीवृतत्)। हि०गृ०सू० १.१४.४२; आ०मं०पा० २.२२.९२।
निवात इद् वः शरणे स्याम। अ०वे० ६.५५.२४. देखें- अगला।
निवात एषाम् अभये स्याम (पा०गृ०सू० वसेम)। तै०सं० ५.७.२.४४; का०सं० १३.१५१; मा०श्रौ०सू० १.६.४.२१४; शा०गृ०सू० ४.१८.१४;
सा०मं०ब्रा० २.१.११४; पा०गृ०सू० ३.२.२४. देखें- पूर्व।
निवाते त्वाभि वर्षतु। पा०गृ०सू० ३.१५.२१४; आ०मं०पा० १.१३.७३।
निवाशा घोषाः सं यन्तु। अ०वे० ११.९.११३।
निविविध्वां अप हनू जघान। ऋ०वे० ४.१८.९२।
निविशन्ते सुवते चाधि विश्वे। ऋ०वे० १.१६४.२२२; अ०वे० ९.९.२१२।
निविशमानाय स्वाहा। तै०सं० ७.१.१९.१; का०सं०अश्व० १.१०।
निविष्टाय स्वाहा। वा०सं० २२.७; तै०सं० ७.१.१९.१; मै०सं० ३.१२.३: १६०.१३; का०सं०अश्व० १.१०।
निवीयमाना महते सौभगाय। का०सं० ३१.१४२।
नि वीरं (तै०सं० वीरवद्) गव्यम् अश्व्यं (तै०सं० अश्वियं) च राधः। ऋ०वे० ७.९२.३४; वा०सं० २७.२७४; तै०सं० २.२.१२.८४; मै०सं० ४.१०.६४:
१५८.५; का०सं० १०.१२४।
नि वृक्षा इव येमिरे। ऋ०वे० ८.४.५४।