१०६ ...{Loading}...
०१ तव त्यदिन्द्रियम्
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
तव॒ त्यदि॑न्द्रि॒यं बृ॒हत्तव॒ शुष्म॑मु॒त क्रतु॑म्।
वज्रं॑ शिशाति धि॒षणा॒ वरे॑ण्यम् ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
तव॒ त्यदि॑न्द्रि॒यं बृ॒हत्तव॒ शुष्म॑मु॒त क्रतु॑म्।
वज्रं॑ शिशाति धि॒षणा॒ वरे॑ण्यम् ॥
०१ तव त्यदिन्द्रियम् ...{Loading}...
Griffith
That lofty energy of thine, thy strength and thine intelligence, Thy thunderbolt for which we long, our wish makes keen.
पदपाठः
तव॑। त्यत्। इ॒न्द्रि॒यम्। बृ॒हत्। तव॑। शुष्म॑म्। उ॒त। क्रतु॑म्। वज्र॑म्। शि॒शा॒ति॒। धि॒षणा॑। वरे॑ण्यम्। १०६.१।
अधिमन्त्रम् (VC)
- इन्द्रः
- गोषूक्त्यश्वसूक्तिनौ
- उष्णिक्
- सूक्त-१०६
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
परमेश्वर के गुणों का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - [हे परमेश्वर !] (तव) तेरे (त्यत्) उस [प्रसिद्ध] (बृहत्) बड़े (इन्द्रियम्) इन्द्रपन [ऐश्वर्य], (तव) तेरे (शुष्मम्) बल (उत) और (क्रतुम्) बुद्धि और (वरेण्यम्) उत्तम (वज्रम्) वज्र [दण्डसामर्थ्य] को (धिषणा) [तेरे] वाणी (शिशाति) पैना करती है ॥१॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - मनुष्य परमेश्वर के गुणों को वेद द्वारा निश्चय करके अपना सामर्थ्य बढ़ावें ॥१॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: यह तृच ऋग्वेद में है-८।।७-९ कुछ भेद से सामवेद-उ० ८।१। तृच ११ ॥ १−(तव) (त्यत्) तत्प्रसिद्धम् (इन्द्रियम्) इन्द्रलिङ्गम्। ऐश्वर्यम् (बृहत्) (तव) (शुष्मम्) शोषकबलम् (उत) अपि च (क्रतुम्) प्रज्ञाम् (वज्रम्) शासनसामर्थ्यम् (शिशाति) श्यति। तीक्ष्णीकरोति (धिषणा) वेदरूपा वाणी (वरेण्यम्) वरणीयं श्रेष्ठम् ॥
०२ तव द्यौरिन्द्र
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
तव॒ द्यौरि॑न्द्र॒ पौंस्यं॑ पृथि॒वी व॑र्धति॒ श्रवः॑।
त्वामापः॒ पर्व॑तासश्च हिन्विरे ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
तव॒ द्यौरि॑न्द्र॒ पौंस्यं॑ पृथि॒वी व॑र्धति॒ श्रवः॑।
त्वामापः॒ पर्व॑तासश्च हिन्विरे ॥
०२ तव द्यौरिन्द्र ...{Loading}...
Griffith
O Indra, heaven and earth augment thy manly power and thy renown, The waters and the mountains stir and urge thee on.
पदपाठः
तव॑। द्यौः। इ॒न्द्र॒। पौंस्य॑म्। पृ॒थि॒वी। व॒र्ध॒ति॒। श्रवः॑। त्वाम्। आपः॑। पर्व॑तासः। च॒। हि॒न्वि॒रे॒। १०६.२।
अधिमन्त्रम् (VC)
- इन्द्रः
- गोषूक्त्यश्वसूक्तिनौ
- उष्णिक्
- सूक्त-१०६
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
परमेश्वर के गुणों का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्र) हे इन्द्र ! [बड़े ऐश्वर्यवाले परमात्मन्] (तव) तेरे (पौंस्यम्) पुरुषार्थ और (श्रवः) यश को (द्यौः) आकाश और (पृथिवी) पृथिवी (वर्धति) बढ़ाती हैं। (त्वाम्) तुझको (आपः) जलों ने (च) और (पर्वतासः) पहाड़ों ने (हिन्विरे) प्रसन्न किया है ॥२॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - मनुष्य परमेश्वर को उसके बड़े-बड़े कर्मों से जानकर पुरुषार्थ करें ॥२॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: २−(तव) (द्यौः) आकाशः (इन्द्र) हे परमेश्वर (पौंस्यम्) पौरुषम् (पृथिवी) (वर्धति) वर्धयति (श्रवः) यशः (त्वाम्) (आपः) जलानि (पर्वतास) शैलाः (च) (हिन्विरे) प्रीणयन्ति स्म ॥
०३ त्वां विष्णुर्बृहन्क्षयो
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
त्वां विष्णु॑र्बृ॒हन्क्षयो॑ मि॒त्रो गृ॑णाति॒ वरु॑णः।
त्वां शर्धो॑ मद॒त्यनु॒ मारु॑तम् ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
त्वां विष्णु॑र्बृ॒हन्क्षयो॑ मि॒त्रो गृ॑णाति॒ वरु॑णः।
त्वां शर्धो॑ मद॒त्यनु॒ मारु॑तम् ॥
०३ त्वां विष्णुर्बृहन्क्षयो ...{Loading}...
Griffith
Vishnu, the lofty Ruling Power, Varuna, Mitra sing thy praise: In thee the Maruts’ company hath great delight.
पदपाठः
त्वाम्। विष्णुः॑। बृ॒हन्। क्षयः॑। मि॒त्र। गृ॒णा॒ति॒। वरु॑णः। त्वाम्। शर्धः॑। म॒द॒ति॒। अनु॑। मारु॑तम्। १०६.३।
अधिमन्त्रम् (VC)
- इन्द्रः
- गोषूक्त्यश्वसूक्तिनौ
- उष्णिक्
- सूक्त-१०६
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
परमेश्वर के गुणों का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - [हे परमेश्वर !] (बृहन्) बड़ा (क्षयः) ऐश्वर्यवान् (विष्णु) व्यापक सूर्य, (मित्रः) प्रेरक वायु और (वरुणः) स्वीकार करने योग्य जल (त्वाम्) तेरी (गृणाति) बड़ाई करता है। (त्वाम् अनु) तेरे पीछे (मारुतम्) शूर पुरुषों का (शर्धः) बल (मदति) तृप्त होता है ॥३॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - जिस परमात्मा के बल से सब सूर्य आदि में बल है, उस सर्वशक्तिमान् की उपासना करके सब मनुष्य आत्मबल बढ़ावें ॥३॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: ३−(त्वाम्) (विष्णुः) व्यापकः सूर्यः (बृहन्) महान् (क्षयः) क्षि ऐश्वर्ये-अच्। ऐश्वर्यवान् (मित्रः) प्रेरको वायुः (गृणाति) स्तौति (वरुणः) स्वीकरणीयं जलम् (त्वाम्) (शर्धः) बलम् (मदति) हृष्यति (अनु) अनुसृत्य (मारुतम्) मरुतां शूरपुरुषाणामिदम् ॥