१०२ ...{Loading}...
०१ ईलेन्यो नमस्यस्तिरस्तमांसि
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
ई॒लेन्यो॑ नम॒स्य᳡स्ति॒रस्तमां॑सि दर्श॒तः।
सम॒ग्निरि॑ध्यते॒ वृषा॑ ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
ई॒लेन्यो॑ नम॒स्य᳡स्ति॒रस्तमां॑सि दर्श॒तः।
सम॒ग्निरि॑ध्यते॒ वृषा॑ ॥
०१ ईलेन्यो नमस्यस्तिरस्तमांसि ...{Loading}...
Griffith
Meet to be lauded and adored, showing in beauty through the= dark, Agni the Bull is kindled well,
पदपाठः
ई॒लेन्यः॑। न॒म॒स्यः॑। ति॒रः। तमां॑सि। द॒र्श॒तः। सम्। अ॒ग्निः। इ॒ध्य॒ते॒। वृषा॑। १०२.१।
अधिमन्त्रम् (VC)
- अग्निः
- विश्वामित्रः
- गायत्री
- सूक्त-१०२
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
परमेश्वर के गुणों का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (ईलेन्यः) खोजने योग्य (नमस्यः) सत्कार करने योग्य, (तमांसि) अन्धकारों को (तिरः) हटानेवाला, (दर्शतः) देखने योग्य, (वृषा) बलवान् (अग्निः) अग्नि [प्रकाशमान परमेश्वर] (सम्) भले प्रकार (इध्यते) प्रकाश करता है ॥१॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - मनुष्य अन्धकारनाशक परमात्मा को प्रत्येक पदार्थ में साक्षात् करके अपने हृदय को प्रकाशमान करे ॥१॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: यह तृच ऋग्वेद में है-३।२७।१३-१, सामवेद-उ० ७।२। तृच २ ॥ १−(ईलेन्यः) कृत्यार्थे तवैकेन्केन्यत्वनः। पा० ३।४।१४। ईड-स्तुतौ, अध्येषणायाम्-निरु० ७।१। केन्यप्रत्ययः, डस्य लः। अध्येषणीयः (नमस्यः) अचो यत् पा० ३।१।९७। नमस्यतेः-यत्। सत्कर्तव्यः (तिरः) तिरस्कुर्वन् (तमांसि) ध्वान्तानि (दर्शतः) अथ० ४।१०।६। दर्शनीयः (सम्) सम्यक् (अग्निः) प्रकाशमानः परमेश्वरः (इध्यते) दीप्यते (वृषा) बलवान् ॥
०२ वृषो अग्निः
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
वृषो॑ अ॒ग्निः समि॑ध्य॒तेऽश्वो॒ न दे॑व॒वाह॑नः।
तं ह॒विष्म॑न्त ईडते ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
वृषो॑ अ॒ग्निः समि॑ध्य॒तेऽश्वो॒ न दे॑व॒वाह॑नः।
तं ह॒विष्म॑न्त ईडते ॥
०२ वृषो अग्निः ...{Loading}...
Griffith
Agni is kindled as a Bull, like a horse bearer of the Gods; Men with oblations worship him.
पदपाठः
वृषो॒ इति॑। अ॒ग्निः। सम्। इ॒ध्य॒ते॒। अश्वः॑। न। दे॒व॒ऽवाह॑नः। तम्। ह॒विष्म॑न्तः। ई॒ल॒ते॒। १०२.२।
अधिमन्त्रम् (VC)
- अग्निः
- विश्वामित्रः
- गायत्री
- सूक्त-१०२
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
परमेश्वर के गुणों का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (अश्वः न) शीघ्रगामी घोड़े के समान (देववाहनः) उत्तम पदार्थों का पहुँचानेवाला (वृषो) बलवान् ही (अग्निः) अग्नि [प्रकाशमान परमेश्वर] (सम्) भले प्रकार (इध्यते) प्रकाश करता है। (हविष्मन्तः) ग्रहण करने योग्य वस्तुओंवाले पुरुष (तम्) उसको (ईडते) खोजते हैं ॥२॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - जैसे घोड़े आदि वाहन द्वारा पदार्थ प्राप्त किये जाते हैं, वैसे ही परमात्मा सब संसार को वायु जल आदि उत्तम पदार्थ सदा पहुँचाता है ॥२॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: २−(वृषो) वृषैव। बलिष्ठ एव (अग्निः) प्रकाशमानः परमेश्वरः (सम्) सम्यक् (इध्यते) दीप्यते (अश्वः) तुरङ्गः (न) इव (देववाहनः) दिव्यपदार्थवाहकः (तम्) (हविष्मन्तः) ग्राह्यपदार्थयुक्ताः पुरुषाः (ईडते) म० १। अध्येषणया प्राप्नुवन्ति ॥
०३ वृषणं त्वा
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
वृष॑णं त्वा व॒यं वृ॑ष॒न्वृष॑णः॒ समि॑धीमहि।
अग्ने॒ दीद्य॑तं बृ॒हत् ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
वृष॑णं त्वा व॒यं वृ॑ष॒न्वृष॑णः॒ समि॑धीमहि।
अग्ने॒ दीद्य॑तं बृ॒हत् ॥
०३ वृषणं त्वा ...{Loading}...
Griffith
Thee will we kindle as a Bull, we who are bulls ourselves, O Bull, Thee, Agni, shining mightily.
पदपाठः
वृष॑णम्। त्वा॒। व॒यम्। वृ॒ष॒न्। वृष॑णः। सम्। इ॒धी॒म॒हि। अग्ने॑। दीद्य॑तम्। बृ॒हत्। १०२.३।
अधिमन्त्रम् (VC)
- अग्निः
- विश्वामित्रः
- गायत्री
- सूक्त-१०२
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
परमेश्वर के गुणों का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (वृषन्) हे बलवान् (अग्ने) अग्नि ! [प्रकाशस्वरूप परमेश्वर] (वृषणः) बलवान् होते हुए (वयम्) हम (वृषणम्) बलवान् (बृहत्) बहुत (दीद्यतम्) प्रकाशमान (त्वा) तुझको (सम्) भले प्रकार (इधीमहि) प्रकाशित करें ॥३॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - मनुष्य सर्वशक्तिमान् परमात्मा के अनेक उपकारों से बलवान् होकर उसके उत्तम गुणों को खोजते रहें ॥३॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: ३−(वृषणम्) बलवन्तम् (त्वा) (वयम्) (वृषन्) बलवन् (वृषणः) बलवन्तः सन्तः (सम्) सम्यक् (इधीमहि) प्रकाशयेम (अग्ने) प्रकाशस्वरूप परमेश्वर (दीद्यतम्) दीदयतिर्ज्वलतिकर्मा-निघ० १।१६, शतृ। दीप्यमानम् (बृहत्) बहुप्रकारेण ॥